| σύντομη περιγραφή: Συνεχίζουμε σήμερα τις παραδόσεις για το ευρύ αυτό αντικείμενο, τη θεματική των κολυβάδων και των νεομαρτύρων με το σημαντικότερο εκπρόσωπο του πνευματικού αυτού κινήματος των πατέρων της φιλοκαλικής αναγέννησης, τον Άγιο Μακάριο τον Οταρά. Ήδη έχουμε πει κάποια πράγματα σε γενικές γραμμές για τα πρόσωπα τα οποία σχετίζονται με τον πνευματικό κύκλο των πνευματικών ηγετών του 18ου αιώνα που έδωσαν αυτήν την μοναδική και πολύ σημαντική όθηση στις πνευματικές τάσεις που εκδηλώνονται στη διάρκεια του 18ου αιώνα στην Ορθόδοξη Εκκλησία και ειδικότερα και στο Άγιον Όρος που είπαμε ότι το Άγιον Όρος καθόλου είναι αυτήν την περίοδο αποτελεί ένα σημαντικό πόλο πνευματικής ζωής και πνευματικών εξελίξεων που πρωτοστατεί και πρωταγωνιστεί σε πάρα πολλά θέματα. Δεν είναι το Άγιον Όρος μόνον ο χώρος της μόνωσης, της ερημίας και της άσκησης αλλά είναι και ένας χώρος που πρωτοστατεί σε οτιδήποτε νέο και αυτό είπαμε ότι είναι φανές και από το γεγονός ότι στο Άγιον Όρος πραγματοποιείται λαμβάνει χώρα το πιο σημαντικό πνευματικό καθίδριμα αυτής της εποχής στα μέσα του 18ου αιώνα που είναι η Αθωνιάδα σχολή, ένα πρωτοποριακό σχολείο με διδασκαλία όχι μόνον όπως θα περίμενε ενδεχομένως κάποιος σήμερα θεολογικών μαθημάτων αλλά και διαφόρων κοσμικών μαθημάτων και μάλιστα με τη διδασκαλία και ξένων γλωσσών όπως ήταν τα λατινικά, η διδασκαλία της λατινικής γλώσσας την εποχή εκείνη και μάλιστα ακόμη και με την πρωτοποριακή σκέψη να κληθεί και ένας ξένος καθηγητής από το εξωτερικό για να διδάξει στην Αθωνιάδα σχολή. Σε αυτό λοιπόν το πνευματικό περιβάλλον και με εκφραστές όπως είπαμε τα πρόσωπα αυτά που πρωταγωνίστησαν στην εκδήλωση αυτού του πνευματικού κινήματος, του κινήματος της φιλοκαλικής αναγέννησης όπως είπαμε που είναι ορθότερο να χαρακτηρίζεται απ'ότι του κινήματος των κολυβάδων αφού το κύριο έργο τους που εκδηλώθηκε, το κύριο πνευματικό τους έργο είναι όπως είπαμε η φιλοκαλία, αυτή η σπουδαία συλλογή του τέλους του 18ου αιώνα, πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραματίζει ο Άγιος Μακάριος. Όπως βλέπετε ζει κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα ως την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, το 1805 προσδιορίζεται το έτος του θανάτου του, της κοιμήσεώς του στην Χίο και πραγματικά από όλες τις μελέτες που έχουν ασχοληθεί με τον Άγιο Μακάριο και είναι πολλές οι μελέτες αυτές, ιδίως τα τελευταία χρόνια με αφορμή και τη συμπλήρωση 200 ετών από την κοιμήσεή του από τον θάνατό του το 2005, από το 2005 και μετά σε όλη αυτήν την δεκαετία που έχει μεσολαβήσει έχουν πραγματοποιηθεί αρκετά συνέδρια και για τους κολυβάδες γενικότερα αλλά και κάποια ειδικά συνέδρια για τον Άγιο Μακάριο και έχουν γίνει και ειδικές εκδόσεις με κείμενα που αφορούν τον ίδιο ή που προέρχονται από το δημιουργικό αυτό πνεύμα που διέκρινε τον Άγιο Μακάριο. Χαρακτηρίζεται όπως βλέπετε εδώ, χαρακτηρίζεται γενάρχις του φιλοκαλισμού. Αυτός είναι ένας όρος, ένας πολύ επιτυχημένος όρος που χρησιμοποίησε ο αείμνητος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής της Αθήνας ο Στυλιανός Παπαδόπουλος σε ένα πολύ ενδιαφέρον έργο, επίτομο έργο που εξέδωσε για τον Άγιο Μακάριο και πραγματικά αντικατοπτρίζει αυτήν την πρωτοποριακή σχέση του Αγίου Μακαρίου με αυτό το πνευματικό κίνημα. Αν θα θέλαμε πολύ σύντομα να δώσουμε ένα ιστορικό διάγραμμα της ζωής του, θα είχαμε να αντλήσουμε πληροφορίες, στοιχεία από διάφορες πηγές. Η πιο σημαντική όμως ιστορική πηγή για το πρόσωπο του Αγίου Μακαρίου είναι ο βίος του, ο οποίος, ίσως, θα είναι καλό να σας παρουσιάσω το επόμενο σλέτς και θα ξαναγυρίσουμε στο προηγούμενο, που γράφτηκε από ένα συνεργάτη του, συνομιλό του σε αυτήν την πνευματική κίνηση, σε αυτό το πνευματικό κίνημα, τον Αθανάσιο τον Πάριο, ένα επίσης λόγιο, δημιουργημένο διδάσκαλο αυτής της εποχής του τέλους του 18ου αιώνα, ο οποίος ξεκινάει το διδασκαλικό του έργο από τη Θεσσαλονίκη, όπως θα δούμε σε ένα από τα επόμενα μαθήματά μας, και προχωράει στη συνέχεια, εξελίσσεται αυτό το σπουδαίο διδακτικό του έργο και στοιχείο, όπου βρίσκεται για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, συγκατοικεί και συμπορεύεται σε αυτές όλες τις πνευματικές δημόσεις, με τον Άγιο Μακάριο. Για αυτόν τον λόγο, ο Αθανάσιος ο Πάριος προχώρησε και στην συγγραφή του βίου του, ο βίος του βέβαια έχει συμπεριληφθεί σε διάφορες εκδόσεις παλαιότερα, αλλά η πιο έγκυρη έκδοση αυτού του κειμένου πραγματοποιήθηκε πριν από μερικά χρόνια, στο πλαίσιο αυτών των εορτασμών που σας ενέφερα, των 200 ετών, όταν είχε πραγματοποιηθεί ένα συνέντρο για τον Άγιο Μακάριο, σε ένα μοναστήρι στη Μονή των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίτης στο Σιδηρόκαστρο. Και προέκυψε αυτή εδώ η επιμελημένη έκδοση, που βασίζεται όμως σε χειρόγραφα και πραγματοποιήθηκε από τον συνάδελφο καθηγητή τον κ. Θεόδωρο Γιάνγκου, με υλικό που του παρήχα και εγώ στο πλαίσιο της έρευνας μου για τα χειρόγραφα αυτών, τη χειρόγραφη παράδοση αυτών των κειμένων και του βίου του και της ακολουθίας του. Είναι μια ενιαία σύνθεση, η ακολουθία και ο βίος του Αγίου Μακαρίου, του Νοαταρά, προέρχονται από τον Άγιο Αθανάσιο τον Πάριο, αλλά έχουμε επίσης κάποιους κανόνες στην ακολουθία του, που προέρχονται από τον Νικηφόρο τον Χείο, θα μιλήσουμε για τον Νικηφόρο, είναι μαθητής τους στην Χείο, ένα πολύ σημαντικό πρόσωπο, ένας σπουδαίος λόγιος αυτής της περιόδου, του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, ο Νικηφόρος ο Χείος. Προχωράει λοιπόν ο Αθανάσιος ο Πάριος στη σύνταξη της βιογραφίας του. Και είναι πολύ σημαντικό το κείμενο αυτό, αυτή η εκτενής βιογραφία, γιατί μας δίνει πάρα πολλές πληροφορίες, οι οποίες άλλοτε έρχονται να επιβεβαιώσουν τις πληροφορίες που έχουμε από άλλες πηγές, άλλοτε όμως δημιουργούν και κάποια θέματα, ιδίως χρονολογικής φύσεως, δεδομένου ότι όταν ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος έγραψε τον βίο του Αγίου Μακαρίου, ήταν ήδη και αυτός προβεβδικό στην ηλικία, ήταν μεγάλος στην ηλικία και αυτό μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι είχε ήδη κάποια προβλήματα στη μύμη του και δεν μπορούσε να αποδώσει με χρονολογική ακρίβεια όλα τα γεγονότα που σχετίζονται με τη ζωή του Αγίου Μακαρίου. Ωστόσο μας δίνει ένα πολύ ευρύ φάσμα της ζωής του και μας δίνει επαρκής πληροφορίες για τα κύρια στάδια του βίου του. Πρώτο σημαντικό στοιχείο ότι ο Άγιος Μακάριος είναι γόνος της οικογένειας των Νοταράδων. Οι Νοταράδες, το όνομα Νοταράς, το επώνυμο Νοταράς θα το συναντήσουμε αν θα ψάξουμε, αν θα κάνουμε μια έρευνα στις πηγές και στη νεότερη βιβλιογραφία για την ιστορία του νεότερου Ελληνισμού της περίοδος της Οικοκρατίας αλλά και του Βυζαντινού Ελληνισμού ακόμη θα εντοπίσουμε το όνομα Νοταράς. Είναι μια βυζαντινή οικογένεια με διάφορους κλάδους. Εντοπίζεται ένας κλάδος των Οταράδων ακόμη και στην Ιταλία αυτής της οικογένειας. Η οικογένεια όμως του Αγίου Μακαρίου, οι Νοταράδες από τους οποίους προερχόταν ο Άγιος Μακάριος, είχαν ως έδρα τους τα τρίκαλα της Κορυνθίας. Στην ορεινή Κορυνθία, ένα πολύ όμορφο χωριό σώζεται και σήμερα το πατρικό του σπίτι του Αγίου Μακαρίου του Νοταρά. Ο πατέρας του ήταν ένας από τους προύχοντες της Πελοποννήσου και γνωρίζουμε ότι διαδραμάτησε κάποιο ρόλο και στα μετέπειτα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με τα ορλωφικά για παράδειγμα. Και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο η οικογένειά του διώχθηκε. Ωστόσο εκείνο το οποίο πρέπει να πούμε, έχουμε βέβαια σας είπα πάρα πολλούς Νοταράδες και σήμερα ακόμη υπάρχουν απόγονοι αυτής της οικογένειας, της οικογένειας Νοταρά. Εκείνο όμως το οποίο πρέπει να μιμονεύσουμε είναι ότι ο Άγιος Μακάριος είχε τη συνέστηση ότι προερχόταν από μια πολύ σημαντική οικογένεια, η οποία είχε δώσει σπουδαία πρόσωπα στην πνευματική ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του Ελληνισμού κατά την εποχή εκείνη, την περίοδο της Οικοκρατίας γενικότερα. Δηλαδή γνώριζε ότι ήταν από την ίδια οικογένεια που καταγόταν ο Άγιος Γεράσιμος, όσοιος Γεράσιμος ο νέος, ο πολιούχος της Κεφαλονιάς, γι' αυτό και θα δούμε ότι επισκέφτηκε τελικά το μοναστήρι των Ομαλών, όπου είχε ζήσει ο Άγιος Γεράσιμος και όπου είχε κοιμηθεί και βρισκόταν το Λείψανό του, το άφθαρτο Λείψανό του. Επίσης γνώριζε, και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό, ότι από την οικογένειά του προέρχονταν τον προηγούμενο αιώνα πριν από τη γέννησή του δύο σπουδαίοι λόγοι πατριάρχης των Ιεροσολύμων. Ο ένας ήταν ο Δωσήθεος, ο Δωσήθεος Νοταράς, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Μια σπουδαία προσωπικότητα διαδραματίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο ο Δωσήθεος Νοταράς στα πνευματικά πράγματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας παρά το γεγονός ότι είναι πατριάρχης Ιεροσολύμων. Το πνευματικό του έργο δεν περιορίζεται μόνο στα όρια της δικαιοδοσίας του και άλλωστε υπήρχε μια παράδοση σε όλη την περίοδο της Οικογρατίας ότι οι πατριάρχες των Ιεροσολύμων συνδέονταν πνευματικά και με ξέχοντα πρόσωπα από διάφορες ορθόδοξες περιοχές όπως ήταν οι ηγεμονίες στη Μολδαβία και στη Βλαχία και γι' αυτό βλέπουμε ότι ο Δωσήθεος πραγματοποιεί ένα πολύ σημαντικό πνευματικό έργο και στην περιοχή της Μολδοβλαχίας και μάλιστα συνδέεται και με την ανάπτυξη της ορθόδοξης της ελληνικής τυπογραφίας στην περιοχή αυτή στις ορθόδοξες ηγεμονίες της σημερινής Ρουμανίας που είχαν ένα ενιαυτόνομο καθεστώς δηλαδή εξαρτώνταν από την έδιναν πλήρωναν φόρους ήταν φόρου υποτελής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά ταυτόχρονα διατηρούσαν μια αυτονομία στην λειτουργία τους. Το δεύτερο πρόσωπο είναι ο Χρύσανθος Νοταράς. Ο Δωσήθεος ο ένας, ο Χρύσανθος στις αρχές του 18ου αιώνα όταν περίπου γεννιέται ο Άγιος Μακάριος. Ο Χρύσανθος είναι Πατριάρχης Ιεροσολύμων, ήταν Αρχιμανδρίτης με πολύ σημαντικό έργο και συγγραφικό όπως και ο Δωσήθεος και εκδοτικό και με γενικότερα ένα πάρα πολύ σημαντικό πνευματικό έργο ο Χρύσανθος Νοταράς μεταξύ δε του έργου του αυτό το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι είχε και μία απείχηση και στον ίδιο τον νεαρό τότε Μιχάλη Μιχαήλ Νοταρά, τον μελλοντικό Άγιο Μακάριο είναι το γεγονός ότι ο Χρύσανθος αποφάσισε να χρηματοδοτήσει την ίδρυση ενός σχολείου στη γενέτειρά του στα Τρίκαλα της Κορυνθίας και έτσι έχουμε την δημιουργία ενός μιας σχολής τον δάσκαλο της οποίας τον πλήρωνε ο Πατριάρχης Χρύσανθος Ονοταράς Ο Μακάριος προερχόταν από μια πολυμελή οικογένεια η οποία όμως ήταν όπως σας είπα πολύ ευκατάστατη είχε μεγαλύτερους αδερφούς, είχε αδερφές, ο ίδιος όμως δεν ακολούθησε όπως μας εξιστορεί ο Άγιος Αθανάσιος στην βιογραφία του, δεν ακολουθούσε αυτήν την παράδοση οικογενειακή της διατήρησης αυτής της ισχύος της μεγάλης δύναμης και της ευρωστίας που είχε η οικογένειά του, αλλά από τα νεαρικά του χρόνια παρουσίαζε μία τάση μόνωσης, μία τάση φυγής προς την άσκηση και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι σε νεαρή ηλικία εγκατέλειψε ενώ ο πατέρας του του είχε αναθέσει κάποιες αρμοδιότητες στο πλαίσιο αυτόν τον ευρύ κύκλο θα λέγαμε εργασιών που είχε η οικογένειά τους ο πατέρας του είχε αναθέσει κάποιες αρμοδιότητες, ο ίδιος όμως εγκατέλειψε νεαρή ηλικία την πατρογονική του Εστία και καταφεύγει στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, δεν ξέρω αν έχετε πάει κάτω στην Πελοπόννησο ένα ιστορικό μοναστήρι κοντά στα Καλάβρυτα η Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, παλιό μοναστήρι βυζαντινό το οποίο σχετίζεται μάλιστα και με δύο μοναχούς που προέρχονταν από τη Θεσσαλονίκη των Σημεών και τον Θεό δωρό τους Αφταδέλφους που είναι οι κτήτορες, οι ιδρυτές του μοναστηριού αυτού στη Μεσοβυζαντινή εποχή. Εκεί λοιπόν κατέφυγε και εκεί τον εντόπισαν τελικά οι γονείς του για να επιστρέψει και πάλι στην πατρίδα του και τελικά σε νεαρή ηλικία μετά το θάνατο του τότε Αρχιεπισκόπου της Κορίνθου με πάνδημη επιθυμία των Κορυνθίων να αναδειχθεί τελικά και αθρώων μάλιστα με αθρώων εκλογή δηλαδή από λαϊκός να αναδειχθεί τελικά σε Αρχιεπίσκοπο της Κορίνθου. Αυτό έγινε αν δεν κάνω λάθος το 1765 δηλαδή ήταν νεαρός στην ηλικία γύρω στα 35 ετών όταν αναδείχθηκε στην Αρχιεπισκοπή της Κορίνθου. Βρισκόμαστε σε μία περίοδο που όλος αυτός ο χώρος υπάγεται στην πνευματική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου επομένως οι εκλογές γίνονταν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και έτσι σε αυτό το πλαίσιο αναλαμβάνει τελικά ο Άγιος Μακάριος την σπουδαία αυτή εκκλησία, την εκκλησιαστική περιφέρεια, την εκκλησιαστική επαρχία της Κορίνθου και διεκτραγωδεί ο Ανθανάσιος ο Πάριος το δύο του εξιστορή αυτήν την σύντομη μεν αλλά πολύ καρποφόρα περίοδο της αρχιερατείας του. Ο Μακάριος στην κυριολεξία αναμόρφωσε όλη την λειτουργία της Μητροπόλεως του, την πνευματική λειτουργία της Μητροπόλεως του και είναι πολύ σημαντικό ότι προσπάθησε να εφαρμόσει αυτά τα οποία διάβαζε ένας άνθρωπος ο οποίος είχε πνευματικές αναζητήσεις, είχε πνευματικά ενδιαφέροντα αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι ήδη στην νεαρή του ηλικία καταγράφεται από τον Αθανάσιος τον Πάριο ότι είχε κατέβαλε μια προσπάθεια να συγκεντρώνει διάφορα χειρόγραφα πνευματικού περιεχομένου αναφέρει για παράδειγμα τον Ευεργετινό κατονομάζει ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος και θα δούμε ότι είναι ένα βιβλίο το οποίο τον ακολουθεί ας το πούμε μια συλλογή βυζαντινή που έτρεφε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτήν την συλλογή ο Άγιος Μακάριος και τελικά αξιώθηκε και να την εκδώσει αρκετά αρκετές δεκαετίες αργότερα μετά από αυτήν την νεανική του περίοδο έτσι λοιπόν για παράδειγμα προσπάθησε να καταπολεμήσει τη συμμονία που είναι ένα φαινόμενο πολύ σύνηθες θα μπορούσαμε να πούμε στην περίοδο της τουκογραφίας δηλαδή το να πληρώνουν αυτοί οι οποίοι πρόκειτον να χειροτονηθούν τους αρχιερείς για να λάβουν το χάρισμα της ιεροσύνης καταπολέμησε λοιπόν τη συμμονία καταπολέμησε τον αγράμματο κλήρο προσπάθησε να μορφώνει τους κληρικούς και μάλιστα αναφέρεται ότι διένει με ένα πολύ σημαντικό βιβλίο διαδραματίζει πάρα πολύ σημαντικό ρόλο ένα βιβλίο που με τη μορφή ερωταποκρίσεων είχε εκδοθεί στα τέλη του 17ου αιώνα ονομάζεται ιερά κατήχησης αυτό βιβλίο είχε κυκλοφορήσει από έναν κερ Κυρία τον Νικόλαο Βούλγαρη ήταν προερχόταν από την οικογένεια αυτή των Βουλγάρεων από όπου ο Νικόλος Βούλγαρης είχε εκδόσει την ιερά κατήχηση που ήταν στην ουσία δεν ήταν μια κατήχηση στην ορθόδοξη πίστη αλλά ήταν μία κατήχηση μία μίηση αυτού του χριστιανού ο οποίος επρόκειτο να γίνει ιερέας να χειροτονηθεί στα της ιεροσύνης έτσι λοιπόν λέει ότι μοίρασε πάρα πολλές ιερές κατηχήσεις στους ιερείς της επαρχίας του ότι δεν επέτρεπε εάν κάποιος ήταν υπέργειρος και δεν μπορούσε να τελέσει τα της θείας ευχαριστίας να συνεχίσει να ιερουργεί ότι δεν επέτρεπε επίσης ευθύμως σε έναν παλαιό κανόνα ο οποίος δεν απαγόρευε κανόνα της εκκλησίας ο οποίος απαγόρευε στους κληρικούς να αναμιγνύονται στα πολιτικά θέματα και λέει χαρακτηριστικά ότι δεν τους επέτρεπε να αναμιγνύονται με τους κοντζαμπάσιδες τους παπάδες και έλεγε εάν αποφασίσεις να είσαι παπάς ή ζευγάς ζευγάς που έλεγε αυτό το παλιό γνωμικό το οποίο χρησιμοποιούσε ο λαός δεν επιτρεπόταν λοιπόν οι ιερείς να ανακατεύονται στις πολιτικές και πολιτιακές υποθέσεις να αναλαμβάνουν πολιτιακά αξιώματα και τα λοιπά είναι μια παλαιά κανονική διάταξη την οποία την επαναφέρει στην επαρχία του ο Άγιος Μακάριος. Τι γίνεται όμως μέσω λαβούν τα Ορλωφικά. Βρισκόμαστε σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο 1769 ξεκινούν τα Ορλωφικά, τα Ορλωφικά ξέρετε νομίζω από τις γενικές σας γνώσεις τι ήταν αυτή η προσπάθεια που υπήρξε με τους αδερφούς Ορλωφ να υποκινήσουν μία επανάσταση στην Πελοπόννησο μία επανάσταση του επαναστατημένου υπόδουλου ελληνισμού αλλά που θα είχε ως αφετηρία της την Πελοπόννησο αναφέρονται μάλιστα και κάποια πρόσωπα και υπάρχει μια ιδιαίτερη αναφορά του Αθανασίου του Παρίου στο βίο του Αγίου Μακαρίου για τα γεγονότα αυτά με επικριτικό ύφος. Λέει ότι προσπάθησαν ο Μπενάκης, ο ψαρός και κάποιοι άλλοι προύχοντες της Πελοποννήσου να παρασύρουν όλους τους προύχοντες παρά το γεγονός ότι ο πατέρας του Μακαρίου δεν συμφωνούσε με αυτό γιατί αυτή η εξέγερση φαινόταν από την αρχή ότι επρόκειτο ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία ήδη πριν να ξεκινήσει. Παρά ταυτά και η οικογένεια Νοταρά όπως και όλες οι άλλες οικογένειες των προύχόντων της Πελοποννήσου δέχθηκε την μήνη των Τούρκων μετά την καταστολή αυτής της εξεγέρσεως. Γνωρίζουμε και το καταγράφηκε ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος στο βίο του ότι συνέβη μια πραγματική σφαγή στην Πελοπόννησο και επιπλέον ότι πραγματοποιήθηκαν πάρα πολύ εξισλαμισμοί σε όλη την Πελοπόννησο. Διεκτραγωδούνται με μελανά χρώματα αυτά τα γεγονότα. Είναι έτσι χαρακτηριστικό να σας πω, να σας διαβάσω ένα απόσπασμα, αλλά τι να υπεί την Άς εις τα άπειρα και ανεξυχνία στα κρίματα του Κυρίου. Μόλις οι χριστιανοί άρχισαν να χαίρωσαν και να δοξάζουν ότι το Θεό βλέπονται στη θαυμασία αντάφτυνα λύωση, δηλαδή αυτό το πνευματικό έργο που γίνονταν στην Κορινθία. Και ειδού κατά το 1768 λέει εδώ ο Πάριος, έτος κηρύταιται πόλεμος μεταξύ Οθωμανών και Μοσκόβων επί της βασιλείας του Σουλτάν Μουσταφά. Και αναφέρει μετά κάποια πράγματα με επικριτικό τόνο, «Τούτον το στόλο ειγούν την αρμάδα, οι απλοί και ολιγόνοες και όσοι δεν ήξευραν τους σκοπούς και τα τέλη εκείνων όπου τους έστειλαν, αυτό χρήμα τον ενόμησαν πως Θεό θεέν τους εστάλλει καιρά σωτηρίας και λύτρωση της επικρατούσης τυραννίας. Αλλησινητοί και φρόνιμοι, τούτο ακούσαντες, εταράχθησαν και μικρού και τα μέλη τον παρελήθησαν υπό του φόβου, εξών εις εστάθη και ο πατήρ του Αγίου Μακαρίου, εις τον οποίον λέει επέπεσε και σκότωσης και φρίκη και τα λοιπά». Και στο τέλος για να πει ότι εκ τούτου να ακολουθήσουν καθώς και εμπράκτοση κολούθησαν, κακοίνα όπου οι πολλοί εφαντάστησαν δεν έγιναν, δηλαδή η σωτηρία, η επιτυχία της επανάστασης, αλλά μάλιστα και τα εναντιώτατα, δηλαδή εχμαλωσία και εξαντραποντισμή χωρίων και πόλεων, ανδροφονία φρικτέ και καταστροφή εκκλησιών και μοναστηρίων, φθορέ παρθένων, παιδων ύβρυς και άλλα αναρρύθμιτα, εκ των οποίων το πλέον μέγιστον κακόν ή της πίστεως άρνησης πολλών ανδρών και γυναικών εγένετων. Λέει ότι πραγματοποιήθηκε ένας βίαιος εξισλαμισμός πάρα πολύ μεγάλου χριστιανικού πληθυσμού στην Πελοπόννησο. Είναι μια σημαντική πληροφορία και ξέρουμε ότι σε όλες αυτές τις εξελιέσεις συνήθως ακολουθούσαν τέτοιοι βίαιοι εξισλαμισμοί. Έχουμε δηλαδή αρκετές τέτοιες περιπτώσεις και στην Πελοπόννησο όταν έχουμε την ανακατάληψη της Πελοποννήσου το 1715 δηλαδή λίγες μόλις δεκαετίες πριν από τα Ορλωφικά έχουν ανακαταλάβει από τους Βενετούς την Τούρκη την Πελοπόννησο αλλά και σε άλλες περιοχές και παλαιότερα και στη Θεσσαλία στην εξέγερηση που έχουμε του Διονυσίου του Φιλοσόφου και σε άλλες περιπτώσεις. Αυτό το τραγικό γεγονός ανάγκασε την οικογένεια του Αγίου Μακαρίου τους Νοταράδες να εγκαταλείψουν την Πελοπόννησο για να σωθούν και να καταφύγουν στη Ζάκινθο και μαζί τους κατέφυγε και ο Άγιος Μακάριος στη Ζάκινθο. Μάλιστα ο Πάριος αναφέρει και μια άλλη πληροφορία πολύ σημαντική ότι κατά την μετάβασή τους στη Ζάκινθο πέσανε λέει σε λιστές και τους λιστέψαν και από ότι είχαν πάρει μαζί τους η οικογένεια τους. Δηλαδή βρέθηκαν στη Ζάκινθο τελείως σε μια απόλυτη ένδυα. Ο ίδιος όμως επέλεξε όταν μετά την άφιξη τους στη Ζάκινθο το 1771 να ταξιδέψει στην Κεφαλονιά και πληροφορούμαστε ότι παρέμεινε για ένα διάστημα περίπου 2 ετών στην Κεφαλονιά γιατί ήθελε να επισκεφθεί λέει το μοναστήρι εκεί όπου βρισκόταν το καύχημα λέει των Νοταράδων ο Άγιος Γεράσινος. Εκεί μάλιστα θα δούμε ότι ξεκίνησε στην ουσία και το αντιγραφικό και το συλλεκτικό του έργο. Είναι η αφετηρία της αντιγραφής χειρογράφων γιατί μας έχουν σωθεί και αυτόγραφα του Αγίου Μακαρίου του Νοταρά. Αυτόγραφα κείμενα. Από εκεί ξεκινάει ένα μακρύ ταξίδι του σε διάφορες περιοχές. Φυσικά δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Κόρινθο. Ήταν υπερσόναν όν κράτα ως ένας από τους αρχιερείς που οι Τούρκοι ασφαλώς θα τους κατεδίωκαν οι Τούρκοι της Πελοκονήσου. Γι' αυτό και καταφεύγει διαδοχικά σε διάφορες περιοχές στην Ύδρα, στην Πάτμο, ταξιδεύει στην Χίο, στην Σμύρνη, στην Ικαρία αργότερα και βέβαια και στο Άγιον Όρος όπου θα δούμε όπου ανέπτυξε και την συνεργασία του με τον Άγιο Νικόδημο. Και βέβαια τα ταξίδια αυτά και η παρουσία τους σε αυτά τα μεγάλα κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού επέδρασε, είχε αποτελέσματα και στο σημαντικό εκδοτικό έργο που πραγματοποίησε ο Άγιος Μακάριος σε συνεργασία με τους άλλους με τα άλλα πρόσωπα αυτού του φιλοκαλικού κινήματος. Η τελευταία περίοδος της ζωής του, μετά το 1780, περιορίζεται πλέον ο Άγιος Μακάριος στη Χίο. Επέλεξε εκεί στα ρεστά της Χίου ένα κάθισμα, το κάθισμα του Αγίου Πέτρου και εκεί ασκήτευσε ως ένας απλός ασκητής. Είχε, μάλιστα, όπως θα δούμε, ήδη ασπαστεί, είχε λάβει το μεγάλο μοναχικό σχήμα στο Άγιον Όρος από έναν πολύ σημαντικό πνευματικό του Αγίου Όρους, τον Παπαπαρθένιο τον Σκούρτο, που σχετίζονταν, ήταν, από τους προτεργάτες του κολυβαδικού κινήματος, της κολυβαδικής αίριδας και, μάλιστα, λέει ο Αθανάσιος ο Πάριος ότι έκτοτε, όταν έλαβε δηλαδή το μοναχικό σχήμα, έκτοτε έπαυσε και του ιεροπρατήν. Σταμάτησε δηλαδή να εκτελεί και τις θείες λειτουργίες, και θείες λειτουργίες ως επίσκοπος. Και, στο μεταξύ διάστημα, είχε πληροφορηθεί ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε εκλέξει, χωρίς βέβαια να έχει παρετηθεί ο ίδιος από την έδρα του. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όμως, ήταν υποχρεωμένο να εκλέξει κάποιο αντικαταστάτη του. Ο ίδιος δεν δεχόταν ότι είχε εγκαταλείψει την θέση του, τελικά, όμως, δέχθηκε την νέα εκλογή του Γαβριήλ, του διαδόχου του, και συμφώνησε στην πράξη αυτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και, είπαμε, περιορίζεται μέχρι το τέλος της ζωής του, στοιχεί όπου και συνέχισε το πνευματικό του έργο, όπως θα δούμε. Είπαμε ότι η βιογράφος του υπήρξε ο Άγιος Αθανάιος ο Πάριος και συνθέτης των ακολουθειών του. Έχουν πάρα πολύ ενδιαφέρον οι ακολουθίες του και δεν είναι ένα αντικείμενο ακόμη μελέτης οι ακολουθίες του, γιατί μας έχουν σωθεί αρκετά κείμενα. Αυτό δείχνει ένα βασικό πράγμα, ότι υπήρξε ευρεία διάδοση και προβολή της αγιότητάς του. Προβλήθηκε ιδιαίτερα ως Αγιος και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο καταγράφονται στο βίο του από τον Άγιο Μακάριο, αλλά και σε κάποιες ακολουθίες του, δηλαδή έχουμε ακολουθία στα θαύματα του Αγίου Μακάριου. Όχι ακολουθία στον ίδιο τον Άγιο Μακάριο, αλλά στα θαύματα, δηλαδή όλα τα τροπάρια αναπτύσσονται, η ύμνη αυτή, η σύντομη ύμνη, καταγράφουν, εξιστορούν, περιγράφουν κάποια θαύματα του. Καταγράφονται λοιπόν πάρα πολλά θαύματα και στη Χίο και στη Σμύρνη και σε άλλες περιοχές, ακόμη και στη Θεσσαλονίκη που πραγματοποιήθηκαν μετά την κοίμησή του με λείψανα, τεμάχια, τμήματα των λειψάνων του που είχαν μεταφερθεί και στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Και είπαμε ότι οι δύο βασικοί συνεργάτες του στη Χίο, ο Αθανάης ο Πάριος και ο Νικηφόρος ο Χίος, είναι αυτοί οι οποίοι συνέθεσαν τις ακολουθίες του. Αλλά, τι άλλο έπρεπε να υπάρχει για να τιμηθεί ως Άγιος. Έπρεπε να υπάρχουν εικόνες και το δεύτερο, έπρεπε να θυρωθούν και ναοί. Παρά το γεγονός ότι δεν έχουμε επίσημη αναγνώριση της αγιότητάς του από το Πατριαρχείο, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, δεν υπήρξε επίσημη πράξη αναγνώρισης της αγιότητας του Αγίου Μακαρίου του Νοταρά, ωστόσο είχαμε όλα αυτά τα υπόλοιπα. Και αυτό δείχνει ότι υπήρχε μια σιωπηρή συγκατάθεση των οικουμενικών Πατριαρχών, που βέβαια λόγω των οξημένων σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των κολυβάδων και των αντικολυβάδων και το γεγονός ότι ο Άγιος Μακάριος θεωρούνταν ένας από τους ηγέτες της παρατάξεως, της κολυβαδικής παρατάξεως, για να μην οξυνθούν πάλι τα πνεύματα το οικουμενικό Πατριαρχείο, παρά το γεγονός ότι ανήρθαν στον Πατριαρχικό Θρόνο πρόσωπα τα οποία διέκυντο ευμενώς προς τους κολυβάδες, όπως είναι ο Γρηγόρεος Πέμπτος ο Πατριάρχης, ο οποίος γνωριζόταν και με τον Άγιο Μακάριο και με άλλα πρόσωπα, με τον Άγιο Νικόδημο. Ωστόσο δεν προχώρησαν σε επίσημη πράξη της αναγνωρίσεως αγιότητάς του. Έχουμε όμως πάρα πολύ σύντομα από έναν άλλον συνεργάτη του εκεί, τον Μοναχό Κωνστάντιο, που μνημονεύεται και στο βίο του, έχουμε κατασκευή της εικόνας του και αφιέρωση ενός πρώτου μικρού μονοχορού ναού, που σήμερα σώζεται σε ένα χωριό στην Ελλάτα της Χιού, στην ορεινή Χιού, και είναι αυτή η πρώτη εικόνα του, η πρώτη φορητή εικόνα είναι αυτή εδώ, όπου βλέπετε ότι απεικονίζεται ο Άγιος Μακάριος ως μοναχός, όχι ως αρχιέρεας, εντάξει. Παρότι στα τροπάρια τονίζονται και οι δυο ιδιότητες, ότι είναι το σέμνημα της εμνήνανται οι αρχιερείς και ότι είναι τον μοναχόν, το κλαίος κτλ. Αλλά οι περισσότερες εικόνες του τον απεικονίζουν ως μοναχό σε αυτή την μορφή και είπαμε ότι έχουμε επίσης και βέβαια και έναν άλλον εικονογραφικό τύπο μεταγενέστερο, που απεικονίζεται ως αρχιερέας, που είναι αυτός εδώ, εντάξει, του Αγίου Μακαρίου. Αλλά εκείνο το οποίο είναι πάρα πολύ σημαντικό είναι ότι έχουμε πάρα πολύ νωρίσει, ήδη δηλαδή το 1815, 10 χρόνια μετά, έχουμε και την αφιέρωση ναού στη μνήμη του Αγίου Μακαρίου. Και βέβαια επειδή οι αντικολυβάδες καταπολέμησαν τη μνήμη, την λειτουργική μνήμη, την αγιολογική μνήμη του Μακαρίου, ο Άγιος Αθανάης ο Πάριος προχώρησε και στη συγγραφή ενός ειδικού κεφαλαίου περί του Αγίου Μακαρίου, που το συμπεριέλαβε σε αυτό το πολύ σημαντικό έργο του, λέγεται «Δήλωσης της Περί τον Εναγείο Όροι Ταραχών Αληθίας», όπου εκθέτει τα γεγονότα που είχαν συμβεί στο Άγιον Όρος σε σχέση με τα κολυβαδικά. Είπαμε ότι έχει μια ιδιαίτερη σχέση ο Άγιος Μακάριος με το Άγιον Όρος, παρά το γεγονός ότι δεν παρέμεινε ποτέ στο Άγιον Όρος για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, το γεγονός ότι εκάρει μεγαλόσχημος μοναχός, όντας αρχιερέας εν αργία σχολάζων αρχιερέας, όπως λέμε, κήρεται μεγαλόσχημος μοναχός από τον Παπαπαρθένιο τον Σκούρτο στο κελί των Σκουρτέων στις Καριές. Είναι ένα σημαντικό κέντρο, θα μπορούσαμε να πούμε, ένα κατευθυντήριο των κινήσεων των κολυβάδων, των προασπιστών, της κολυβαδικής παρατάξεως και έχουμε αρκετές πληροφορίες, δηλαδή για τη λειτουργία αυτής της ομάδας, το πώς λειτουργούσε και το πώς προσπαθούσε να αμυνθεί και να προβάλλει τις θεολογικές της θέσεις, όπως είχαμε πει για τα ιερά μνημόσυνα, για την τέληση των ιερών μνημόσύνων, όχι κατά την ημέρα της Κυριακής αλλά κατά την ημέρα του Σαββάτου, αλλά και για άλλα θέματα επίσης πολύ σημαντικής, πολύ μεγάλης λειτουργικής σημασίας. Έχουμε συνολικά από όλες τις πηγές, όχι μόνο από τον βίο του, γιατί σε αυτό το θέμα, στις συνεργασίες που ανέπτυξε στο Άγιον Όρος, ο Άγιος Μακάριος, ο βιογράφος του Αθανάσιος ο Πάριος δεν μας δίνει πάρα πολλές πληροφορίες, γιατί δεν μας δίνει πολλές πληροφορίες, γιατί δεν βρισκόταν στο Άγιον Όρος, βρισκόταν στη Χίο. Ο Αθανάσιος ο Πάριος όταν έφυγε γύρω στο 1785 φεύγει από την Θεσσαλονίκη και μεταβαίνει, είχε σκοπό να μεταβεί είτε στη γενέτειρά του στην Πάρο, τελικά όμως επειδή τον παρακαλούν οι Χιοι και μεσολαβεί και ο Άγιος Μακάριος, αναλαμβάνει τη διεύθυνση της σχολής της Χίου και πηγαίνει στη Χίο. Δεν μετακινήθηκε ο Αθανάσιος και δεν γνώριζε τι ακριβώς είχε γίνει στο Άγιον Όρος. Γι' αυτό και πληροφορίες γι' αυτές τις μεταβάσεις στο Άγιον Όρος του Αγίου Μακάριου έχουμε από τους βιογράφους του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορίτη, που είναι ο άμεσος συνεργάτης του, όπως θα δούμε. Έτσι λοιπόν καταγράφονται τέσσερα ταξίδια του στο Άγιον Όρος. Είναι αυτά που βλέπετε. Το ένα είναι το 1775, είναι το πιο πρόημο ταξίδι του. Βέβαια βρισκόμαστε, όπως αντιλαμβάνεστε, είκοσι χρόνια, μια είκοσα αιτία μετά το ξέσπασμα της κολυμπαδικής έρηδας. Είχαμε πει ότι η κολυμπαδική έρηδα προέκυψε το 1755, και λίγο αργότερα, εξαιτίας αυτής της συνήθειας, να τελούνται στην σκήτη της Αγίας Άννης τα μνημόσυνα κατά την ημέρα της Κυριακής, όταν ανεγειρώταν το καινούργιο Κυριακό. Εδώ είμαστε στο 1775, παρά ταύτα προκύπτει ότι τα πνεύματα εξακολουθούσαν να είναι οξυμένα. Και γι' αυτό το 1775 προσπαθούν οι αντικολυβάδες να του βάλουν μια τρικλοποδιά. Τι κάνουν, τον καλούν να συμμετάσχει στη Μονή Κουτλουμουσίου, στο μνημόσυνο, στο ετήσιο, κατάλης πηγές στο τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο, του πρώην Πατριάρχη Αλεξανδρίας του Ματθαίου, που είχε εγκαταλείψει μετά το τέλος της Πατριαρχίας του, είχε αποσυρθεί στο Άγιον Όρος και γνωρίζουμε ότι εγκαταβιούσε στη Μονή Κουτλουμουσίου. Ένας σπουδαίος λόγιος Πατριάρχης, ο Ματθαίος ο Άνδριος, από την Άνδρο. Ενώ λοιπόν τον καλούν, αρνείται να πάει γιατί γνωρίζει ότι θα τελεστεί η θεία λειτουργία και το μνημόσυνο κατά την ημέρα της Κυριακής. Αυτό προκάλεσε νέα όξυση της κατάστασης αυτής και τον αναγκάζει τελικά να φύγει, να εγκαταλείψει το Άγιον Όρος ο Άγιος Μακάριος για πρώτη φορά. Λίγο αργότερα όμως έχουμε πληροφορίες το 1777 ότι βρίσκεται και πάλι στο Άγιον Όρος, πραγματοποιεί μάλιστα και ένα ταξίδι προσκυνηματικό, ταξίδι στα διάφορα μοναστήρια, κάνει μια περιοδεία και μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτή η περιοδεία του δεν ήταν μόνο προσκυνηματικού χαρακτήρα, αλλά ήταν και μια περιοδεία που συνδυάστηκε με τον εντοπισμό της συγκέντρωσης χειρογράφων για την έκδοση βιβλίων τα οποία είχε κατά νου να προωθείς. Μια τέτοια έκδοση ήταν όπως θα δούμε η έκδοση της Φιλοκαλίας αλλά και των άλλων βιβλίων που θα δούμε στη συνέχεια. Συγκέντρωσε δηλαδή, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι συγκέντρωσε χειρόγραφα ή έχουμε ήδη μια μαρτυρία από τον Όσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκη ότι πλήρωνε αντιγραφείς ο Άγιος Μακάριος και του αντέγραφαν αγιορείτες που του αντέγραφαν τα χειρόγραφα με τα κείμενα τα οποία αναζητούσε. Αυτή η συνάντηση είναι πάρα πολύ σημαντική. 1777. Γιατί? Γιατί συναντάει στο κελί του Αγίου Αντωνίου, σήμερα λέγεται κελί του Αγίου Ανδρέα, η σκήτη του Αγίου Ανδρέα λέγεται καλύτερα. Είναι το σημερινό Σεράι, αυτή η ρωσική σκήτη όπως αναπτύχθηκε με τον ρωσική τεχνοτροπία, στο ρωσική τεχνοτροπία Κυριακό, λίγο έξω στις Καριές. Συναντάει εκεί τον νεαρό Νικόδημο. Ο Νικόδημος είχε έρθει λίγο νωρίτερα, κάνα δυο χρόνια νωρίτερα το 1775 από την πατρίδα του, την Άξο. Είχε φτάσει τελικά στο Άγιον Όρος για να γίνει μοναχός, είχε κοινοδιάσει σε ένα σπουδαίο μοναστήρι, τότε ήταν περίφημο για την κοινοδιακή τάξη που είχε, τη Μονή Διονυσίου. Και από εκεί, ως νεαρός Διονυσιάτης μοναχός, πηγαίνει για να συναντήσει στο κελί του Αγίου Αντωνίου ως ο Νικόδημος και εκεί ξεκινάει η συνεργασία τους. Εκεί λέει ο βιογράφος του Αγίου Νικόδημου, του έδωσε ο Άγιος Μακάριος στο νεαρό Νικόδημο, ήταν τότε μόλις 28 χρονών ο Νικόδημος. Μόλις 28 χρονών, του έδωσε όλο το υλικό της φιλοκαλίας, σκεφτείτε ότι η φιλοκαλία στην έντυπη έκδοσή της σε μεγάλο σχήμα αποτελείται από 1025 σελίδες. Είναι ένα πολύ μεγάλο έργο, θα έχω το πρωτότυπο της φιλοκαλίας, θα σας το φέρω στο επόμενο μάθημα για να δείτε το ίδιο το πρωτότυπο. Σε σχήμα τέταρτο, δηλαδή σε μεγάλο σχήμα, του δίνει αυτό το χειρόγραφο υλικό για να το θεωρήσει όπως λέει και να το επιμεληθεί ο Νικόδημος. Και άλλα έργα τα οποία τα ετοίμασε ο Άγιος Νικόδημος, τα επιμελήθηκε και τα πήρε στη συνέχεια ο Άγιος Μακάριος και ταξίδεψε στη Σμύρνη για να βρει χρηματοδότες. Και είχε ήδη ταξιδεψει στη Σμύρνη, γνώριζε κάποιους Σμυρνιούς ευπατρίδες, εύπορους, τον Ιωάννη Κανά και κάποια άλλα πρόσωπα, τον Γιώργιο Μαυρογορδάτο, που γνωρίζουμε ότι χρηματοδότησαν αυτές τις πολύ δαπανηρές εκδόσεις τόσο μεγάλων βιβλίων. Το 1784 συνεχίζεται αυτή η εκδοτική συνεργασία με τον Όσιο Νικόδημο, με το συμβουλευτικό εγχειρίδιο και με άλλα τα πνευματικά γυμνάσματα, τον αόρατο πόλεμο, προγραμματίζουν λοιπόν τα επόμενα έργα τους και θα δούμε, θα επανέλθουμε, θα σας δώσω κάποια στοιχεία ακόμη. Και η τελευταία έλευσή του προσδιορίζεται γύρω στο 1795, την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα, μας πληροφορεί και πάλι ο βιογράφος του Αγίου Νικόδημου, ότι πήγε ο Άγιος Μακάριος στο Άγιον Όρος, τον συνάντησε στην Καψάλα. Η Καψάλα είναι, όπως σας είπα, μια σκήτη, μια ερημική τοποθεσία, δεν είναι έρημος με την έννοια, είναι αντιθέτως ένα κατάφυτο μέρος, αλλά είναι ένα μέρος στο οποίο ζούσαν ερημίτες σε καλύβες και εξακολουθεί να έχει και αυτόν τον ερημητικό χαρακτήρα και σήμερα η Καψάλα, υπάγεται στο μεγαλύτερο μέρος στην δικαιοδοσία της Μονής Παντοκράτορος και γι' αυτό εμφανίζεται, θα δούμε και ο Άγιος Νικόδημος, που έζησε στην Καψάλα για μεγάλο χρονικό διάστημα και ως Παντοκρατορινός. Εκεί λοιπόν το συνάντησε τον Άγιο Νικόδημο, στο πλαίσιο της θεώρησης ενός πολύ σημαντικού έργου του Αγίου Νικόδημου, που είναι το Πιδάλιο. Είναι αυτή η μεγάλη, η σπουδαία κανονική συλλογή, όπου είχε συγκεντρώσει όλη την προγενέστερη κανονική παράδοση, τη βυζαντινή κανονική παράδοση ο Άγιος Νικόδημος και την είχε μάλιστα διαθύσει με σχόλιά του κτλ. Και εκδόθηκε αυτό το βιβλίο στις αρχές του 19ου αιώνα με αρκετές περιπέτειες, όπως θα δούμε όταν θα μιλήσουμε στο επόμενο μάθημα που θα μιλήσουμε για τον Άγιο Νικόδημο. Ένα σημαντικό στοιχείο του έργου του Αγίου Μακαρίου που τον συνδέει με το δεύτερο σκέλος του μαθήματος μας, τους νεομάρτυρες, είναι ότι υπήρξε συνεκδότης με τον Άσιο Νικόδημο της πρώτης έντυπης νεομαρτυρολογικής συλλογής που είναι το νέο μαρτυρολόγιο. Θα σας το δείξω μετά, μόλις τελειώσουμε τις παρουσιάσεις, θα σας δείξω πώς εκδόθηκε αυτό το νέο μαρτυρολόγιο το 1799. Είναι η πρώτη συλλογή περίπου περιλαμβάνει 90 κείμενα νεομαρτυρολογικά, πάρα πολλά τα οποία τα επεξεργάστηκαν και τι γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε καταρχήν ότι ο Άγιος Μακάριος υπήρξε αλήπτης νεομαρτύρων. Αυτό είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό γνώρισμα του Αγίου Μακαρίου όπως και των άλλων κολυβάδων. Δηλαδή γνωρίζουμε ότι και ο Άγιος Νικόδημος υπήρξε αλήπτης νεομαρτύρων. Τι σημαίνει αλήπτης από το αλήφο, προαλήφο, προετοιμάζω δηλαδή. Αυτός ο οποίος προετοίμασε κάποιους νεομάρτυρες και όπως χαρακτηριστικά λέει ο Αθανάσιος ο Πάριος στο βίο του ότι προετοίμασε εξωμότες χριστιανούς. Εξαρνήσει Χριστόν δηλαδή νεομάρτυρες. Πρόσωπα τα οποία είχαν αρνηθεί την πίστη τους, είχαν μεταμεληθεί, είχαν επιστρέψει, ήθελαν να επιστρέψουν στην εκκλησία και για να εξαλείψουν αυτό το μεγάλο αμάρτημα της εξομωσίας είχαν αποφασίσει να ομολογήσουν και πάλι την χριστιανική τους ιδιότητα μπροστά στα πρόσωπα στα οποία είχαν αρνηθεί την πίστη τους. Και βέβαια σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο με τη Σαρία, αυτή η υπερήφημη Σαρία για την οποία μιλάμε, για την οποία ακούμε τόσα πολλά στις ημέρες μας, σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο αυτός ο οποίος αρνείται την πίστη του στον Μωάμεθ και στο Κοράνιο, καταδικάζεται σαθάνατο, δεν υπάρχει κάποια άλλη ποινή ή κάτι το ενδιάμεσο. Αλλήπτης λοιπόν τριών νεομαρτύρων του Πολυδόρου του Κυπρίου, ένας σπουδαίος νεομάρτηρας από την Κύπρο, είναι ένας από τους λίγους Κύπριους νεομάρτηρες, του Θεοδόρου του Βυζαντίου που καταγόταν από τη Μητυλίνη, ένα επίσης πολύ σημαντικό πρόσωπο γιατί ο Θεόδωρος ο Βυζάντιος γνωρίζουμε ότι ήταν αδερφός ενός σημαντικού εκκλησιαστικού προσώπου αυτής της εποχής του Μητροπολίτρια Αδριανοπόλεως Γρηγορίου και είχε εξομώσει, μάλιστα ο Άγιος Μακάριος ανταλλάσσε πιστολές και με την οικογένειά του και πρωτοστατεί στη συγγραφή του μαρτυρίου του και στην συμπερίληψη του μαρτυρίου του στο νέο μαρτυρολόγιο. Και του Δημητρίου του Πελοποννησίου. Αυτά τα τρία πρόσωπα προετοιμάστηκαν για το μαρτύριο με ευθύνη του ίδιου του Αγίου Μακαρίου στην Χίο. Και άλλοι δύο νεομάρτυρες όμως έχουν έμεση σχέση, ο Μάρκος ο Εγχείο, ο Αθανάης ο Παρας λέει ότι ο Μάρκος πριν να μεταβεί στην Έφεσο για να μαρτυρήσει είχε μείνει κάποιο μικρό διάστημα μαζί μας. Και ο Αγγελής. Ο Αγγελής είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση γιατί γίνεται αλήπτης του Άγιος Μακάριος ενώ έχει ήδη πεθάνει. Αγαπούσε τόσο πολύ τον Άγιο Μακάριο και το βιβλίο αυτό που είχαν ετοιμάσει που πήγαινε και έκλαιγε πάνω στον τάφο του Αγίου Μακαρίου. Και τον παρακαλούσε να τον ενισχύσει στην ομολογία στην οποία θα προέβαινε αυτόν ο οποίος υπήρξε αλήπτης τόσων άλλων νεομαρτύρων κατά το παρελθόν. Έτσι λοιπόν και μετά τον θάνατο του θα μπορούσαμε να πούμε ότι καθίσταται αλήπτης. Συντάκτης και νεομαρτυρολογικών κειμένων του μαρτυρίου του Πολυδόρου του Κυπρίου μας πληροφορεί ότι έχουμε μια πολύ σημαντική πληροφορία από μία επιστολή του που σώσδε του Αγίου Μακαρίου προς τον γέροντα τον Ραφαήλ το ασκευοφύλακα της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. Μας έχει σωθεί σε ένα συναητικό χειρόγραφο αυτή η επιστολή και γνωρίζουμε έτσι ότι συγκέντρωνε στοιχεία για να συντάξει το μαρτύριό του. Και επίσης οι επιστολές που σας είπα ότι διαμείφθηκαν με την οικογένειά του μάλιστα εκεί αναφέρει και αρκετές μας δίνει και αρκετές πληροφορές και για το νεομαρτυρολόγιο. Για τα αντίτυπα που έστειλε στους γονείς του, για τη μάχη του Λειψάνου του νεομάρτυρα Θεοδώρου και ούτω καθεξής. Και βέβαια το γεγονός ότι παρότρυνες συνεργάτες του να συγγράψουν τα μαρτύρια άλλων νεομαρτύρων ανέθεσε στο Νικηφόρο το Αχείο τη συγγραφή του μαρτυρίου του Θεοδώρου του Βυζαντίου όπως είπαμε Βυζάντιος γιατί είχε καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη γι' αυτό ονομαζόταν Βυζάντιος και γνωρίζουμε ότι σχετιζόταν και με τον αδερφό του του Αγίου Θεοδώρου του Βυζαντίου που σας ενέφερα τον Αδριανοπόλος Γρηγόρε έναν λόγιο Μητροπολίτη αυτής της περιόδου ο οποίος ξέρουμε επίσης ότι συγκέντρωσε στοιχεία για έναν νεομάρτυρο ο οποίος επίσης σχετίζεται με τους κολυβάδες τον νεομάρτυρα Κωνσταντίνο τον Ιδρέο θα δούμε ότι έχει ιδιαίτερη σχέση τον προετοίμασε υπήρξα λύπτις του στο μαρτύριο ο Άγιος Νικόδημος του Κωνσταντίνου του Ιδρέου όταν ο Κωνσταντίνος πήγε στο Άγιον Όρος και τον βρήκε στη Μονή Ιβύρων σπουδαίο και το συλλεπτικό και γενικότερα το μεταφραστικό έργο του Αγίου Μακαρίου γιατί μια μεγάλη προσπάθεια που κατέβαλαν όλοι οι κολυβάδες και αυτό φαίνεται από πολλά έργα τους είναι να μεταφράσουν δηλαδή να παραφράσουν στην τιμώδη γλώσσα της εποχής τους τα κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας τα σημαντικότερα κάποια από αυτά που τα θεωρούσαν κείμενα οικοδομής που θα μπορούσαν να οικοδομήσουν τους Ορθοδόξους και γι' αυτό έχουν ως μια μόνιμη εποδόση τους τίτλους των έργων τους η σκηνή των Ορθοδόξων ωφέλια ο στόχος τους δεν ήταν να εκδώσουν βιβλία είτε για να τα πουλήσουν και να αποκομίσουν κάποιο οικονομικό όφελος είτε για να εμφανιστούν ως λόγοι αλλά ο στόχος τους προσέβλεπε καθαρά στην πνευματική οικοδομή των χριστιανών δηλαδή αυτό το οποίο ιδιαίτερα αποτελούσε με ρυμνά τους ήταν το πως θα οικοδομηθούν πνευματικά οι χριστιανοί της εποχής τους οι υπόδουλοι χριστιανοί βλέποντας την απεδευσία την πνευματική όπως την καταλογίζουν σε διάφορα κείμενα τους βλέποντας τα προβλήματα τα οποία αντιμετώπιζαν οι χριστιανοί και το γεγονός ότι πάρα πολλοί χριστιανοί ακριβώς επειδή αγνοούσαν την πίστη τους εύκολα έφθαναν στην εξωμοσία δηλαδή αρνούνταν την πίστη τους έτσι λοιπόν γνωρίζουμε ήδη από τον Βίο του ότι είχε αποκτήσει ένα χειρόγραφο όπως σας είπα του Ευεργετινού στην περίοδο που βρισκόταν στο Μέγα Σπήλαιο η αντιγραφή χειρογράφων από τον ίδιο το πιο πρόημο είναι αυτό που σας ενέφερα το χειρόγραφο που παραδίδει ένα μεγάλο μέρος του γεροντικού μια σπουδαία συλλογής προφανώς είχε σκοπό να εκδώσει και το γεροντικό αλλά δεν πραγματοποιήθηκε μια τέτοια έκδοση και ενός μέρους του Ευεργετινού και πάλι επιμένει στον Ευεργετινό έχει ήδη ένα χειρόγραφο όταν ήταν νέος ξανα αντιγράφει ένα μέρος του Ευεργετινού όταν βρέθηκε στη Μονή των Ομαλών και βρήκε εκεί κάποιο χειρόγραφο του Ευεργετινού και το αντιγράφει πολύ σπουδαία η μαρτυρία του Οσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκη αυτό του πολύ σπουδαίου Μολδαβού αγιορείτη αγίου ο οποίος μεταλαμπάδευσε το πνεύμα του αγιοειτικού μοναχισμού και της φιλοκαλικής παράδοσης στον σλαβικό κόσμο όπως γνωρίζουμε και σας το έχω αναφέρει αυτό ότι είναι ο Παΐσος Βελιτσκόφσκη υπήρξε και πρότυπο των Κολυβάδων ο Άγιος Νικόδημος ήθελε νεαρός μοναχός να πάει να μεταβεί στην Τρακομύρνα όπου είχε πάει με τη συνοδεία του ο Παΐσιος για να μονάσει κοντά του και γνωρίζουμε βέβαια ότι πραγματοποίησε τη μετάφραση στην εκκλησιαστική δηλαδή σλαβονική γλώσσα της φιλοκαλίας που εκδόθηκε πολύ λίγο αργότερα δηλαδή 1782 εκδόθηκε η ελληνική φιλοκαλία 1793 έντεκα χρόνια αργότερα εκδόθηκε από τον Ώσιο Παΐσιο το Βελιτσκόφσκη η σλαβονική φιλοκαλία και ένα πρόσωπο επίσης με πολύ σημαντική δραστηριότητα. Μας δίνει λοιπόν ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκης στέλνει μια επιστολή σε έναν θεοδόσιο ερημίτη ένα σπηλαιότη ο οποίος βρισκόταν στην Μολδαβία και τον ενημερώνει μεταξύ άλλων και του δίνει πληροφορίες και για τον Άγιο Μακάριο και ξέρουμε ότι υπήρχαν συνεργάτες πρόσωπα από τη συνοδεία του Αγίου Παΐσίου που λειτουργούσαν δρούσαν ως γραφείς χειρογράφων και αντέγραφαν χειρόγραφα για τον Άγιο Μακάριο όπως και για άλλους κολυβάδες ένα τέτοιο σημαντικό πρόσωπο είναι ο Γρηγόριος ο Μολδαβός θα τον δούμε την επόμενη φορά γιατί συνεργάστηκε ιδιαίτερα με τον Άγιο Νικόδημο. Εκεί λοιπόν δίνει μια πληροφορία ότι συγκέντρωνε κείμενα της φιλοκαλικής παράδοσης από χειρόγραφα ο Άγιος Μακάριος και ότι από διάφορες περιοχές είχε συγκεντρώσει τέτοιο υλικό θεολογικό, νυπτικό υλικό, νυπτικά κείμενα. Επίσης πολύ σημαντική είναι μια επιστολή του Δωρό Θεού Βουλισμά. Ο Δωρό Θεός Βουλισμάς είναι επίσης ένα πολύ σημαντικό πρόσωπο, ένα σπουδαίος εκκλησιαστικός λόγιος αυτής της εποχής του 18ου αιώνα, δρά στο χώρο του Πατριαρχείου, ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις και με τους κολυβάδες. Σε μια επιστολή του μας έχουν σωθεί πάρα πολλά χειρόγραφα του Δωρό Θεού Βουλισμά και δυστυχώς το έργο του ακόμη παραμένει ελάχιστα μελετημένο, δεν έχουν μελετηθεί πάρα πολλά κείμενα του Δωρό Θεού Βουλισμά. Σε μια επιστολή που στέλνει στον Άγιο Μακάριο του λέει ότι πολλάς ανεκδότους βίβλους φέρεις με τα σου. Είναι δηλαδή γνώστης ότι ο Μακάριος συγκέντρωνε ανέκδοτα κείμενα και χειρόγραφα από τις περιοχές στις οποίες μετέβαινε και ξέρουμε βέβαια ότι όλες αυτές τις περιοχές που σας ανέφερα και η Ύδρα ήταν ένα πλούσιο μέρος, η Ύδρα είχε προνόμια πολύ σημαντικά και ένα επίσης καθεστώς ασυλίας κατά κάποιο τρόπο και μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Πάτμος που θα δούμε ότι έχει εκεί λειτουργεί μάλιστα και ως πατριαρχικός έξαρχος ο Άγιος Μακάριος και εκεί σε αυτό το πλαίσιο συνέταξε και έναν χειρόγραφο κατάλογο των έντυπων βιβλίων της βιβλιοθήκης της Πάτμου που είναι μια από τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες αυτής της εποχής στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στο νησιωτικό χώρο παλιό μοναστήρι, ιδρύεται τον 11ο αιώνα από τον Όσιο Χριστόδουλο τον Λατρινό, ο οποίος έρχεται από το μοναστικό κέντρο του Λάτρους από τη Μικρά Ασία και αναπτύσσεται στο πλαίσιο αυτού του μεγάλου προσκυνήματος του σπηλαίου της Αποκαλύψεως του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, αυτό το σπουδαίο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου με την μοναδική πατμιακή βιβλιοθήκ έντυπα και ξέρουμε ότι χρησιμοποίησε χειρόγραφα από την πατμιακή βιβλιοθήκη ο Άγιος Μακάριος. Είναι πιθανότατα εκείνος που κατά την περίοδο δύο φορές πήγε στη μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμω. Σας είπα εδώ πέρα ότι συντάσει έναν χειρόγραφο κατάλογο, αυτός χρονολογείται σήμερα με ακρίβεια το 1793 ο κατάλογος. Δηλαδή το 1793 βρισκόταν εκεί, στο πλαίσιο μιας περιοδίας του. Πιθανότατα είναι αυτός ο οποίος μεταφέρει και χειρόγραφα του αόρα του πόλεμου, δηλαδή δύο μεταφράσεις όντως τις οποίες επιμελήθηκε ο Άγιος Νικόδημος και σήμερα μας είναι γνωστά τα δύο αυτά έργα ως έργα του Αγίου Νικόδημου, αλλά όπως θα δούμε δεν είναι έργα του Αγίου Νικόδημου, είναι μεταφράσεις που επιμελήθηκε ο Άγιος Νικόδημος. Τα πρωτότυπα έργα είχαν γραφεί στην Δύση και ανήκαν σε ρωμακαθολικού συγγραφείς. Τα είχε μεταφράσει ένας λόγιος της προηγούμενης περιόδου ο Μανουήλ Ρωμανίτης, βρήκε τα χειρόγραφα αυτά γνωρίζουμε σήμερα ότι υπήρχαν τα χειρόγραφα και υπάρχουν και σήμερα στην Πατμιακή Βιβλιοεθήκη ο Άγιος Μακάριος και τα μετέφερε ως ψυχοφελή κείμενα. Τα μετέφερε στον Άγιο Νικόδημο για να τα επεξεργαστεί και πράγματι έχουμε επεξεργασία αυτών των κειμένων γι' αυτό και κακώς έχει αποδοθεί στον Άγιο Νικόδημο μία εισαγωγή της δυτικής πνευματικής παράδοσης από κάποιους σύγχρονους επικριτές του έργου του Αγίου Νικόδημου. Έχει αποδοθεί η μομφή ότι με τα έργα αυτά, τον αόρατο πόλεμο και τα πνευματικά γυμνάσματα, εισήγαγε την δυτική πνευματικότητα στην Ορθόδοξη Ανατολή. Δεν είναι αληθές αυτό. Τα κείμενα αυτά υπέστησαν μια επεξεργασία από μεταφράσεις τις οποίες δεν τις έκανε ο Άγιος Νικόδημος, επομένως ο Άγιος Νικόδημος δεν γνώριζε ότι τα κείμενα αυτά καταρχήν είναι μεταφράσεις πρωτότυπων κειμένων του Λωϊόλα και ενός άλλου θεολόγου ρωμακαθολικού θεολόγου της Δύσεως, του Ιγνάτου Λωϊόλα και ενός ακόμη. Και βέβαια, μας έχει σωθεί και ένα ακόμη σημαντικό αυτόγραφος κώδικας του, στην Πατμιακή Βιβλιοθήκη Σώζετε, ο κώδικας 871, που ανήκει και αυτός στην περίοδο αυτής της παραμονής του Αγίου Μακαρίου στην Πάτμο με κείμενα, ένα χειρόγραφο το οποίο περιλαμβάνει κείμενα για τον κτίτορα του μοναστηριού τον Όσιο Χριστόδουλο, δηλαδή με αγιολογικό περιεγόμενο. Τώρα τι γίνεται με τις εκδόσεις, γιατί το εκδοτικό έργο του Αγίου Μακαρίου του Νοταρά θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ίσως το πιο σημαντικό, δηλαδή το γεγονός ότι μπόρεσε να συντονίσει αυτές τις συνεργασίες, κατά κύριο λόγο με τον βασικότερο συνεργάτη του που ήταν ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιωρήτης και πολύ περισσότερο να προβεί στην έκδοση αυτών των κειμένων. Ήδη αναφερθήκαμε στο νέο μαρτυρολόγιο, μια πολύ σημαντική συλλογή, γνωρίζουμε ότι πάρα πολύ από τους κατοπινούς νεομάρτυρες, θα το δούμε αυτό, διαθερμάνθηκαν στην πίστη αναγινώσκοντας το νέο μαρτυρολόγιο, δηλαδή λειτούργησε ως ένα αλληλπτικό ανάγνωσμα. Εξωμώτες, χριστιανοί, οι οποίοι είχαν εξωμώσει, οι οποίοι είχαν μετανιώσει αλλά βρίσκονταν μέσα σε μια μεγάλη σύγκρουση και τελικά αποφάσιζαν να ομολογήσουν και πάλι τη χριστιανική τους ταυτότητα, τη χριστιανική τους πίστη, προετοιμάζοντας διαβάζοντας το νέο μαρτυρολόγιο. Λειτουργεί λοιπόν ως ένα αλληλπτικό ανάγνωσμα το νέο μαρτυρολόγιο. Γνωρίζουμε όπως σας είπα ότι συνεκδίδει με τον Όσιο Νικόδημο τη Φιλοκαλία το 1782. Θα πούμε λίγα πράγματα περισσότερα την επόμενη φορά που θα σας φέρω για να δείτε το πρωτότυπο αυτό της εκδόσεις της Φιλοκαλίας. Λίγο αργότερα του Ευεργετινού, ένα χρόνο αργότερα συνεκδίδει τον Ευεργετινό. Τι ήταν ο Ευεργετινός? Ο Ευεργετινός ήταν μια σπουδαία συναγωγή, ονομάζεται Συναγωγή των Θεοφθόγκων Ρημάτων των Εναγείς Πατέρων ημών και τα λοιπά. Είναι ένας μακρής τίτλος που είναι μια συγκέντρωση, ένα απάνθισμα κειμένων ασκητικοαγιολογικού χαρακτήρα. Έχει διάφορα κείμενα αυτή η συλλογή που πραγματοποιήθηκε. Είναι μια βυζαντινή συλλογή και την εκδίδει για πρώτη φορά έντυπα, την εκδίδει ο Άγιος Μακάριος με επιμέλεια του Αγίου Νικοδήμου, τον Ευεργετινό. Δημιουργείται τον 11ο αιώνα επίσης από τον Παύλο, τον εκτίτορα της Μονής Ευεργέτιδος που είναι ένα σπουδαίο μοναστήρι στην Κωνσταντινούπολη η Μονή Ευεργέτιδος. Είναι αυτή που σχετίζεται με μια αναγέννηση μοναστική στην διάρκεια του 11ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη με τα κείμενα της Ευεργέτιδος. Γιατί έχουν παραχθεί την εποχή εκείνη πολλά κείμενα από πολλές συλλογές από το Μοναστήρι αυτό. Όπως λέτε τον 1ο αιώνα διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο η Μονή Στουδίου, έτσι τον 11ο αιώνα η Μονή Ευεργέτιδος, η οποία ακολουθεί τη στουδιτική παράδοση και εκδίδεται το τυπικό, μάλλον συγκροτείται το τυπικό της Ευεργέτιδος, το κατηχητικό της Ευεργέτιδος και άλλα κείμενα μεταξύ δεαυτών και αυτή η Συναγωγή των Θεοφθόγγων Ρημάτων του ηγουμένου, του κτίτορα της Μονής Ευεργέτιδος του Παύλου και γι' αυτό ονομάστηκε η συλλογή Ευεργετινός. Εκδίδει για πρώτη φορά αυτήν τη σπουδαία συλλογή, γνωρίζει για πρώτη φορά το φως της τυπογραφίας. Λυσμόνησα εδώ να προσθέσω σε αυτήν την διαφάνεια ότι την ίδια χρονιά ο Άγιος Μακάριος προβαίνει και στην έκδοση ενός ακόμη έργου, πάρα πολύ σημαντικού, θα το δούμε και στο επόμενο μάθημα θα μιλήσουμε για αυτό γιατί δεν έχουμε πάρα πολύ χρόνο, του εγχειρηδίου περί της συνεχούς θείας μεταλήψεως. 1783 και αυτό. Αυτό είναι επίσης ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, ανώνυμο εγχειρηδίο, όπως και ένα ανώνυμο είχε εκδοθεί λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1777, πάλι περί της συχνής θείας μεταλήψεως, πιθανότατα εκείνο ανήκει στον νεόφυτο τον Καυσοκαλυβίτη. Αυτό όμως είναι ένα πιο συγκροτημένο έργο, το εγχειρηδίο αυτό του 1783 και στην ουσία με αυτό αναθερμένεται το ζήτημα, το οποίο είχε ξεκινήσει της συχνής θείας μετάληψεως το 1777, η έρηδα περί της συχνής θείας μεταλήψεως. Αυτή η πολύ σημαντική, όπως σας είπα, θεολογική έρηδα και οι πατέρες αυτοί ήταν υπέρμαχοι της συχνής θείας μεταλήψεως. Αυτό προσπαθούσαν να περάσουν, να δώσουν ευρύτερα στο εκκλησιαστικό πλήρωμα ότι είναι στρεβλή η αντίληψη που υπήρχε στην εποχή τους, ότι ήταν στρεβλή και σε όλη την τουκοκρατία όπου είχε περιοριστεί η προσέλευση στη θεία μετάληψη το πολύ σε τέσσερις φορές το χρόνο και προσπαθούν με διάφορα κείμενα και πατερικά όπως θα δούμε πατερικές χρήσεις και κανονικά κείμενα και ασκητικά να επισημάνουν ακριβώς την αρχαιότητα και τη συνεχή παρουσία αυτής της παράδοσης για τη συνεχή θεία μετάληψη από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους ως και στους Βυζαντινούς σε όλη τη βυζαντινή εποχή. Συνεκδότης λοιπόν όλων αυτών των κειμένων αλλά και του νέου εκλογίου. Είναι μια πολύ σημαντική επίσης αγιολογική συλλογή που εκδίδεται 20 χρόνια αργότερα μετά τον πρώτο αυτόν κύκλο των κειμένων. Είπαμε φιλοκαλία, ευεργετινός, εγχειρίδιο περί συχνούς θείας μεταλήψεως, τα πρώτα κείμενα που εκδίδονται. Αργότερα 20 χρόνια μετά το νέο εκλόγιο, προϊόν επίσης κοινής συνεργασίας. Υπάρχουν ζητήματα πατρότητας. Η έρευνα συνεχίζεται. Εκείνο το οποίο είναι σημαντικό και θέλω να σας πω είναι ότι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των κειμένων, το γεγονός ότι προέρχονται δηλαδή από συνεργασία του Αγίου Μακαρίου με τον Άγιο Νικόδημο, είναι και το γεγονός ότι φέρονται ανονίμως όλα τα κείμενα αυτά. Δεν έχουμε δηλαδή στους τίτλους τους του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Νοταρά και του οσιολογιωτά του Μοναχού Νικόδημου του Αγιορίτου και τα λοιπά. Δεν καταγράφονται τα ονόματά τους. Όχι μόνο στη συχνή θεία μετάληψη, γιατί κατηγορήθηκαν για αυτός, για το εγχειρίδιο τους, ότι εκδόθηκε ανονίμως, λέει το εξέδωσαν ανονίμως γιατί ήξεραν, οι αντίπαλοι τους έλεγαν, το εξέδωσαν ανονίμως γιατί ήξεραν ότι θα κατακριθούν από την Εκκλησία, από τη Μεγάλη Εκκλησία, από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εάν εξέφεραν τέτοιες απόψεις επονίμως. Αλλά όλα τα κείμενα τους αυτά, όλες αυτές τα προϊόντα, οι εκδόσεις που ήταν προϊόν συνεργασίας τους, εκδίδονται ανονίμως. Και η φιλοκαλία δεν έχει, όπως θα δείτε, το όνομα των εκδοτών, των επιμελητών, και ο Ευεργετινός, και το Νέο Μαρτυρολόγιο, και το Περισυνεχούς Θεές Μεταλήψους, και το Νέο Εκκλόγιο. Το Νέο Εκκλόγιο είναι λοιπόν μια πάρα πολύ σημαντική συλλογή με αγιολογικά κείμενα, μεταφράζονται κείμενα που ξεκινούν από τον βίο της Αγίας Φωτμήνης της Αμαρήτηδος και με χρονολογική σειρά φθάνουν ως τον Νέο Μάρτυρα. Έχουμε και ένα νεομαρτυρολογικό κείμενο. Βλέπετε, η συλλογή είναι μετά το Νέο Μαρτυρολόγιο. Οι πληροφορίες που έχουμε κάποιες μεμονωμένες πληροφορίες λένε ότι προετοίμαζαν και μια δεύτερη συλλογή μετά το Νέο Μαρτυρολόγιο για να συμπεριλάβουν τους νεομάρτυρες που είχαν μαρτυρήσει μετά το 1796, όπου σταματά, έχουμε το μαρτύριο του τελευταίου νεομάρτυρα του Νέου Μαρτυρολογίου. Και βέβαια, έχουμε εδώ το μαρτύριο του νεομάρτυρα Γεωργίου του Εννεφέσω, αλλά επίσης πολύ σημαντικό, εδώ και σε αυτό το βιβλίο είναι συνεκδότες ο Άγιος Μακάριος και ο Άγιος Νικόδημος, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνέχεια αυτής της παραδόσεις της προσοχής δηλαδή και της επιμονής τους να εκδίδουν νεομαρτυρολογικά κείμενα ή γενικότερα μαρτυρικά κείμενα είναι το τελευταίο έργο του που είναι θα μπορούσαμε να πούμε το κύκνιο άσμα, ίσως θα μπορούσαμε να πούμε, αν και βέβαια όπως βλέπετε έχει εκδοθεί 15 σχεδόν χρόνια μετά τον θάνατο, μετά την κύμηση του Αγίου Μακάριου, το 1819 εκδόθηκε, είχε πεθάνει και ο Αθανάσιος ο Πάριος. Είναι προϊόν συνεργασίας με τον Άγιο Αθανάσιος τον Πάριο και με τον Νικηφόρο τον Χείο. Γνωρίζουμε ότι την τελική επιμέλεια την έκανε ο Νικηφόρος ο Χείος ο μαθητής τους και αυτός το εξέδωσε δύο μόλις χρόνια πριν από την επανάσταση του 1821 και τρία χρόνια πριν από την καταστροφή της Χείου, γιατί εκεί πλέον έχουμε μια ολοσχερή καταστροφή του νησιού. Βέβαια πρόλαβαν κάποιοι συνεργάτες τους να μεταφέρουν μέρος της βιβλιοθήκης τους στο χειρογράφον τους και του Αγίου Μακάριου και του Αγίου Αθανάσιου, που σε ένα σπουδαίο μοναστήρι που αξίζει, αν θα πάτε στη Σκιάθο να το επισκεφτείτε, στην Ευαγγελίστρια, στη Μονή του Ευαγγελισμού της Σκιάθου. Αν θα πάτε στη Σκιάθο αξίζει πραγματικά αυτό το μοναστήρι, το οποίο έχει και την εικόνα ενός αγιοριτικού μοναστηριού, μιας αγιοριτικής μονής, έτσι έχει αυτήν την αρχιτεκτονική παράδοση ακολουθεί, τον αθωνικό αρχιτεκτονικό τύπο, αλλά το σημαντικότερο είναι ότι και στα έντυπα και στα χειρόγραφα εντοπίζουμε αρκετά βιβλία τα οποία προέρχονταν από την προσωπική βιβλιοθήκη του Αγίου Μακαρίου και του Αγίου Αθανασίου και ξέρουμε μάλιστα και ποιος τα μετέφερε. Είναι ένας μαθητής τους ο Αρχιμαδρίτης Ιωσήφ ο Εκφουρνά. Αυτός τα μετέφερε εκεί και έτσι διέσωσε μια σπουδαία βιβλιοθήκη που είχαν αυτοί οι σπουδαίοι πνευματικοί άνδρες και εκκλησιαστικοί λόγοι αυτής της περιόδου. Το νέο λιμονάριο λοιπόν περιλαμβάνει ακριβώς κείμενα μαρτυρικά και νεομαρτυρολογικά για αρκετούς παλαιούς μάρτυρες. Μάλιστα σε κάθε κείμενο σημειώνεται ποιος έκανε την παράφραση του μαρτυρίου στη δημόδη γλώσσα και εκεί βλέπουμε ότι έχει κάνει παραφράσεις τέτοιες μεταφράσεις όπως λέγονται στα κείμενα αυτά και ο Άγιος Μακάριος. Περιλαμβάνονται και ακολουθίες αλλά είναι σημαντικό ότι αυτή η συλλογή, το νέο λιμονάριο θα σας το δείξω γιατί υπάρχει στην ψηφιακή βιβλιοθήκη της Ανέμις, η πρώτη έκδοση του 1819. Το δεύτερο μέρος θα μπορούσαμε να πούμε του νέου λιμοναρίου είναι μαρτύρια και βύη και ακολουθίες για Αγίους της Χίου και γι' αυτό αποσπάστηκε μετά αυτό το μέρος και το λέει και ο Νικηφόρος ο Χίος στο πρωί μου ότι μπορεί λέει κάποιος να αποσπάσει το δεύτερο μέρος για να τιμά εδώ τους Αγίους της Χίου. Και γι' αυτό έτσι αποτέλεσε αυτό το δεύτερο μέρος του νέου λιμοναρίου την αφετηρία του μιας συλλογής που αναπτύσσεται στις επόμενες δεκαετίες και ονομάζεται Νέο Χιακό Λιμονάριο. Είναι η βάση υπάρχει σε αυτήν την συλλογή. Αυτά πολύ σύντομα. Εδώ μόνο θα ήθελα πριν να τελειώσουμε ακριβώς να σας δείξω κάποιες από αυτές τις εκδόσεις. Εδώ έχουμε ας πούμε το νέο μαρτυρολόγιο. Είναι η πρώτη αυτή η έκδοση του νέου μαρτυρολογίου. Η σελίδα τίτλου. Νέων μαρτυρολόγιων ή τη μαρτύρια των νεοφανών μαρτύρων των μετά την άλλο της Κωνσταντινουπόλεως κατά διαφόρους και τόπους μαρτυρησάντων. Εντάξει συναχθέντα εκ διαφόρων συγγραφέων και με τεπιμελίας ότι πλείστης διορθωθέντα. Δεν λέει βλέπετε ποιος υπό του μοναχής ελαχής του Νικοδήμου του Αγιορίτου ή υπό του αρχιερεύση ελαχής του Μακαρίου. Ανωνίμως. Εδώ βέβαια έχουμε μια ερμηνεία γιατί αυτό το έργο θα έπρεπε να κυκλοφορήσει ανώνυμα. Γιατί το λέει ο ίδιος Άγιος Μακάριος σε μία από τις επιστολές που στέλνει στην οικογένεια του νεομάρτυρα του Θεοδόρου του Βυζαντίου που σας ανέφερα. Λέει μόνο φροντίστε τα αντίτυπα που σας στέλνουν του νεομαρτυρολογίου να τα διανύμεται και να τα κυκλοφορήσετε με πολύ προσοχή. Ή να μη συμβεί τι εναντίον. Για να μη γίνει κάποιο κακό. Φοβούνταν μήπως οι Τούρκοι θεωρήσουν τα κείμενα αυτά επαναστατικά γιατί όντως έχουν ένα επαναστατικό χαρακτήρα. Ήδη δηλαδή διακηρύττουν και παροτρύνουν με τα κείμενα αυτής της συλλογής τους εξωμότες σε μία πνευματική επανάσταση. Γι' αυτό και θα μπορούσαμε να πούμε ότι το νεομαρτυρολόγιο λειτούργησε κατά κάποιο τρόπο εντός εισαγωγικών ως Ευαγγέλιο της Επανάστασης. Δηλαδή λειτούργησε με έναν τρόπο επαναστατικό. Και αυτό φαίνεται και από τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν για παράδειγμα για τους Τούρκους. Οι άθεοι αγαρινοί, των αθαίων Τούρκων κτλ υπάρχει ένα στοιχείο αντίστασης, πνευματικής αντίστασης μέσα στα κείμενα αυτά. Βλέπετε λοιπόν ότι το βιβλίο αυτό εκδόθηκε με καλλιστυσία στη Βενετία το 1799 από το τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκέως, ένα σπουδαίο ελληνικό τυπογραφείο της Βενετίας. Con licenza de superiori. Αυτός είναι ένας χαρακτηρισμός, ένας λατινικός τίτλος ο οποίος έμπαινε σε όλα τα βιβλία στα οποία δινόταν έγκριση να τυποθούν στη Βενετία αφού περνούσαν την βενετική λογοκρισία. Υπήρχαν λογοκριτές οι οποίοι λογόκριναν τα βιβλία και έβλεπαν αν είναι σύμφωνα με τις αρχές της γαλληνοτάτης της Βενετίας δηλαδή ή αν παρέβαιναν τα πιστεύω της βενετικής εξουσίας. Γι' αυτό και παντού θα δούμε στις εκδόσεις της ελληνικής των τυπογραφεών της Βενετίας να μπαίνει αυτή η στάμπα. Con licenza de superiori είτε μπροστά είτε πίσω στο τέλος του βιβλίου κτλ. Η διάταξή τους, ίσως αξίζει πολύ λίγο έτσι να σας τρέξω κάποιες σελίδες για να δείτε, επίγραμμα Ιανδικό στην βιβλοτάφτη έχει ένα πάρα πολύ σημαντικό προήμιο για το οποίο θα μιλήσουμε το προήμιο του νέου μαρτυρολογίου θα μιλήσουμε στο επόμενο μάθημά μας και απλά να σας δείξω λίγο μετά το προήμιο που αναφέρεται ειδίως στην προάσπιση των εξαγνησηχρήστων νέου μαρτύρων. Εκείνο το οποίο τέλος θα σας δείξω είναι ο πίνακας. Βλέπετε εδώ τα μαρτύρια, η χρονολογία, το έτος του μαρτυρίου της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Κυράνιας. Η Κυράνα που μαρτύρησε εδώ από τη ΝΟΣΑ, που μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη, λέει 1752. Εδώ κάνει ένα λάθος, υπάρχει ένα λάθος, υπάρχουν διάφορα τέτοια μικρά χρονολογικά λάθη που σχετίζονται με τις πηγές τους. Και βλέπετε οι χρονολογίες του μαρτυρίου και τα μαρτύρια των διαφόρων νεομαρτύρων, των νεομαρτύρων καταλφάβητων, ένας άλλος πίνακας και από εδώ ξεκινάει η αφετηρία του νεομαρτυρολογίου 1492. Είναι όμως νωρίτερα αυτό το μαρτύριο, είναι ο Ιωάννης ένας προκάστρο, είναι τραπεζούντιος στην καταγωγή, ο Ενλευκοπόλη λέγεται αλλού και το λείψανό του, αυτό του νεομάρτυρα του Ιωάννη μεταφέρθηκε στην Βλαχία και εκεί βρίσκεται και σήμερα στη Σουτσεάβα της Ρουμανίας. Αυτά για το νεομαρτυρολόγιο και αυτή εδώ είναι η πρώτη έκδοση του νέου λιμοναρίου. Επίσης βλέπετε βενετία 1819 παραπάνω Θεοδοσίου του 6 Ιωαννίνων, άλλος Έλληνας τυπογράφος, εδώ όμως έχουμε τα ονόματα των εκδοτών. Βλέπετε, μαρτύρια παλαιά και νέα και βίους περιέχουν, μαρτύρια παλαιά και νέα και βίους ασίων και λέει παρά του Αηδίμου, δηλαδή έχει ήδη πεθάνει, Μητροπολίου του Αγίου Κορίμφου Κυρίου Μακαρίου Νοταρά, εις προστίθενται και τα του Τριωδίου και Πεντικοσταρίου Συναξάρια και τα λοιπά, μεταφρασθέντα παρά τους αχολογιωτά του διδασκάλου Κυρίου Αθανασίου του Παρίου, προς τούτοις και ασματικές ακολουθίες και τα λοιπά, παρά του Πανοσιολογιωτά του Κυρίου Νικηφόρου του Χίου, νύν πρώτον τύπεις λαμπρίς εκδοθεν. Εντάξει, αυτή είναι η τελευταία έκδοση στην οποία πρωτοστάτησε και λέει και στο προήμιο που υπάρχει εδώ πέρα του Αθανασίου του Παρίου, του ιεροδιδασκάλου Κυρίου Αθανασίου του Παρίου, προς άπατα τους οδοδόξους, εξηγεί ότι αυτός ο οποίος τους παρότρινε να γίνει αυτή η συλλογή ήταν ο Άγιος Μακάριος και λέει και τελείωσε τα συσθερινάς ώρας της ζωής του. Είχε ιδιαίτερη έγνοια για να εκδοθεί αυτό το βιβλίο ο Άγιος Μακάριος, επαναλαμβάνει εδώ ένα κείμενο και εδώ να δείτε ότι ας πούμε έχει ακολουθία παρακλητική στην Αγία Τριάδα, ψαλωμένη υπό των βουλωμένων, επειδάν συμβεί της βασάνης εγκαρτερήν την ανέων μάρτυρα. Αυτή είναι μια πολύ σπουδαία ακολουθία, γενική ακολουθία που πρέπει λέει να ψάλετε όταν γνωρίζουμε ότι κάποιος νεομάρτυρας βρίσκεται στη φυλακή και βασανίζεται. Την έψαλαν οι άλλοι χριστιανοί για να τον ενισχύσει ο Θεός προς την Αγία Τριάδα. Εντάξει. Υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα κείμενα, πάρα πολύ ενδιαφέροντα κείμενα. Αυτή λοιπόν είναι μια γενική ακολουθία υπέρ του Ενεργία Εναθλούντος και αυτή είναι μια δεύτερη ακολουθία επικίδιος είτε επιτάφειος, ανώνυμος και κοινή εις πάντα νέων μάρτυρα συνδεθήσα παρανικηφόρου του Χίου. Αυτή είναι μια ακολουθία που ψαλόταν ως επιτάφειος ακολουθία μετά το μαρτυρικό τέλος των νεομαρτύρων δεδομένου ότι πολλές φορές οι Τούρκοι δεν έδιναν την άδεια στους χριστιανούς να παραλάβουν τα σώματα τους και να τους ενταφιάσουν. Αυτά λοιπόν πάρα πολύ σύντομα ολοκληρώνουμε εδώ με αυτό το πολύ σημαντικό κεφάλαιο που αφορά στο πολυσχειδές και πολύ σημαντικό έργο του Αγίου Μακαρίου του Νοταρά. |
