| : Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπόσχεσαι, κύριέ μου, να μιλήσεις, να μιλήσεις, να μιλήσεις... Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου, να μιλήσεις, να μιλήσεις... Εκ μέλος της Προέδρου της Ηράκλια Πρωτοβουλίας, κυρία Σανάς Παπαχρονάκη και της Συντονιστικής Επιτροπής, καθώς και της Οργανωτικής Επιτροπής, σας καλωσορίζουμε στην σημερινή ομιλία του καθηγητή κ. Θεοχάρη Δετοράγκη. Καλωσορίζουμε ιδιαιτέρως το μέλος της Επιτροπής Περιφεριών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τέος δήμαρχου Ηρακλίου κ. Γιάννη Κουράκη. Έχουμε την τιμή να έχουμε δύο πρώην Προέδρους του Δημοτικού Συμβουλίου, τον κ. Δημήτρη Καρατζάνη και τον κ. Γιάννη Σερπετσιδάκη. Έχουμε και τον πρώην Πρόεδρο του Διοικημιολικού Συλλόγου Ηρακλίου, κ. Θέλιο Καστρενάκη. Και έχουμε και τη χαρά επίσης να έχουμε εδώ, μεταξύ των ομιλητών μας, τον κ. Αντώνη Βασιλάκη, τον κ. Δημήτρη Καρατζάνη και με αυτή την ιδιότητα, τον κ. Μανώλη Δρακάκη. Ευχαριστούμε λοιπόν όλους εσάς. Έχουμε τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης, κ. Νίκο Φλιτζάνη. Ευχαριστούμε την κυρία εντεταλμένη Σύμβουλο Δημοτικής Περιουσίας, Στέλλα Αρχοντάκη. Σας ευχαριστούμε όλους για την παρουσία σας και ευχόμεθα καλή ακροάση. Συντονιστής και ο κ. Αντωνιάδης είναι εδώ, τον καλωσορίζουμε κι αυτόν. Καληδοχή της Πανεπιστημίου Κρήτης. Σήμερα θα συντονίσει την συζήτησή μας η κ. Σοφία Κανάκη. Δεν έχουμε κάποιον που θα παρουσιάσει τον ομιλητή, διότι ο κ. Θεοχάρης Δατουράκης δεν έχει ανάγκη παρουσίασης. Είναι γνωστός σε όλους μας. Η κ. Σοφία Κανάκη είναι φιλόλογος, υπήρξε αγγλικιάρχηση στο 6ο και στο 3ο Λίγιο και είναι εκείνη που επημελήθηκε τον τόμο ο μύτως της Αριάδνης του 1ου κύκλου και εκείνη που θα επημεληθεί και τον τόμο του 2ου κύκλου. Ο κ. Δατουράκης και η κ. Σοφία Κανάκη ήταν εκείνοι οι οποίοι μας συμβούλευσαν στην επιλογή των θεμάτων και των ομιλητών αυτού του κύκλου. Κυρίες και κύριοι, καλή ακροάση. Κυρίες και κύριοι, καλημέρα σας. Να σας καλωσορίσω κι εγώ με τη σειρά μου και να σας ευχαριστήσω που μας θυμάται με την παρουσία σας στην 16η κατά σειρά ομιλία του νέου κύκλου ομιλειών με το γενικό τίτλο «Ο Μύτως της Αριάδνης», τσετηλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλίου. 20 χρόνια μετά από το 2ο κύκλου, με τον ίδιο τίτλο, οι ίδιοι οι διοργανωτές, νέοι τότε και ενθουσιώδεις, και άλλοι, νεότεροι, κατά 20 χρόνια, ένιωσαν για άλλη μια φορά βαριά ή βαρύ, το χρέος τους απέναντι στη γενέθλια πόλη, να ξετυλίξουν όλα τα πράγματα, το χρέος τους απέναντι στη γενέθλια πόλη, να ξετυλίξουν την ιστορία της, και βαριά την ευθύνη τους προς τους νεότερους, να τους παρακινήσουν να την γνωρίσουν, για να την αγαπήσουν και να ενδιαφερθούν γι' αυτήν. Οι νέοι είναι το μέλλον, όπως ξέρουμε, και θα ήταν παρήγορο αν βρίσκονταν πολύ σήμερα, σε αυτήν εδώ την αίθουσα. Το Ηρακλίο είναι όμορφο πόλο. Εγώ δεν συμφωνώ καθόλου με αυτούς που εντελώς αβασάνιστα την χαρακτηρίζουν άσχημη. Αρκεί να μπορέσει να τη δει κανείς. Είναι ένα υπέθρυο μουσείο. Αυτό το σκοπό έχουν αυτές οι ομιλίες. Να φέρουν στο φως όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα της στο πέρασμα των αιώνων, τρεις χιλιάδες χρόνια τώρα, από τον 1ο π.Χ. μέχρι σήμερα, από την πρώτη δηλαδή οικιστική παρουσία της αυτόν εδώ τον τόπο, τη σύγχρονη εποχή. Να ξεθάψουν τη βουλιαγμένη πολιτεία της νιότης μας, όπως έλεγε ο Νίκος Καζανδάκης, με στόχο την τοπική αυτογνωσία. Κάτι που δεν είναι τόσο εύκολο, γιατί ό,τι δεν έφθυρε ο χρόνος και οι φυσικές καταστροφές, το ολοκλήρωσε η αδιαφορία, ημωρία και ιδιωτέλεια των ανθρώπων και για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους των κατοίκων αυτής της πόλης και των κατοικερούς αρχώντων της. Καιρός να σταματήσει αυτό, δηλαδή αυτοί που συμμετείχαν σε αυτή την προσπάθεια έχουν αυτό κατά νου, να σταματήσει καιρός να αποκτήσουμε ιστορική συνείδηση, να σταματήσει η καταστροφή αυτής της πόλης. Δηλαδή να συνειδητοποιήσουμε ότι για ό,τι συμβαίνει σε αυτόν εδώ τον τόπο, όπου ζούμε και πορευόμαστε, όλοι εμείς και ο καθένας χωριστά φέρνουν ακέρια την ευθύνη. Να γίνουμε πολίτες υπεύθυνοι που θα εργαστούμε για το καλό αυτής της πόλης. Αγάπα την πόλη σου γιατί είσαι εσύ. Αυτό δεν είναι σύνθημα, είναι προτροπή και ανάγκη επιτακτική. Αν αυτή η σειρά των ομιλιών συμβάλλει έστω και στο ελάχιστο για την πραγμάτοση αυτού του στόχου, την προαγωγή δηλαδή της τοπικής αυτογνωσίας είναι σπουδαία. Σήμερα, όπως ήδη ακούσατε, έχουμε τη χαρά και την τιμή να έχουμε μαζί μας τον κ. Θεοχάρη Δετοράκη, τον γνωστό ομότιμο καθηγητή βυζαντινό και νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, σεμνό και αθόρυβο εργάτη της επιστήμης του και της επιστημονικής έρευνας, ο οποίος θα μας αναπτύξει το θέμα σεισμοί και λοιμοί στον Χάνδακα κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, οι μαρτυρίες των πηγών. Εμείς θα τηρήσουμε απαραίγκλητα την επιθυμία του, να μην τον προλογίσουμε και θα του δώσουμε αμέσως το λόγο, εξάλλου δεν έχει χρία ο κ. Δετοράκης. Προλόγων, το ήθος, η πολιτεία, ο λόγος, το ανδρός, φανερώνουν το ύψος και του ανθρώπου και του επιστήμονα. Κύριε Δετοράκη, σε σας ο λόγος. Ευχαριστώ πολύ κ. Πρόεδρος. Αγαπητοί συμπολίτες, Χριστός Ανέστη. Όταν θα μιλήσω πρώτα για τους σεισμούς της Κρήτης και το δεύτερο μέρος θα είναι για τις επιδημίες της πανόλου, της πανούκλας, στην Κρήτη. Λυπάμαι που το κείμενο, το σημερινό, θα είναι μια ατελεύτη καταστροφολογία, αλλά και αυτό είναι μέρος της ιστορίας της Κρήτης και πρέπει να το γνωρίζουμε. Όταν προαμνημονεύτων ετών παρακολουθούσα τα μαθήματα προ ιστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών του αείμνηστου καθηγητή Σπυρίδωνος Μαρινάτου, έμαινα κατάπληκτος ακούοντάς τον να αναφέρεται στον μεγάλο σεισμό που ισοπέδωσε και αφάνισε τα κέντρα του μηνοϊκού πολιτισμού, περί το 1400 π.Χ. Ο σεισμός ήταν συνέπεια, έλεγε, μιας τρομακτικής έκρηξης του ηφαιστίου της Στήρας, που συντάραξε όλη την Ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου. Ο ουρανός σκοτίνεσε για πολλές ημέρες από την ηφαιστιακή τέφρα και ένα πρωτοφανές παλληριακό φαινόμενο, τη Σουνάμη, κατέκλεισε την Κρήτη ολόκληρη. Ήταν μάλιστα τέτοια η έντασή του κατά τον Μαρινάτο, που τα κύματα περνούσαν το σώμα της Κρήτης από το ένα πέλαγος στο άλλο. Ήταν, μας έλεγε, κάτι ανάλογο με την τρομακτική έκρηξη του ηφαιστίου Κρακατάου το 1883 στις Ολλανδικές Συνδίες, τη μεγαλύτερη έκρηξη ηφαιστίου που γνώρισε ο κόσμος κατά τους ιστορικούς χρόνους. Κατά την έκρηξη αυτή, αναδύθηκαν ολόκληρα νησιά που προηγουμένως δεν υπήρχαν. Αυτή η θεωρία που έθρεψε γενιές αρχαιολόγων και γεωλόγων και ιστορικών αναθεωρείται σήμερα ως υπερβολική αλλά στο βάθος φαίνεται να έχει πυρήνα αλήθειας. Κατά τον Νικόλαο Πλάτωνα δύο μεγάλοι σεισμοί στα 1500 και στα 1450 κατέστρεψαν τα μηνοϊκά κέντρα και αποδυνάμωσαν την μηνοϊκή αντίσταση στην επικείμενη εισβολή των αρχαιών. Καθώς δεν υπάρχουν όμως γραπτές πηγές μένουμε κατά ανάγκη τις εκτιμήσεις των αρχαιολόγων που αναφέρουν και άλλους σεισμούς στους προϊστορικούς χρόνους το 1840 π.Χ., το 1750, το 1570, το 1500, το 1400, αλλά και σε προχωρημένους ιστορικούς χρόνους το 368 π.Χ. και το 267 π.Χ. Θα περιεριστούμε σήμερα στην παρουσίαση μερικών σεισμών 15 περίπου των ιστορικών χρόνων των ισχυρότερων σεισμών που έχουν καταγραφεί και θα αναφερθούν συγκεκριμένες μαρτυρίες για τις συνέπειες των σεισμικών δονύσεων. Την αρχαιότερη μαρτυρία για σεισμό στην Κρήτη κατά τους μετά Χριστών χρόνους παραδίδει ο Ιζαντινός χρονογράφος Ιωάννης Μαλάλλας τον 6ο αιώνα. Αναφέρει ένα πανκόσμιο για τα μέτρα της εποχής του σεισμό το 66 μετά Χριστών. Το 1213 έτη της βασιλείας του αυτού κλαβδίου Κέσαρος έπαθεν υποθεωμηνίας η νήσος Κρήτη Πάσα ενείς χρόνης υβρέθη εν το μνήμα τη δίκτυος εν κασιτερίνο κυβωτίο η έκθεσης του τροϊκού πολέμου με τα αληθίας παραυτού συγγραφήσα Πάσα. Ένα μικρό σχόλιο εδώ. Ο δίκτης ο Κρής το διγιότατο της με ύψιλον δίκτης του δίκτυος είναι ένας από τους ελάσσωνες συγγραφείς που γνωστούς δεν τον είδα στην δικηπεδία στο ίντερνετ. Φαίνεται δεν έχει περαστεί ακόμη. Υφέρεται ως συγγραφέας σε πεζό λόγο της ιστορίας του τροϊκού πολέμου. Όπως μας λέει αυτή η μαρτυρία του Μαλάλα η ιστορία αυτή βρέθηκε μέσα σε ένα μνήμα που άνοιξε με το σεισμό σε ένα κασιτέρινο κυβώτιο και ήταν η αληθινή ιστορία του τροϊκού πολέμου. Σήμερα από αυτήν σώζεται μόνο το μεγαλύτερο μέρος σε λατινική μετάφραση του τέταρτου μετά Χριστόν αιώνα και ελάχιστα σπαράγματα του ελληνικού κειμένου βρέθηκαν σε ανασκαφές της Αιγύπτου. Την ίδια μαρτυρία θυσαυρίζει και το βυζαντινό λεξικό της ούδας στα τέλη του 10ου αιώνα επί κλαυδίου της Κρήτης υποσυσμού κατενεχθήσεις και πολλών τάφων ανεοχθέντων ευρέθη εν ενή τούτον το σύνταγμα της ιστορίας δίκτυος του Κρυτός των τροϊκών περιέχων πόλεμων. Έχουμε λοιπόν και συνέπεια φιλολογικού ενδιαφέροντα από τον συσμό αυτών. Ένας άλλος συγγραφέας ο Φιλόστρατος στον τέταρτο μετά Χριστόν αιώνα ο γνωστός συγγραφέας της ιστορίας του Απολωνίου του Τιανναίος για όσους δεν γνωρίζουν ο Απολώνιος ο Τιανναίος είναι το αντίστοιχο του Χριστού στον εθνικό κόσμο θαυματοποιός και αυτός και κήρικας ιδεών διαφόρων. Ο εθνικός κόσμος ήθελε τον Χριστό του για να αντιμετωπίσει με αυξανόμενο ρυθμό την αυξανόμενη κίνηση του χριστιανισμού ήδη στον τρίτο μετά Χριστόν αιώνα. Ο Φιλόστρατος λοιπόν παρουσιάζει αυτόν τον δάσκαλο τον Απολώνιο τον Τιανναία να βρίσκεται στην Κρήτη στο Λεβινέων ιερών στη Λεβίδα. Όταν ξαφνικά καθώς είδας και ένα μεσημέρι σεισμός αθρόος την Κρήτη προσέβαλε βροντίδου κενεφών όχι από τον ουρανό αλλά εκ της γης υπήχησεν ήταν δηλαδή σεισμός με τα ήχου βαθέως η θάλατα δε υπενώστησε στάδια ίσως επτά περίπου ένα χιλιόμετρο τραβήχτηκε στο εσωτερικό δρόμο. Περίπου ένα χιλιόμετρο τραβήχτηκε στο εσωτερικό η θάλασσα και εφάνι οπιθμένας. Και ειμέν πολλοί έδεισαν φοβήθηκαν, μη το πέλαγος υποχωρήσαν θα ξαναγυρίζει το πέλαγος επισπάσισθε το ιερών και απενεχθώσιν. Μετά δυμέρας ολίγας αφικόμενοι τινές εκχειδωνιάτιδος, από τα χανιά δηλαδή ίγγελαν ότι κατά την ημέραντα και την μεσημβρίαν καθήν εγένετο η δύο σημεία το σημείο του θεού δηλαδή ο σεισμός νήσος εκ της θαλάσσης ανεδύθη περί των πορθμών των διαραίων τα θύρανται και κρήτην. Στο ανάμεσα της θύρας και της κρήτης θαλάσσιο μέρος ανεδύθη μη υπάρχουσα τέως νήσος κατά τη μαρτυρία αυτή. Κατά τους επόμενους χρόνους αναφέρονται σεισμοί κατά τα έτη 913 1228 και 1246 δηλαδή στη διάρκεια της δεύτερης βυζαντινής περιόδου της Κρήτης. Και στα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ο τελευταίος αυτός σεισμός 1246 έπληξε κυρίως στη δυτική Κρήτη και κατέστρεψε τα νεότευτα τείχη της πόλεως των Χανίων. Μην ξεχνάμε ότι η πόλης των Χανίων εκτίστη επί της αρχαίας Χειδωνίας και ως πόλης γνωρίζεται από το 1252. Οι Βενετοί έκτιζαν τα τείχη της πόλεως προηγουμένως λίγα χρόνια και αυτά τα νεότευτα τείχη της πόλεως των Χανίων διαράγησαν από τον σεισμό. Ένας άλλος σεισμός αναφέρεται στο 1304 δηλαδή στον 1ο αιώνα της Βενετοκρατίας στην Κρήτη. Ο μεγάλος αυτός σεισμός χρονολογείται είπαμε στα 1313 και έπληξε κυρίως τον Χάνδακα. Η ένταση του ήταν μεγάλη και οι καταστροφές ανυπολόγιστες. Πληροφορίες αν δούμε από τον βυζαντινό συγγραφέα τον ιστορικό Γεώργιο Παχημέρη, ο οποίος γράφει Ποσιδαιώνος μηνός ογδόει, σεισμός ενσκύπτει, καταμέντα εντάφθα μέρη άγνωστος της πολής, καταδέτο διαρόδου κλήμα και πρόσω, λαμπρός και τον πόποτε μνημονευωμένον ο χαλεπότατος. Όθεν καιρόδος μεν αυτή πάσα ιστοπαντελές τέτραπτε, οίκουστο δέ και μεθόνι και περί Αλεξανδρίας και τον εξίσου ταύτη τα πάνδινα, κορώνι δέ και μεθόνι και τα πολλά της Πελοποννήσου και ούκε λάχιστον μέρος της Κρήτης σεισμού γεγόναση παρανάλλωμα. Αυτό συνέβη την άνοιξη του 1303 Μ.Χ. Ο σεισμός που έπληξε κυρίως την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, έπληξε και τα βόρεια και ανατολικά παράλια της Κρήτης κατά τον Πλατάκη ο οποίος μελέτησε τους σεισμούς της Κρήτης ως το 1932 και κατέγραψε 275 σεισμούς θεωρεί ότι ο σεισμός αυτός πρέπει να είχε ένταση 9 βαθμών της σημερινής κλίμακας Ρίχτερ. Κατά τους μετέπειτα χρόνους έχουμε από βενετικές κυρίως πηγές πληροφορίες για μικρότερους σεισμούς τα έτη 1306 και 1311. Περνάμε σε ένα άλλο ισχυρότατο σεισμό που αναφέρεται στις 16 Οκτωβρίου του 1353 την επομένη της εγκατάστασης των Χάνδακα του Δούκα Μάρκου Γραδενίγου. Ο σεισμός αυτός συνοδεύτηκε από περίεργα φαινόμενα όπως αναφέρει ο ιστορικός Κριάρης. Την επομένη της εις την αρχή της κρητικής δημοκρατίας του Μάρκου Γραδενίγου εγκαταστάσεως δίνω σεισμός επί συμβάς εκλόνισε τον Χάνδακα και την Ρεθύμλιν. Το της πολιτείας συμβούλιων το συμβούλιο δηλαδή της αυθεντίας της Κρήτης εν το κυβερνητικό μεγάρο τυχόν ήταν σε συνεδρία ανεπίδησεν έντρωμον εξ αυτού ο δε τρόμος επετάθη διότι φαιένε φέλε έφνης έλαπος εξφενδονηθήσε κατεκάλυψαν τον ουρανόν της ατμοσφαίρας θωλωθήσεις. Ραγδαίος εξεράγει η ετός ο οποίος επί πολλάς ημέρες διαρκές σας κατεπλημμύρησε πόλεις και κόμμας και αγρούς. Κατά τον πλατάκι η πιθανή ισχύης του σεισμού ήταν οκτώ ρίχτερ. Νέο σεισμός ισχυρός με μετασησμικές δονήσεις που διέρκησαν ένα μήνα αναφέρεται το 1490. Δύο ακόμη σεισμοί αναφέρονται το 1501 και το 1507. Αλλά ο μεγαλύτερος σεισμός των χρόνων της Βενετοκρατίας σημειώθηκε στις 29 Μαΐου του 1508. Είναι ο χαλασμός της Κρήτης. Κρήτη ίσον Χάνδαξ. Δηλαδή ο χαλασμός του Χάνδακα. Η συμφορά της Κρήτης δηλαδή του Χάνδακα. Πρόκειται για ένα φοβερότερο σεισμό των ισορικών χρόνων που σημειώθηκε στην Κρήτη το πρωί της 29 Μαΐου του 1508. Τον σεισμό αυτόν περιέγραψε αιμέτρος ο Μανώλης Σκλάβος ποιητής από τον Χάνδακα και το κείμενό του γνωστό έχει εκδοθεί πολλές φορές. Σας διαβάζω μικρό απόσπασμα. Με κλώνων κλονισμό δηλαδή, έσυσε την γην να αλλάξουν σύνη τρόπη και να ανοίξουν να αλλάξουν σύνη τρόπη και τα πολλά ανομήματα τα κάνουν οι ανθρώποι. Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα απέδειδαν όλες τις συμφορές στην εκθήκηση του Θεού για τις ανομίες των ανθρώπων. Πέμπει ο Θεός, πέμπει σεισμών με την βοή, ο κόσμος σκοτεινιάζει και από των φόβων ο λαός στο Κύριε Ελέησον κράζει και ρίχνει σπίτια αρχοντικά, παλάτια των κρυτάδων, εκκλησιών καμπαναριά και άλλα φτωχών τυνάδων, χωριά καστέλια εχάλασαν, πύργοι με στιεραγίσαν, πόσα κορμιά τιμητικά που κάκοθανατίσαν. Ιδιαίτερα δοκιμάστηκε, όπως είπαμε, η πόλη του Χάνδακα, αλλά και η Ιερά Πετρά και η Σιττία. Στη δυτική Κρήτη ο σεισμός ήταν ελαφρότερος. Ένας ξένος περιηγητής υπολογίζει τα θύματα στον υπερβολικό αριθμό των 30.000. Ο δούκας της Κρήτης, ο ιερόνυμος Δονάτος, που έζησε τον σεισμό, γράφει μια επιστολή δύο μήνες περίπου αργότερα τον Ιούλιο του 1508, 15 Ιουλίου 1508, σε ένα φύλλο του τον Πέτρο Κονταρίνη, που βρισκόταν στην Πάντοβα. Είναι ένα συγκλονιστικό κείμενο. Το γνωρίζουμε στην βενετική του μορφή, δηλαδή στη νεόλατινική του γραφή. Μερικά αποσπάσματά του έχουν εκδοθεί και στην ελληνική, σε μετάφραση του Θεοφάνικα Κρυβή. Το κείμενο λοιπόν αυτό, κατά το κείμενο αυτό του Ιερόνυμου Δονάτου, μόνο τέσσερα έως πέντε σπίτια έμειναν όρθια και κατοικίσιμα στην πόλη του Χάνδακα και τα άλλα καταστράφηκαν ολικώς ή μερικώς. Ένας κρητικός μοναχός στο Άγιον Όρος, πιθανών Ηρακλειώτης, ο Γεώργιος Μαγκανάρης, σημείωσε στον κώδικα πεντακόσια εικοσιέξι της Μονής Ιδείρων στο περιθώριο ενός χειρογράφου τα εξής Μην Μάιος εικοσιενέα εγίνην σεισμός μεγάς εν τη νησο Κρήτη, ώστε η χώρα του Χανδάκου εχάλασε μερικώς και πλάκωσε πολλοί λαών εις τας βήτα ώρας της νυχτός βήτα εσπέρας. Τι σημαίνουν αυτά? Δευτέρα ώρα της νυχτός ήταν περίπου η σημερινή ενέα το βράδυ διότι τότε μετρούσαν την ημέρα και την νύχτα σε δωδεκά ώρα και η πρώτη ώρα άρχιζε με την ανατολή του ηλίου για την ημέρα και η δωδεκάτη με τη δύση του ηλίου και η πρώτη ώρα η πρώτη ώρα της νύχτας άρχιζε με τη δύση του ηλίου και τελείωνε τη δωδεκάτη που ήταν η αυγή. Όταν λοιπόν λέμε Δευτέρα ώρα της νυχτός σημαίνει περίπου ενέα η ώρα το βράδυ. Βήτα εσπέρας σημαίνει Δευτέρα ημέρα εσπέρας. Περινάμε σε έναν άλλο στισμό που συνέβη στις 27 Φεβρουαρίου του 1629 Ήταν ένας φοβερός και αυτός στισμός. Το γεγονός το διασώζει ένα χρονικό σημείωμα που βρίσκεται στον κώδικα της Φοσκολιανής Λιβλιοθήκης της Ζακίνθου και ασφαλώς προέρχεται από την Κρήτη και το ίδιο το χειρόγραφο. Σας διαβάζω το σημείωμα αυτό. 1629 μηνή Φεβρουαρίου στα 27 ημέρα Σαββάτο της Σταύρο Προσκυνήσεως ώρα Τετάρτη της ημέρας έγινε και σεισμός μέγας εις όλων το νησί της Κρήτης και επέσαση σπίτια και επλακόσαση ανθρώπους πολλούς και τα καμπαναριά της χώρας που έπλεξε έτσι κάπως περίεργα και σούντανε εσείοντα τα καμπαναριά της χώρας μόνα τους από τον σεισμό όπου ελέγασι οι ανθρώποι πως δίδουσι κάτω δηλαδή χαλούν και πέφτουν στη γη και οι εκκλησίες και ενίξασι μόνες οι εκκλησίες και η γη ευρώντα και ήτρεμε όπου ελέγαμε κάθε πράγμα πως θέλει να ανοίξει η γης να μας καταπιεί βλέπετε με ποιον τρόπο οι απλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν τα θέματα με πόσο απλό αλλά πολύ αληθινό τρόπο που δεν το κάνει ένας ιστορικός που εξορραΐζει την ιστορία κι αυτός με τον τρόπο του 12ης στη σειρά 15 Ιανουαρίου 1646 άλλο σεισμός ισχυρός έπληξε κυρίως το Ρέθεμνος σύμφωνα με ένα ανώνυμο χρονικό σημείωμα στον κώδικα 623 της Μονής της Πάτμου 1646 επήρε το Ρέθεμνο στο Άνωθεν η στες 5 του Ιανουαρίου την ώρα που φωτίζα την ώρα που έκανε το φωτισμό παπάς παρά Μονή των Θεοφανίων έκαμε δύο μεγάλους σεισμούς τους οποίους ελέγαμε πως θέλει να χαθεί ο κόσμος και είκαμε καθημερινών σεισμούς έως δύο μήνες είχαμε λοιπόν και μεταστισμικές δονήσεις δύο μήνες και την ίδια χρονιά είχαμε και ένα άλλο μία άλλη συμφορά έπεσε μεγάλη επιδημία παν' όλους για την οποία θα μιλήσουμε στη συνέχεια ο επόμενος σεισμός συνέβη στις 29 Σεπτεμβρίου του 1650 στη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα ήταν μία τρομακτική έκρηξη του ηφεσίου της Στήρας με συνακόλουθο σεισμό που συγκλώνησε ολόκληρη την Κρήτη ο ρεθύμιος ποιητής του κριτικού πολέμου ο Μαρίνος Ζάννε Μπουνιαλής περιγράφει το φαινόμενο να στράπτει ο κόσμος με βροντές και να παρακουνιέται η Κρήτη και το πέλαος δίχως αφρούς να σχέται κι ώρες εφήρα μοναχή η θάλασσα κι σ' ώρες να πληθένει κι από τα τείχη ήρασε σαν ο εχθρός να μπαίνει επλήθενε και γιάγερνε δίχως ανέμου χάρη και τα καράβια έσερνε στα βάθη να τα πάρει καράβια κάτεργα για μιαν εφύγαση με βίαν και πήγαν και σταλάρανε αντίπερα στην τίαν. Η τρομερή αυτή έκρηξη για την οποίαν έχει κάνει μια πολύ ωραία μελέτη ο αείμνηστος φίλος καθηγητής Στυλιανός Αλεξίου παραλληλίστηκε με τη σεισμική καταστροφή της μηνοϊκής Κρήτης για την οποία μιλήσαμε στην αρχή του κειμένου μας. Οι πληροφορίες που έχουμε για τους σεισμούς την περίοδο της Βενετοκρατίας ήταν αυτή. Και περνάμε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Δυστυχώς κατά την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας τα πρώτα 150 χρόνια που είναι και η πιο ζοφερή περίοδος της κρητικής ιστορίας δεν έχουμε μαρτυρίες διότι οι γραπτές πηγές είναι ελάχιστες. Και ό,τι γνωρίζουμε το γνωρίζουμε από μερικούς περιηγητές που σημείωναν πληροφορίες ανεξέλεγκτες που κι αυτοί άκουσαν από τον εντόπιο πληθυσμό. Είναι επομένως πληροφορίες που δεχόμαστε με επιφύλαξη στη διάρκεια 1669 ως 1821. Ο μεγάλος σεισμός όμως που σημειώθηκε κατά τη δεύτερη περίοδο της Τουρκοκρατίας τη νύχτα της 29ης προς την 30ης Σεπτεμβρίου του 1856 είναι ένα συγκλονιστικό γεγονός για τον οποίον έχουμε πάμπολες πηγές και πρώτα από όλα έχουμε ένα δημοτικό τραγούδι που γράφτηκε για τον σεισμό αυτών και διασώζει την ανάμνηση και τον συγκλονισμό του λαού για το φαινόμενο τούτο. Στα 1800 έτος 1956 ηθέλησε ο Κύριος το θάμαν του να πέψει της 29ης Σεπτεμβριού ένα Σαββάτο βράδυ Μέγας έγινε και σεισμός κι ούλος ο κόσμος βράζει από το μέρος στο χανιό έρχεται το Μελτέμι Μέγας και τρομερός σεισμός ούλος ο κόσμος τρέμει κι η θάλασσα η ακίνητη και η λιωχτό ανέμη τρία λεφτά βοάει η γης καπνός από κάτω βγαίνει χάνονται χώρες και χωριά σάνονται χύνεται άστρο μα δεν υπόφερε κι αμιά σαν το μεγάλο κάστρο χαλούν τα μοναστήρια του χαλούν και οι μηναρέδες κι απούλου στις χριστιανούς μια μόνο φωνή βγαίνει την Παναγιά παρακαλού με σύτρα για να γένει ο Παναγιά Δέσποινα πουλί είμαι στα παιδιά σου κάμε την παρακάλεση την παράκλησή σου δηλαδή που πιάνει οριτζά σου πιάνει η προσευχή σου στον γιό σου τον Χριστό θεωτική φωτιά πέσε στον κάστρο το Μεϊντάνι κι οι γεμιτζίδες στόδανε μέσα από το λιμάνι Στον κώδικα 10 της Μονής της Αγίας Τριάδος των Τζαγκαρόλων στα Χανιά υπάρχει για τον σεισμό αυτών η εξής ενδιαφέρουσα ενθύμηση όλες αυτές είναι ανώνυμες αλλά πολύ ενδιαφέρουσες 1856 Σεπτεμβρίου 30 Κυριακή ξημέρωμα εις τα σεννέα ώρας της νυχτός έκαμε ένα τρομερόν σεισμόν και εβάσταξε έως τρία λεπτά ώστε όπου το κάστρο το μεγάλων δεν έμειναν παρά 33 σπίτια γερά και χάθησαν άνθρωποι 1500 ομοίως και ένα χωρίον εβούλησε παγκόσμια σπίτια γερά και χάθησαν άνθρωποι 1500 ομοίως και ένα χωρίον εβούλησε παγκόσμια σπίτια γερά και χάθησαν άνθρωποι 1500 ομοίως και ένα χωρίον εβούλησε παντάπασης εις αυτό το μέρος εις δε τα χανιά εχάλασαν μερικά σπίτια και εκκλησίες εχάλασαν και τα τζαμιά έπεσαν κάτω και η Αγία Μονή εχάλασε και τα περισσότερα σπίτια εράγισαν επιστημονική περιγραφή του σεισμού αυτού και των καταστροφών που έφερε με ακριβέστερα στοιχεία παρέχει ο Γάλλος περιηγητής Βικτόρ Ρολέν ο οποίος περιηγήθηκε στην Κρήτη της αρχές της δεκαετίας του 1860 σε όλη την Κρήτη γράφει ευλάβησαν 11.317 οικείε εκ των οποίων 6.512 κατεστράφισαν του σεισμού τα θύματα ήσαν 538 νεκροί και 637 μάλλον σοβαρός τραυματισμένοι η Σαχανία άπασε εκεί ευλάβησαν ολίγε όμως κατέρευσαν εις το Ρέθυμνον πάσε εκεί ειπέστησαν βλάβας ουδής όμως εκ των κατοίκων εφωνεύτη εις το Ηράκλειον και τα σπαραυτό απαρχείας εκαταστροφέοι υπήρξαν μεγαλύτεροι η πόλης είχε τότε 3.622 οικείας εκ των οποίων μόνο 18 παρέμειναν κατοικίσιμοι το ξύλινο μέγαρον του Μουσταφά Πασά ουδέ μίαν ζημίαν υπέστη και χρησιμοποιήθη αμέσως ως νοσοκομείον διεσώθη επίσης μεγαμέρος εκ των 1.314 ξυλίνων καταστημάτων την 1η Νοεμβρίου η πόλης είτο σωρός ερυπείων και εοδή πλήρεις λίθων και ξύλων και κατέστησαν αδιάβατοι ευκολότερον η δύνατό της να περάσει διά των θέσεων εις τας οποίες είσαν πρώτερον εικίαι παράδειά των οδών ο αριθμός των νεκρών υπήρξε μεγαλύτερος του των τραυματιών διότι ευαρείε εκ χώματος στέγε των οικειών κατά συνέδριβον τα πάντα εν τυπτώσει αυτών. Και τελειώνουμε με ένα σεισμό τον τελευταίο μεγάλο της περιόδου της Τουρκοκρατίας στις 17 Ιουλίου του 1887 ώρα 8 το πρωί. Η εφημερίς του Ηρακλίου νέα εφημερίς διασώζει τα εξής για τον σεισμό αυτόν ισχυρότατε δονύσης σεισμού επί 35 περίπου δευτερόλεπτα διαρκέσασε παρά μικρών μετέβαλων την πόλη νυμών ισορών ερρυπείων την πρωίαν της παρελθούς της Κυριακής περί την δευτέραν ώραν Τουρκιστή. Μία έτη δόνυσης θα επέφερε φρικόδη καταστροφή. Ο καταλαβόν τους κατοίκους φόβος και τρόμος ή το απερίγραπτος ιδίως εν τω Παρθεναγωγείο όπου ένεκα των εξετάσεων πολλοί εισαν συνηγμένοι πλείς ται οικοί εδιαιράγισαν εις Οθωμανός απέθανεν εκ φόβου εν δε τω λοιμένοι πολλοί ερρύφτισαν εις την θάλασσαν εινα σωθώσιν. Εν ενή λόγο εξ όλων των σεισμών των μετάτων καταστρεπτικών του 1856 συμβάντων εν τη μετέρα πόλη ούτως ήτο ο δυνατώτερος απειλής σας ενα καρυ να θάψει ζώντας πολλούς. Κατά τηλεγραφικάς πληροφορίας λειτουργούσε τηλεγραφικό σύστημα στην εποχή εκείνη. Ο σεισμός επεξετάθη μετα της αυτής φοδρότητος αλάνευ απευθέων καθάπασαν την νησον Κρήτην και εις ας πόλεις Ρόδων, Σμύρνιν, Χίων και Αλεξάνδριαν. Τα στοιχεία που σας ανέφερα συνέλεξα τα περισσότερα τα υπόλοιπα προήλθαν να προέρχονται από το αρχείο μου από την ωραία μελέτη του Ελευθερίου Πλατάκη που ανέφερα προηγουμένως και από μια δεύτερη μελέτη του Μιχαήλ Μαραβελάκη ο οποίος ήταν καθηγητής της Γεωλογίας στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και έκανε μια πολύ ωραία μελέτη με τα χρονικά σημειώματα που αναφέρονται στους σεισμούς των ιστορικών χρόνων όλοις της Ελλάδος μεταξύ αυτών και Κρήτης. Ίνδρυσα και από αυτήν μερικά σημαντικά στοιχεία. Και τώρα η ώρα για το δεύτερο μέρος και το δεύτερο θέμα της σημερινής παρουσιάσεως. Νεαρός διδάκτορας το 1971 που είχα και τον ζύλο του νεοφωτής του έγραψα μια μικρή μελέτη για την Πανόλη στην Κρήτη από τα σημειώματα που είχα θησαυρίσει στη διάρκεια της οργανώσεως της διδακτορικής μου διατριβής κυρίως από χειρόγραφα. Όταν την μελέτη αυτή την έδειξα στον τότε καθηγητή μου τον Νικόλαο Τωμαδάκη τον αείμνηστο προφώνως την εδέχθη και την ενσωμάτωσε την εξέδωσε στην Επιτυρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι αυτή η μικρή εργασία η οποία πρέπει επιγόντως να αναθεωρηθεί και να εμπλουτιστεί και ο τίτλος είναι Υπανόλης εν Κρήτη συμβολή στην ιστορία των επιδημιών της νήσου. Έκτοτε μελετώντας τα ιστορικά και όλα τα στοιχεία της Κρήτης είχα την ευκαιρία να εμπλουτίσω αυτό το υλικό με νέα στοιχεία πολλές φορές εντελώς νέα και ακατάγραφα άγνωστα στην διεθνή έρευνα μερικά από τα οποία σας παρουσιάσω σήμερα. Όπως είναι γνωστό Υπανόλης η νούσος η καλεωμένη λημική κατά τον Υποκράτη μεταδίδεται μέσω των ποντικών των πλοίων κυρίως σήμερα η ιατρική επιστήμη το αμφισβητεί αυτό αλλά νομίζω πως για τους μεσαιονικούς χρόνους αυτό ήταν ο αληθές και γι' αυτό επειδή το με τους ποντικούς των πλοίων έπληται ανέκαθεν τις μεσογειακές χώρες σε ορισμένες μάλιστα από αυτές η νόσος είχε προσλάβει την μορφή ενδυμίας διαρκούσε δηλαδή ήταν μια διαρκής νόσος. Νομίζω ότι και σήμερα ακόμη σε πολλά λιμάνια της Ανατολής της Ασίας η Πανόλης και η Χολέρα ενδυμούν είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα ακόμη και των σημερινών χρόνων της ιατρικής. Η Κρήτη η οποία λόγω γεωγραφικής θέσεως συνδεόταν με τις άλλες χώρες μόνο μέσω των θαλάσσιων οδών ήταν πάντοτε ευαίσθητη σε λιμικά νοσήματα της Πανόλους και της Χολέρας κυρίως. Δυστυχώς οι πληροφορίες που έχουμε από τους αρχαίους χρόνους είναι αόριστες και ασαφής και αμφίβολες. Αναφέρεται λόγω χάρη πανόλης των Φιλιστέων περί του 1400 π.χ. στους προηστορικούς χρόνους. Η οποία κατά τους αρχαιολόγους έπληξε και την Κρήτη. Την πρώτη ιστορική μαρτυρία την παραδίδει ο Ηρόδοτος ο οποίος μας πληροφορεί ότι μετά τον τροϊκό πόλεμο παρατηρήθηκε στην Κρήτη μεγάλη ελάτωση του πληθυσμού εξαιτίας φοβερού λοιμικού νοσήματος που έπληξε το νησί και τους ανθρώπους και τα ζώα. Από νοστίσας η Κρυσίν εκ Κρήτης λοιμώνται και λοιμών γενέσθε και αυτίση της ανθρώπης δηλαδή και της προβάτιση. Στους μετέπειτα αιώνες διάφορες πηγές φιλολογικές και επιγραφικές αναφέρουν περιπτώσεις επιδημιών και αντιμετωπισμούς. Παρατηρήθηκε στην Κρήτη μεγάλη ελάτωση του πληθυσμού εξαιτίας φοβερού λοιμικού νοσήματος που έπληξε το νησί και τους ανθρώπους και τα ζώα. Στους μετέπειτα αιώνες διάφορες πηγές φιλολογικές αναφέρουν περιπτώσεις επιδημιών και επιγραφικές αναφέρουν περιπτώσεις επιδημιών και επεξετάθη σε όλη την οικουμένη της εποχής, δηλαδή σε όλη την επέκταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας που άρχιζε από την Ισπανία και τέλιωνε στην Μεσοποταμία και από την Αγγλία ως την Αφρική σε όλους λοιπόν αυτούς τους... συγγνώμη διότι ο επιασμός εξάκολουθεί να είναι παρόν πώς να το κάνουμε τώρα... εδώ συγγνώμη ο Προκόπιος λοιπόν αναφέρει μια τέτοια μεγάλη πανδημία και φιλοτιμηθείς θέλησε να γίνει ένας νέος Θουκυδίδης ο Μιμή ήταν Θουκυδίδης και στη γλώσσα και στο ύφος και στην ιστορική... τον τρόπο ιστορικής σκέψης είναι ο Θουκυδίδης του Βυζαντίου όπως ο Θουκυδίδης παρουσίασε τον λοιμό των Αθηνών παρουσίασε και αυτός τον λοιμό του 542 θα σας διαβάσω λίγα συγκλονιστικά στοιχεία από αυτόν τον λοιμό που καθώς ήταν γενικός η κλίτια ασφαλώς ήταν μέσα στο ιστορικό κλίμα η νόσος ξεκίνησε όπως είπαμε από την Αίγυπτο και τάχιστα κατέλαβε την γην ξύμπασαν και δεν υπήρξε τόπος ελεύθερος από την προσβολή του λοιμού ήταν μια αρρώσια παράξενη και κετρός δεν την είχε ως τότε ακριβώς γνωρίσει και περιγράψει σε άλλους η εισβολή της νόσου εκδηλωνόταν με περίεργες παρεσθήσεις και σε άλλους με ελαφρό και όχι ενοχλητικό εφνίδιο ποιρετό ήταν μάλιστα ο ποιρετός ούτως αυλυχρός εξ αρχής ώστε μήτε της νοσούσιν αυτής μήτε ιατρό απτομένω δόκισιν την δίνου παρέχεσθαι ούτε ο ίδιος ο άρρωστος ούτε ο ιατρός έπαινε σα σοβαρά αυτήν την νόσον σε άλλους την ίδια ημέρα και σε άλλους την επομένη άρχιζε να πρίζεται η βουβονική χώρα η βουβονική πανόλυς όπως λένε ιατροί αλλά και οι μασχάλες και τα αυτιά και σε ορισμένα σημεία των μυρών με πόνους αφόρητους η εξέλιξη της νόσου εντούτης δεν ήταν σε όλους ομοιόμορφη άλλοι έπεφταν σε κόμμα ευθύς σε κόμμα βαθύ ενώ άλλοι πάθαιναν οξία παράκρουσι που εκδηλωνόταν ως μανία κατά διόξεως όσοι έπεφταν σε κόμμα πέθαιναν έπειτα από λίγες ημέρες από έλλειψη τροφής κανείς γιατρός δεν μπορούσε να προσφέρει βοήθεια και οι ασθενούντες πέθαιναν αθρόοι μέσα σε ελάχιστες ημέρες ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της νόσου ήταν ο αιματηρός έμετος και τα εξανθήματα που είχαν το μέγεθος φακής και χρώμα μαύρο η μαύρη πανόλυς ο θάνατος επήρχε το συνήθως την ημέρα της εμφάνισης του εξανθήματος ή την επομένη αξίζει ίσως να προσθεθεί εδώ μια πληροφορία του προκοπείου που προσδιορίζει τον βαθμό της ιατρικής περιέργειας της εποχής του πολλοί γιατροί γράφει που είχαν την περιέργεια να ερευνήσουν σε βάθος τις εκδηλώσεις της νόσου και τα έτια της νόσου αποτολμούσαν τη διάνυξη των εξειδημένων των εξειδημένων βουβώνων των πρισμένων βουβώνων για να ερευνήσουν το περιεχόμενό τους όπως χαρακτηριστικά μας λέγει ο προκόπιος έβρισκαν μέσα στους βουβώνες ένα φοβερό άνθρακα η επιδημία κράτησε 4 μήνες με θύματα που έφταναν στην περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως και τις 10.000 ημερισίως ώστε οι νεκροί να μένουν άταφοι ή να ανοίγουν σε αποθήκες στη στέγη και να τους ρίχνουν όλους μέσα η περιγραφή του προκομίου ποιου είναι ένα από τα συγκλονιστικότερα αφηγήματα των ιστορικών του Βυζαντίου μια άλλη ανάλογη επιδημία αναφέρεται το έτος 746 μ.Χ. ότε και λοιμικός θάνατος πάσαν ευόσκετο την οικουμένην όπως μας λέγει ο Κωνσταντινός ο Πορφυρογέννητος Πληροφορίες περισσότερο απακρυβωμένες για τις επιδημίες της πανόλου στην Κρήτη έχουμε κυρίως από την περίοδο της Βενετοκρατίας οι Βενετοί που υπήρξαν οι πρώτοι συστηματικοί γραφειοκράτες στην ιστορία δεν παρέλυπαν να καταγράφουν όλες τις θεομηνίες και τις συμφορές που έπληταν το βασίλειο του Χάνδακα και δημιουργόμαζαν τότε την Κρήτη η αρχαιότερη λοιπόν πληροφορία ανάγεται στο έτος 1292 εκδηλώθηκε πανόλις στην περιοχή του Ρεθύμνου που αποδεκάθησε τον πληθυσμό αλλά δεν μεταδόθηκε σε άλλες περιοχές νέα επιδημία εκδηλώθηκε το 1330 στα Χανιά και στον Χάνδακα είχε πάμπολα θύματα ανάμεσα στα οποία και τον δούκα της Κρήτης τον Μαρίνο Μαουροτσένο δέκα χρόνια αργότερα εκδηλώθηκε νέα φοβερά επιδημία που ερήμωσε την πόλη του Ρεθύμνου και έμεινε στη μνήμη του λαού ως επιδημία της μαύρης πανόγλας η πανόλις στην Κρήτη όπως ξέρετε λέγεται πανόγλα κατά παραφθορά του λατινικού πανούκουλα το πανόλις είναι επίθετο ο υπανόλις το πανόλες, η πανόλις νούσος η πανόλις νόσος, νόσος δηλαδή που αφανίζει τα πάντα και έμεινε ως ουσιαστικό προσδιοριστικό της νόσου αυτής φαίνεται ότι η νόσος έλαβε νέα έξαρση κατά τέτη 1347-1348 ένας κρητικός μοναχός σημείωσε σε ένα κώδικα που σήμερα βρίσκεται στην Οξφόρδη είναι ο Μπαροκιάνους Γκρέκους 69 αλλά προέρχεται από το μοναστήρι της Αγκαράθου όπου ένας μοναχός ημιγράματος ημιλόγιος σημείωσε ιστέων ότι κατά το 1347-1348 έτος η γεγονή των μεγαθανατικών από τα αρχεία της Βενετίας έχουμε πολλές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την έκταση του λοιμού αυτού και για τα υγειονομικά μέτρα των αρχών του Χάνδακα για να δείτε την ακρίβεια των βενετικών καταγραφών στις 8 του Γενάρη 1548 ανακοινώθηκε στους πολίτες με δημόσιους κήρυκες ότι απαγορευόταν η φιλοξενία ασθενών σε σπίτια φίλων ή συγγενών τους απαγορεύτηκε επίσης στους ιερείς να θαύουν τους νεκρούς μέσα στην πόλη του Χάνδακα αξίζει ίσως να προσθέσουμε εδώ ένα ενδιαφέρον στατιστικό στοιχείο που προκύπτει από την έρευνα των αρχείων της Βενετίας το 40% των μελών της Γερουσίας πέθαναν κατά τη διάρκεια του λοιμού αυτού αποδεκατίστηκε δηλαδή η Γερουσία του Χάνδακα ανάλογες επιδημίες αλλά με μικρότερη ένταση σημειώθηκαν και στους μετέπειτα χρόνους το 1376, το 1389, το 1398 οι πληροφορίες των πηγών βεβαιώνουν ότι η επιδημία του έτους εκείνου ήταν ιδιαίτερα σφοδρή και εκδηλώθηκε και στην Πελοπόννησο αποδεκάτισε το στρατό της φρουράς και χαρακτηρίζεται ως θανατικών μέγιστον τη συχνότητα των επιδημιών, των επιδημικών ασθενειών μαρτυρούν οι επάλιλες φρονολογίες το 1408, 1409, το 1419, το 1456, το 1457, το 1480 ένας Γάλλος περιηγητής που ταξίδευε για τους Αγίους τόπους και πέρασε πρώτα από τα Χανιά πληροφορήθηκε ότι η Κρήτη υποφέρει, η Κρήτη δηλαδή το Ηράκλειον ο Χάνδακας υποφέρει από μια φοβερή επιδημία με πολλά θύματα και ακύρωσε το ταξίδι του για τους Αγίους τόπους Μεγάλης εκτάσεως και διάρκειας επιδημία σημειώθηκε λίγο αργότερα, το 1522-1525 ένα χρονικό σημείωμα σε παρησινό κώδικα παρέχει σημαντικές πληροφορίες το αυτοέτη και κατά το παρελθόν έγινε το λιμική νόσος παγκόσμιος κυρίως δε στην Κρήτη ή στην Ρόδων ή στους Κορφούς ή στην Ζάκινθον ή στην Άρταν ή στα Ιωάννινα ή στο Περίσια και στον Μωρέαν, Σποράδιν και στα Σαθήνας Νέα μεγάλης εντάσεως επιδημία εκδηλώθηκε το 1571 είναι η χρονιά που οι Τιούκοι κατέλαβαν την Κύπρο σε ανέγδοτο ακόμη πείημα της Αλώσεως της Κύπρου αναφέρεται και ένα μεγάλο τμήμα του πείηματος στην Κρήτη γιατί πολλοί Κύπριοι τότε κατέφυγαν στην Κρήτη για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων αναφέρεται επίσης η μεγάλη επιδημία αυτή του 1571 που είχε προσλάβει όπως φαίνεται μεγάλες οικουμενικές διαστάσεις σας μεταφέρω μερικούς στίχους από το ακόμη ανέγδοτο αυτό πείημα και αρρώστησε όλος ο λαός και οι άρχοντες εκείνοι σχεδόν ότι εκινδύνευσε κανείς μην απομείνει τόσο πολύ επεθέναση που καν δεν τους εχώναν, δεν τους χωμάτιζαν πράγμα που δεν έγινε και ποτέ εις τον αιώνα ως αν το λένε δεν έφθανε ένας από τον άλλον τον θάνατον τρόμαξαν εκείνων των μεγάλων παπάς και δεν τους έφθανε καν να τους κοινωνήσει και όποιος αρρώστη αδύνατον ήτον να γλιτώσει κοντολογιά έγινε και μεγάλη καταδίκη ο Χάρος ευουλήθηκε τεινά να μην αφήσει ότι δεν εποθένασι σαράντα την ημέραν αμή καθόραν ευγένασι τριάντα με την τσιβιέραν με το κάρο δηλαδή τους μετέφεραν η μεγαλύτερη όμως επιδημία από όσες γνωρίζουμε εκδηλώθηκε το έτος 1592 και διήρκεσε με διαλύματα τρία έτη ως το 1595 ένα χειρόγραφο χρονικό από το μονασύρι των Απεζωνών που βρέθηκε στο ελληνικό σχολείο της Κοπέλου βλέπετε τα χειρόγραφα είναι όπως και οι άνθρωποι το καθένα έχει την τύχη του περισσινελέγει από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο κατετέθη στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος όπου και ίσως βρίσκεται σήμερα εγώ πάντως δεν μπόρεσα να το δω είναι η φρικτότερη μαρτυρία το χειρόγραφο αυτό του Λοιμού του 1592 ένας μοναχός σημειώνει το σημείωμα το κατέγραψε ο Σπυρίδων Λάμπρος στις ενθυμίσεις του το μεταφέρω από εκεί μερικώς γιατί είναι πολύ εκτενές και δεν μπορώ να σας το διαβάσω όλο εις τους 1592 χρόνος κατηραμένος εγένετο μεγάλων θανατικών από πανόκλα και από καρμπά πράγμα όπου δεν εφάνι ποτέ εις την Κρήτην η συμφορά αυτή γέγονε εις το Κάστρον και εις τα Καμπίσια χωρία τα Χανία και το Ρέθεμνος έμειναν άγευστα του κακού τούτου εποθένασαν την ημέραν 200 και περισσότεροι ερήχνασαν τους νεκρούς αψάντους και ατύμως ως περ τους κίνας έχασαν πολλοί ήτοι και ήχασι διότι έμειναν τα σπίτια έρημα εις των αυτών χρόνων εις τους 1592 αφού έπαυσε λιγάκι το θανατικόν από τον Ιούλιον μήναν πάλι πάλι δεν έπαβεν ο θάνατος καθημερινών ως την χώραν εις την χώραν 10-12 κορμία την ημέραν μα εις τα χωρεία θάνατος πολλής τις πληροφορίες του χρονικού αυτού τις επιβεβαιώνει και τις επαυξάνει ένα επίσημο κρατικό κείμενο η αναφορά του δούκα της Κρήτης Φίλιππο Πασκουαλίγκο η λάρνακα του Φίλιππο Πασκουαλίγκο βρίσκεται στο ιστορικό μουσείο η αναφορά του προς την γαλληνοτάτη της Βενετίας εστάλλει το 1594 είναι ένα συγκλονιστικό κείμενο και το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αναφοράς αφιερώνεται στη διεξοδική εξιστόρηση της επιδημίας του 1592 σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία των αρχών της Κρήτης η νόσος έπληξε τον Χάνδακα και 60 χωριά της περιοχής την επιδημία μετέδωσε ένα πλοίο που προερχόταν από την Κωνσταντινούπολη και προσάραξε στο λιμάνι του Χάνδακα στις 28 Ιανουαρίου του 1592 οι υγειονομικές αρχές στα λαζαρέτα που υπήρχαν ενήρυσαν τον καθιερωμένο έλεγχο και δεν διαπίσωσαν τίποτε το ύποπτο εντούτοις λίγες ημέρες αργότερα με ένας ναύτης εκείνου του πλοίου οι αρχές και πάλι δεν θορυβήθηκαν καθώς κανένας δεν μπορούσε να υποψιαστεί το κακό που θα ξεσπούσε στην πόλη η πρώτη σαφής εκδήλωση της νόσου παρατηρήθηκε λίγες μέρες αργότερα στο μικρό χωριό Κατσαμπά Ανατολικά του Ηρακλείου, του Χάνδακα στην πόλη εκδηλώθηκε στις 22 Μαρτίου ήταν τότε η μεγάλη τρίτη του έτους εκείνου και εκδηλώθηκε με ομαδική προσβολή Ως το Μάιο, η νόσος είχε προσβάλει και τα χωριά της Παρακάντιας σε μεγάλη ακτίνα γύρω από την πόλη με απροσδιόριστο αριθμό θυμάτων Ολόκληρα χωριά ερημώθηκαν και δεν κατοικήθηκαν ποτέ πια όπως το χωριό Αγαλαντές κοντά στο μονασήρι του Αγίου Γεωργίου του Απανωσύφη που σήμερα δεν ακούεται καν ως τοπονίμιο ήταν όμως ένα μεγάλο χωριό που ξεκληρίστηκε, αφανίστηκε ολότελα ένα άλλο χωριό στο ροπέδιο του Λασιθείου το χωριό Αγουστή για το οποίο σώζεται ένας πάραγμα Αγουστή χωριό Πόρτες 72 είχε 72 κατοικείες το χωριό απάνω στον χρόνο κήρισχε γιος από το χωριό αυτό απάνω στον χρόνο είχαν απομείνει μόνο ένας πατέρας με το γιο του και αυτά τα πολύ απλά στοιχεία της δημοτικής παράδοσης καταλαβαίνετε πόσο μεγάλη αξία έχουν και είχε δίκιο ο Ψελός συγγραφέας του Μεσαίωνα όταν έγραφε ότι ηγεμένη φιλοσοφία δηλαδή η φιλόσοφος έρευνα και εξακάνθις ρόδα πειράται τριγάν και εκ πέτρας αρύην ύδατα και εξακάνθις ρόδα πειράται τριγάν και εκ πέτρας αρύην ύδατα δηλαδή ο ερευνητής τα πάντα πρέπει να ερευνήσει για να έχει μια εικόνα των πραγμάτων ακριβέστερη η ασθένεια λοιπόν βρισκόταν σε έξαρση και ένα πλέον επί ένα ολόκληρο έτος ως τον Ιούλιο του 1593 όταν υποχώρησε λίγο και επανήλθε κάπως υπιότερη για να διαρκέσει με μικρά διαλύματα ως το 1595 ο Πασκουαλίγκο παρέχει πολύτιμες στατιστικές πληροφορίες και για τα μέτα προστασίας του πληθυσμού του στρατού κυρίως διότι σε αυτόν είχαν περισσότερο ενδιαφέρον οι αρχές διατάθηκε να γίνει απογραφή των θυμάτων τις οποίες απογραφή στο αποτέλεσμα υπήρξε τρομακτικό πέθαναν μέσα στην πόλη του Χάνδακα 8600 άνθρωποι του πληθυσμού 16.000 το 58% του πληθυσμού πέθανε αξίζει να προσθεθεί εδώ ότι δεν απογράφονταν τα παιδιά κάτω των 18 ετών δεν απογράφονταν οι ξένοι, οι τσιγκάνοι και οι εβραίοι συνεπώς ο αριθμός είναι πολλαπλάσιος δυστυχώς δεν έχει ακόμη εκδοθεί η ανώνυμη η ιστορία η ιστορία της πανόλου στο βασίλειο της Κάνδιας του Χάνδακα το 1592 που βρίσκεται σε χειρόγραφο της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης και περιέχει από όσα γνωρίζω συγκλονιστικές πληροφορίες να φιλομετρήσει κανείς αυτό το συγκλονιστικό κείμενο μένει άναυδος μπροστά στα όσα υπάρχουν και δεν τα ξέρουμε και δυστυχώς το κείμενο αυτό δεν έχει ακόμη μεταφραστεί δεν έχει ακόμη εκδοθεί ένα κείμενο αληθινά συγκλονιστικό μοναδική καταφυγή των δυστυχισμένων ανθρώπων της εποχής ήταν όπως πάντα η εκκλησία οι άγιοι, οι προσευχές οι εξορκισμοί οι άγιοι ήταν κατά την κοινή πίστη οι προστάτες κατά τις πανόλους ήταν ο Άγιος Γεώργιος που ημιολογείται ως τον ασθενούν τον ιατρός και ιδιαίτερα ο Άγιος Γεώργιος του Απανωσύφη για τον οποίον υπήρχε η παράδοση ότι ήταν ο προστάτης κατά τις πανόλους και υπάρχει μια ακολουθία του την οποίαν εξέδωσε ο Μακαρίτης διδάσκαλος του γένους ο Εμμανουήλ Πετράκης στα κριτικά χρονικά και αναφέρεται ακριβώς στην ιδιότητα του Αγίου ως διόκτη της πανόλους ήταν ο Άγιος Χαραλάμπης επίσης ο προστάτης κατά τις πανόλους κατά τον Νικόλο Πολίτη ο Άγιος εικονιστικός αναφέρεται πατών πόδας αυτού την πανόλη υπομορφή γυναιού ή δεχθούς καπνούς εξερευγωμένου εκ του στόματος είδα μια τέτοια εικόνα που ο Άγιος πατή πράγματι την πανόλη σε μορφή ή δεχθούς γυναιού που βγάζει καπνούς από το στόμα της είναι μια εικονιστική παράσταση του Αγίου Χαραλάμπους πολύ συνηθισμένη από όσα μου έχουν είπη επίσης ήταν στη Θεσσαλία ο Άγιος Βησαρίων τον οποίον τιμούσαν μάλιστα εξίσου και οι Τούρκοι της περιοχής φοβούμενοι και αυτοί το ίδιο την πανόλη και τιμούσαν τον Άγιον Βησαρίωνα και οι Χριστιανοί και οι Τούρκοι για τους Δυτικούς τους Λατίνους ο προστάτης κατά τις πανόλους ήταν ο Άγιος Ρόκος ένας περιηγητής ο Ιωχάνης Κοτοβίκους που επισκέφτηκε το Χάνδακα το 1598 δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά την λήξη της πανόλου σημείωσε ότι η εκκλησία του Αγίου Ρόκου στον Χάνδακα είχε εκκλησθεί πρόσφατα δηλαδή έπειτα από μια προσευχή του κοινού για την επιδημία της πανόλου για την αντιμετώπιση της νόσου στην Ορθόδοξη για το ναό αυτόν του Αγίου Ρόκου ο οποίος υπήρχε στη θέση της παλαιάς εμπορικής τραπέζης εδώ στην 25ης Αυγούστου και κατά την μαρτυρία του Νικολάδου Σταυρινίδη την οποίαν έχω καταγράψει βομβαρδίστηκε το 1941 στην εισβολή των Γερμανών και κατεστράφη στην Ορθόδοξη οικονογραφία και στην υμνογραφία υπάρχουν πολλές καταγραφές ύμνων για την προστασία του λαού από την επιδημία της πανόλου βλέπετε ήταν η μόνη καταφυγή η μόνη οδός σωτηρίας την ισθώρηση των επιδημιών της Κρήτης τρεις τουλάχιστον μεγάλες επιδημίες αναφέρονται κατά την τελευταία πεντηκονταετία της Βενετοκρατίας το 1611, το 1646 και το 1655 και μάλιστα στη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα ο ποιητής του Κρητικού πολέμου ο Αθανάσεως Πικρός ιατρός ο οποίος υπηρετούσε ως ιατρός στον γραντικό στόλο και έχασε το γιο του σε μάχη στην Μεσαρά αξιωματικό όντα στην μάχη κατά των Τούργων συνέθεσε ένα τεράστιο έπος σε 24 ραπστοδίες κατά το πρότυπο του ομύρου σε γλώσσα και σε μέτρα του ομύρου σε μια γλώσσα πολύ δυσκολότερη από την ομυρική βλέπετε οι μημητές για να υπερακοντήσουν το πρωτότυπο χρησιμοποιούν δυσκολότερο λόγο από το λόγο του πρωτοτύπου ο Αθανάσεως Πικρός λοιπόν στο ποιημά του αυτό αναφέρει αυτήν την επιδημία του 1655 όταν γράφει ο Μιλίου Χάνδαξ εξ ονόματος της Πόλεως τρεις ηθλιβουσάμε δεν ήταν μόνον ο Πόλεμος που με βασάνιζε λέει η Πόλης αλλά ξυνύπτο λοιμική ολεθρίο αλλά είχε και παρέα μια ολέθρια λοιμική νόσο οι πληροφορίες μας για τις επιδημίες της πανόλους στην εποχή της Τουρκοκρατίας είναι ανάλογες με εκείνες που είχαμε για τους ισμούς δηλαδή ελάχιστοι προερχόμενες κυρίως από περιηγητές υπάρχει όμως βρήκα ένα κείμενο πολύ ενδιαφέρον και σπάνιο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιρακλίου όταν επί διευθύνσεως του Μουσείου του Αλεξίου είχα πάρει την άδεια να ερευνήσω το αρχείο που απομένει και προφρόνως μου την έδωσε την άδεια και μεταξύ των άλλων που βρήκα εκτός από τα τουκονδηλάκι τα οποία έχουν δημοσιευθεί βρήκα και ένα χειρόγραφο σε μορφή τετραδίου το οποίο ήταν αυτόγραφο ενός Ιρακλειώτη Ιατρού που εσφάγει κατά την μεγάλη σφαγή του Χάνδεκα το 1821 του Γεωργίου Νικολετάκη Ιατρού ο Γεωργίος Νικολετάκης Ιατρός μολονότι ο λιγογράμματος είχε ιστορική συνείδηση και σημείωνε τα σπουδαία γεγονότα τα επί των ημερών του και όσα είχε διαβάσει και ακούσει προηγούμενους καιρούς ήταν λοιπόν ο εκκλησιάρχης Γεώργιος Νικολετάκης του οποίου το αρχείο έμεινε στον παλαιό Αγιομηνά και τα χειρόγραφά του και εικόνες και άλλα κατέληξαν στο ιστορικό αρχείο του αρχαιολογικού μουσείου όχι του ιστορικού του αρχαιολογικού βρήκα λοιπόν ένα τετράδιο αυτόγραφο με χρονικά σημειώματα, διάφορα για θανάτους συγγενών, για θανάτους επισκόπων μια σειρά από επισκοπικούς καταλόγους με χρονολογικά και άλλα δεδομένα ονόματα που δεν τα γνωρίζαμε και έχουμε τη δυνατότητα να συμπληρώσουμε παλαιότερα στοιχεία για διάφορα θέματα μεταξύ των άλλων όμως ήταν και η καταγραφή μιας μεγάλης επιδημιών παν' όλους αλλά της μεγαλύτερης θα σας διαβάσω ένα ελάχιστο τμήμα από αυτό και εις τους 1759 Απριλίου 16 ήλθαν οι πανούκλα και έπιασε ευθύς και βάσταξε ως τα 1760 Σεπτεμβρίου 1 ενοίξανε οι κουτουματζάροι οι επόπτες της υγείας ενοίξανε τις πύλες του Χάνδεκα αυτή ονομάζεται σκοτεινή πανούκλα επειδή της επιάστη ο ήλιος ήταν και μια έκλειψη του ηλίου κατά τη διάρκεια της επιδημίας και εις τους 1761 Σεπτεμβρίου 27 ήλθαν οι πανούκλα και έπιασε ευθύς και βάσταξε έως τα 1768 Σεπτεμβρίου 1 ενοίξανε οι κουτουματζάροι αυτή ονομάζεται η πανούκλα όπου είκαμε των μεγάλων σεισμών όπου εχάλασαν οι μηναρέδες ασφαλώς πρώτη διαδροσμό του 1856 που είπαμε προηγουμένως και στους 1772 Απριλίου 18 ήλθαν οι πανούκλα οι ψεύτικοι ονομαζόμενοι και εβάσταξαν έως εις τον Αύγουστον όλες οι μέρες 91 και στους 1780 Νοεμβρίου 8 ήρθε πάλι η πανούκλα και έπιασε ευθύς και εβάσταξε έως το 1781 Σεπτεμβρίου 1 ανοίξαν οι κουτουμάτζες αυτοί ονομάζεται πανούκλα του Ισμαήλ Πασιά και στους 1797 Μαρτίου 11 ήρθε πάλι η πανούκλα αυτή ήταν μια πολύ μεγάλη επιδημία πάνω όλους και έπιασε ευθύς και εβάσταξε έως στα 1798 Σεπτεμβρίου 1 ανοίξαν οι κουτουμάτζες τελείως όμως, εδώ είναι το σημαντικό ακούστε τι γράφει ο Νικολετάκης όμως, ο κάθε μήνας τι έβγαλε είναι έτσι δηλαδή κατέγραφε τους νεκρούς κατά μήνα μην Μάρτιος έβγαλε 35 μην Απρίλιος έβγαλε 239 μην Μάιος έβγαλε 1002 μην Ιούνιος έβγαλε 578 μην Ιούλιος έβγαλε 101 μην Αύγουστος έβγαλε 1 μην Οκτώβριος έβγαλε 11 μην Νοέμβριος έβγαλε 33 μην Δεκέμβριος έβγαλε 51 και στο 1798 μην Ιανουάριος έβγαλε 87 μην Φεβρουάριος έβγαλε 47 μην Μάρτιος έβγαλε 93 μην Απρίλιος έβγαλε 153 μην Μάιος έβγαλε 217 μην Ιούνιος έβγαλε 103 μην Ιούλιος έβγαλε 23 μην Αύγουστος έβγαλε 9 έγιναν όλοι σούμαν των δεκαεπτά μηνών 2.883 τέλος έτσι σημειώνει ο Νικολετάκης στο αυτόγραφό του σημείωμά του ήδη σε συγκλονίστηκε και αντιλαμβάνεστε πόσο οι πληροφορίες μας πληθύνονται στερεώνονται με ακριβέστερα τσιχεία σιγά σιγά. Μια επιδημία παν' όλους αναφέρεται στη διάρκεια της μεγάλης επαναστάσεως του 1821 την μετέφεραν τα Αιγυπτιακά στρατεύματα άρχισε από τα Χανιά και αξιπλώθησε όλη την Κρήτη. Λέει ένα δημοτικό τραγούδι Ορίσετε Χανιά να αποδεχτείτε ρόδων από την πόλη μυριστείτε δεν είναι ρόδο αυτόνων να μυρίζει μόνο πανούκλα είναι και θερίζει δευτέρα μέρα βγήκανε στη χώρα και τέρμενο δεν έδωκε μιαν ώρα παίρνει ρομνιούς οβραίους και αγάδες και παίρνει και δασκάλους και χοντζάδες και παίρνει και κοράσια αναξιωμένα από δεν τάχε ήλιος θορεμένα και κάνει τα σοκάκια να χορτιούσουν τα δόλια παραθύρια να αραχνούσουν. 40 χρόνια αργότερα συγγνώμη, δεν κάνω με λάθος ένα άλλο τραγούδι που είναι παραλλαγή του προηγουμένου τραγουδιού αναφέρει και στα 1825 κακιάκια μάχη πιάσανε οι αφέντες αναφέρεται και στην επανάσταση εκείνης της εποχής μετά το 1839 δεν αναφέρεται καμιά δεδεωμένη επιδημία πανόλου στην Κρήτη ασφαλώς τα μέτρα υγιεινής στα διάφορα ευρωπαϊκά λιμάνια και στα πλοία καθώς και η γενική βελτίωση των συνθηκών της ζωής αλλά προπαντούς η εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης περιόρισαν ή και εξαφάνισαν τις μολυσματικές αισθείες και την εξάπλωση των θανατηφόρων νοσημάτων, των επιδημιών η χρονικώς τελευταία περίπτωση γενικής προσβολής του πληθυσμού από εμπύρετο επιδημικό νόσημα που θεωρήθηκε αρχικά ως πανόλης αλλά δεν ήταν αναφέρεται ως δάγκη ως ποιρετός σημειώθηκε στα 1881 έτσι απεφάνθη η Σύνοδος των Ελλήνων Ιατρών το 1882 Σας ευχαριστώ πάρα πολύ και συγγνώμη πως κατέθλιψα με δηροφορίες καταστροφικές Να ευχαριστήσω με τον κύριο Δετοράκη Νομίζω πως για μένα τουλάχιστον τον απολαύσα γιατί απέδειξε για ακόμα μια φορά το ταλέντο και τα τεξιωτική δασκάλου Πέρα από αυτό με ένα λόγο σαφέστατο, νεστό, γλαφυρό μας περουσίασε θεομηνίες, καταστροφές ένα θέμα δηλαδή λίγο στενάχωρο όπως είπε και ο ίδιος αλλά αρκετά ενδιαφέρον, ιδιαίτερα ενδιαφέρον γιατί νομίζω ότι όλοι καταλάβαμε καθαρά πως αυτές οι καταστροφές και οι θεομηνίες αποτέλεσαν ένα σημαντικό, ουσιαστικό παράγοντα στη διαμόρφωση της σημερινής πραγματικότητας της πόλης μας, αφού άλλαξαν εντελώς το τοπίο και το ανθρώπινο και το πυρηκανότητο Τώρα, αν θέλετε, νομίζω ότι είναι στη διάθεσή σας ο κύριος καθηγητής για να του κάνετε ερωτήσεις Αν θέλει κανείς να επισημάνει κάτι εγώ θα ήθελα να πω μόνο, διασκολούμαι λίγο με το κεζνδάκι, ότι αυτό το σεισμό του 1887 τον αναφέρει, νομίζω είναι ένα που διασώζει το έργο του δεκαβετάνου Νιχάρη και την αναγορά του Τίτω γιατί μιλάει για τους απανοτούς σεισμούς που τρέμει η φλούδα της γης, έτσι κάπως το περιγράφει Εγώ θα ήθελα να ρωτήσω μόνο για το σεισμό του 1856 κάπου διάβαζε, αν θυμάμαι καλά, του Σπανάκη, του Ιράκτηνου, του Πέραγου, τον αιώνα ότι καταστράφηκε και ο Άγιος Τίτος με λόσο, οι πύλοι βοτώνε και όλα αυτά δηλαδή, η πόλης ήταν αερήπια Πράγματι, πράγματι το τέμενο τουρκικό του Αγίου Τίτου καταστράφηκε κάτω το μεγαλύτερό του μέρος και μια δεκαετία αργότερα όταν είχε αρχίσει και η οικοδομή του χριστιανικού ναού του Αγίου Μηνά, οι Τούρκοι για να μην υστερήσουν σε ένα ιερό κτίσμα επιβλητικό στην πόλη ανέθεσαν στον ίδιο αρχιτέκτονα που έκαμε τα σχέδια του Αγίου Μηνά και είχε την επίβλεψη των εργασιών, τον Αθανάσιο Μούση των Αιξιωαννίνων να σχεδιάσει την ανέγερση ενός νέου τεμένους του Αγίου Τίτου μέχρι το 1925 που ήταν τεμένος Τουρκικό Κύριε Καθηγητά, συγχαρητήρια, ήταν εκπληκτική η παρουσιά σας επειδή δεν ακούω καλά Λέω συγχαρητήρια, γιατί ήταν εξαιρετική η παρουσιά σας Εγώ είμαι γιατρός Κυρμιζάκης Διονύσης λέγομαι Διαβάζοντας την Πριτάνικα και τη Wikipedia αναφέρεται ότι κατά τα τρία τελευταία έτη του Δενετοτουρκικού πολέμου πριν την κατάληψη του Χάνδακα ένας αρχίατρος δενετός που έμενε στη Ζάρα της Κροατίας σκέφτηκε να χρησιμοποιηθεί πανόλις σαν βιολογικό όπλο κατά τον Τούρκο δηλαδή πήραν ανθρώπους νεκρούς από πανόλι τους βγάλανε το σπλήνα και τους αδένεισαν τις βουβόνες τις πολτοποίησαν, τις βάλανε μέσα σε γυάλινα δοχεία μη ξεχνάμε ότι οι Οθωμανοί κοροϊδεύαν τους, οι Βενετσιάνους και τους λέγανε γυαλοπόλες άρα υπήρχε γυαλκίνη την εποχή με σκοπό να ρίξουνε στα κύρια σημεία που υπήρχε τουρκικός στρατός την πανόλι μήπως και γλύτωνε ο Χάνδακας σε πηγές σε αυτό το πράγμα Ήθελα να πω ότι πιστεύω πιο γρήγορα Μπορείτε να έρθετε πιο κοντά σας, παρακαλώ Καταρχήν το θέμα επειδή είμαι γιατρός με ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ψάξα λοιπόν και αναφέρεται ότι οι Βενετσιάνοι είχαν στο μυαλό τους να χρησιμοποιήσουν βιολογικό όπλο κατά των Τούρκων και μάλιστα την ιδέα την είχε ένας αρχίατρος Βενετσιάνος από τη Ζάρα και είχαν ετοιμάσει, είχαν βάλει μέσα γυάλινα δοχεία σπλίνα και βουβόνες από νεκρούς ήδη για να το πετάξουν, να πετάξουν κυρίως στην Φορτέτζα αλλά κι εγώ κι οπουδήποτε υπήρχε συγκέντρωση τουρκικού στρατού και αυτή ήταν η πρώτη παγκόσμια ιδέα χρησιμοποίησης τουρκικού πολέμου αν και στην πραγματικότητα για να είμαστε... Δεν μπορώ να σας απαντήσω, δεν το γνωρίζω το θέμα αλλά ικάζω ότι όταν έχουμε τη μετάφραση αυτού του βιβλίου, του χειρογράφου που σας είπα, την ιστορία της επιδημίας της πανόλου του Χάνδακα, θα έχουμε και άλλα στοιχεία διότι θα έχουμε ίσως το ιστορικό των επιδημιών της Κρήτης και ίσως εποχή να έχουμε άλλα στοιχεία εγώ δεν γνωρίζω πάντως περισσότερα Πάντως ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να το δείχνεις αυτό γιατί ο βιβλιολογικός πόλεμος ακόμα και σήμερα είτε με χρησιμοποίηση της ελλαντικής τοξίνης του γνωστού Μποτόξη, άλλων πραγμάτων Δεν μπορώ να σας απαντήσω σε αυτό διότι δεν έχουμε στοιχεία Αλλά για να είμαστε ιστορικά ακριβώς το πόλεμο ήταν ο Τιμούρ, δηλαδή ο Τεμερλάνος σε ένα πόλεμο για να καταλάβει την κριμαία τους νεκρούς από πάνω όλοι τους πέταγε με τους πετώσαν με καταπέλτες μογόλοι μέσα στην πόλη κι όντως πόρσε βλήθη η πόλη από πάνω όλοι Σας ευχαριστώ Θα θέλαμε μόνο να τελειώσουμε μια που μιλούμε σήμερα και για τους παράγοντες που διαμόρφωσαν την εικόνα της πόλης μας και πως πρέπει να αφαιρόμαστε απέναντι σε αυτήν σαν συνειδητοποιημένοι πολίτες γιατί μόνο έτσι θα σωθεί και αν δεν σωθεί εμείς θα φταίμε να σας διαβάσω το τέλος από την ιστορία της Κρήτης του κυρίου Δετοράγη ο οποίος αντί επιλόγου με το βιβλίο του αυτό αποδίδοντας στην ιδιαίτερη πατρίδα του τα τροφία απευθύνεται στους συμπατριώτες του και ιδιαίτερα στους νέους και κάνει μια παρέναιση νομίζω ότι αυτή ταιριάζει αυτή τη στιγμή για να κλείσω με τη σημερινή παρουσίαση να αγαπούν την Κρήτη και να διαφυλάξουν το ύφος και το ύθος της ο ευλογημένος αυτός τόπος μα και μαρτυρικός τόπος αξίζει όλη την αγάπη μας είναι ένα ανεξόφλιτο χρέος στις φυσικές καλονές του, στην πολιτιστική προσφορά του στους ποταμούς των αιμάτων και των δακρύων των αντελεύτητων περιπετειών του στην περιφάνεια και στο πείσμα του Σας ευχαριστούμε που ήσασταν εδώ Ευχαριστώ πάρα πολύ Απλώς θα θέλα να σας θυμίσω μια που εξανλήσαμε ούτως ή άλλως την υπομονή σας ότι σας περιμένουμε και το επόμενο Σάββατο 13 Μαΐου στην ίδια ώρα και εδώ σε αυτή την αίθουσα όπου ο κ. Κλεάνθης Ιδηρόπουλος, αρχαιολόγος, νομισματολόγος θα μιλήσει με θέμα από το ΧΑΝΔΑΚΑ στο Ιράκλιο ένα ταξίδι στον κόσμο της νομισματικής Σας ευχαριστούμε Σας ευχαριστούμε Σας ευχαριστούμε Σας ευχαριστούμε Σας ευχαριστούμε |
