| : Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπότιτλοι AUTHORWAVE Υπόσχεσαι, κύριέ μου, να πω κάτι. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα. θέλω να ευχαριστήσω τον κύριο Μανώλη Βασιλάικη, Πρόεδρο της Οργανωτικής Επιτροπής, την ψυχή αυτών όλων των εκδηλώσεων των ομιλιών. Επίσης, να ευχαριστήσω τους ομιλητές και τους κυρίους και κυρίες που προλόγησαν ή συντώνησαν την εκδήλωση μας. Ο ομιλητής μας, λοιπόν, σήμερα είναι ο κύριος Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής της αρχαίας ιστορίας και κλασικών σπουδών στο Ιστιντούτο Προηγμένων Σπουδών των ΗΠΑ. Θα μιλήσει με θέμα Ιράκλειο και γνωσσός σε εποχές κοσμοπολιτισμού, από τον Αλέξανδρο στον Ανδριανό. Θα καλέσω τον κύριο Βασιλάικη να έρθει να μας ενημερώσει για να μιλήσει ευγόληση της ίδιας για τις ομιλίες και τα λοιπά. Κυρία Πρόεδρε, ευχαριστώ πολύ. Καλωσορίζουμε όλους εσάς. Καλωσορίζουμε τον κύριο Χανιώτη που ήρθε από μακριά, την κυρία Αλεξάνδρα Καρέτης που θα τον προλογήσει, τον καθηγητή κύριο Θεοχάριδε Τωράκη, τους ομιλητές μας που είναι εδώ, τον κύριο Σιδηρόπουλο, την κυρία Γραμματικάκη από το Ιστορικό Μουσείο, τον κύριο Εριθημιωτάκη, την κυρία Δημοπούλου, όλους αυτούς τους σπουδαίους αρχαιολόγους, την κυρία Στέλλα Μανδαλάκη, προϊσταμένη του Αρχαιολογικού Μουσείου, τον κύριο Νίκο Λεβεντάκη, πρώην πρόεδρο του Τεχνικού Επιμελητηρίου, τον κύριο Στέλιο Καστρυνάκη, πρώην πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου και τον μόνιμο σε αυτές τις εκδηλώσεις, πρώην πρόεδρο του Φαρμακευτικού Συλλόγου, τον κύριο Γιάννη Χλουβεράκη, ο οποίος πρόσφατα τιμήθηκε από το Λίκιο των Ελληνίδων, επάξια. Τον πρώην ομάχη, τον κύριο Δημήτρη Σαρή, τον πρώην πρίτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης, τον κύριο Μιχάλη Ταρουδάκη, την πρόεδρο κυρία Μαρία Κοδουμουνάκη. Και όλους εσάς, έναν-έναν, έχουμε τυπώσει ένα ευχαριστήριο, το οποίο θα πάρετε φεύγοντας ως ανάμνηση για τη συμμετοχή σε αυτές τις εκδηλώσεις. Καλώς ορίσατε στη 19η και τελευταία ομιλία του νέου κύκλου του Μ.Τ. Αριάδνης. Πρώτον, επιτρέψτε μου μια σύντομη ανασκόπηση που θα αρχίσει από τον πρώτο κύκλο. Ήταν Μάιος του 1994, όταν 11 Ιρακλιώτες κάλεσαν τους συμπολίτες τους να συσπειρωθούν για την αντιμετώπιση των οξύτατων προβλημάτων της πόλης τους. Πολλοί ανταποκρίθηκαν και σύντομα σε κλίμα ενθουσιασμού, ιδρύθηκε η Ιράκλια Πρωτοβουλία που χωρίς καμία κομματική στήριξη πέτυχε στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου του ίδιου έτους ποσοστό 15%. Σχεδόν ταυτόχρονα, ιδρύθηκε από νέους συμπολίτες το Τμήμα Νέων της Παράταξης. Εμπνευστής και πρώτος πρόεδρος ο Γιώργος Νάκης. Μία μέρα του 1996, ο διάδοχος του ο δεύτερος πρόεδρος κ. Γιάννης Πρεπεζάς μου ανακοίνωσε ότι οι νέοι αποφάσισαν να οργανώσουν μία σειρά διαλέξεων που διδαχτούν την ιστορία της πόλης τους. Είχαν ήδη επιλέξει τον τόπο, αυτήν εδώ την έθουσα, τον χρόνο, κάθε Σάββατο του χειμώνα 1996-1997, ώρα 11 το πρωί και τον ευρηματικό τίτλο «Ο Μύτος της Αριάδνης, ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ιρακείου», που είχε προτείνει ένας από αυτούς, ο Κώστας Βλατάς. Πήγαμε με τον Γιάννη Πρεπεζάς, τον αίμιος του Στυλιανό Αλεξίου, ο οποίος μας συμβούλευσε στην κατάρτιση του προγράμματος και στην επιλογή των ομιλητών. Οι ομιλίες θεύτηκαν από μεγάλη επιτυχία, κατορθώσαμε να τις διασώσουμε σε έναν καλέσθετο τόμο με επιμέλεια της φιλολόγου κυρία Σοφίας Κανάκη. Θα ήθελα να αναφερθώ, τιμής ένεκεν, στα ονόματα των ομιλητών αυτού του πρώτου κύκλου, όχι χωρίς συγκίνηση, δεδομένου ότι έξι από τους έντεκα δεν είναι πια κοντά μας. Γιάννη Σακελαράκης, Νικόλας Φαράκλας, Δημήτρη Στουγκαράκης, Νίκος Παναγιωτάκης, Στέλλα Παπαδάκη-Όκλαντ, Χρυσούλα Τζομπανάκη, Λιάννα Σταρίδα, Μάρθα Αποσκήτου Αλεξίου, Θεοχάριζε Τοράκης, Νίκος Ανδριώτης, Γιάννη Σπερτσελάκης. Πέρυσι, ακριβώς 20 χρόνια μετά, είχαμε αρχίσει να σκεφτόμαστε την οργάνωση μιας νέας σειράς ομιλιών. Μας ενθάρινε η ανταπόκριση του πρώτου στενού κύκλου, στον οποίο εμπιστευθήκαμε τη σκέψη μας. Ενδεικτικό αυτής της ανταπόκρισης είναι το γεγονός ότι η Οργανωτή Επιτροπή στελεχώθηκε από τους πρωταγωνιστές του πρώτου κύκλου. Διατηρήσαμε αρκετά στοιχεία του πρώτου μήτου, σπουδαίοι ομιλητές, παρόμοια θεματολογία, ίδια αίθουσα, ίδια μέρα και ώρα, βέβαια 20 χρόνια μετά. Όπως αποδείχθηκε ακόμα μια φορά στο πρόσφατο κριτολογικό συνέδριο, υπάρχουν στην Κρήτη, στην Ελλάδα και στον κόσμο πολύ σημαντικοί γνώστες της κριτικής ιστορίας. Πιστεύω ότι ο θεσμός των κριτολογικών συνεδρίων, αλλά και η ίδρυση του Πανεπιστημίου Κρήτης, είναι δύο από τους παράγοντες που έχουν συμβάλει σε αυτό. Ας σημειωθεί ότι τα δύο τρίτα των ομιλητών διδάσκουν στο Πανεπιστήμιο Κρήτης ή έχουν λάβει το διδακτορικό τους τίτλο από αυτό. Είμαστε ευγνώμονες διότι μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται οι ομιλητές της σειράς που σήμερα ολοκληρώνεται. Στην επιλογή του προγράμματος και των ομιλητών μας συμβούλευσαν ο καθηγητής χ. Θεοχάρης Δετοράκης και η φιλόλογος κ. Σοφία Κανάκη, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά. Οι επιστήμονες τους οποίους απευθυνθήκαμε ανταποκρίθηκαν ευχαρίστως στην πρόκλησή μας. Όπως και στον πρώτο κύκλο θέσαμε στους ομιλητές το πλαίσιο, τη χρονική περίοδο που μας ενδιαφέρε και τους αφήσαμε να επιλέξουν ελεύθερα ένα θέμα που γνώριζαν και αγαπούσαν. Οι διαλέξεις ήταν πρωτότυπες και ενδιαφέροσες. Όσοι τις παρακολούθησαν έφυγαν ικανοποιημένοι και σοφότεροι. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ομιλητές εκ μέρους όλων μας αναφέροντας τα ονόματά τους με τη σειρά που μίλησα. Αντώνης Βασιλάκης, Λιάννα Σταρίδα, Γιάννης Μαυρομάτης, Μάρα Παναγιωτάκη, Στέφανος Κακλαμάνης, Θεοχάρης Δετοράκης, Αντώνης Αναστασόπουλος, Μπεν Πίτερ, Μανόλης Δρακάκης, Εμμανουίλα Ανδρολιδάκης, Γιάννη Ζαϊμάκης, Γιάννης Μαυρομάτης, Κλεάνθη Σιδηρόπουλος, Αντώνης Καρτσάκης, Γιώργος Τζοράκης, Ελευθερία Τζέι, Δημήτρης Καρατζάνης και Άγγελος Χανιώτης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους. Αυτό το ευχαριστώ είναι η μοναδική αμοιβή τους μαζί με έναν τόμο από τις εκδόσεις της Ιράκλιας Πρωτοβουλίας. Οφείλονται ευχαριστίες στον Δήμο Ιρακλίου για τη δωρεάν παραχώριση της αίθουσας, την καταγραφή και προβολή μέσω της στοσελίδας του των ομιλιών για τη στήριξη της βικελέας Δημοτικής Βιωθήκης και την παρουσία του Δημάρχου του επικεφαλής της Μίζωνας Μοιοψηφίας και Μελών της Δημοτικής Αρχής σε αυτές τις εκδηλώσεις. Μας τίμησαν με την παρουσία τους ο Αρχιεπίσκοπος Κρήτης, εκπρόσωπος της Περιφέρειας, καθηγητές του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι σημαντικό ότι ομιλητές του κύκλου έρχονταν να ακούσουν τις ομιλίες άλλων ομιλητών, σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις ανέλαβαν να προλογίσουν συναδέλφους τους. Ευχαριστούμε θερμά για την προβολή των εκδηλώσεων τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της πόλης. Ευχαριστούμε επίσης όσους οργανισμούς ενημέρωναν τα μέλη τους διαβιβάζοντας τις προσκύσεις που στέλναμε με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Ενδεικτικά αναφέρω Αρχαιολογικό Μουσείο, Δευτεροβάθημα Εκπαίδευση, τον Ιατρικό και Δικηγορικό Σύλλογο, την Ένωση Φιλολόγων και τον Σύλλογο των Ξεναγών, πολλά μέλη του οποίου παρακολούθησαν το σύνολο σχεδόν των ομιλιών. Το Πανεπιστήμιο δεν δέχτηκε να δημοσιοποιήσει τις προσκύσεις μας επειδή προέρχονταν από δημοκή παράταξη που θεωρείται πολιτικός οργανισμός. Κάποιες ομιλίες καθηγητών του πέρασαν στα νιούς χωρίς αναφορά στον οργανωτή. Η δικούσα επιτροπή του άλλοτε πρωτοπόρου τεχνικού επιμελητηρίου, με ομόφωνη απόφασή της, απέρρεψε το έτοιμά μας να ενημερώνει τα μέλη του για τις εκδηλώσεις για τον ίδιο λόγο που προαναφέρθηκε. Δυο λόγια για τα οικονομικά. Ευχαριστούμε την Aegean που μας πρόσφερε τα ιστήρια δύο μιλτών εκτός Κρήτης και τα πλαστικά Κρήτης που ανέλαβαν τη χορηγία της απόψινής συναυλίας. Τα υπόλοιπα κάλυψε η παράταξή μας από πολλοίς των εκδόσαιών της και συνδρομές των μελών. Ευχαριστήσω φίλοντες, την Πρόεδρο της Ηράκληση Πρωτοβουλίας, κύριε Άννα Παπαχρονάκη, τα μέλη της Συντονιστικής και Οργανωτικής Επιτροπής που εργάστηκαν για την πραγματοποίηση των εκδηλώσεων και όλους εσάς που με την παρουσία σας δώσατε νόημα στην προσπάθειά μας. Είμαστε χαρούμενοι που φτάσαμε αισίως στο τέλος. Το γεγονός θα εορτάσουμε απόψε στις 8 ώρα το βράδυ με επανηγερκή συναυλία της χοροδίας Ιωνία Αϊδών. Θα διευθύνει η κυρία Λένα Χατζηγεωργίου και θα έχουμε μουσική σύγχρονων Ελλήνων συνθετών. Σας περιμένουμε όλους και ευχαριστούμε πολύ. Καλησπέρα, κύριε Αγγελό Χανιώτη. Θα προλογίσει η κυρία Αλεξάνδρα Καρέτσου, Επίτιμη Έφωρος Αρχαιοτήτων. Καλώ, κυρία Καρέτσου. Καλησπέρα. Είναι μεγάλη η χαρά και η τιμή να έχουμε σήμερα ανάμεσά μας τον καθηγητή Αγγελό Χανιώτη, διακεκριμένο ιστορικό και μελετητή των κλασικών σπουδών, παγκοσμίως γνωστό για την πρωτότυπη και ευρείας κλίμακας έρευνά του στην πολιτιστική, θρησκευτική, νομική και οικονομική ιστορία της ελληνιστικής εποχής, αλλά και της ρωμαϊκής Ανατολής. Σήμερα ο κύριος Χανιώτης κατέχει τιμία από τις 8 έδρες του Ιστιντούτου Προηγμένων Μελετών του Πρίνστον στην Αμερική, σχολή ιστορικών μελετών. Δηλαδή, κυρίες και κύριοι, είναι συναρπαστικό να βρίσκεσαι στο ίδιο κτίριο, στο ίδιο Ιστιντούτο, στο Ακαδημαϊκό σπίτι, όπου πριν από χρόνια ήταν και το σπίτι του Αλμπρετ Αινστάιν. Το Ιστιντούτο αυτό ιδρύθηκε το 1930 από μετανάστες και πολιτικά διοκόμενους. Για το λόγο αυτό ο κύριος Χανιώτης δεν δίστασε πρόσφατα να στείλει επιστολή διαμαρτυρίας για τα νέα μέτρα του Αμερικανού Προέδρου Τραμπ. Είναι υποχρέωσή μας, δηλώνει ο ίδιος, να εκδηλώνουμε με όποιο τρόπο περνάει από το χέρι μας την αντίθεσή μας σε τέτοιου είδους επικίνδυνες εξελίξεις. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή της ακαδημαϊκής καριέρας του κυρίου Χανιώτη. Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε ιστορία και αρχαιολογία στα πανεπιστήμια Αθηνών και Χαϊδελβέργης, όπου αναγορεύτηκε διδακτό αρχαίας ιστορίας το 1984 και υφυγητής το 1992. Διετέλασε καθηγητής αρχαίας ιστορίας στα πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης από το 1994 έως το 1998 και της Χαϊδελβέργης από το 1998 στο 2006. Έγινε αντιπρίτανης του Πανεπιστήμιου της Χαϊδελβέργης 2001 με 2006 και αιτέρως ερευνητής του All Souls College της Οξφόρδης από το 2006 έως το 2010. Από το 2010 κατέχει την έδρα αρχαίας ιστορίας των κλασικών σπουδών στο Ιστιντού των Εττάτων Σπουδών του Πρίνστον. Με εκπληκτικό έργο που αριθμί τουλάχιστον πέντε μονογραφίες, τουλάχιστον 19 συλλογικούς τόμους και πάνω από 200 άρθρα, ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης έχει συμβάλει, όπως αναφέρθηκε, κυρίως στην έρευνα της κοινωνίας του πολιτισμού στον ελληνιστικό κόσμο και στις ελληνόφωνες επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μελετώντας ζητήματα που αφορούν την ιστορική μνήμη, τη δημιουργία ταυτότητων, τις κοινωνικές διαστάσεις της θεσκίας, τη θεατρικότητα στο δημόσιο βίο, το συνέστημα, τον πόλεμο και τη σημασία των αρχαιογνωστικών επιστήμων στον σημερινό κόσμο. Από το 1998 είναι εκδότης του Supplementum Epigraphicum Grecum, μια πάρα πολύ σημαντική ιστορική και επικραφική σειρά. Έχει συμμετάσχει σε ανασκαφές στο Καλαπόδη με τη Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή, ξεκίνησε όμως από την Κρήτη, καλεσμένος από τον Γιάννη Σακελλαράκη. Αρχάνες, ιδέο, ιδέο άντρο, ζώμηνθος. Και τώρα στην Αφροδυσσιάδα από το 1995, η πόλη της Μικράς Ασίας, για την οποία είναι υπεύθυνος για τη δημοσίευση των νέων επιγραφών της Αφροδυσσιάδας. Πάρα πολύ σημαντικό υλικό. Τα σημαντικότερα βιβλία του, στα Αγγλικά, Ελληνικά και Γερμανικά, είναι ιστοριογραφία και ιστορική στις ελληνικές επικραφές, 1988, οι συμβάσεις μεταξύ κριτικών πόλεων στην ελληνιστική εποχή, ο πόλεμος στην ελληνιστική εποχή, κοινωνική και πολιτιστική ιστορία και θεατρικότητα και δημόσιο βίος στην ελληνιστική εποχή, που είναι δημοσίευση των πανεπιστημιακών εκδόσων Κρήτης. Για τις έρευνές τους, το συνέσθημα, τις στρατηγικές πειθούς, τη θρησκεία, τις τελετουργίες και την επικραφική έχει λάβει πολύ σημαντικές, πάρα πολύ σημαντικές χορηγίες από το Γερμανικό Συμβούλιο Έρευνας, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας, το Υπουργείο Έρευνας της ΒΑΔΙΣ Βιρτερβέγγις και το Ίδρυμα Packard για τις ανθρωπιστικές επιστήμεις. Είναι αντεπιστέλων μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της Ακαδημίας της Χαϊδερβέργης, της Ακαδημίας της Φιλανδίας και μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας της Ιταλίας. Έχει τιμηθεί μεταξύ άλλων με το βραβείο Νίκους Βορώνου, το βραβείο Διδασκαλίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, το κρατικό βραβείο Έρευνας της ΒΑΔΙΣ Βιρτερβέγγις, το βραβείο Έρευνας του Ιδρύματος Humboldt και στην Ελλάδα με το κρατικό βραβείο Λογοτεχνίας στην κατηγορία του Δοκιμίου, παρακαλώ, το 2010. Το 2012 του απονεμήθηκε ο τίτλος του Επίτιμου Διδάκτορα από το Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος και το 2016 από το Πανεπιστήμιο της Λιέγης. Το 2013 ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας του απένει με το παράσιμο του ταξιάρχη του Φίνικα, το λιγότερο που μπορούσε να κάνει. Ο καθηγητής Χανιώτης πρόσφωτα επιμελήθηκε ως ιστορικός μαζί με τον κ. Νίκο Καλτσά, Επίτιμο Διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και τον κ. Μιλωνόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή ιστορίας της Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, την έκθεση «Ένας Κόσμος Συναισθημάτων, Αρχαία Ελλάδα 700-200 μετά Χριστόν στο Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη», έκθεση που είναι σε εξέλιξη. Διότι ο καθηγητής Χανιώτης δεν αντιμετωπίζει την ιστορία μόνο με κεφαλαίο γ, αλλά και με μικρό γ, δηλαδή με τις ιστορίες των καθημερινών ανθρώπων. Παρακολουθώντας τις εξελίξεις στην ευρωφυσιολογία, έδωσε τεράστια σημασία στην άμεση συνάρτηση νόησης και συναστήματος. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιεί την ιστορία ως εργαλείο για το παρόν και το μέλλον. Όπως σημειώνει ο ίδιος, δεν έγινε ιστορικός επειδή τον ενδιαφέρει μόνο η αρχαία ιστορία, αλλά επειδή τον ενδιαφέρει το παρόν. Μολονότι ο καθηγητής Χανιώτης έχει ζήσει στο εξωτερικό το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του, η φλόγα της Ελλάδος είναι κυρίαρχη μέσα του. «Είμαι Έλληνας πολίτης και ποτέ δεν απέκτησα οποιαδήποτε άλλη υπηκότητα», γράφει και συνεχίζει. Περισσότερο δραστηριοποιούμε σε σχέση με την υπεκαιρότητα στην Ελλάδα, παρά στην Αμερική. Παρακολουθεί ανελυπώς τα συμβαίνοντα στη χώρα μας και πάρα πολύ συχνά δημοσιεύει άρθρα σε ελληνικά μέσα, εφημερίδες, εκπομπές στην τηλεόραση, ραδιοφωνικές συντεντεύξεις. Σας θυμίζω μία πριν με 2-3 χρόνια στο Ράδιο Κρήτη με τον Νίκο Ψηλάκη. Ο κ. Χανιώντης έχει δώσει δύο καταπληκτικά διαδικτυακά μαθήματα στον ιστότοπο μάθησης για τους ελληνιστικούς χρόνους και η παρακολούθηση είναι δωρεάν. Όσοι δεν το έχετε ακούσει ή δεν το έχετε παρακολουθήσει, σας παρακαλώ να το παρακολουθήσετε για να δείτε πώς διδάσκεται η ιστορία. Σε λίγο λοιπόν θα έχετε μπροστά σας έναν άνθρωπο που χαμογελάει συχνά. Έχει ένα έντονο και ευθύ βλέμμα, διαθέτει καυστικό χιούμορ και μπορεί να μιλάει για όλα χωρίς να ωραιοποιεί καταστάσεις. Αν ένας ιστορικός, κυρίες και κύριοι, σας πει ότι γράφει ιστορία χωρίς να τον ενδιαφέρει το παρόν, θα είναι ένας κάκιστος ιστορικός τον οποίον δεν αξίζει να διαβάσετε. Αυτή είναι η δική του άποψη. Όταν έγραφε το βιβλίο «Θεατρικότητα και Δημόσιος Βίος στην Ελληνιστική Εποχή», που όπως σας είπα είναι πανεπιστημικές εκδόσεις Κρήτης, μπήκε στη διαδικασία της σύγκρισης. Όπως τότε έτσι και σήμερα η θεατρική συμπεριφορά ενός πολιτικού έχει σχέση με το κυρίαρχο σήμερα λαϊκισμό και με τον έλεγχο του συναισθήματος των άλλων. Ο συγγραφέας συγκρίνει το παρελθόν με το παρόν, υπογραμμίζει τις διαφορές είτε στην πολιτική σκέψη είτε στον τρόπο που παρακολουθούμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και περιγράφει πως τα social media και ειδικά το twitter επηρεάζει την πολιτική μας συμπεριφορά. Υπενθυμίζει ότι στην αρχαιότητα βασικό μέσο ενημέρωσης ήταν το θέατρο. Οι συνελεύσεις του λαού πραγματοποιούνται στο θέατρο και οι πολίτες είχαν ακριβώς το ίδιο αίσθημα όταν παρακολουθούσαν μια θεατρική παράσταση. Και καταλήγει ότι στην θεατρική συμπεριφορά υπάρχει μια συνέχεια ως την εποχή μας. Κλείνοντας, θα σταθώ σε ένα από τα βασικά προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, την αναξιοκρατία που έχει κατεπανάληψην στηλιτεύσει ο καθηγητής Χανιώτης σε δημοσιεύματά του. Η αξιοκρατία, γράφει, είναι απλό και στοιχειώδες δικαίωμα του πιο απλού ανθρώπου. Είναι δικαίωμα να προχωράς, να αμύδεσαι και να αντιμετωπίζεσαι με βάση αυτά που προσφέρεις και την αξία σου. Όπως όλους μας, τον απασχολεί η τεράστια διαρροή νέων και ικανών ανθρώπων με πολλά προσόντα στο εξωτερικό. Γεγονός που οφείλεται καταρχήν στην αναξιοκρατία. Και μη μου πείτε ότι αναφέρομαι σε κάτι ελειτήστικο, στην Ελλάδα τις κρίσεις και οι λέξεις έχουν δυστυχώς χάσει το νόημά τους. Όπως συχνά έχει δηλώσει ο ίδιος, αν συνεχίσουμε μια τόσο διαστρεβλωμένη αντίληψη περιστοιχειωδών δικαιωμάτων, δεν πρόκειται ποτέ να ορθοποδήσουμε ακόμα κι αν ξεπληρώσουμε το χρέος πράγμα αδύνατον. Κυρίες και κύριοι, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ο καθηγητής Χανιώτης ότι αν δεν έφευγε από την Ελλάδα, η ιστορική έρευνα θα είχε χάσει ένα λαμπρό μυαλό. Όπως προανέφερα, η χώρα μας πληρώνει πολύ ακριβά την αναξιοκρατία και το λαϊκισμό. Όλοι γνωρίζουμε ότι υπάρχει μια άλλη Ελλάδα εκτός Ελλάδας, ότι ένα μεγάλο κομμάτι των Ελλήνων της διασποράς μεγαλουργεί στο εξωτερικό και εμείς δεν έχουμε ακόμα βρει τον τρόπο να τους δώσουμε τα κίνητρα επιστροφής ή επιτέλους συμμετοχής τους. Κάτι δεν πάει καλά. Πολλές φορές σκέφτομαι, και ασφαλώς δεν είμαι η μόνη, ότι μόνο αυτοί οι Έλληνες μπορούν να αλλάξουν τα δεδομένα. Αγαπητή Άγγελε, αναρωτιέμαι θα είχες γίνει ακαδημαϊκός αν είχες μείνει στην Ελλάδα. Αναμφίβολα, θα μπορούσες να είχες ασχοληθεί με την πολιτική. Είναι έγγραφες ευπόλοιτα αστυνομικά μυθιστορήματα, όπως έχεις δηλώσει. Δεδομένου ότι το Ελληνικό Πανεπιστήμιο, με τις γνωστές σε όλους μας δομές, δύσκολα αναδεικνύει τις ικανότητες των ερευνητών, αφού, όπως όλοι γνωρίζουμε, καλό πανεπιστήμιο χωρίς αυτονομία δεν υπάρχει. Περιμένουμε, λοιπόν, να σε ακούσουμε. Προσκαλώ τον καθηγητή, κύριο Αγίολο Χανιώτη, να έρθει στο βήμα να μας μιλήσει. Θα μιλήσω από εκείνο το βήμα, αλλά θα θέλα να πω πρώτα δύο λόγια από εδώ. Θα θέλα να ευχαριστήσω και την Ηράκλια Πρωτοβουλία και την Πρόεδρο της και τον κ. Βασιλάκη για την πρόσκληση να μιλήσω στην Κρήτη. Μια πρόσκληση την οποία αποδέχτηκα με πάρα πολύ μεγάλη ευχαρίστηση, χωρίς να γνωρίζω, ότι θα κάνει αυτήν την και πολύ ωραία και συγκινητική και βαθιστόχαστη παρουσίαση του έργου μου η πολύ αγαπητή κ. Αλεξάνδρα Καρέτσου. Σπανίως κάποιος με αφήνει άφωνο. Αλεξάνδρα, τα κατάφερες. Χαίρομαι ιδιαίτερα που στην ομιλία μου είναι παρόν και ο πρίτανης των κριτολόγων ο κ. Δετοράκης. Είναι μια ομιλία η οποία δεν προσφέρεται από το θέμα της για αναφορά σε ορισμένα από τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα, τα οποία αναφέρθηκαν στην εισήγηση, αλλά σίγουρα νομίζω ότι τουλάχιστον μέσα από τις γραμμές θα διαπιστώσετε και από αυτήν την ομιλία το ενδιαφέρον το οποίο έχει η ιστορία, όχι μόνο για την ικανοποίηση της περιέργειάς μας για αυτό που συνέβη στο παρελθόν, αλλά και για την παροχή κινήτρων για να έχουμε κριτική σκέψη στο παρόν. Ευχαριστώ πάλι για αυτή την πρόσκληση και θα μου επιτρέψετε να κάνω την ομιλία μου καθιστώς, διότι αυτό διευκολύνει την προβολή των σλάιτ. Θα ήθελα, ξεκινώντας, να συγχαρώ με, ακούτε καλά, τους οργανωτές αυτής της σειράς των ομιλειών και για την πρωτοβουλία τους να οργανώσουν τις ομιλίες, αλλά και για την πολύ επιτυχημένη επιλογή του τίτλου. Ο τίτλος «Ο Μήτος της Αριάδνης» αποτελεί μια πολύ επιτυχημένη μεταφορά για τη σημασία που έχει η γνώση της τοπικής ιστορίας με όλα τα θετικά και αρνητικά της για μια κοινωνία. Με τον Μήτο της Αριάδνης δεν ξετυλίγουμε μόνο ένα κουβάρι, το ξανατυλίγουμε προς τα πίσω και ξανατυλίγοντάς το οδηγούμαστε στις αρχές. Δηλαδή, βγαίνουμε έξω από το λαβύρινθο και αν η μεταφορά την οποία εγώ χρησιμοποιώ για την ιστορία είναι η μεταφορά ενός puzzle, όπου προσπαθείς να τοποθετήσεις διάφορα κομμάτια μαζί για να δημιουργήσεις μια νέα εικόνα και η μεταφορά του λαβύρινθου είναι παρόλα αυτά επιτυχημένη. Η έκφραση όμως «Μήτος της Αριάδνης» θυμίζει ότι όπου υπάρχει ένα επίτευγμα, στη συγκεκριμένη περίπτωση το αρχιτεκτόνιμα του Δεδάλλου, ο λαβύρινθος, μπορεί να υπάρξει και μια εκδήλωση των πιο τερατοδών πτυχών της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σε κάθε επίτευγμα μπορεί να υπάρχει και ένας μηνόταυρος. Κάτι άλλο όμως που υπογραμμίζει και υπενθυμίζει ο «Μήτος της Αριάδνης» είναι, αν και δεν αναφέρεται στη λέξη αυτή, και η ύπαρξη του θησέα, δηλαδή το γεγονός ότι η Κρήτη στην πορεία της ιστορίας της σταθερά υποδεχόταν και ξένους. Ο θάνατος του μηνοταύρου, τέλος, κατά κάποιο τρόπο είναι και ένα σύμβολο για το τέλος της κυριαρχίας του Μήνοα και αυτό με φέρνει αμέσως στο θέμα μου, που είναι η μεταμηνοϊκή Κρήτη, η περίοδος της κρητικής ιστορίας, που αν και για πολλά χρόνια είχε παραμεληθεί, τώρα όλο και περισσότερο μελετάται, αλλά και πιο εμφανώς προβάλλεται στα εξαιρετικά και πάρα πολύ καλά επιμελημένα μουσεία τα οποία υπάρχουν στην Κρήτη. Ο τρόπος με τον οποίο μια πόλη ονοματοθετεί τους δρόμους, και λυπάμαι που δεν ήμουνα σε μια από τις πρόσφατες ομιλίας σε αυτή τη σειρά ομιλειών, μια πόλη δίνει ονόματα στους δρόμους της, στις πλατείες της και στις συνοικίες της, αποτελεί και μια αντανάκλαση της ταυτότητας και της πολιτισμικής μνήμης μιας πόλης ή μιας κοινωνίας. Αναζητώντας έμμεσες και άμεσες αναφορές στην αρχαιότητα και το πρόημο Βυζάντιο στο Ηράκλειο και την ευρύτερη περιοχή του, θα βρούμε στο δικό του δίκτυο αναφορές στο μηνοϊκό παρελθόν και τους ανθρώπους που πρώτοι το ανέστησαν. Αλλά και στους μύθους που ανάγονται στην προϊστορία υπάρχουν οδή και λεωφόροι ονομασμένοι από τον Μίνωα, τον Τάλο, την Αριάδνη, τον Ανδρόγιο, τον Ξανθουδίδη, τον Καλοκαιρινό και τον Εβανς. Με τον Επιμενίδη αγγίζουμε τους ιστορικούς χρόνους, αν και είμαστε μακριά από την κλασική και την ελληνιστική εποχή και ακόμα μακρύτερα από τους ρωμαϊκούς χρόνους, με τον Νικηφόρο Φωκά φτάνουμε στο Βυζάντιο. Τι συμβαίνει όμως με τα πεντακόσια χρόνια που χωρίζουν τον Αλέξανδρο από τον Αδριανό, δηλαδή την εποχή που ονομάζουμε ελληνιστική εποχή και αυτοκρατορικούς χρόνους. Ο ίδιος ο κατακτητής ο Μέγας Αλέξανδρος έχει εξασφαλίσει ένα δρόμο στο Ατσαλένιο, αν και δεν πάτησε ο ίδιος ποτέ το πόδι του στην Κρήτη, που κάθε άλλο παράφιλικοί ήταν στην εκστρατεία του. Ενώ αντίθετα ο Αταλέπορος ο Αδριανός, που κατά πάσα πιθανότητα επισκέφτηκε την Κρήτη, δεν έχει αξιοθεί να δει ούτε ένα δρομάκι με το όνομά του. Το ίδιο ισχύει και για τον Αύγουστο που έκανε την Κνωσό ρωμαϊκή απεικία και αυτός είχε την ίδια τύχη. Επίσης, μάταια θα αναζητήσετε κάπου μια οδό Κριτεαίων που είναι το όνομα της ομοσπονδίας της οποίας κατά καιρούς ηγείτο η Κνωσός. Δεν θα βρείτε μια λεωφόρο με σωμίδους που να τιμά το μεγαλύτερο ληρικό ποιητή της Κρήτης και έναν από τους σημαντικότερους ποιητές των αυτοκρατορικών χρόνων. Γιατί ο Μινώταυρος που κατασπάρασε Αθηναίους νέους και νέες να έχει δύο δρόμους στην Αμμουδάρα και τον Άγιο Δημήτριο, ενώ η ίσυδα της οποίας η λατρεία ήταν δημοφιλής στα ρωμαϊκά χρόνια να μην έχει κανένα. Και φυσικά μάταια θα αναζητήσετε μια οδό Καμπανίας από όπου προέρχονταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Κνωσού από τον ύστερο π.Π.Χ. δηλαδή οι απότατοι πρόγονοι ενδεχομένως πολλών από τους παριστάμενους σε αυτή την αίθουσα. Δεν θα βρείτε καμία οδό Καππίης, της πόλης που είχε στενές σχέσεις με την Κνωσό. Αντίθετα, ο μόνιμος αντίπαλος της Κνωσού στα ελληνιστικά χρόνια, η Γόρτινα, τιμάται με μια οδό στο γάζι παρά το γεγονός ότι, όπως θα δείτε και στη συνέχεια, οι Κνώσοι κυρίως μια δραστηριότητα είχαν και αυτοί ήταν να πολεμούνε κατά των Γορτινίων. Ευτυχώς, γιατί αυτό θα ήτανε φοβερή υποκρισία, δεν υπάρχει οδός λύτου, διότι αυτό πραγματικά θα ήταν σκάνδαλο διότι οι Κνώσοι κατέστρεψαν τη λύτω. Η μόνη κριτική των μετακλασικών χρόνων, δηλαδή της περιόδου με την οποία θα ασχοληθώ, που διασώθηκαν στο δικό δίκτυο του Ηρακλείου είναι ο Κνώσιος Λασθένης και ο Κιδωνιάτης, δηλαδή συμπολίτης Μουχανιώτης, Πανάρης, οι ηγέτες των Κρητών στην τελευταία τους αντίσταση κατά των Ρωμαίων κατακτητών το 67 π.Χ. Η συλλογική ιστορική μνήμη είναι πάντοτε επιλεκτική και η υποχρέωση του ιστορικού είναι να προσπαθεί να φέρει κάποια ισορροπία, να αντιδρά στο μαύρο-άσπρο και να προσπαθεί να δείχνει όλη την χρωματική παλέτα των ιστορικών γεγονότων. Δυστυχώς στη δική μου περίπτωση αυτό δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο γιατί μας λείπουν σε πολύ μεγάλο βαθμό οι σχετικές πηγές για την περίοδο την οποία θα εξετάσω. Αναπόφευκτα θα πρέπει να καταφύγω σε παράλληλα από άλλες περιοχές της Κρήτης αλλά αυτό δεν είναι αδόκιμο αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι η Κνωσσός, όχι το Ηράκλειο αλλά η Κνωσσός έχει και είχε ηγεμονική θέση στην ιστορία της Κρήτης, επομένως δεν είναι δυνατό να υπάρξει μελέτη της ιστορίας της Κνωσσού και της ευρύτερης περιοχής της η οποία να μην συνεξετάζει και την ιστορία της υπόλοιπης Κρήτης όπως αντίστοιχα δεν είναι δυνατό να υπάρξει ιστορία της Κρήτης η οποία να μην εξετάζει ή να εστιάζει την προσοχή στην ιστορία της Κνωσσού. Η ιστορία όλης της περιοχής είναι αντικείμενο της ομιλίας μου της περιοχής που εκτείνεται περίπου από τη Χερσόνησο έως στην Αγία Πελαγία και νότια ως τις παρυφές της πεδιάδας της Μεσαράς γιατί αυτή όλη η περιοχή αποτελεί κατά κάποιο τρόπο μια ενότητα. Αυτό δεν είναι δικαιολογία για ποιο λόγο δεν εστιάζω μόνο στην περιοχή του Ηρακλείου. Σε περίπτωση που μιλούσα για το Ηράκλειο στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους θα ήτανε μια πάρα πολύ σύντομη ομιλία, ίσως να ήταν καλύτερα, αλλά π.χ. προσπάθησα να επεκτείνω το θέμα ώστε να μπορέσω να μιλήσω και 45-50 λεπτά περίπου. Ειδικά για την περίπτωση του Ηρακλείου η ελληνιστική εποχή έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί απ' όσο γνωρίζουμε είναι η μόνη περίοδος της αρχαιότητας κατά την οποία το Ηράκλειο για σύντομο διάστημα απετέλεσε ανεξάρτητη πόλη-κράτος πάντοτε υπό τη σκιά της γνωσσού αλλά με πάση περίπτωση ανεξάρτητη. Δυστυχώς λεπτομέρειες δεν είναι γνωστές. Δεν γνωρίζουμε καν πότε ιδρύθηκε το Ηράκλειο, προφανώς ως επίνιο της γνωσσού και κάτω από ποιες ακριβώς συνθήκες απέκτησε σε κάποια περίοδο, ίσως στο τέλος του 4ου αιώνα ή της αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα, το καθεστώς μιας ανεξάρτητης πόλης. Επιτρέψτε μου να τολμήσω κάποιες υποθέσεις. Στην Κρήτη βρίσκουμε μια μικρή ομάδα εξαρτημένων κοινοτήτων, δηλαδή οικισμών οι οποίοι βρίσκονται υπό την κυριαρχία κάποιας άλλης πόλης. Είναι συνήθως επίνια ή ορισμένες φορές φρούρια, οικισμοί που έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Σε όλες τις περιπτώσεις το όνομά τους προέρχεται από το όνομα μιας θεότητας. Ας τις δούμε. Είναι το Αμικλέον στα εδάφη της Γόρτινας που το όνομά του προέρχεται από τον Απόλλωνα Αμικλέο, δηλαδή είναι ένα ιερό του Απόλλωνα. Το Αμικλέον από τον 3ο π.Χ. αιώνα εμφανίζεται ως κοινότητα με περιορισμένη αυτονομία. Είναι το Λατώσιον, δηλαδή το ιερό της Λατός στη Γόρτινα, που ήταν ένας τομέας της πόλης στον οποίο εγκαθίσταντο απελεύθεροι, δηλαδή τέως δούλοι, με υποχρέωση να μην εγκαταλείπουν αυτόν τον χώρο. Είναι η Αρτεμίται στα εδάφη της Ελεύθερνας που ήταν μια εξαρτημένη κοινότητα, ελεύθερη αλλά όχι πολίτες, οι οποίοι είχαν κάποια προνόμια αλλά δεν είχαν το δικαίωμα να εγκαταλείψουν τα εδάφη το οποία κατοικούσαν. Το γεγονός ότι δεν επιτρεπόταν να μετακινηθούν αλλά είχαν στρατιωτικές υποχρεώσεις υποδηλώνει ότι ήταν μάλλον μία φουρούρα ή ενδεχομένως να ήταν απελεύθεροι που είχαν εγκατασταθεί σε ένα συγκεκριμένο μέρος χωρίς τη δυνατότητα απομάκρυνσης. Τέλος, έχουμε την πόλη ή λιμάνι του Αμφιματρίου ή Παντοματρίου, δηλαδή ένα λιμάνι της Ελεύθερνας, το όνομά του παρέαγεται από ένα ιερό των μητέρων ή ματέρων, άμφωματέρες ή δύο μητέρες ή πάσε μητέρες παντομάτριον. Η λατρεία των μητέρων, δηλαδή θεοτήτων οι οποίες εκπροσωπούν και προστατεύουν την βονημότητα είναι όντως γνωστή στην Ελεύθερνα βάση επιγραφών. Από αυτά τα παράλληλα μπορούμε να υποψιαστούμε ότι και το Ηράκλειο, το όνομα του οποίου παράγεται από ένα ιερό του Ηρακλή, έχει κάποια ανάλογη θέση και κάποια ανάλογη ιστορία. Υπάρχουν πάρα πολλές πόλεις στη Μεσόγειο οι οποίες έχουν ονόματα που παράγονται από το όνομα του Ηρακλή, αλλά όλες, είναι 28 τον αριθμό, όλες λέγονται Ηράκλεια, δηλαδή Ηράκλεια πόλεις. Δεν λέγονται Ηράκλειον, η μόνη εξαίρεση είναι το Ηράκλειον, είναι ουδέτερον επειδή θα πρέπει να σκεφτούμε μαζί με το Ηράκλειον τη λέξη ιερών. Το Ηράκλειο δηλαδή στις καταβολές του πρέπει να ήταν ένα ιερό του Ηρακλή, αρχικά μάλλον μια εξαρτημένη κοινότητα η οποία με το πέρασμα του χρόνου απέκτησε τόση σημασία που του επέτρεψε να αποκτήσει την ανεξαρτησία του και μάλλον τον ίστορο τέταρτο π.Χ. αιώνα να γίνει ανεξάρτητη πόλη παραμένοντας σύμμαχος της Χνωσού. Για να καταλάβουμε αυτή την εξέλιξη στις αρχές της ελληνιστικής εποχής θα πρέπει να δούμε την εξέλιξη που είχε η Ναύση Πλοία την περίοδο αυτή γιατί μέχρι τον ίστορο έκτο π.Χ. αιώνα δεν υπήρχαν στην Ελλάδα κτιστά λιμάνια με προβλήτες. Αυτό σταδιακά αλλάζει με την κατασκευή λιμάνιων πρώτα στη Σάμο, αργότερα στη Θάσο και στην Αθήνα. Μέχρι τότε για την απόβαση χρησιμοποιούνταν κατάλληλες παραλίες σχετικά απάνεμες. Το Ηράκλειο σίγουρα δεν πληρεί αυτές τις προϋποθέσεις. Πολλά πράγματα είναι, το μόνο που δεν είναι είναι απάνεμο. Αλλά και γενικότερα, στη βόρειο ακτή της Κρήτης δεν υπάρχουν πολλά κατάλληλα λιμάνια. Είναι κάτι το οποίο επισημαίνουν οι πορτουλάνοι, δηλαδή περιγραφές των λιμανιών και καταλλήλων χώρων για την Ναυση Πλοία. Έχουμε αρκετό αριθμό τέτοιων πορτουλάνων αλλά και παλαιότερες πληροφορίες. Το σημαντικότερο λιμάνι πρέπει να ήταν στα μηναϊκά χρόνια ο Κατσαμπάς αλλά κυρίως ο κόλπος στις εκφολές του Καρτερού, ο αρχαίος Αμνησός, χρησιμοποιώ τον Αμνησό ως αρσενικό, λέμε συνήθως η Αμνησός αλλά είναι λάθος, είναι ο Αμνησός, ο Αμνησός ποταμός. Το όνομα Αμνησός είναι το όνομα ποταμού, όπως και ο Καρτερός είναι ο όνομα ποταμού, δεν είναι η Αμνησός πόλης, είναι ο Αμνησός ποταμός. Όπου υπήρχε φυσικά η γνωστή μηναϊκή βίλα και το Σπήλιο της Ηληθείας, εδώ ακμάζει το ιερό του Διός Θενάτα, ένα από τα σημαντικότερα ιερά της Κνωσού, το οποίο έχει και ιδιαίτερη σημασία ως συνοριακό ιερό ακριβώς στην ελληνιστική εποχή. Για να καταλάβουμε πάλι τη σημασία του Ηρακλείου ως λιμανιού θα πρέπει να κοιτάξουμε και πέρα από το Ηρακλείο στο νησάκι, το οποίο ξεπροβάλλει από το πέλαγος, στο νησί της Δίας, ενός ιερού νησιού του Δία. Ένα νησί που είναι υποχρεωτικός σταθμός, μάλλον ήταν υποχρεωτικός σταθμός κάθε πλοίο που πλησίαζε τη βόρεια ακτή της Κρήτης. Παλαιότερους έχω ακούσει πολλές φορές ιστορίες ότι ερχόμενη από τον Πειραιά αναγκάστηκε το πλοίο να κάνει στάση στην Δία επειδή δεν ήταν δυνατόν να προσορμιστεί προς το Ηρακλείο. Αυτή η σημασία της Δίας διατηρήθηκε και στη Βενεκτοκρατία αλλά και στους νεότερους χρόνους. Το Ηρακλείο αποκτά νέα σημασία μόνο στις περιόδους των κτιστών λιμανιών με προβλήτες που προστατεύουν τα πλοία από τους ανέμους. Και η σημασία αυτή αναδεικνύεται σε μια εποχή που παρατηρούμε και ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον των Κρητικών για τη ναυτιλία αλλά με συγκεκριμένη μορφή. Η ναυτιλία των Κρητών την ελληνιστική εποχή είναι κυρίως η Πειρατεία δηλαδή οι ναυτικές επιδρομές στα νησιά του Νοτιού Αιγαίου αλλά μερικές φορές και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Αυτή είναι μια από τις σκοτεινές πλευρές της κρητικής ιστορίας. Θυμάμαι, μια φορά είχα γράψει ένα άρθρο στα Βιανίτικα Νέα, ότι οι ελληνιστικοί Κρήτες ήταν πειρατές, με αποτέλεσμα να πάρω μια πολύ ωραία απάντηση από έναν συνταξιούχο δικαστικό, ο οποίος θεώρησε καθήκον του να υπερασπιστεί την τιμή όλων των Κρητών και πώς είναι δυνατόν κανένας να ισχυρίζεται τέτοια πράγματα όταν οι Κρήτες είναι γνωστοί για το ειρηνικό τους πνεύμα στον μηνοϊκό πολιτισμό. Τέλος πάντων, οι Κρήτες ούτε και στην νοϊκή εποχή ήταν απόλυτα ειρηνικοί, αλλά αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο, ένα άλλο θέμα. Τα Κουρά δεν είχαν τη θελασσοκρατία τους μόνο και μόνο από την αγάπη και την συμπάθεια την οποία προκαλούσαν στα νησιά του Αιγαίου. Γυρίζω πάλι στο θέμα μου, έτσι η μοίρα του Ηρακλείου ήταν πάντοτε συνδεδεμένη και με την Δία αλλά και με την Κνωσσό, η οποία είναι το σημαντικότερο αστικό κέντρο κοντά στο Ηράκλειο. Το ίδιο ισχύει και για όλα τα άλλα αστικά κέντρα της περιοχής που σταδιακά προσαρτήθηκαν στα εδάφη της Κνωσσού, οι Αρχάνες, οι Ελτινείες στους Κουνάβους, οι Τίλισος, οι Ράφκος στον Αγιομύρωνα και η Απολλονία στην Αγία Πελαγία. Δεν ξέρω γιατί αυτό το κομπιούτερ τραγουδάει, αλλά δεν είμαι ένοχος, αλλά κάτι συμβαίνει, ίσως άμα κινήσω αυτό. Ο λόγος που δείχνω αυτό το χάρτη είναι για να δείτε τη σημασία πώς τονίζεται το νησάκι Δία ακριβώς απέναντι από το Ηράκλειο σε έναν χάρτη ο οποίος προσπαθεί να δώσει και βασικές πληροφορίες σε ναυτιλωμένους στην πρώην ή νεότερη εποχή. Θα επιχειρήσω να δώσω μια πολύ εποπτική εικόνα για την ιστορία μιας περιόδου 500 περίπου ετών, δηλαδή από την εποχή του Αλεξάνδρου ως την εποχή του Αδριανού, από την εποχή που ο ελληνισμός διευρύνει τα σύνορά του φθάνοντας ως την Αίγυπτο. Νομίζω αυτή η εικόνα είναι χαρακτηριστική, δείχνει τη σημασία που έχουν οι κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου, άμα τις θεωρήσουμε από την προοπτική της υφυλίου. Δείχνει την τεράστια επέκταση την οποία γνωρίζει ο ελληνισμός με την εγκατάσταση ελλήνων στρατιωτών του Αλεξάνδρου μέχρι την κεντρική Ασία. Αυτή είναι η αρχή της περιόδου που εξετάζω. Και το τέλος της είναι η διαμόρφωση των λίγο πολύ οριστικών συνόρων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στα χρόνια του Αδριανού. Ένας άλλος λόγος που επέλεξα τον Αδριανό είναι και το γεγονός ότι είναι ο μόνος αυτοκράτορας, ο οποίος ως αυτοκράτορας επισκέφτηκε την Κρήτη. Γιατί αυτή η περίοδος, τι είναι κοινό σε αυτές τις δύο φάσεις, την ελληνιστική εποχή και τους αυτοκρατορικούς χρόνους και κυρίως ποιες είναι οι διαφορές. Κοινό στοιχείο είναι η ένταξη της Κρήτης σε μια οικουμένη. Σε μια οικουμένη η οποία έχει πολλά κοινά πολιτιστικά χαρακτηριστικά, αν και στους ελληνιστικούς χρόνους δεν αποτελεί πολιτική ενότητα. Παρόλα αυτά, ενώ και στις δύο περιόδους έχουμε αυτό τον κοσμοπολιτικό χαρακτήρα, η συμπεριφορά των Κρητικών είναι δραματικά διαφορετική. Στην ελληνιστική εποχή δείχνουν μια εσωστρέφεια και ασχολούνται κυρίως με πολέμους ο ένας εναντίον του άλλου, ενώ αντίθετα στους αυτοκρατορικούς χρόνους δείχνουν μια τρομερή εξωστρέφεια, με αποτέλεσμα τα Κρητικά προϊόντα να κατακτούν τις αγορές της Μεσογείου. Ποιες είναι οι αιτίες που εξηγούν αυτή τη διαφορά και το άλλο ερώτημα είναι γιατί μια περιοχή που έλαμψε με τον τρόπο που έλαμψε στα μηνοϊκά χρόνια, αλλά είχε ιδιαίτερη σημασία και μέχρι το τέλος της αρχαϊκής εποχής, περίπου μέχρι τον ίστερο 7ο π.Χ. αιώνα, σταματά να παίζει ηγετικό ρόλο στην τέχνη και τον πολιτισμό, όχι στην Κρήτη αλλά γενικότερα στον ελληνικό κόσμο. Αν ρίξουμε μια ματιά στα βασικά γεγονότα που είναι γνωστά αυτή την περίοδο, μεταξύ περίπου 330 π.Χ. έως 138 μ.Χ., θα καταλάβουμε ποια είναι η αιτία. Η αιτία είναι οι συνεχείς πόλεμοι. Η συνεχής αναφορά αρχαίων συγγραφέων σε πολέμους δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι οι αρχαίοι ιστορικοί πολέμους περιγράφουν. Τι άλλο θα μιλούσαν, εφόσον όλα τα αρχαία ιστοριογραφικά κήμερα είναι κυρίως έργα που περιγράφουν πολέμους. Το κάνουν αυτό στην περίπτωση της Κρήτης και διότι αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα γιατί αν κοιτάξουμε και τις επειγραφές πάλι πολέμους και συμμαχίες θα συναντήσουμε. Μάλιστα ο Πολίδιος, ο οποίος κάθε άλλο παρά συμπάθειες έτρεφε προς την Κρήτη, είναι ο μεγαλύτερος ιστορικός της ελληνιστικής εποχής, γράφει ειρωνικά για το έτος 181 π.Χ. Αυτή η χρονιά ήταν αρχή μεγάλων υποθέσεων στην Κρήτη, το μεγάλων με πολλά εισαγωγικά, το λέει ειρωνικά, αν μπορεί κανείς να μιλήσει για αρχή οποιοδήποτε υποθέσεων στην Κρήτη γιατί η συνεχής εμφύλη υπόλεμη και υπερβολική βιαιότητα ανάμεταξύ τους δεν αφήνει καμιά διαφορά ανάμεσα σε αρχή και σε τέλος. Δηλαδή πριν καλά καλά καταλάβεις ότι έχει ξεκινήσει ένας πόλεμος, έχει τελειώσει και έχει ξεκινήσει ο επόμενος. Και αυτό το διακρίνουμε και αν δούμε πολύ επιγραμματικά τα σημαντικότερα γεγονότα αυτής της περιόδου, η ΚΝΟΣΟΣ δημιουργεί, ή μάλλον δεν ξέρω αν το δημιουργεί τότε, αλλά σε πάση περιπτώση στις αρχές του τρίτου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται να υγείται μια συμμαχίας. Στη συνέχεια δημιουργείται το Κοινό των Κριτεαίων, μια ομοσπονδία, η οποία όμως δεν είναι καταρχήν πολιτική ομοσπονδία, είναι κυρίως μια στρατιωτική συμμαχία. Η διαφορά θα ήταν μεταξύ παραδείγματος χάρη ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφήνοντας στην άκρη τα συμθήματα ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο. Στη συνέχεια έχουμε τον μεγαλύτερο πόλεμο της κριτικής ιστορίας, το 222 στο 219-18 π.Χ. τον λεγόμενο Λίτιο Πόλεμο. Η Γόρτινα και η Γνωσσός συμμαχούν, αναδημιουργούν το Κοινό των Κριτεαίων και προσπαθούν να οδηγήσουν και τη Λίτο σε αυτή τη συμμαχία. Η Λίτος αντισταίκεται με αποτέλεσμα να υπάρχουν συγκρούσεις όχι ανάμεσα μόνο στη Γνωσσός και την Γόρτινα, αλλά και εμφύλιους συγκρούσεις σε αυτές τις πόλεις. Στη συνέχεια, μάλλον παράλληλα με αυτόν τον πόλεμο, κρίτες μισθοφόροι συμμετέχουν σε διεθνείς πολέμους που γίνονται σε αυτήν την περίοδο, κάποτε τα βρίσκουν μεταξύ τους και όχι για να ειρηνεύσουν, αλλά για να πολεμήσουν κάποιον άλλον και επιτίθενται κατά της Ρόδου από το 206-201 π.Χ. με τον πρώτο κριτικό πόλεμο. Νέος πόλεμος μεταξύ Γόρτινας και Γνωσσού γίνεται από το 200-195 π.Χ. για την ηγεσία του κοινού. Το 189 π.Χ. τα ξαναβρίσκουν πάλι και επιτίθεται Γνωσσός και Γόρτινα εναντίον της Κυδωνίας. Το 184 π.Χ. η Γόρτινα όμως καταλαμβάνει κάποια εδάφη της Γνωσσού. Οι πόλεμοι συνεχίζονται το 170-168 π.Χ. με την προσπάθεια και των δύο πόλεων να καταλάβουν τα εδάφη της Απολλονίας στη σημερινή Αγία Επελαγία. Συμμαχούν πάλι αυτή τη φορά για να καταστρέψουν την Ράφκο στον Άγιο Μύρωνα. Μάλιστα υπάρχει και ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον ντοκουμέντο, μια επίγραφή από την Ράφκο, η οποία είναι, μάλλον η επίγραφή είναι από τη Γόρτινα, αλλά αναφέρεται στο μοίρασμα της Ράφκου ανάμεσα στους Γνωσσίους και τους Γορτινίους, περιγράφοντας δρόμο, δρόμο, σπίτι, σπίτι, ποια είναι τα μέρη που θα πάρουν οι Γορτινίοι και ποια είναι τα μέρη που θα πάρουν οι Γνώσσιοι. Δεν σώζετε πλήρως, αλλά σας διαβάζω ένα απόσπασμα. Μέχρι την αγορά, με το Πρυτανείο στα αριστερά μας, από εκεί θα πάμε ευθεία κατά μήκος του αμαξιτού δρόμου έως στη Λίμνη και την Πύλη Ποδηγής στο Ιερό του Ασκληπίου. Θα συνεχίσουμε στο δρόμο, θα στρίψουμε δεξιά έως στο γωνίο ο κυκλικό οικοδόμημα στην Ακρόπολη. Από αυτό το οικοδόμημα θα συνεχίσουμε προς τα κάτω κατά μήκος του λόφου και κατά μήκος του δρόμου μέχρι που θα φτάσουμε στο φαράγγι, στη συνέχεια κατά μήκος του δρόμου μέχρι τον χήμαρο που ουραί προς τις ρίγυρες και το καθεξής. Όλα τα κομμάτια που βρίσκονται βορειοστα παίρνουν οι Γνώσσιοι, όλα τα κομμάτια που βρίσκονται νοτίοστα παίρνουν οι Γορτινίοι και συμπληρώνουν όλη την κινητή περιουσία θα τη μοιραστούμε ίσα μεταξύ μας. Αυτά είναι με τα οποία ασχολούνται οι Γνώσσιοι αυτήν την περίοδο. Το 155-153 πάλι μονιασμένοι Γνώσσιοι και Γορτινίοι επιτίθενται πάλι στα νησιά του Αιγαίου, είναι ο δεύτερος κριτικός πόλεμος, αλλά λίγα χρόνια αργότερα το 121 γίνεται ο τελευταίος πόλεμος μεταξύ Γνωσσού και Γόρτινας. Μέχρι που από το 110 και μετά δεν έχουμε πλέον άλλες πληροφορίες για πολέμους στην Ελληνιστική Κρήτη για ένα πάρα πολύ απλό λόγο, και η Γνωσσός και η Γόρτινα και η Λύτως είχαν κατακτήσει ό,τι μπορούσαν να κατακτήσουν και στη συνέχεια τα βρήκαν μεταξύ τους και δεν συνέχισαν να πολεμούν. Οι πόλεμοι αυτοί διακρίνονται από εξαιρετική βιαιότητα και πάλι ο Πολύβιος δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή μιας τέτοιας πολεμικής επιχείρησης. Λέει η καταστορφή της Λύτου από την Γνωσσό το έτος 220 π.Χ. Γράφει ο Πολύβιος «περίπου αυτή την εποχή οι Λύτοι είχαν εκστρατεύσει με το σύνολο των δυνάμεών τους κατά εχθρικών εδαφών». Δηλαδή όλοι οι πανστρατιά κατά πάσα πιθανότητα είχαν επιτεθεί στη Δρύρω. «Οι Γνώσσιοι το πρόσεξαν και κατέλαβαν τη Λύτω που είχε μείνει χωρίς υπερασπιστές. Τα παιδιά και τις γυναίκες τα πήραν συγγνωσό, την Πόλη την έκαψαν, την κατέσκαψαν και την κατέστρεψαν με κάθε δυνατό τρόπο» και μάλιστο ο φίλος Γιώργος Ρεθιμιωτάκη στην ανασκαφή που είχε κάνει στη Λύτω έχει βρει στοιχεία ακριβώς για την καταστροφή της Λύτου από τους Γνωσσίους το 220 π.Χ. «Και μετά γύρισαν στην Πόλη τους. Όταν οι Λύτοι επέστρεψαν στην Πόλη από την εκστρατεία και είδαν όλοι μαζί τι είχε συμβεί, πληγώθηκαν σε τέτοιο βαθμό που κανένας από όσους ήταν παρόντες δεν άντεξε να μπει στην πατρίδα του. Περπάτησαν γύρω της κλαίγοντας για τη μοίρα της πατρίδας τους και τη δική τους πολλές φορές και μετά γύρισαν την πλάτη τους και κατέφυγαν στη Λάπα τη σημερινή Αργυρούπολη. Έτσι μέσα σε μια μέρα από πολίτες έγιναν απόλυδες και ξένοι και συνέχισαν να πολεμούν κατά των Γνωσσίων με τους άλλους συμμάχους». Ωστόσο η ιστορία της Κρήτης αυτήν την περίοδο δεν είναι μόνο ιστορία πολέμων, θα δούμε στη συνέχεια ότι είναι και ιστορία που έχει σημασία για το δίκαιο. Το ερώτημα είναι γιατί έχουμε αυτήν την πληθώρα πολέμων σε αυτήν την περίοδο και την απάντηση μας τη δίνει. Σας δείχνω εδώ μία αναπαράσταση του χωρισμού των εδαφών μεταξύ των πόλεων της ελληνιστικής Κρήτης στον επάνω χάρτη βλέπετε μια πληθώρα πόλεων. Θα δείτε ότι στον επόμενο χάρτη ο ρυθμός έχει μειωθεί και οι Κνωσόσι, Γόρτινα, η Λίτος και η Ράπιτνα έχουν δημιουργήσει τεράστια εδάφη. Οι αιτίες των πολέμων είναι τα θεμέλια της κρητικής κοινωνίας από την αρχαϊκή εποχή ως το τέλος της ελληνιστικής εποχής και αυτά τα θεμέλια της κρητικής κοινωνίας είναι κυρίως η στρατιωτική εκπαίδευση των νέων, η οργάνωση των πολιτών σε ανδρεία το οποίο οργανώνουν συσήτια και το γεγονός ότι μόνο οι πολεμιστές έχουν πολιτικά δικαιώματα. Η χρηματοδότηση των συστητίων στηριζόταν εν μέρη σε κρατικές προσόδους και εν μέρη στις συμβολές των πολιτών. Όλη η οικονομία της Κρήτης σε αυτή την περίοδο στηριζόταν στην αγροτική παραγωγή για την χρηματοδότηση των συστητίων και όχι για τη δημιουργία πλεονάσματος για εξαγωγή. Ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να λειτουργήσει όσο υπάρχουν αρκετά παραγωγικά εδάφη ώστε να συντηρείται ο πληθυσμός. Και η Κρήτη, παρά το γεγονός ότι έχει χαρακτηριστεί από ένα γεωγράφο ως ένα βουνό στη θάλασσα, παράλληλα είναι και μια μικρή Ήπειρος η οποία χαρακτηρίζεται από την πολυμορφία των εδαφών και ένας από τους λόγους που δείχνω αυτή την αεροφωτογραφία της περιοχής της Κνωσού είναι για να δείτε την πολυχρωμία. Και όταν έχουμε πολυχρωμία αυτό σημαίνει ποικιλία καλλιεργειών και ποικιλία εδαφών. Και αυτό το οποίο χαρακτήριζε την κρητική οικονομία αυτή την περίοδο είναι το γεγονός ότι ένας πολίτης που έχει ένα χωραφάκι σε μια περιοχή θα έχει και ένα χωραφάκι ή ένα μπελάκι σε μια άλλη και έναν ελεώνα κάπου αλλού ώστε όταν δέχεται επίθεση η περιοχή του να μπορεί ενδεχομένως να καταστραφεί κάτι αλλά πάντοτε θα έχει κάτι το οποίο θα σωθεί. Αυτό είναι ένα μόνιμο χαρακτηριστικό της αντιμετώπισης των πολέμων από την αρχαία αγροτική παραγωγή. Αλλά αυτό προϋποθέτει ότι υπάρχουν αυτά τα εδάφη. Όταν υπάρχουν συνθήκες δημογραφικής ανάπτυξης, δηλαδή ο πληθυσμός αυξάνεται, τότε πλέον αυτές οι συνθήκες δεν ικανοποιούνται και υπάρχουν τρεις λύσεις σε αυτές τις περιπτώσεις. Τι γίνεται όταν αυτά τα οποία έχεις δεν επαρκούν. Λύση υπαριθμό νούμερα 1 προχωρά σε μεταρρυθμίσεις. Λύση νούμερο 2 μετανάστευση. Όσους δεν μπορείς να θρέψεις πάνε στο εξωτερικό. Λύση νούμερο 3 κατακτάστα εδάφη ενός γείτονα. Σας φαίνονται γνωστά αυτές οι λύσεις, τυχαίο δεν νομίζω. Το μόνο το οποίο, και εδώ πέρα βλέπει κανένας μια συνέχεια στην ιστορία της φυλής, το μόνο το οποίο δεν επιχείρησαν οι Κρήτες ήταν οι μεταρρυθμίσεις. Προσπάθησαν να τα βολέψουν με όλους τους άλλους τρόπους, δηλαδή με την μετανάστευση έφυγαν πάρα πολύ οι Κρητικοί ως μισθοφόροι ή με το πιάτσικο, είτε κάνοντας πυρωτικές επιδρομές, είτε προσπαθώντας να κατακτήσουν τα εδάφη των γειτόνων τους. Βλέπουμε τι μεγάλη διαφορά υπάρχει όταν η Κρήτη εντάσσεται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Και μπορεί κανένας να κάνει μια πολύ ωραία σύγκριση για να δει τη διαφορά ανάμεσα στην Κρήτη στα ελληνιστικά χρόνια, την Κρήτη στους αυτοκρατορικούς χρόνους, όταν ρωτήσει το πολύ απλό ερώτημα τι σημαίνει μετακίνηση στην ελληνική εποχή και στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Τι μετακινούνται οι άνθρωποι. Και το αναφέρω αυτό επειδή το θέμα του τελευταίου κριτολογικού συνεδρίου πάρα πολύ επιτυχημένα, είχε ακριβώς αυτό το θέμα, το θέμα της μετακίνησης. Στην ελληνιστική εποχή, οι άνθρωποι μετακινούνται ως μισθωφόροι, ξενιτευόμενοι στην Μικρά Ασία, στην Αίγυπτο κτλ. ως πειρατές, ως καλλιτέχνες μερικές φορές, σε λιγότερο βαθμό ως έμποροι, ως ξένοι πρεσβευτές, ως στρατολόγοι, έρχονται ξένοι μάλλον στην Κρήτη για να στρατολογήσουν μισθωφόρους, εμφανίζονται ξένες φρουρές στην Ίτανο και τον Ολούντα και μια άλλη μορφή μετακίνησης, όχι η καλύτερη, είναι η μετακίνηση δούλων και αιχμαλότων. Θα δούμε στους αυτοκρατορικούς χρόνους πώς αλλάζουν αυτά. Αλλά για να μην λέμε μόνο τα αρνητικά, ο πόλεμος έχει πάντοτε και κάποιες άλλες συνέπειες, άλλωτε εμπνέει μεγάλη τέχνη και μεγάλη λογοτεχνία, αλλά δημιουργεί και προβλήματα δικαίου, τα οποία οι Κρήτες τα αντιμετώπισαν, και εδώ ο ρόλος της Κνωσού ήταν θεμελιώδης, με τη δημιουργία ενός συστήματος, επιλύσεως των διαφορών και μεταξύ των πόλεων, αλλά και μεταξύ πολιτών των πόλεων. Μέσα στο πλαίσιο του κοινού των Κρητέαιων, του οποίου η ηγεσία αναλασσόταν μεταξύ της Κνωσού και της Γόρτινας, δημιουργήθηκε ένα σύστημα διαιτησίας, το οποίο περιγραφόταν σε ένα κείμενο που δεν σώζεται, το λεγόμενο διάγραμμα, και το οποίο σύστημα διαιτησίας πρόβλεπε δύο μεθόδους. Η μία μέθοδος ήταν με τη χρήση προδίκου, ο πρόδικος ήταν ένα είδος διαπραγματευτή, ο οποίος προσπαθούσε να συμφιλιώσει τις δύο μερίδες πριν φτάσει το θέμα στο δικαστήριο. Γενικά οι Αρχαίοι Έλληνες προτιμούσαν την εξοδικαστική επίλυση των διαφορών και όχι την επίλυση από δικαστές. Και η άλλη μορφή δίκης είναι η δίκα απρόδικος και απάρβολος, δηλαδή μια δίκη χωρίς τη χρήση προδίκου, αλλά και χωρίς την πληρωμή παραβόλου, η οποία γινόταν σε ένα κοινό δικαστήριο που αποτελούταν από πολίτες των κριτικών πόλεων, το λεγόμενο κοινοδίκειον. Αυτό αποτελεί μια μέγιστη συμβολή στο διεθνές δίκαιο και αν το συγκρίνουμε αυτό το σύστημα με το σύστημα το οποίο διαιτησίας που είχε σε άλλες ομοσπονδίες, όπως στο Αχαϊκό Κοινό, μπορεί κανένας να δει ότι οι Κρήτες ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή τους σε αυτό το θέμα. Αλλά αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι επί δύο περίπου αιώνες οι Κρήτοι μαστιζόταν από συνεχείς πολέμους. Μια ειρήνευση πετυχαίνεται γύρω στο 110 π.Χ., που σημαίνει ότι οι Κρητικοί κυρίως ασχολούνται με την πειρατεία εκτός Κρήτης, μέχρι που η πειρατεία ενοχλεί τους Ρωμαίους σε τέτοιο βαθμό που το 69-67 π.Χ. γίνεται μια εκστρατεία με τον Μέτελο, η οποία οδηγεί στην υπόταγη της Κρήτης, σε μεγάλες καταστροφές στην περιοχή της Κνωσού, η οποία θα επανιδρυθεί ως απεικία, ρωμαϊκή απεικία, δηλαδή απεικία Ρωμαίων πολιτών. Έρχομαι στο δεύτερο και τελευταίο μέρος της ομιλίας μου για να επισημάνω τις διαφορές που υπάρχουν στην περιοχή αυτή στα χρόνια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας. Υπάρχει μια αξιομνημόνευτη σκηνή στην καλύτερη ιστορική ταινία που γυρίστηκε ποτέ, την ζωή του Μπράιανν, τον Μόντι Πάιθον, όπου ένα μέλος του Πατριωτικού Μετόπου της Ιουδαίας ρωτά τους συντρόφους του «Ε, και τι έχουν κάνει οι Ρωμαίοι, έχουν κάνει οι Ρωμαίοι τίποτα ποτέ για μας». Είναι μια ρητορική ερώτηση και θα περίμενα να απαντήσω «Όχι, οι Ρωμαίοι δεν έχουν κάνει τίποτα». Και ξαφνικά λίγο-λίγο αρχίζουν οι διάφοροι τα μέλη του Πατριωτικού Μετόπου Ιουδαίας να δίνουν έναν πάρα πολύ εντυπωσιακό κατάλογο του τι έχουν κάνει οι Ρωμαίοι. Οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν δρόμους, λουτρά, υδραγωγία, έφεραν την υγιεινή, την αποχέτευση, την παιδεία, την ασφάλεια, την ειρήνη και στο τέλος συμπληρώνησαν και το κρασί. Εκτός από το κρασί που οι Κρητικοί είχαν σε αυθονία πολύ πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση, πολλά από αυτά που αναφέρονται στο κατάλογο των εφειών δημιουργών της ζωής του Μπράιανν ήταν άγνωστα πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση του 67 π.Χ. Οι Ρωμαίοι όντως κατασκεύασαν δρόμους, όχι πρώτοι αλλά κατασκεύασαν και αυτοί οι δρόμους όπως μια οδό που συνέδε το ιερό της Δίκτυνα στη Δυτική Κρήτη με τη Γόρτινα. Με τους Ρωμαίους έφτασαν στην Κρήτη θερμενόμενα λουτρά, τα γνωρίζουμε σε πολλές πόλεις και φυσικά οι Ρωμαίοι ήταν εκείνοι που οικοδόμησαν υδραγωγία. Το μεγαλύτερο αρχιτεκτόνιμα που σώζεται από το σύνολο της αρχαιότητας στην Κρήτη είναι το Ιδραγωγείο της Λίτου που οικοδομήθηκε μάλλον επί Αδριανού και μετέφερε νερό από το Κάπουτ Άκουε, από την αρχή δηλαδή του Ιδραγωγείου στα Λαθηστιώτικα βουνά στο λιμάνι της Λίτου στη Χερσόνησο. Και επισημαίνονται η σημασία του Ιδραγωγείου διότι η δημιουργία ενός Ιδραγωγείου στα προρωμαϊκά χρόνια είναι αδύνατη για έναν πάρα πολύ απλό λόγο. Ένα Ιδραγωγείο για να μεταφέρει νερό από το βουνό στη Χερσόνησο πρέπει να περάσει τα σύνορα ενός πολύ μεγάλου αριθμού ανεξαρτή των πόλεμων, δηλαδή δεν μπορεί να γίνει αυτό το πράγμα. Στον ίδιο τρόπο δεν γινόντουσαν εμπορικές μεταφορές στην αρχαία Κρήτη από τη Στεριά αλλά περισσότερα από τη θάλασσα διότι αν παραδείγματος χάριν θέλεις να πας από τον Άγιο Νικόλαο να έρθεις στο Ιράκλειο σήμερα είναι μια σχετικά εύκολη υπόθεση. Αν όμως θέλεις να το κάνεις στην αρχαιότητα πρέπει να περάσεις στα σύνορα 4 ή 5 διαφορετικών πόλεων οι οποίες δεν θα έχουν καμία διάθεση να σε αφήσουν να το κάνεις αυτό είτε καθόλου είτε χωρίς την πληρωμή διωδίων. Στην ιστορική περίοδο που αρχίζει με τη ρωμαϊκή κατάκτηση για λόγους που θα εξηγήσω μάλλον δεν θα εξηγήσω και θα προσπαθώ να αποφύγω λίγο την επέκταση της ομιλίας μου. Δεν θα ήθελα να χαρακτηρίσω αυτήν την περίοδο ρωμαϊκή περίοδο ή ρωμαϊκή Κρήτη και αυτό όχι μόνο επειδή συνηθίζεται μερικές φορές από αρχαιολόγους να αποκαλούν όλα τα αντικείμενα τα οποία έχουν βρίσκονται σε αυτή την εποχή ρωμαϊκούρες αλλά γιατί δεν είναι ρωμαϊκά. Είναι αντικείμενα τα οποία σχετίζονται με έναν ευρύ κοσμοπολιτικό πολιτισμό που βρίσκεται σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Μερικά από αυτά έχουν ελληνική καταγωγή. Δεν θα έπρεπε καν να λέγεται ρωμαϊκή περίοδος θα την αποκαλώ αυτοκρατορικούς χρόνους. Είναι οι χρόνοι που χαρακτηρίζονται από την ηγεμονία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Εκείνο το όμως που είναι το πιο σημαντικό και έφεραν οι Ρωμαίοι στην Κρήτη είναι ηρήνη και ασφάλεια. Η λεγόμενη «Πάξ Ρωμάνα». Το γεγονός ότι θέλοντας και μη οι Κρήτες υποχρεώθηκαν να μην πολεμούν πλέον ο ένας εναντίον του άλλου και μάλιστα καταργήθηκε και η στρατιωτική οργάνωση των πόλεων. Η Ρωμαϊκή Κρήτη έγινε επαρχία μαζί με την Κυριναϊκή, δέχθηκε Ρωμαίους επίκους και υιοθέτησε πολλές μορφές πολιτισμού που υπάρχουν στη Ρωμαϊκή ευτοκρατορία. Ειδικά η Κνωσός είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση διότι η Κνωσός δεν έγινε πόλη της επαρχίας, αλλά έγινε ρωμαϊκή απεικία, δηλαδή είχε ένα ιδιαίτερο νομικό καθεστώς, οι ελεύθεροι κάτοικοι της οποίας είχαν το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη, δηλαδή δεν πληρώναν την φορολογία την οποία πληρώναν οι κάτοικοι των επαρχιών, αυτό μέχρι τον 3ο αιώνα μετά Χριστό. Είχαν εντελώς διαφορετικούς θεσμούς και φυσικά δεν μιλούσαν ελληνικά αλλά μιλούσαν λατινικά. Ο χάρτης αυτός δείχνει, νομίζω, πάρα πολύ χαρακτηριστικά τη σημασία που έχει η ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης για τη γεωγραφική θέση της Κρήτης. Ξαφνικά η Κρήτη από ένα νησί στη γωνιά της Ανατολικής Μεσογείου γίνεται ένα νησί στο κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου και αυτό έχει τεράστια σημασία και μάλιστα στο κέντρο μιας ενωποιημένης πολιτικά Μεσογείου που έχει τεράστια σημασία και για τον πολιτισμό αλλά κυρίως για την οικονομία. Έρχομαι στους θεσμούς της ρωμαϊκής απεικίας της Κνωσσού. Ως ρωμαϊκή απεικία η Κνωσσός έχει τους θεσμούς που έχει και η Ρώμη δηλαδή διοικείται από αξιωματούχους. Από τον κατώτερο ξεκινάω είναι το αξίωμα της Κφαιστούρα, το αξίωμα του. Κφαιστούρα είναι ο Ταμίας στα ελληνικά ο οποίος είναι υπεύθυνος για τα δημοσιονομικά της πόλης. Το δεύτερο αξίωμα είναι το αξίωμα του έντιλης. Υπάρχουν δύο έντιλες στην ρωμαϊκή απεικία της Κνωσσού, η οποία αυτή την εποχή έχει και τα ειδάφη του Ηρακλείου. Είναι υπεύθυνοι για την αγορά κάτ ένα είδος αγορανόμων. Και υπάρχουν οι ντουόβυροι, διανδροί, οι οποίοι είναι ένα είδος δημάρχων στη ρωμαϊκή Κνωσσό. Η Κνωσσός δεν έχει έναν δήμαρχο ή δύο δημάρχους. Είναι κάτι το οποίο ενδεχομένως μπορείτε να σκεφτείτε για το μέλλον. Και κυβερνάται η πόλη από τους δεκουριώνες, δηλαδή από μια βουλή. Αυτή είναι μια επιγραφή, η οποία έχει βρεθεί στο Ηράκλειο, στη Βασιλική του Αγίου Πέτρους Ανασκαφές. Και για μένα έχει ιδιαίτερη σημασία, διότι το πρώτο άρθρο το οποίο έγραψε, ήταν η δημοσία αυτής της επιγραφής του 1985, με την οποία τιμάται ένας κφίνιτους ρέφριους Θεαγγένης από τον πατέρα του, επειδή μάλλον σε πολύ νεαρή ηλικία ανέλαβε όλα αυτά τα αξιώματα, χωρίς να εκλεγεί, αλλά εκλεγόμενος από τη βουλή. Ας δούμε τι σημαίνει ρωμαϊκή κατάκτηση, τι σημαίνει ευτοκρατορική εποχή. Σημαίνει ενότητα κάτω από ξένη κυριαρχία. Είναι η πρώτη φορά που η Κρήτη βρίσκεται κάτω από ξένη κυριαρχία, εκτός αν και στα Μυκηναϊκά χρόνια, πράγμα που αμφιβάλλω, σε κάποια φάση η Κρήτη ήταν μια επαρχία ενός Μυκηναϊκού βασιλείου. Είναι η πρώτη φορά και είναι κάτι το οποίο έχει συνέχειες, διότι μετά και στο Βυζάντιο είναι επαρχία. Η επόμενη φορά που η Κρήτη θα αποκτήσει την αυτονομία της θα είναι στο σύντομο διάστημα της Κρητικής Πολιτείας. Ένας νέος σημαντικός παράγοντας είναι ο αυτοκράτορας και η αυτοκρατορική διοίκηση. Ειδικότερος από όλους, όμως, είναι η εγκατάσταση νέου πληθυσμού, η εγκατάσταση Ιταλιοτών και ένας νέος οικονομικός προσανατολισμός. Είδαμε πριν ποιες είναι οι συνηθισμένες μετακινήσεις στα ελληνιστικά χρόνια. Να δούμε τώρα ποιες είναι οι συνηθισμένες μετακινήσεις προς την Κρήτη και από την Κρήτη. Είναι ο ερχομός απίκων, είναι η παρουσία εκπροσώπων της ρωμαϊκής διοίκησης, είναι η μαζική παρουσία εμπόρων, είναι η παρουσία ιδιοκτητών εργαστηρίων που παράγουν λυχνάρια και άλλα αντικείμενα, είναι καλλιτέχνες, αθλητές, προσκυνητές, εξόριστοι, τους στέλνει ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας κατά καιρούς, είναι νέοι θεοί οι οποίοι έρχονται στην Κρήτη και είναι και άγρια ζώα, τα οποία έρχονται στην Κρήτη και χρησιμοποιούνται στα λεγόμενα κυνηγέσια, τις βενατιώνες και τους αγώνες μονομάχων. Η εγκατάσταση απίκων ξεκινάει ήδη από το 65 π.Χ., όμως το σημαντικότερο γεγονός είναι γύρω στο 27 π.Χ., όταν ο Οκταβιανός ιδρύει την κολόνια Γιούλια Νόμπυλης Κνώσους, την ρωμαϊκή απικία της Κνωσού, με μαζική εγκατάσταση οικογενειών από την Καμπανία. Αυτό μπορούμε να το διακρίνουμε και στα ονόματα Κρητών αυτής της περιόδου, οι οποίοι πολλές φορές έχουν ονόματα γεννών, τα οποία σχετίζονται με την Καμπανία, αλλά μερικές φορές έχουν το ίδιο τους το όνομα είναι Καμπάνιος, δηλαδή εκείνος ο οποίος κατάγεται από την Καμπανία. Παραδείγματος χάρη, σε μια επίγραφή της Κνωσού, ένας Λούκιος Καμπάνιος Σύμφορος Εθκαρπός. Βλέπετε εδώ ότι το όνομα το ρωμαϊκό συνηπάρχει μαζί με ένα ελληνικό όνομα και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό της αυτοκρατορικής εποχής, δηλαδή μία μείξη πληθυσμών, πάρα πολύ σύντομα, και αυτό είναι κάτι που διαφοροποιεί την Κρήτη από άλλες περιοχές, πολύ σύντομα ο ξένος πληθυσμός των Ιταλιοτών αφομιώνεται πλήρως και χρησιμοποιούν ελληνικά ονόματα. Διαφορετικά τα πράγματα στους Φιλίππους, στη Μακεδονία, όπου τα λατινικά συνεχίζουν να είναι η κυρία αρχηγλώσσα ως τον 4ο μεταχριστό αιώνα. Ή έχουμε στην Λήτο κάποιον ο οποίος έχει το όνομα Καμπάνων, στην Κνωσό μια καμπανία κλειδό και έναν καμπάνιο φιλέφιβο. Αυτό δείχνει πάρα πολύ χαρακτηριστικά τη σημασία που έχουν οι νέοι άπικοι στην απικία της Κνωσού και γενικότερα στην περιοχή, αλλά και ο κύριος που έδειξα προηγουμένως, ο Κφίντους Ρέφριους Θεαγένης. Η οικογένειά του προέρχεται από το Λάτιο, δηλαδή κοντά στη Ρώμη, διότι το όνομα Ρέφριους και άλλα ονόματα προέρχονται από εκεί. Άλλο σημαντικό νέο στοιχείο είναι η παρουσία, η πανταχού παρουσία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, συνήθως με τη μορφή τιμητικών αγαλμάτων, κάτι άγνωστο στην προηγούμενη περίοδο. Γενικά δεν υπάρχουν τιμητικά αγάλαματα στην ελληνιστική εποχή, ούτε για κοινούς θνητούς, αλλά και η παρουσία του ίδιου Ταυθοκράτορα μες στο πρόσωπο του Ανδρεωνού στην Κρήτη. Είναι η παρουσία νέου τύπου κτιρίων, όπως παραδείγματος χάρη των επάβλεων, οι λεγόμενες βίλες, όπως η βίλα του Διονύσου στην Κνωσό, από όπου προέρχονται ψηφιδωτά, ψηφιδωτά υπάρχουν και στην ελληνιστική Κρήτη, όμως αυτά τα πολύχρωμα ψωφιδωτά αποτελούν κομμάτι της πολιτιστικής κοινής της τέχνης στους ρωμαϊκούς χρόνους, ένα έργο του Απολινάρης. Υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που φέρνουν την Κρήτη πολύ κοντά στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά υπάρχουν και άλλα στοιχεία που δείχνουν τις σχέσεις της Κνωσού με άλλες περιοχές. Ο Πλήνιος αναφέρει ότι ένας Ρωμαίος ήταν εκείνος ο οποίος μετέφερε από την περιοχή προφανώς της Γόρτινας, όπου υπήρχε η Αϊθαλής Πλάτανος, μετέφερε Πλατάνους Οριεντάλης από την Κρήτη στην Ιταλία, αναφέρει το όνομά του ως Μάρκος Κλάβδιος Θεταλίσκος, ήταν ευνούχος και απελεύθερος του Μάρκου Κλαβδίου Μαρκέλου Εσαιρνίνου. Αυτό έγινε τον 1ο μετά Χριστού αιώνα και η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται από την έβρεση μιας επιγραφής από το Καρνάρι, την οποία αφιερώνει ο Σωτηρίδας, ο οποίος είναι δούλος του Μάρκου Κλαβδίου Θεταλίσκου, λέει, του ανθρώπου που μετέφερε την Πλάτανο στην Κρήτη, ο οποίος κάνει μια αφιέρωση στους κουρίτες, οι οποίοι είναι οι προστάτες των καρτεπόδων, δηλαδή των ζώων, είναι προστάτες της κτηνοτροφίας. Οι μετανάστες δεν ασχολήθηκαν μόνο με την αγροτική παραγωγή αλλά ασχολήθηκαν και με την βιοτεχνική παραγωγή. Μπορούμε να δούμε από τα ονόματα κατασκευαστών λύχνων στην Κρήτη τις σχέσεις που έχουν πολλοί από αυτούς πάλι με την Κάτω Ιταλία και ιδίως με την Καμπανία, παραδείγματος χάρη το εργαστήριο του γάμου. Βλέπετε εδώ μερικά σχέδια από το εργαστήριο του γάμου που εκπροσωπείται μεταξύ των λύχνων που έχουν βρεθεί στο ιδέο άντρο. Δημιουργούνται νέα εργαστήρια κεραμική στην Κρήτη, του γάμου, του τροήλου, του ελπιδιανού και τα λοιπά, τα προϊόντα των οποίων εξάγονται μαζικά εκτός Κρήτης. Παλιότερα πιστευόταν ότι τα εργαστήρια αυτά είναι της Βερενίκης, δηλαδή στην σημερινή Λιβύη, αλλά πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές δείχνουν ότι έχουμε να κάνουμε με Κρητικά προϊόντα. Ένα άλλο προϊόν το οποίο εξάγεται μαζικά είναι τα βότανα. Είναι μια πληροφορία την οποία δίνει ο μεγαλύτερος γιατρός της αυτοκρατορικής εποχής, ο Γαλινός, έχοντας πάνω από 1200 διαφορετικά είδη φυτών, η Κρήτη διαθέτει τη μεγαλύτερη ποικιλία βοτάνων σε όλη την Ευρώπη και είναι νομίζω κρύμα να μην υπάρχει ένας αξιόλογος βοτανικός κήπος στην Κρήτη, αν εξαιρέσουμε την παραγωγή άλλου είδους φυτών στα Ζωνιανά. Από τον 1ο π.Χ. και μετά διαθέτουμε μαρτυρίες όχι απλώς για εξαγωγή αλλά για μαζική εξαγωγή κρητικών βοτάνων που χρησιμοποιούνται στην ιατρική, την παραγωγή αρωμάτων και γενικά στην παραγωγή θεραπευτικών ουσιών. Ορισμένα από αυτά τα βότανα φύονταν αποκλειστικά στην Κρήτη και ο Γαλινός μας δίνει την εξής πληροφορία και πλησιάζω στο τέλος. Εδώ δίνω μια λίστα διαφόρων σχετικών φυτών που αναφέρονται στους αρχαίους συγγραφείς. Ο Γαλινός λέει τα εξής «Κάθε χρόνο το καλοκαίρι πολλά θεραπευτικά βότανα φτάνουν στην Κρήτη από τη Ρώμη. Αστωκράτορας διατηρεί στο νησί βοτανικούς άνδρες που φέρνουν και στον ίδιο και στο σύνολο της πόλης κοφίνια γεμάτα με βότανα. Η Κρήτη τα εξάγει και σε άλλες περιοχές γιατί αυτό το νησί έχει αφθονία βοτάνων, καρπών, σπόρων, ρυζών και χυμών, όλα τα άλλα προϊόντα είναι ανώθευτα αλλά μερικοί χυμήνοθευονται αν και αυτό δεν συμβαίνει πολύ συχνά». Όπως βλέπετε μερικά πράγματα δεν αλλάζουν, η ποικιλία φυτών στην Κρήτη είναι τόσο μεγάλη που οι βοτανικοί άνδρες δεν χρειάζονται να εξαπατήσουν τους πελάτες τους. Για αυτόν τον λόγο μάλλον ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας διατηρούσε στην Κρήτη και έναν επίκουρο ο οποίος εκπροσωπούσε τα οικονομικά του συφέροντα. Πληροφορίες για τη μαζική εξαγωγή προϊόντων παίρνουμε και από μια ομάδα οστράκων, δηλαδή σπασμένων αγγίων, οι οποίες δεν έχουν χαραγμένες επιγραφές αλλά επιγραφές γραμμένες με μελάνη και έχουν βρεθεί περίπου 140 στη Χερσόνησο και σχετίζονται με διάφορες συναλλαγές μάλλον με το εμπόριο κρασιού και λαδιού. Και έρχομαι στο τελευταίο θέμα το οποίο είναι το εμπόριο του κρασιού στην εποχή την αυτοκρατορική. Κρασί παρήγαν οι Κρήτες πάντοτε. Υπήρχε και μικρό εμπόριο κρασιού ήδη στην ελληνιστική εποχή αλλά κυρίως με τη μορφή ανταλλαγών μεταξύ των πόλεων της Κρήτης ή μεταφορά κρασιού σε άλλες περιοχές στα πλοία τα οποία μετέφεραν μισθοφόρους από την Κρήτη σε άλλα μέρη. Δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι οι κρητικούς αμφορείς που είχαν παραχθεί στην ιερά άπετνα τους βρίσκουμε μόνο σε μέρη στο οποίο υπηρετούν κρήτες, μισθοφόροι και πουθενά αλλού. Η παραγωγή κρασιού στις αυτοκρατορικούς χρόνους είναι μαζική και αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι πλέον έχουμε ένα νέο τρόπο παραγωγής σε πάρα πολύ μεγάλα κτήματα. Το γεγονός ότι η Κρήτη εννοποιείται, δηλαδή καταργούνται τα σύνορα τα οποία τεμάχισαν την Κρήτη σε εδάφη μικρών πόλεων, επιτρέπει σε παραγωγούς να έχουν μαζική παραγωγή σε μεγάλες εκτάσεις. Δεν καλλιεργούν πλέον κρασί σε μικρούς αμπελώνες αλλά μπορούν να καλλιεργήσουν εξειδικευμένες ποιότητες κρασιού σε μαζική παραγωγή η οποία έχει σαν στόχο της την εξαγωγή. Και οι αρχαίοι συγγραφείς, ιδίως οι αρχαίοι γιατροί αναφέρονται επανειλημμένα σε διάφορες ποικιλίες κρητικού κρασιού, το μόνο κρασί το οποίο αναφέρεται πολύ συχνά σε αρχαίους γιατρούς είναι το κρητικό κρασί. Και όταν αναφέρεται γενικά κρασί με κάποιον εθνικό προσδιορισμό είναι πάντοτε κρητικό κρασί. Ένα είδος τέτοιου κρασιού είναι ένα πολύ γλυκό κρασί, το passum i passon. Εδώ πέρα, συγγνώμη, το ορθογραφικό λάθος σταφιδίτης φυσικά με «ι» όχι με «η», ο σταφιδίτης «ι» ύψεμα. Με «ψ» πάλι, πάλι έγινε ένα λάθος εδώ. Η expositio totius mondi et gentium, δηλαδή ένα γεωγραφικό εγχειρίδιο των αυτοκρατορικών χρόνων αναφέρεται στο κρητικό κρασί ως vinum optimum, εξαιρετικό κρασί. Και ένας κρητικός αμφορέας στην Πομπύια αναφέρεται στο κρασί που περιέχει ως vinum creticum excellens κάνοντας δηλαδή διαφήμιση για το κρασί. Όπως και σήμερα μπορεί κανένας να αναγνωρίσει την προέλευση ενός κρασιού από τη μορφή του μπουκαλιού. Διαφορετική είναι η μορφή του μποζολέα, άλλη του πινοκρίτζο, άλλη του μπορντό και άλλη του κρασιού παραγωγής πεζόν. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και στην αρχαιότητα οι αμφορείς είχαν διαφορετική μορφή αναλόγως με την περιοχή στην οποία παράγονταν και έτσι είναι εύκολο να αναγνωρίσει κανένας αμφορείς που προέρχονται από την Κρήτη στα διάφορα λιμάνια της Μεσογείου. Και αυτός ο χάρτης δείχνει πάρα πολύ χαρακτηριστικά την μαζική εξαγωγή του κρητικού κρασιού, ένα φαινόμενο που δεν βρίσκει το τέρι του παρά μόνο πάλι στην εποχή της Βενετοκρατίας. Μαζί με τους επίκους έρχονται στην Κρήτη όμως και νέες συνήθειες όπως παραδείγματος χάρη η μαγεία. Σας δείχνω εδώ έναν κατάδεσμο ο οποίου βρήκε η κυρία Γραμματικάκη στις ανασκαφές που έχει κάνει σε ένα νεκροταφείο στην Κνωσό. Σίγουρα θα υπήρχε μαγεία και στα χρόνια πριν από την έλευση των Ιταλιοτών Απίκων. Όμως δεν έχουμε άλλους κατάδεσμους, δηλαδή κείμενα, τα οποία είναι γραμμένα σε πινακίδες. Είναι γραμμένα σε πινακίδα πέτρινη, συνήθως γραμμένα σε μολύβινες πινακίδες. Αυτοί οι κατάδεσμοι, οι πινακίδες τοποθετούνταν στον τάφο ενός νεκρού ο οποίος ήταν άωρος, δηλαδή είχε πεθάνει πριν την ώρα του, ή ήταν βιοθάνατος, είχε πεθάνει με βιοτρόπο. Πίστευαν οι αρχαίοι ότι αυτές οι ψυχές των νεκρών, ακριβώς επειδή είχαν πεθάνει νέοι ή με βιοτρόπο, ήταν κοντά στους τάφους και θα χρησιμοποιούνταν σαν αγγελιαφόροι για να μεταφέρουν την κατάρα στους θεούς του κάτω κόσμου. Και εδώ πέρα ένας άνδρας παρακαλά γίνεται αντροχωρίστρα, όπως θα λέγαμε, χώρισον τον πριμωγέννην, βάλω μια γυναίκα, χώρισον τον πριμωγέννην, ον έτεκεν η άρτεμις, από της δάφνης εις έτεκεν η δάφνη. Δηλαδή, να χωρίσεις τον πριμωγέννη από την προφανώς φιλενάδα του ή συζυγό του την άρτεμι, προφανώς μια γυναίκα ερωτευμένη, να που ερχόμαστε επομένως επιτέλους και στο θέμα του συναισθήματος, μέσα στην απελπισία της καταφεύγει στους θεούς του κάτω κόσμου και όπως είπα γίνεται αντροχωρίστρα, προσπαθεί δηλαδή να χωρίσει τον πριμωγέννη από την γυναίκα την οποία αγαπάει. Το γεγονός ότι βρίσκουμε κατάδεσμους, δηλαδή αυτή τη συγκεκριμένη μορφή μαγείας, στους αυτοκρατορικούς χρόνους, οφείλεται ακριβώς στην κοινή πολιτιστική συμπεριφορά. Μια άλλη μορφή τέτοιας κοινής πολιτιστικής συμπεριφοράς είναι η λατρεία θεοτήτων, που λατρευόντουσαν σε άλλες περιοχές, όπως παραδείγματος χάρη η λατρεία της ίσυδας και άλλων αιγυπτιακών θεοτήτων ή εισαγωγή της λατρείας του θεού των Ιουδαίων παρά το γεγονός ότι δεν έχουμε άμεσες πληροφορίες για την ύπαρξη Ιουδαίων στην Κνωσό. Παρ' όλα αυτά μπορεί να θεωρείτε αυτό βέβαιο διότι υπήρχε μαζική παρουσία Ιουδαίων, ιδίως μετά από τις εξεγέρσεις τους στην Αίγυπτο και την Κυριναϊκή, κατέφυγαν στην Κρήτη. Έρχομαι στο τέλος της ομιλίας μου. Ένας αρχαίος επισκέπτης στην Κρήτη των αυτοκρατορικών χρόνων θα συναντούσε κτίρια άγνωστα στην ελληνιστική εποχή, θέατρα, οδεία, ένα πρετόριο, αμφιθέατρα, ναούς αιγυπτιακών θεοτήτων, νυμφέα και κρίνες, λουτρά, μαυσολία, επάβλης. Θα συναντούσε χρωματιστά μάρμαρα, εισαγμένα από τη Θεσσαλία, τη Λακωνία, την Προποντίδα, τη Βόρειο Αφρική και την Αττική, μαρμάρινες αρκοφάγους με ανάγλυφα, εισηγμένες από την Αθήνα και την Ιταλία, αγάλματα με υπογραφές καλλιτεχνών από την Αφροδυσιάδα, την Πάρο και την Αθήνα. Τα ψηφιδοτά που κοσμούσαν ιδιωτικές οικείες, ναούς και δημόσια κτίρια ήταν έργα ντόπιων αλλά και ξένων καλλιτεχνών. Κάτι συνηθισμένο στην παλαιότερη Ελλάδα αλλά άγνωστο στην Κρήτη θα έβλεπε αγάλματα ευεργετών και κοντά τους αγάλματα αυτοκρατώρων και υπάρχων. Τίποτα απ' αυτά δεν ήταν γνωστό στην Κρήτη πριν από την Ρωμαϊκή κατάκτηση αλλά και τίποτα απ' αυτά δεν θα ήταν δυνατό να υπάρξει στην Κρήτη πριν από την Ρωμαϊκή κατάκτηση. Η διέρεση του νησιού καθιστούσε κοινές οικοδομικές δραστηριότητες που ξεπερνούσαν τα όρια μιας πόλης αδύνατες. Οι πολίτες διακρίνονταν για τις στρατιωτικές τους επιδόσεις, όχι για τις χορηγίες τους. Η Κρήτη μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση δεν είναι Ρωμαϊκή, είναι όμως αφομιωμένη σε ένα ευρύτερο δίκτυο μιας αυτοκρατορίας. Έκαναν λοιπόν κάτι οι Ρωμαίοι για την Κρήτη. Ναι, έφεραν την ειρήνη και την ενοποίησή της, την ενέταξαν σε μια αυτοκρατορία και όλα τα υπόλοιπα είναι συνέπειες αυτής της αρχικής κατάκτησης. Η οικονομία αφομιώθηκε στην παγκόσμια οικονομία της εποχής, η διαστρομάτωση της κοινωνίας έγινε πιο πολύπλοκη, ο ρόλος των γυναικών είναι πιο εμφανής, οι Ρωμαίοι δεν εισήγαγαν την κοινωνική πολυμορφία αλλά άλλαξαν τον χαρακτήρα της. Δεν εφίβραν πολιτιστική πολυομορφία αλλά την ενδυνάμωσαν. Μια ενιαία εξουσία ήταν απαραίτητη για την οικονομική συνεργασία των διαφόρων περιοχών της Κρήτης. Εκεί που οι Κρήτες απέτυχαν να επιφέρουν οι μόνοι τους αυτή την ενιαία εξουσία, τους την επέβαλαν άλλοι από το εξωτερικό. Το ίδιο έγινε με ανάλογα αποτελέσματα και με την εγκαθίδρυση της βενετοκρατίας στην Κρήτη αλλά αυτό φαντάζομαι είναι θέμα άλλης ομιλίας. Σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σας. Είναι λάχιστοι είναι η ονομασία του από τον Ιρακλή τον ιδέο δάχτυλο τον αρχηγό τον ιδέο δάχτυλο τον τροφό και τον προστάτλου Δία ο οποίος μαζί με τα αδέλφια του τον Επιμήδη τον Ιάσιο τον ίδα τον Παιωνέο θεωρείται και ότι έκανε τις απαραχές των Ολυμπιακών αγώνων καθότι έβαλε τα αδέλφια του και τρέξανε. Ήρθα από ενός πρώτος πήγανε στην Ολυμπία μέσω του ποταμού του Αλφιού του πλωτού ποταμού και έκαναν μετέπειτα ο Κλείμενος ο γιος του Κάρδη ο Κιδονιεύς ο χωριανός σας από τα Χανιά. Πήγε στον Αλφιό λοιπόν στην Ολυμπία έκανε βωμό θυσίασε για τον πρόγονο ιδέο δάχτυλο Ιρακλή και θεωρείται ότι έκανε το ξεκίνημα των Ολυμπιακών αγώνων. Όσο δε για το τρίτο ερωτηματάκι αναφέρονται ότι ήταν οι Κρήτοι σε σχετικά με τον Μέγα Αλέξανδρο ήταν τόσο και λίγο επιφυλακτικοί και πολύ καθονοφιλικοί. Ξέρομαι όμως ότι ο Ναύαρχος του Μεγάου Αλεξάνδρου με το μεγάλο του στόλο ο Νέαρχος ήταν από το Ρήτιον το Λάτιον Κρητικός πάντως όπως για το κάνουμε. Αυτά τα τρία ερωτήματα και ευχαριστώ για την εισηγή σας. Να σας απαντήσω και στα τρία ξεκινάμε από το πρώτο. Η γνωσσός ήταν ανοχήρωτη, όχι επειδή ήταν ειρηνική, αλλά επειδή όλοι οι άλλοι οι οποίοι θα μπορούσαν να της επιτεθούν ήταν τρομοκρατημένοι. Και αν πάει κανένα στο Μουσείο Ιρακλείου και ανοίξει μερικά σιρτάρια και δει τα σπαθιά παραδείγματος χάρη είναι από το Αρκαλοχώρι αλλά και παραστάσεις σε τυχογραφίες θα δει ότι οι Κρήτες ήταν εκείνοι οι οποίοι είχαν επιβάλλει μια ειρήνη στο Αιγαίο, αλλά την είχαν επιβάλλει ακριβώς λόγω της δύναμής τους. Έρχομαι στη δεύτερη πολύ σημαντική παρατήρηση για τον Ιρακλή ως ιδεοδάκτυλο, έχετε απόλυτο δίκιο, μόνο που δεν είναι διαφορετικός Ιρακλής. Στην αρχαία μυθολογία εμφανίζεται πάρα πολύ συχνά το φαινόμενο ένας ήρωας, σε έναν ήρωα να αποδίδεται διαφορετική πατρότητα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ιρακλής ο οποίος είναι ο ιδρυτής των Ολυμπιακών αγών, ο Ιρακλής ο οποίος λατρευόταν προφανώς σε ένα ιερό στην περιοχή του Ιρακλίου, είναι μια άλλη μορφή από τον Ιρακλή τον οποίο λατρεύουν οι υπόλοιποι Έλληνες σε άλλες περιοχές, είναι πάντοτε αυτή η γενικότερη εικόνα του ήρωα, απλώς του αποδίδουν μια διαφορετική γενεαλογία. Έρχομαι στο τρίτο ερώτημα, το οποίο ήταν με το Μέγα Λέξοδο. Ο Νέαρχος φυσικά και ήταν λάτιος, όμως ήταν πολιτογραφημένος στην Αμφίπολη. Είναι άτομα που, όπως γνωρίζουμε, στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου συμμετείχαν κρίτες, τοξώτες, μιστοφόροι, ως μιστοφόροι ως κομμάτι της. Ωστόσο, η Κρήτη δεν ανήκε στον κατεξοχήν φορέα της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που είναι η λεγόμενη Κορινθιακή ή Ελληνική Συμμαχία, την οποία ίδρυσε ο πατέρας του, ο οποίος δικαιούται το τίτλο του Μεγάλου Εξίσου, όσο και ο Αλέξανδρος, την ίδρυσε στην Κόρινθο. Καμία κριτική πόλη δεν συμμετείχε στην Κορινθιακή ή Ελληνική Συμμαχία. Μάλιστα, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι λόγω του γεγονότος ότι στην Κρήτη ήταν πολύ μεγάλη η επιρροή της Σπάρτης, η οποία φυσικά όχι μόνο δεν συμμετείχε στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά ήταν το πλήν λακεδαιμονίων. Για να κλείσω με αυτό, το πλήν λακεδαιμονίων κατά τη γνώμη μου είναι η απόδειξη ότι ο Μέγας Αλέξανδρος είχε χιούμορ. Κι αυτό, διότι σε μία αναθυματική επιγραφή, ξέρετε την επιγραφή, αυτή την οποία φιερώνει ο Μέγας Αλέξανδρος στην Αθήνα, με ασπίδες τις οποίες πήρε ως λάφυρα μετά τη μάχη του Γρανικού, Αλέξανδρος Φιλίπου και οι Έλληνες πλήν λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των Ασίαν κατοικούντων, είναι μια επιγραφή, η οποία αποτελείται από 13 λέξεις. Μικρή επιγραφή, σύντομη επιγραφή. Αυτό που δεν λέει επιγραφή είναι σε ποιον τα αφιερώνει στην Αθηνά, τι αφιερώνει, πού έγινε η μάχη κτλ. Αυτό που λέει είναι πλήν λακεδαιμονίων. Με τον τρόπο αυτό νίκησε τους μόνους αντιπάλους, εναντίον των οποίων δεν μπορέσε να πολεμήσει. Και το πλήν λακεδαιμονίων μπορείτε να το γκουγκλάρετε για να χρησιμοποιήσω ένα νεολογισμό. Θα δείτε ότι είναι μια έκφραση που έχει τουλάχιστον 50.000 παρουσίες στο ίντερνετ, είναι η εκδίκηση του Αλεξάνδρου. Όλοι θυμόμαστε, βοηθούντας και του Καβάφη, το πλήν λακεδαιμονίων, αλλά αυτό μας οδηγεί σε άλλο θέμα και όχι στο θέμα της ομιλίας μου. Άλλες ερωτήσεις. Ήθελα να κάνω δύο ερωτήσεις και ένα μικρό σχολιασμό. Οι δύο ερωτήσεις είναι από την εισήγηση σας. Κατάλαβα ότι η ειρήνη και η ειδικητική αναδιάρθρωση της Κρήτης που ήρθαν στους αυτοκρατορικούς χρόνους παρουσιάζεται ως ειρηνόφυλο αυτό το γεγονός που δημιούργησε συνθήκες ανάπτυξης εμπορίου και να γίνει η Κρήτη κέντρο της Μεσογείου. Επειδή η συνέχεια των ελληνιστικών χρόνων με τις διαμάχες των Ελλήνων αλλά και στην Κρήτη, απ' ό,τι μας είπατε, στην ουσία έφεραν τους Ρωμαίους, ήθελα να σας ρωτήσω, εάν θεωρείτε τους Ρωμαίους στην Κρήτη και στην Ελλάδα ως κατακτητές, όπως και είδαμε και σε άλλες περιόδους κατακτητές που αναφέρατε τους ενετούς, και αν η ειρήνη που επέβαλαν ήταν μέσα από κατακτητική πολιτική δηλαδή. Αυτό να ξεκαθαρίσουμε. Το δεύτερο, εάν οι Ρωμαίοι όταν ήρθαν στην Κρήτη στους αυτοκρατορικούς χρόνους, απέσπασαν πλούτο από την Κρήτη και εννοώ αρχαιολογικά ευρήματα και άλλα σχετικά, οικονομικά δεδομένα δηλαδή τέτοια, καθότι γνωρίζω και μου κάνει εντύπωση που δεν το αναφέρατε στην ομιλία σας, το λάδι το κρητικό που από τότε ήταν εμπορεύσιμο, ήταν οι πρώτοι χρόνοι από τον Ηρώδη τον Αντικό που κατάφεραν από τότε μέχρι και σήμερα, 1900 χρόνια, το κρητικό λάδι να διοχαιτεύεται στην ιταλική αγορά. Ευχαριστώ πολύ. Πολύ ευχαριστώ να απαντήσω και στα δύο ενδιαφέροντα ερωτήματα. Το πρώτο ερώτημα, δεν υπάρχει καμία εμφιβολία ότι οι Ρωμαίοι ήρθαν στην Κρήτη σαν κατακτητές, όπως δεν υπάρχει καμία εμφιβολία ότι η Pax Romana επιβλήθηκε μέσω κατάκτησης, όπως επίσης και η Pax Americana δεν επιβλήθηκε με ιδιαίτερα ειρηνικούς τρόπους. Σαν ιστορικός φυσικά και εξετάζω τις συνθήκες κάτω από τις οποίες δημιουργείται ένα φαινόμενο, αλλά ένας ιστορικός εξετάζει και τις συνέπειες αυτού του φαινομένου. Παρά το γεγονός ότι η κατάκτηση είναι αναμφισβήτητο, παρά το γεγονός ότι επί δεκαετίες η Κρήτη ήταν εμφανή στην Κρήτη και οι συνέπειες της βίας κατάκτησης, μάλιστα υπάρχουν μερικές περιοχές οι οποίες δεν ανέκαμψαν ποτέ. Η Φαλάσαρνα στην Δυτική Κρήτη καταστράφηκε και έμεινε καταστραμμένη, δεν υπάρχει εκεί συνέχεια. Σε ένα σημείο θα ήθελα απλώς να προσθέσω κάτι και αυτό είναι το γεγονός ότι οι Κρήτες, παρά τις εμφύλιες διαφορές τους, στο τέλος, με λίγες εξαιρέσεις, στο μεγαλύτερο βαθμό αντιστάθηκαν προς τους Ρωμαίους, αλλά ακόμα και εκεί, κατά τη διάρκεια δηλαδή της Ρωμαϊκής κατάκτησης, ακόμα και τότε, οι Κρήτες δεν ήταν όλοι ενωμένοι κατά του επιδρομέα, κατά του κατακτητή και κάτι άλλο δεν ήταν καν ενωμένοι ούτε καν μέσα στις ίδιες τους εις πόλεις. Ο Βελέιος Πατέρκουλος που αναφέρεται σε αυτό το γεγονός αναφέρει ότι υπήρχε ένας μεγάλος διχασμός μεταξύ των πολιτών, με τους πρεσβύτερους, να είναι, μάλλον ο Θεοδόρος το αναφέρει αυτό και το επιβεβαιώνει ο Βελέιος Πατέρκουλος, με τους ηλικιωμένους να θέλουν να βρουν ένα συμβιβασμό και μια ειρηνική λύση με τη Ρώμη, όντας μάλιστα διατεθειμένοι να πληρώσουν ένα τεράστιο ποσό, να παραδώσουν όλα τα πλοία και να παραδώσουν ο Μύρους, ενώ αντίθετα οι νεαροί πολίτες, εκείνοι οι οποίοι τελικά ήταν ο στρατός των 24.000 ανδρών που πολέμησαν τους Ρωμαίους επί δυο χρόνια, εκείνοι ήταν υπέρ της σύγκρουσης με τη Ρώμη. Επομένως σε όλα αυτά τα θέματα υπάρχουν πάντοτε διάφορα πολλά επίπεδα. Δεν ήθελα καθόλου να παρουσιάσω, να ωραιοποιήσω τις πράξεις των Ρωμαίων και την κατάκτηση. Οι Ρωμαίοι από το 167 π.Χ. και μετά εφήρμοσαν συνειδητά μια επεκτατική πολιτική. Πριν από αυτό κατέκτησαν ένα μέρος του κόσμου. Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν χωρίς να το πάρουν χαμπάρι, δηλαδή προχωρούσαν όλο συνεχώς και κάθε νέα κατάκτηση επέφερε νέες υποχρεώσεις που τις οδηγούσαν όλο ένα κομμάτι παραπέρα. Στην περίπτωση της Κρήτης έχουμε μια πάρα πολύ βίαιη κατάκτηση και μάλιστα η κατάκτηση ήταν τόσο βίαιη που αναγκάστηκε να επέμβει ο Πομπύιος, ο οποίος πολεμούσε κατά των πειρατών στην Ανατολική Μεσόγειο, να επέμβει για να σταματήσει τον μέτελο από τις καταστροφές που έκανε. Δηλαδή μιλάμε για πάρα πολύ βίαια γεγονότα, αλλά κυρίως μετά την εκκαθίδρυση της εξουσίας του Αυγούστου το 30 π.Χ., επειδή ειρηνεύει όλος ο ρωμαϊκός κόσμος, έχουμε διαφορετικές συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο ερώτημα, ανέφερα το λάδι, το ανέφερα σε σχέση με τα όστρακα της Χερσονήσου, τα οποία αναφέρονται σε συναλλαγές, αν και το προϊόν το οποίο ήταν αντικείμενο εμπορίου δεν αναφέρεται ρητά, μπορούμε να συμπεράνουμε από τις ημερομηνίες τις οποίες γίνονται οι συναλλαγές, ότι πρέπει τα προϊόντα να είναι λάδι και κρασί. Και το κριτικό κρασί είναι κάτι το οποίο αναφέρεται πάρα πολύ συχνά στις αρχαίες πηγές, για το λάδι έχουμε λιγότερες πληροφορίες, αλλά αυτά τα έχω μαζέψει σε ένα άρθρο που είχα γράψει μαζί με τον κ. Χατζησάβα, σε έναν τόμο για την Κρήτη και την Κύπρο, παράλληλη Λιβύη, και το αντικείμενο του άρθρου είναι κρασί και λάδι, στην αρχαία Κρήτη όπου θα υπάρχουν σχετικές πληροφορίες, αλλά έχετε δίκιο, το λάδι είναι ένα προϊόν το οποίο εξάγεται μαζικά. Όμως αυτό δεν θα το χαρακτήριζα εκμετάλλευση των πόρων της Κρήτης από τους Ρωμαίους, είναι θέμα εμπορίου. Η εκμετάλλευση της Κρήτης από τους Ρωμαίους γίνεται με διαφορετικό τρόπο, γίνεται με την πληρωμή φόρου. Μόνο που ευτυχώς στην περίπτωση της Κρήτης δεν έχουμε την περίπτωση των τελωνών, τους οποίους γνωρίζουμε και από την Καινή Διαθήκη, τους δημοσιώνες, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν παραδείγματος χάρη περιοχές όπως η Μικρά Ασία, αλλά υπάρχει τακτική πληρωμή φόρου από τις κριτικές πόλεις. Υπάρχει μερικές φορές κάκοδιοικήσει, αυτό το γνωρίζουμε πάλι από περιπτώσεις που Ρωμαίοι διοικητές της Κρήτης αναγκάστηκαν να απολογηθούν στον αυτοκράτορα για την κακή τους συμπεριφορά, αλλά επειδή οι σχετικές πληροφορίες είναι κάπως περιορισμένες μπορούμε να συμπεράνουμε ότι σε μεγάλο βαθμό η Κρήτη δεν αποτέλεσε περιοχή με μεγάλης μορφής κακοδιοίκηση ή διαφθορά και ένας από τους λόγους είναι το γεγονός ότι την Κρήτη διοικεί ένας ανθήπατος για μία μόνο χρονιά. Δηλαδή δεν είχε τη διάρκεια του χρόνου που είχε, παραδείγματος χάρη, ένας διοικητής της Συρίας για να απομυζήσει τους κατοίκους. Έχετε δει και είναι πολλά πράγματα τα οποία δεν είπα, αλλά δεν ήθελα να κρατήσει η ομιλία μου και παραπάνω από 3-4 ώρες. Ο κ. Μαρινάχης έχει να κάνει μια ερώτηση. Ήθελα να σας ρωτήσω δύο ερωτήματα έχω. Το ένα είναι το εξής. Διαβάζοντας την νομισματική εξέλιξη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα βλέπουμε ότι την περίοδο του Μ. Αλεξάνδρου κόπικαν νομίσματα στην Ιερά Πυτρά τα οποία ήταν όπως και τα μακεδονικά νομίσματα. Το ερώτημα μου το ένα είναι γιατί στις άλλες πόλεις και από μελέτη του παραδείγματος χάρη στο νομισματικο του Σβωρώνου νομισματικο του 1898 δεν αναφέρεται τίποτα ούτε ιστοριντέ του 1954. Το ερώτημα μου είναι γιατί οι άλλες πόλεις που ήταν τόσες πόλεις δεν έκοψαν νομίσματα με την παράσταση του Μ. Αλεξάνδρου. Να απαντήσεις σ' αυτό και μετά έρχεσαι στο δεύτερο ερώτημα. Αν και δεν είμαι νομισματικός πάντως γενικά στο συγκεκριμένο θέμα και για τα νομίσματα της Ιερά Πυτρά σε πάρει μια πάρα πολύ καλή διατριβή της κυρία Στεφανάκη. Ένα ερώτημα το οποίο πρέπει να θέτει κανείς όταν έχει κοπές νομισμάτων είναι για ποιο λόγο κόβονται τα νομίσματα. Πολλές φορές νομίσματα δεν κόβονται ευθύς εξ αρχής αλλά χρησιμοποιείται ένας νομισματικός τύπος ο οποίος υπάρχει ήδη για ένα είδος ανακύκλωσης. Και αυτό συμβαίνει κυρίως όταν τα νομίσματα κόβονται για συγκεκριμένο στόχο. Και ο συγκεκριμένος στόχος στην Κρήτη δεν είναι οι εμπορικές συναλλαγές, ο συγκεκριμένος στόχος είναι η πληρωμή μισθοφόρων, είναι η πληρωμή στρατιωτών. Επομένως την απάντηση σε αυτές τις περιπτώσεις τη δίνει η χρήση του νομίσματος και γνωρίζουμε πάλι από συνδυασμό πηγών τόσο επειγραφικών. Έχουμε παραδείγματος χάρην πληροφορίες για την αναφορά νομισμάτων του κρητικού σταθμίου, δηλαδή της κρητικής νομισματικής και μονάδας βάρους στη Δήλο και σε άλλες περιοχές. Οι Κρήτες χρησιμοποιούσαν ένα συγκεκριμένο κοινό σύστημα βάρους το οποίο να είναι συμβατό με ανάλογα συστήματα της κεντρικής Ελλάδας ακριβώς για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις και προβλήματα στην πληρωμή μισθοφόρων. Όταν έπαιρνε έναν στατήρα, αυτός ο στατήρας είχε ακριβώς το ίδιο βάρος με έναν στατήρα που χρησιμοποιούνταν, παραδείγματος χάρην στην Αρκαδία ή τη Βιοτία ή σε άλλη περιοχή. Να επανέλθω επομένως στο ερώτημά σας, το γιατί χρησιμοποιούνται οι νομισματικοί τύποι μιας περιοχής και όχι μιας άλλης ή του Αλεξάνδρου και όχι, σχετίζεται με το γεγονός ότι στη συγκεκριμένη περιοχή υπήρχε στρατολόγηση μισθοφόρων αν όχι από τον Μέγα Αλέξανδρο, από τους διαδόχους του Μ. Αλεξάνδρου, διότι, πάλι ανοίγω εδώ πέρα μια παρένθεση, μιλάμε για Αλεξάνδριους στατήρες, δεν είναι απαραίτητα στατήρες που έχουν κοπεί στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, είναι νομίσματα τα οποία χρησιμοποιούνται και αργότερα και χρησιμοποιούν την παράσταση του Μ. Αλεξάνδρου. Το δεύτερο ερώτημα είναι το εξής, όταν η Κνωσσούη κατέλαβε τη Λύτου ή όταν και άλλες πόλεις καταλάβαινε μία την άλλη, παρατηρούμε στα νομίσματα της πόλεως, παραδείγματος χάρη στα νομίσματα της Κνωσσούη, της Λύτου, βλέπουμε και επισήμαναν πάνω στο νόμισμα, το νόμισμα της πόλεως η οποία έχουν κατακτήσει. Το ερώτημα μου είναι, τα νομίσματα αυτά τα επισημασμένα χρησιμοποιούνταν, ας πούμε, ή απλώς τα ήταν θέμα… Χρησιμοποιούνταν, αλλά πάντοτε η επισήμανση ενός νομίσματος έχει σχέση, όπως είπα προηγουμένως, με τη συγκεκριμένη του χρήση. Έχουμε ακόμα και νομίσματα, όχι από την Κρήτη, από τη Μικρά Ασία, τα οποία κόβονταν για να δοθούν ως αμοιβή σε καλλιτέχνες του θεάτρου, παραδείγματος χάριν στην Θέο. Υπάρχουν νομίσματα τα οποία έχουν κοπεί επί τούτου. Υπάρχουν νομίσματα στην Αρκαδία, το λεγόμενο Αρκαδικών, τα οποία κόβονταν για να δοθούν σαν αμοιβή σε μισθοφόρους οι οποίοι υπηρετούσαν στο στρατό του Αρκαδικού κοινού. Η επισήμανση είναι απλώς για να δηλωθεί ο νέος ιδιοκτήτης των χρημάτων, ο οποίος δίνει την πληρωμή. Δηλαδή, όταν πληρώνεσαι από ένα νόμισμα, το οποίο ήταν παλιά της γλύτου, αλλά έχει γίνει τώρα της γλυτου, σημαίνει ότι ο εργοδότης σου είναι ο γνώσεος και είναι εκείνος ο οποίος... Ευχαριστώ πολύ. Παρακαλώ. Κάποια άλλη ερώτηση υπάρχει, παρακαλώ. Η κυρία. Κυρία Καστρενάκη. Κυρία Καστρενάκη. Αφού ευχαριστήσω τον κ. Χανιώτη για την τόσο σημαντική ομιλία του, θα ήθελα να τον παρακαλέσω να μου πει αν είναι δυνατό να υπολογιστεί ο πληθυσμός του πολισματίου Ιράκλειον. Το πολισμάτιον Ιράκλειον. Η απάντηση είναι όχι. Δυστυχώς αναφέρεσαι σε μια από τις πληγές οι οποίες υπάρχουν στην αρχαία ιστορία και αυτοί είναι οι ποσοτικές μελέτες. Για ορισμένες περιοχές της Κρήτης έχουμε κάποιες ενδείξεις για τον πληθυσμό. Παραδείγματος χάρην ας πάρουμε την περίπτωση της Δρύρου, όπου μια συγκεκριμένη χρονιά γνωρίζουμε ότι οι έφηβοι, δηλαδή οι άνδρες ηλικίας 18-19-20 ετών, ήταν 180. Το γνωρίζουμε από τον περίφημο όρκο της Δρύρου. Γνωρίζοντας ότι οι άνδρες αυτής της ηλικίας είναι 180, υπάρχουν δημογραφικά μοντέλα τα οποία χρησιμοποιούνται σχετικές ερεύνες που επιτρέπουν με υπολογισμό πόσο θα ήταν το σύνολο του πληθυσμού για να έχει τόσους άνδρες αυτής της ηλικίας. Άλλες ενδείξεις για τον πληθυσμό πόλεων είναι ο αριθμός των μισθοφόρων που υπόσχονται να αποστείλουν με βάση συμβάσεις συμμαχίας. Παραδείγματος χάρη η Ιεράπυτνα έχει μια συμβασή για την αποστολή μισθοφόρων στη Ρόδο και λέει ότι οι μισθοφόροι θα είναι 300, από τους οποίους τουλάχιστον οι μισοί θα πρέπει να είναι και πολίτες της Ιεράπυτνας. Δυστυχώς ούτε από την γνωσσό, γιατί δεν σώζεται ούτε μια σχετική συνθήκη, ούτε πολύ λιγότερο φυσικά από την περιοχή του Ηρακλείου έχουμε σχετικές πληροφορίες και ένα άλλο στοιχείο που δυσκολεύει ακόμα περισσότερους σχετικούς υπολογισμούς είναι ότι αντίθετα από την γνωσσό που κανείς μπορεί να υπολογίσει περίπου και την έκταση της πόλης, την έκταση του οικισμού, την έκταση των εδαφών, στην περίπτωση του Ηρακλείου δεν έχουμε καθόλου σχετικές πληροφορίες, τουλάχιστον για την περίοδο την οποία εξετάζω. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση, διότι πολλές φορές μιλάμε γενικά και χρησιμοποιούμε εκφράσεις πολύ λίγο, πάρα πολύ περισσότερο, αλλά χωρίς να μπορέσουμε να δώσουμε συγκεκριμένα στοιχεία, τι είναι το περισσότερο, διπλάσιο, τετραπλάσιο, λίγο περισσότερο είναι ένα πρόβλημα. Κάποια άλλη ερώτηση υπάρχει? Ο κ. Θαρουδάκης. Οι Ρωμαϊκοί κάνανε απογραφές πληθυσμού, έτσι δεν είναι? Ναι, αλλά δεν έχουμε τα αποτελέσματά τους. Δεν έχουμε στοιχεία καθόλου για την Κρήτη, για την περίοδο τουλάχιστον. Ναι, είναι πολύ σωστό αυτό, οι Ρωμαϊκοί κάνανε απογραφές πληθυσμού κάθε πενταετία, ακριβώς για τον πρόϊπολογισμό του φόρου, τον οποίο μια υπαρχία έπρεπε να πληρώσει. Είναι γνωστή ιστορία, άλλωστε και από την Καινή Διαθήκη. Σχετικές πληροφορίες έχουμε, επίσης γινόταν το Τσέντζους στην Ρώμη, όπου γινόταν ο υπολογισμός του συνόλου της αυτοκρατορίας. Σχετικές πληροφορίες έχουμε μόνο από την Αίγυπτο, διότι στην Αίγυπτο σώζεται το υλικό στο οποίο γινόταν η καταγραφή αυτή και είναι η Πάπυρη. Δυστυχώς Παπύρους δεν έχουμε από άλλες περιοχές και δεν υπάρχει πουθενά μια συνολική απογραφή. Και εδώ θα ήθελα να επισημάνω ότι υπάρχει κάποια εξαίρεση στην ίστορια Αρχαιότητα. Διότι στην ίστορια Αρχαιότητα στα χρόνια περίπου του Διοκλητιανού και μάλλον σχετιζόμενη με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού, σε διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας έχουν βρεθεί καταγραφές, κατάστιχα, όπου δεν αναφέρεται μονάχατο ο πληθυσμός, αλλά αναφέρεται και η ποιότητα του πληθυσμού, δηλαδή τόσοι άνδρες, τόσοι γυναίκες, τα κτήματα που έχουν είναι αυτά και εκεί κατοικούν τόσοι δούλοι. Παραδείγματος χάρη έχουμε τέτοιες απογραφές από τη Θήρα, την Σαντορίνη, και μία επιγραφή η οποία έχει βρεθεί στη Λίτο και δείχνει σύνορα με κάποιον δριμό ή κάτι τέτοιο, μάλλον προέρχεται από ένα ανάλογο ντοκουμένιο, αλλά δυστυχώς δεν έχουμε καθόλου συγκεκριμένες πληροφορίες, σώζεται μόνο ένα μικρό κομμάτι το οποίο αναδείχνει το χαρακτήρα της επιγραφής, ότι είναι μία απογραφή, χωρίς όμως να μας δίνει πληροφορίες ούτε για τους τόπους, ούτε για... έχει αριθμούς επάνω, αλλά δεν έχει την αντιστοιχία. Η Ρωμαία ήταν πάρα πολύ συστηματική σε αυτό, μάλιστα σώζεται μία επιγραφή η οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι ο χωρισμός των συνόρων μεταξύ κνοσού, της συνδριμμένης απεικίας και γόρτινας, μπορούμε να την χρονολογίσουμε περίπου, διότι εκεί αναφέρονται συνεχώς μήλια, δηλαδή από το ένα μήλιο στο άλλο μήλιο, δηλαδή οροδίκτης και στο επόμενο μήλιο, και επειδή μήλια δεν μπορούν φυσικά να τοποθετηθούν στα όρη, το πιο πιθανό είναι ότι είναι ένας χωρισμός ο οποίος σχετίζεται με την πεδιάδα της Μεσαρασίας. Ήταν πολύ αναπτυγμένη η ρωμαϊκή διοίκηση, αλλά δυστυχώς δεν σώζονται τα αποτελέσματα τέτοιων απογραφών. Υπάρχει άλλη ερώτηση, η κυρία Δελικανάκη. Θα ήθελα να ρωτήσω, να μας προσδιορίσετε την εννοιολογική διάσταση της ρύσης «όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη», μια που μας είπατε ότι υπήρχαν τόσο καλά οδηκά δίκτυα κατασκευασμένα από τους Ρωμαίους, και αν εδώ στην Κρήτη πραγματικά εκτός από το οδηκό δίκτυο που γνωρίζω ότι οδηγούσε στη Γόρτινα, αν υπήρχε τόσο πολύ καλό δίκτυο που να ενώνει άλλες πόλεις που θεωρούσαν σημαντικές μετά τη Γόρτινα. Για να μιλικρινήσω, δεν ξέρω πότε ακριβώς δημιουργήθηκε η ρύση «όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη» και από ποιον, αλλά αυτή η ρύση δεν υποδηλώνει μόνο τη σημασία του οδηκού δικτύου, αλλά υποδηλώνει και την κεντρική σημασία την οποία έχει η Ρώμη ως η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Ειδικά στην Κρήτη είμαστε σε θέση λόγω των συνεχών ανακαλύψεων και νέων οροδικτών, αλλά και με μια άλλη πληροφορία στην οποία θα έρθω σε λίγα δευτερόλεπτα, να γνωρίζουμε ότι παρά το γεγονός ότι υπήρχαν δρόμοι ήδη από τη Μηνοϊκή Κρήτη, που έχουν ερευνηθεί από αρχαιολογικά surveys, γνωρίζουμε την ύπαρξη μηνοϊκών δρόμων, δύο σχετικές έρευνες έχουν γίνει στην Ανατολική Κρήτη. Έχουν βρεθεί καταστρώματα οδών, παραδείγματος χάρη στη Χερσόνησο. Γνωρίζουμε για την ύπαρξη πιο εκτεταμένου οδικού δικτύου, κυρίως από οροδίκτες, τα λεγόμενα μιλιάρια. Τέτοια μιλιάρια γνωρίζουμε ότι συνδέουν, παραδείγματος χάρη, το Δικτυνέο έδειξα ένα με την Γόρτινα, αλλά πρόσφατα βρέθηκε ένα στη Φανερωμένη, δηλαδή στην περιοχή της Φεστού, και μάλλον αυτό ανήκει σε ένα διαφορετικό οδικό κομμάτι, ένα κομμάτι οδού, το οποίο δεν σχετίζεται όπως γνωρίζαμε μέχρι σήμερα με τη Δυτική Κρήτη, αλλά με την Κεντρική Κρήτη. Η άλλη πληροφορία την οποία έχουμε είναι από παραστάσεις δρόμων στην λεγόμενη Τάμπουλα Ποϊτιγκεριάνα. Η Τάμπουλα Ποϊτιγκεριάνα είναι ένας χάρτης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο οποίος στη σημερινή του μορφή ανάγεται στον 15ο αιώνα, αλλά η αρχική του μορφή, δηλαδή το αρχικός χάρτης, πρέπει να είναι της εποχής περίπου του 4ου αιώνα μετά Χριστού, γιατί εμφανίζεται πάνω η Κωνσταντινούπολη και λίγο μετά γενέστερα. Αν κοιτάξει κανένας το χάρτη της Κρήτης στην Τάμπουλα Ποϊτιγκεριάνα, μπορεί να δει παραστάσεις δρόμων, οι οποίες δεν σχετίζονται μόνο με την Γόρτινα, αλλά καλύπτουν και άλλες περιοχές της Κρήτης. Είχα ένα slide για την ομιλία μου, αλλά επειδή έπρεπε να την συντομεύσω δεν το έδειξα. Αλλά έχουμε σχετικές πληροφορίες και είμαι σίγουρος ότι με συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες και κυρίως με μια νέα στροφή στο αρχαιολογικό υλικό, το οποίο προέρχεται από αυτές τις περιόδους, θα είμαστε σε θέση να έχουμε μια καλύτερη εικόνα. Είναι η Κρήτη ευνοημένη και από αυτή την πλευρά, διότι υπάρχει πάρα πολύ υλικό. Μια φορά είχα πει χαρητολογώντας ότι αν ο Εύανς δεν έπαιρνε άδεια για την ανασκαφή της Κνωσού, θα είχε ανασκάψει τη Λίτο, διότι αυτή ήταν η δεύτερη πόλη την οποία ανέφερε στην αίτηση αδείας. Και τότε δεν θα αναφερόμασταν στην Κρήτη ως το παράδειγμα μιας περιοχής με εξαιρετικά ευρήματα από την εποχή του Χαλκού ή μόνο γι' αυτό, αλλά θα αναφερόμασταν στην Κρήτη ως το μοντέλο κατανόησης μιας Ρωμαϊκής επαρχίας. Διότι αν είχε σκάψει ο Εύανς τη Ρωμαϊκή Λίτο, θα είχαμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα γενικά για τη Ρωμαϊκή Κρήτη. Το ίδιο ισχύει για την περιοχή της Χερσονήσου. Η Χερσόνησος, κατά τη γνώμη μου, είναι η καλύτερα γνωστή Ρωμαϊκή πόλη πλιν της Ρώμης σε όλη την αυτοκρατορία. Δεν υπάρχει άλλη πόλη που να γνωρίζει το δικό δίκηκτιο, το θέατρο, το οδείο, το ναό του αυτοκρατώρων κτλ. Αλλά αυτά τα πράγματα θα πρέπει να δημοσιευτούν και να γίνουν γνωστά. Είναι καταγεγραμμένα. Έχει γίνει πάρα πολύ δουλειά από πολύ καλούς αρχαιολόγους και φυσικά το πρόβλημα γνωστό στην Ελλάδα είναι ότι οι σωστικές ανασκαφές, οι οποίες είναι εξαιρετικά σημαντικές, ιδιαίτερα επειδή δίνουν στοιχεία που δεν τα περιμένουμε όταν κάνεις μια συστηματική ανασκαφή, την κάνεις επειδή γνωρίζεις που σκάβεις και τι περιμένεις να βρεις, όταν κάνεις μια συστηματική ανασκαφή βρίσκεις το μη αναμενόμενο. Και νομίζω ότι και στις αποθήκες των Μουσείων αλλά και στις καταγραφές που γενιές ολόκληρες αρχαιολόγων κάνουν, υπάρχουν πάρα πολλά στοιχεία τα οποία θα μας επιτρέψουν κάποτε να έχουμε μια πολύ καλύτερη εικόνα για αυτές τις περιόδους. Κάποια άλλη ερώτηση υπάρχει, όχι? Σας ευχαριστούμε κύριε καθηγητά. Παρακαλώ πολύ να μην φύγετε. Ευχαριστώ πολύ, δεν εξάντλησα το θέμα αλλά σίγουρα εξάντλησα την υπομονή σας. Έχουμε να σας μοιράσουμε τα ευχαριστήρια. Και θα καλέσω πριν τον κύριο Μανώλη Βασιλάικη να δώσει τα δώρα στον κύριο Χανιώτη και στην κυρία Καρέτσου. Επίσης έχω να πω ότι ο κύριος Σιφάικης, γλύπτης και μέλος της συντονιστικής επιτροπής της Ράχλης Πρωτοβουλίας, έφτιαξε ειδικά για τους ομιλητές μας μικρογλυπτά, γλυπτά τέλος πάντων, τα οποία θα προσφέρει σήμερα στους ομιλητές. Αν θέλετε παραμείνετε μαζί μας, εξάλλουν η τελευταία ημέρα της εκδήλωσης. Να κλείσουμε όλοι μαζί. Ευχάριστο. Ο κύριος Βασιλέκης δίνει τα δώρα τώρα. Θα λάβει και τον μύτο της Αδιάδνης, τον πρώτο τόμο, και επίσης, εδώ τα ξέρετε όλοι, δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο, η αφίσα της εκδήλωσης, διπλωμένη, και ο Σιφαίρης και μια εκθουσιενός φίλου της Πρωτοβουλίας, και επίσης αυτό είναι ένα γλυπτό σε πέτρα του κ. Γρηγόρη Σιφάκη. Ευχαριστούμε όλους τους ομιλητές, τους συντονιστές, τους κυρίους και τις κυρίες που προλόγησαν. Και επίσης θα ήθελα να σας διαβάσω μια πρόσκληση για την Παρασκευή 2 Ιουνίου. Την Παρασκευή 2 Ιουνίου θα γίνει παρουσίαση ενός βιβλίου του κ. Γιώργου Στασινάκη, γνωστός, είναι ο πρόεδρος της εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, «Καζαντζάκης ζορμπάς μια αληθινή φιλία», την Παρασκευή 2 Ιουνίου 2017. Για το βιβλίο θα μιλήσουν η κ. Αρένα Παπαδάκη, παραγωγός ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών εκπομπών και ο συγγραφέας. Στο επίσης χαιρετισμό θα πευθύνει ο κ. Μιχάλης Ταρουδάκης, καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, πρόεδρος του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη και θα συντονίσει η κ. Σοφία Κανάκη, φιλόλογος, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής της Διεθνίας Εταιρείας Φίλων Νίκος Καζαντζάκη. Παρακαλώ, αν μπορούν οι ομιλητές να περάσουν από τον κ. Σιφάκη εκεί αριστερά να πάρουν τα δώρα τους, τα χλιπτά. Οι ομιλητές που βρίσκονται στην αίθουσα αυτή τη στιγμή. Γιατί δεν είναι όλοι βέβαια εδώ. Το βράδυ θα κλείσουμε πανηγυρικά τις εκδηλώσεις μας με τη χοροδία Ιωνία Αϊδών, με τη Λένα Χατζηγεωργίου και στο πιάνο τον κ. Βαγγέλη Σαμαράκη. Στις 8 η ώρα η είσοδος είναι ελεύθερη. Θα χαρούμε να βρεθείτε μαζί μας για να κλείσουμε αυτό το κύκλο ομιλιών του Δευτέρου Μήτου της Αριάδηλες και υποσχόμαστε κάτι άλλο για το μέλλον εξίσου καλό. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Σας ευχαριστούμε για τη συμμετοχή σας και για τη συντροφή σας. |
