| : Λέγομαι Χιμωνίδης Μίλτος, είμαι φαρμακοποιός και μαζί με τον Γιάννη τον Ορφανίδη από το βιβλιοπλείο Όμικρος στην Πιερίον, κοντά στον Καραβασιλιάδη ο Βαζενάδικο, ξεκινάμε να κάνουμε μια παρουσίαση ενός ομοτοίμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών, τον κύριο Μανέτα Γιάννη. Αλλά πρώτα απ' όλα, πραγματικά, αισθάνομαι περήφανος για αυτή την πόλη τελικά. Εγώ νόμιζα ότι θα είμαστε εδώ 10 άτομα, 20. Και τώρα ξαφνικά βλέπω, το γεμίσαμε το μέρος. Και επίσης, με εντυπωσίασε και εμένα και τον καθηγητή, πώς έγινε σήμερα, και γενικά το έχουμε στην Βέρεια, όπου και να περπατήσαμε, όπου με τα μάξια κινηθήκαμε, ούτε ένα κορνάρισμα και σταματούσαν πάντα να περάσουμε. Σήμερα πραγματικά αισθάνομαι περήφανος. Ενώ είμαι και μισός θεσσαλονικιός, ας πούμε, νομίζω ότι έτσι ας ξεκινήσω. Δεν είναι μόνο εδώ. Είναι καλό. Λοιπόν, ας πάμε και στα γραμμένα. Σας καλωσορίζω και σας καλώ να γνωρίσετε έναν ωραίο επιστήμονα και άνθρωπο, έναν άνθρωπο που με την ολιστική του οπτική γωνία, παντρεύει επιστήμη με τη φιλοσοφία της ζωής του, παντρεύει επιστήμη με τη φιλοσοφία της ζωής. Ο Γιάννης Μανέτας γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Φυσιογνωσία και Γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Λίγο αργότερα, πήρε τον τίτλο του Διδάκτορα Βιολογικών Επιστημών από την Πάτρα το 1976. Το 1978 ξεκίνησε την πανεπιστημική του καριέρα και το 1993 εξελέγγει Καθηγητής Φυσιολογίας Φυτών στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Από το 1979 έως το 1984 πατούσα με τα ίδια χώματα. Εγώ σαν φοιτητής φαρμακευτικής, αυτός σαν επιστημονικό προσωπικό, μα δεν ευτύχησα να γνωριστούμε. Πράγμα που έγινε πολλά χρόνια αργότερα, όταν ο Πανδαμάτος χρόνος δεν μας άφησε τρίχα στο κεφάλι. Μια μέρα βρέθηκα στο Βιβλιοπωλείο Όμικρον, ψάχνοντας για κάποια στροφή στον δρόμο της λογοτεχνίας και ο Γιάννης Ορφανίδης με το άσφαλτο μάτι του μου πρότεινε το περιφητό να φυγήματα κάποιου Μανέτα. Κόλλησα, για πολλούς μήνες δεν ήταν κάποιος Μανέτας, ήταν μόνο ο Γιάννης Μανέτας. Κατανοητός, σοβαρός, μιλώντας με σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, γνώσης των ιστορικών γεγονότων που αναφέρεται, βαθιά ανθρώπινος και υπαρξιακά φιλοσοφημένος. Σήμερα θα μας μιλήσει για δύο από τα βιβλία του, το περιφητό να φυγήματα και το τελευταίο του η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον. Στο περιφητό να φυγήματα μας αφηγείται αυτοτελείς ιστορίες φυτών και πώς φυτά επηρέασαν ή επηρεάζουν τον άνθρωπο και τον πλανήτη στο βάθος χρόνου, σήμερα και στον πιθανό μέλλον. Ένα μεγάλο πλεονέκτημα του βιβλίου αυτού είναι ότι μπορείς να διαβάσεις οποιοδήποτε κεφάλαιο αυτοτελώς, ανάλογα με τον χρόνο σου, γιατί κάποια είναι λίγες ελίδες και κάποια εκτενέστερα. Παραδείγματος χάρη να αναφέρω ένα φυτό, Digitalis purpurea και Van Gogh. Ο φίλος του Van Gogh και διάσημος γιατρός της εποχής Gasset, θέλοντας να δοκιμάσει την εκδοχή της υποτιθέμενης αποτελεσματικότητας του φυτού στην υποτιθέμενη υπηλυψία του Van Gogh, του χορίγησε τη Digitalis. Σε λίγο μεγαλύτερες δόσεις, όμως, το φάρμακο έχει σαν παρενέργεια ξανθοπία, ενίσχυσης της αντίληψης του κίτρινου εις βάρος των άλλων χρωμάτων. Συγχρόνως βλέπεις και ακτινοβόλους δακτήλιους γύρω από φωτεινά αντικείματα. Εξού λοιπόν το κίτρινο σπίτι, τα χρυσάνθαιμα ή ένας τρινύχτα. Σίγουρα αυτό θα διάβαζε πρώτο ο φίλος μου, Σεφ Γιώργος Μεταξάς, που αρέσκεται στα περιληπτικό σου σιώδη, καθώς με τρία παιδιά τρέχει surround runner κάθε μέρα να προλάβει τη ζωή. Στο η ζωή σήμερα, άλλοτε αλλού και στο μέλλον, ο Γιάννης με μια αόρατη σκάλα με ανέβαζε στα σύννεφα, ως ένας άλλος πλάτων στον κόσμο των επιστημονικών ιδεών, αλλά μόλις κατέβαινα στα σκαλοπάτια και ζούσα στη πραγματική ζωή, ήμουν ήδη πιο δυνατός, πιο ριζωμένος, σαν τα φυτά που μιλετά επισταμένα. Με ανέβασε σε ένα ιστιοφόρο και ταξίδευσα στο παρελθόν. Είδα τη γη να φλέγεται, ένιωσα τις ακραίες συνθήκες, τους ασυγκράτες τους ανέμους, τα πρώτα αρχαιοβακτήρια στα βάθη των οκεανών, την μετέπειτα πολύ κοίταρη ζωή στη θάλασσα, την έξοδο των φυτών στη Χέρσο, την έξοδο των ψαριών στη Ξηρά, οι δινόσαυροι, οι αστεροειδείς, οι μεγάλες καταστροφές στον πλανήτη, η θεωρία της πανσυμπερμίας, η εμφάνιση των χώμων και του σημερινού ανθρώπου. Μόλις όμως με κατέβαζε από το ιστιοφόρο, έβλεπα ότι όλα αυτά δεν ήταν απλά ένα όνειρο, όλα βασισμένα στην πραγματικότητα, στην επιστήμη, στην αλήθεια. Ακόμη και η υποτιθέμενη ζωή στον μέλλον στηρίζεται στην όποια γνώση του παρόντος και του παρελθόντος. Όταν σαλπάρω λοιπόν στο τρικάταρ το καράβι του Μανέτα, αισθάνομαι πλήρης δυνατός στην αδυναμία μου, γεμάτος όνειρα και αυτοπεποίθηση. Έτοιμος, όπως λέει ο Γιάννης, να δω το αόρατο, να ακούσω το σιωπηλό, να μυρίσω το άζω, να αγγίξω το άπιαστο. Λοιπόν, λίγο πρωτού μιλήσει ο καθηγητής. Εντάξει, όπως θέλεις. Τότε σας παρουσιάζει ο καθηγητής Γιάννη Μανέτα να μας τα πει καλύτερα απ' όσους. Ευχαριστώ τον Μίλτο για τα καλά. Ευχαριστώ τον Μίλτο για τα καλά του λόγια και προκαταβολικά και την Όλγα. Ελπίζω να είναι και τα δικά σου καλά λόγια. Ευχαριστώ βέβαια όλους εσάς που κάνετε τον κόπο να έρθετε σήμερα εδώ. Ευχαριστώ και τη βιβλιοθήκη της Βέριας που είχα την τιμή το πρωί να ξαναγηθώ. Και θέλω να σας πω ότι πρόκειται για μια πολύ σημαντική βιβλιοθήκη. Πρέπει να είστε περήφανοι για αυτή τη βιβλιοθήκη και πρέπει να τη στηρίζετε όσο είναι δυνατόν. Τα βιβλία πάντα είναι ένας καλός φίλος. Ένας φίλος που δεν προδίδει εύκολα. Ακόμα και αν νιώσετε ότι ένα βιβλίο σας προδίδει επειδή θεωρείτε ότι δεν είναι καλό, αφήστε το στην πάντα. Κάποια άλλη στιγμή ενδεχομένως η αίσθησή σας για αυτό το βιβλίο να αλλάξει όταν το διαβάσετε στο μέλλον. Και αν ένα βιβλίο το διαβάσετε σήμερα και σας κάνει καλή παρέα και σας αρέσει βάτε το επίσης στην πάντα και ξανακοιτάξτε το μετά από 10 χρόνια. Τα βιβλία περιέχουν βέβαια τις απόψεις του συγγραφέα αλλά ο τελικός κριτής των βιβλίων είναι το κοινό το οποίο μπορεί να βρει τα δικά του πράγματα. Γιατί ένα βιβλίο όταν φεύγει από τον συγγραφέα και ταξιδεύει μπορεί κάποιοι άλλοι από τους αναγνώστες να βρουν πράγματα μέσα στο βιβλίο που δεν τα είχε καν σκεφτεί και ο ίδιος ο συγγραφέας όταν το έγραφε. Τώρα έχω χωρίσει αυτή την ομιλία σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος θα είναι έτσι κάπως γενικό και θα αφορά αυτήν την δραστηριότητά μου στην επιστημονική εκλαίκευση. Θα αφορά δηλαδή το πρώτο και το τρίτο από τα βιβλία που βλέπετε στην εικόνα. Και μετά από και την γνώμη του Μίλτου στο δεύτερο μέρος θα αναφερθώ κάπως περισσότερο στο περιφητών αφηγήματα. Αυτά τα βιβλία και τα τρία έχουν βγει από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης με χρονολογική σειρά. Η Αλήκη ήταν το πρώτο το 2010, το 2014 το περιφητών αφηγήματα και η ζωή σήμερα, άλλωτε άλλου και στο μέλλον είναι το πιο πρόσφατο. Βγήκε το 2018 πριν από μερικούς μήνες δηλαδή. Τώρα ένα συνηθισμένο ερώτημα που απευθύνουν οι υποψήφιοι αναγνώστες σε ένα συγγραφέα είναι γιατί έγραψες αυτά τα βιβλία, πώς σου κατέβηκε τέλος πάντων να γράψεις ένα βιβλίο ή να γράψεις αυτά τα πράγματα. Και βέβαια οι περισσότεροι και νομίζω δικαίως απαντούν ότι αυτή η συγγραφή βγήκε σαν μια εσωτερική ανάγκη. Θα μπορούσα να πω εδώ λοιπόν ότι αυτή τη συγγραφή, δεν ασχολιόμουν με τη συγγραφή. Από τότε που τέλειωσα το πανεπιστήμιο έκανα τα μεταπτυχιακά μου και βρήκα μια θέση στο πανεπιστήμιο της Πάτρας. Τι όμως συγγραφή ήταν αυτή, τι έγραφα τότε. Έγραφα βέβαια επιστημονικές εργασίες, δηλαδή τα αποτελέσματα των πειραμάτων μου και έγραφα και βιβλία για τους φοιτητές. Αυτού του είδους η συγγραφή είναι εντελώς διαφορετική. Μέσα στην επιστημονική γραφή πρέπει αναγκαστικά να είμαστε σαφείς και αυστηροί όταν γράφουμε και δεδομένης και της μεγάλης εξειδίκευσης που αναπτύσσεται συνεχώς μεταξύ των διαφορών επιστημονικών πεδίων, αναπτύσσεται και μέσα στο κάθε πεδίο μια ξεχωριστή γλώσσα η οποία ακριβώς επειδή πρέπει να είναι αυστηρή είναι και περιοριστική. Αυτή η γλώσσα, μια επιστημονική αργό ας το πούμε, γίνεται στο τέλος ακατανόητη για το ευρύ κοινό το οποίο νομίζω ότι διψά ή έχει τη διάθεση αν θέλετε να μάθει και τα επιστημονικά επιτεύγματα. Ωστόσο εμποδίζει αυτή η γλώσσα, η οποία γίνεται ξύλινη στο τέλος. Στη δική μου την περίπτωση λοιπόν, μιας και είχα μια συγγραφική δραστηριότητα, όπως σας την περιέγραψα, η διάθεση να γράψω επιστημονική εκλαίκευση, αν θέλετε επιστήμη για το ευρύ κοινό, δεν βγήκε με μία έννοια καθήκοντος, αν θέλετε να πω ότι τώρα εγώ ας πούμε τα επιτεύγματα της επιστήμης και αυτά που έμαθα όλα αυτά τα χρόνια στην πανεπιστημιακή μου καριέρα, επιτέλους να τα γράψω για το ευρύ κοινό και τα λοιπά. Μου βγήκε σαν ένα απλό ερώτημα, θυμάμαι, πριν από 15 περίπου χρόνια, σχετικά αργά, εάν εγώ ο Μανέτας μπορώ να γράψω επιστημονική εκλαίκευση. Και ξεκίνησα να γράφω, έτσι χωρίς στόχο, χωρίς πρόγραμμα κατά κάποιο τρόπο, χωρίς καν να έχω συνειδητοποιήσει μέσα στο μυαλό μου σε ποιούς θα απευθυνθώ. Απλώς έγραψα για να δω αν μπορώ να γράψω και όταν αυτά τα κείμενα, μετά από λίγο καιρό τα διάβασα και μου άρεσαν, εμένα, τα έδωσα και σε δύο-τρεις φίλους, μου είπαν εντάξει προχωρά σε φίλους που καταλάβαιναν ότι δεν θα μου δώσουν μια απάντηση πολιτικός ορθή, αλλά μια ουσιαστική απάντηση. Και από εκείνη τη στιγμή και πέρα άρχισα να σκέφτομαι και το κρωατήριο τους υποψήφιους αναγνώστες σε ποιους απευθύνονται λοιπόν. Νομίζω ότι απευθύνονται αυτά τα βιβλία σε εκείνους από εμάς που θέλουμε να μάθουμε πώς είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει και πώς εμείς τοποθετούμαστε μέσα σε αυτόν τον κόσμο, πώς αυτός ο κόσμος μας επηρεάζει και πώς αυτός ο κόσμος επηρεάζεται από εμάς. Αυτό είναι ανεξάρτητο, αν θέλετε, από το αν κάποιος έχει σπουδάσει ή όχι, αλλά είναι επίσης ανεξάρτητο και από το τι έχει σπουδάσει. Υποθέτω ότι πολλοί από εσάς έχετε σπουδάσει σε κάποια πανεπιστημιακή ή άλλη σχολή και έχετε μια εξειδίκευση που τη χρησιμοποιείτε στο επαγγελμά σας ενδεχομένως. Ο στόχος εδώ και για αυτά τα βιβλία, ήταν να συμβιβάσει και ένα πρόβλημα που υπάρχει με τις πανεπιστημιακές σπουδές. Ακριβώς επειδή αυτές γίνονται υπερβολικά εξειδικευμένες. Πράγμα που εμένα ως επιστήμονας, όχι με αποφθούσα ακριβώς, αλλά έβλεπα με επιφύλαξη αυτή την υπερβολική εξειδίκευση και φρόντιζα πολύ συχνά στο στενό επιστημονικό μου πεδίο μέσα στη βιολογία, το οποίο ήταν η βιολογία των φυτών. Φρόντιζα από καιρού ή σχερόν μέσα στη βιολογία των φυτών να αλλάζω θέματα, γιατί πίστευα ότι αυτό και καλύτερο δάσκαλο ενδεχομένως θα με έκανε, αλλά και θα μου έδινε μια ποικιλία αν θέλετε και στην ερευνητική μου δραστηριότητα. Και αυτό υπήρξε κατά κάποιο τρόπο αυτή, δηλαδή το χούι, αν θέλετε, να αλλάζω επιστημονικά παιδεία μέσα στη βιολογία των φυτών, με βοήθηση στη συνέχεια να γράψω και αυτά τα βιβλία. Ήρθαν όλα μαζεμένα μετά και κατέβηκαν με μεγάλη ευκολία ιδιαίτερα στο πρώτο βιβλίο. Τώρα, όσον αφορά αυτά τα βιβλία, δύο λόγια για το καθένα. Το πρώτο βιβλίο, «Τι θα έβλεπε η Ελλήκη στη χώρα των φυτών», μου βγήκε σαν μια προσπάθεια να υποστηρίξω τα φυτά. Δεδομένου ότι νομίζω ότι και το ευρύ κοινό, αλλά όχι μόνο το ευρύ κοινό, αλλά και οι επιστήμονες του χώρου θεωρούν ότι τα φυτά, μεταξύ των βιολογικών οργανισμών, τέλος πάντων, δεν έχουν τόσο μεγάλη υπόληψη. Δεν μπορούν να τραβήξουν το ενδιαφέρον, το επιστημονικό, ή το γενικότερο ενδιαφέρον του κοινού, δεδομένου ότι τα θεωρούμε οργανισμούς οι οποίοι είναι πολύ απλοί οργανισμοί, κάτι σαν αυτόματα ας το πούμε, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι. Σκεφτείτε παραδείγματος χάρη ότι ένα φυτό είναι ακίνητο, δηλαδή εκεί που προσγειώνεται ο σπόρος του, εκεί θα εγκατασταθεί και εκεί θα περάσει όλη του τη ζωή, η οποία μπορεί να είναι από μερικούς μήνες μέχρι μερικές χιλιάδες χρόνια σε μερικά αιωνόβια φυτά. Εκεί λοιπόν επί τόπου αυτός ο οργανισμός πρέπει να αντιμετωπίσει όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος, τα στοιχεία της φύσεως, δεν μπορεί να φύγει. Εμείς όταν κρυώνουμε πάμε κάπου να ζεσταθούμε, όταν ο ήλιος τα τακέφαλα μας βαράει το καλοκαίρι, πάμε κάπου σε μια σκιά, το φυτό δεν μπορεί να το κάνει αυτό. Πρέπει λοιπόν να απαντήσει επί τόπου με διάφορους τρόπους σε αυτά τα στοιχεία του περιβάλλοντος. Πρέπει να καταφέρει να αποφύγει τους εχθρούς του για να μην εξαντληθεί. Πρέπει να καταφέρει να αναπαραχθεί ενώ δεν κινείται. Εμείς βρίσκουμε τον τέρι μας εύκολα, ωστόσο τα φυτά είναι το ένα μακριά από το άλλο. Επομένως πρέπει να διαθέτει ιδιότητες, οι οποίες νομίζω ότι τελικά το κάνουν τόσο πολύπλοκο όσο τουλάχιστον και οι υπόλοιποι οργανισμοί. Για να μην πω ότι σε μερικές περιπτώσεις το κάνουν και ακόμα πιο περίπλοκο. Και αυτό, επειδή είναι και της μόδας στο DNA τώρα τελευταία, να πω ότι επειδή έχουμε τη δυνατότητα να μετράμε ποιά, πόσα γωνίδια περιέχει ο κάθε οργανισμός. Να πούμε, παράδειγμα, ότι ο ανθρώπινος οργανισμός περιέχει 23, 24, 25.000 γωνίδια. Κάπου εκεί παίζουν αυτά. Θα περίμενε κανείς από έναν απλό οργανισμό, παραδείγματος χαρή, να έχει λιγότερες συνταγές για την ανάπτυξή του. Τα γωνίδια είναι οι συνταγές της ανάπτυξής μας. Οι οποίες πρέπει αυτές οι συνταγές να εφαρμόζονται με μια ορισμένη σειρά ώστε να προκύψει άνθρωπος, να προκύψει πλατάνη, μύρα ή το καθεξής. Αν μετρήσουμε, λοιπόν, τον αριθμό των γωνίδιων πολλών φυτών θα δούμε ότι γενικώς έχουν περισσότερα, άλλα περισσότερα, αλλά γενικώς περισσότερα γωνίδια από ό,τι έχουμε εμείς, που θεωρούμε τον εαυτό μας τον πολυπλοκότερο, και υπό μια έννοια είμαστε, διότι είμαστε συμπεριφοριστικά περίπλοκοι. Με το πρώτο, λοιπόν, αυτό βιβλίο θέλησα να δώσω το στυλ ζωής των φυτών, να κατανοήσουμε το στυλ της ζωής τους, τον τρόπο της ζωής τους, και μέσα από αυτόν τον τρόπο της ζωής τους, τη διατροφική τους αφτάρκια, παραδείγματος χαρή, που θέλουν πάρα πολύ λίγα πράγματα, τα φυτά για να μεγαλώσουν, είναι νεράκι και μια χούφτα ανόργανα στοιχεία από το έδαφος, φως σαν πηγή ενέργειας, και άμφρακα διοξείδου, το άμφρακα σαν ποτέ από την ατμόσφαιρα, και με αυτά τα ολύγα υλικά έχουν την ικανότητα τα φυτά, που δεν έχουμε εμείς, να φτιάχνουν καλής ποιότητας τροφή, για να τροφοδοτούν στη συνέχεια όλη τη βιώσφαιρα, όλους τους υπόλοιπους οργανισμούς. Δεν μπορεί λοιπόν ένας τέτοιος οργανισμός να είναι απλός. Στη συνέχεια βέβαια, προχώρησα στο δεύτερο βιβλίο των περιφυτών αφηγήματα, για το οποίο θα πούμε περισσότερο στο δεύτερο μέρος, και θεώρησα κατά κάποιο τρόπο ότι με αυτά τα δύο βιβλία ξεμπέρδεψα πια τα φυτά, που ήταν το γήπεδό μου δηλαδή, γιατί η βιολογία των φυτών ήταν η εξιδίκευσή μου, βοήθησε βέβαια και η αυυπηρέτησή μου από το Πανεπιστήμιο πριν από πέντε χρόνια, οπότε επειδή είχα και το συνήθειο από παλιά να μην ασχολούμαι μόνο με τη δική μου, το δικό μου στενό πεδίο, ας πούμε, με τη βιολογία των φυτών, αλλά να διαβάζω και άλλα πράγματα, ήρθανε πάλι, ήρθε αυτή η ιδέα για το βιβλίο «Η ζωή σήμερα, αλλοτελού και στο μέλλον», που μερικά λόγια σας είπε πριν ο Μίλτος. Τώρα, θέλω λιγάκι να ασχοληθώ με το εξής που ανέφερα και προηγουμένως, ότι ο τελικός κριτής και αυτός που μπορεί να καταλάβει καλύτερα ένα βιβλίο είναι ο αναγνώστης. Πολλές φορές συμβαίνει στο συγγραφείς, είτε η κριτική των βιβλίων, είτε οι αναγνώστες, να τους πουν τι ακριβώς έκαναν. Και θέλω να σας πω ένα παράδειγμα από αυτού. Πριν από κάποιο καιρό έλαβα μια περίεργη πρόσκληση, δεδομένου ότι με την έκδοση αυτών των βιβλίων άρχισαν να γίνονται διάφορες προσκλήσεις για τις παρουσιάσεις των βιβλίων ή για γενικότερες ομιλίες, τέλος πάντων. Έλαβα λοιπόν μια πρόσκληση από μια ομάδα ψυχολόγων και ψυχιάτρων στην Αθήνα να κουβετιάσουμε για αυτά τα βιβλία. Και αντιμετώπισα με έκπληξη πρώτον, τι δουλειά τώρα έχω εγώ με τους ψυχολόγους και τους ψυχίατρους. Βέβαια εντάξει, σαν περιστατικό μπορεί να έχω, και φρόντισα να πάρω έτσι κάπως περισσότερες πληροφορίες. Τι θέλετε, ρε παιδιά, από μένα, τέλος πάντων. Μου είπαν αυτοί λοιπόν ότι αποτελούν και μια ομάδα ανάγνωσης που προσκαλούν διάφορους επιστήμονες ή καλλιτέχνες, τέλος πάντων, να συζητήσουν μαζί τους. Ότι οι ίδιοι εφαρμόζουν στην θεραπευτική τους προσέγγιση στους ασθενείς τους, κατά κάποιο τρόπο χρησιμοποιούν τον διάλογο. Και εκείνο λέει που είδαν στα βιβλία μου, είναι ότι η προσέγγιση μου είναι ακριβώς διαλογική, να πω διαλεκτική, για να ξαναθυμηθούμε αυτή την παλιά και ωραία λέξη. Και εκεί βέβαια ήρθαν όλες οι επιφυλάξεις μου, αλλά πριν πάω να κουβεντιάζω μαζί, ότι πρέπει πραγματικά και εγώ ίδιος να ξαναδω τα βιβλία μου και να δω πώς εγώ, χωρίς να το έχω σκοπό, λέει κατά αυτούς, προσέγγισα αυτά τα θέματα διαλεκτικά. Και ναι, φαίνεται ότι έτσι ήταν, και τους ευχαριστώ πολύ βέβαια για αυτή την ιδέα που είχαν. Πράγματι μπορούμε να πούμε ότι σε αυτά τα βιβλία είναι διάχειτος ο διάλογος, ας πούμε. Βέβαια, διάλογος όχι με τον τρόπο που εμείς συνδιαλεγόμεθα. Εμείς έχουμε την ομιλία, αυτή όμως την περίπλοκη ομιλία. Είμαστε το μόνο εμβιών που έχει αυτό το χάρισμα αυτής της περίπλοκης ομιλίας. Και άλλοι οργανισμοί βγάζουν κάποιους ήχους, τα πουλιά που κελαηδούν, τα κυτώδη λέγεται ότι έχουν, τα κυτώδη, οι φάλαινες και τα δελφίνια, ότι μπορούν να συνομιλούν κατά κάποιο τρόπο μεταξύ τους με μία γλώσσα που δεν την έχουμε ακόμη αποκρυπτογραφίσει. Ωστόσο, όπως και να έχει το πράγμα, δεν είναι τόσο περίπλοκη αυτή η ομιλία. Και δεν γίνεται αυτή η συνομιλία, αυτός ο διάλογος, δεν γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Στα φυτά παραδείγματος χάρη, αλλά και στα βακτήρια και στους μήκητες και σε πολλούς άλλους οργανισμούς έχουμε μία χημική γλώσσα με την οποία συνεννοούνται. Έχουμε μία οπτική γλώσσα με την οποία συνεννοούνται. Στα φυτά παραδείγματος χάρη, και αυτό περιγράφεται στο πρώτο βιβλίο στην Αλήκη, υπό μία έννοια μπορούν να δουν το περιβάλλον. Και γιατί μπορούν να το δουν, διότι έχουν ενδιαφέρον για το περιβάλλον αυτό. Μπορούν να καταλάβουν, μια και χρησιμοποιούν παραδείγματος χάρη, την ηλιακή ακτινοβολία σαν ενεργειακή πηγή. Τα ενδιαφέρει να δουν από πού είναι ο ήλιος. Έχει σήμερα συννεφιά ή έχει ηλιακάδα. Είναι μέρα ή είναι νύχτα. Γιατί όταν είναι νύχτα δεν μπορούν να φωτοσυνθέσουν, ενώ όταν είναι μέρα μπορούν να φωτοσυνθέσουν. Επιπλέον έχουν ανάγκη να δουν και το περιβάλλον τους με έναν άλλον τρόπο. Να δουν παραδείγματος χάρη αν δίπλα τους έχουν ένα άλλο φυτό. Γιατί το άλλο φυτό που έχουν δίπλα τους είναι ένας εν δυνάμια ανταγωνιστής. Και επομένως πρέπει να αντιληφθούν το περιβάλλον με μία οπτική γλώσσα πια, σαν τη δική μας οπτική γλώσσα βλέπουμε με τα μάτια, έτσι ώστε να καταλάβουν τι έχουν δίπλα τους. Και από τη στιγμή που αντιληφθούν παραδείγματος χάρη ότι έχουν έναν ανταγωνιστή δίπλα τους, θα πρέπει να φροντίσουν, να επεξεργαστούν αυτή την πληροφορία και να δουν πώς θα αντιδράσουν, πώς θα αλλάξουν τη συμπεριφορά τους. Παραδείγματος χάρη θα τα συνέφερε να αυξήσουν την ταχύτητα της καθήψωσης ανάπτυξής τους, έτσι ώστε ο ανταγωνιστής να μην τα σκεπάσει και να τους στερήσει την πηγή του φωτός. Ωστόσο και το διπλανό φυτό βλέπει το άλλο, το πρώτο μας φυτό. Και αυτό πρέπει να αντιδράσει με τον ίδιο τρόπο. Και οπότε αρχίζει ας πούμε ένας πόλεμος μεταξύ τους, ποιο θα πάρει περισσότερο ύψος. Καμιά φορά πρέπει τα φυτά να αντιληφθούν και αν αυτά τα άλλα φυτά που είναι δίπλα τους, μπας και μας συμφέρει να τα έχουμε δίπλα. Δηλαδή η επιθετική συμπερίφορα που περιέγραψα πριν, όταν δουν κάποιον που το θεωρήσουν ανταγωνιστή, μπορεί να γίνει συνεργατική συμπεριφορά, εάν με κάποιο τρόπο αντιληφθούν ότι το διπλανό φυτό το συμφέρει να είναι εκεί, διότι παραδείγματος χάρη μπορούν να συνεργαστούν και συνεργάζονται τα φυτά μεταξύ τους. Βοηθούν το ένα το άλλο υπό μία έννοια και η ελληλεγγύη την οποία και εμείς επιδεικνύουμε δεν είναι δικό μας μόνο χάρισμα, αλλά είναι και των υπολύπων οργανισμών κατά από κάποιες συνθήκες. Υπάρχει, αν θέλετε, ένας διάλογος μεταξύ μιας συμπεριφοράς ιδιοτελούς στους οργανισμούς σε όλους και μιας συμπεριφοράς αν ιδιοτελούς. Όταν το περιβάλλον ευνοεί τη μία ήταν το περιβάλλον ευνοεί τη άλλη, την άλλη έτσι αλλάζει και η συμπεριφορά αυτών των οργανισμών. Νομίζω ότι αυτή η έννοια του διαλόγου, ο οποίος σε αυτή την περίπτωση είναι διάλογος μεταξύ περιβάλλοντος, όπου το περιβάλλον εδώ είναι και το έμβιο και το άβιο, το αβιωτικό περιβάλλον. Αβιωτικό περιβάλλον είναι οι συνθήκες, ας πούμε, οι κλιματικές, οι θερμοκρασίες, το νερό το ένα το άλλο. Βιωτικό περιβάλλον είναι όλοι οι υπόλοιποι οργανισμοί. Πρέπει λοιπόν να υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ αυτού του περιβάλλοντος και των οργανισμών, έτσι, οι οργανισμοί να αντιλαμβάνονται το περιβάλλον και καμιά φορά να το τροποποιούν το περιβάλλον οι οργανισμοί. Έχουμε λοιπόν μία θέση, για να πάμε και στη διαλεκτική λιγάκι, ποια είναι η θέση ενός φυτού. Θα μιλήσω για θέση, αντίθεση, σύνθεση δηλαδή. Η θέση ενός φυτού είναι η υπόστασή του, αν θέλετε μπορούμε να το πούμε, ωραία, το γενετικό του υλικό. Τι ακριβώς συνταγές περιέχει αυτό το γενετικό υλικό για να δώσει ένα φυτό του συγκεκριμένου είδους. Ωραία, αυτό το φυτό λοιπόν εκεί πρέπει να αντιληφθεί τις συνθήκες του περιβάλλοντος, άρα πρέπει να τις μετρήσει, πρέπει να τις υπολογίσει, πρέπει να λάβει αποφάσεις για το πώς θα αλλάξει τη συμπεριφορά του. Και αλλάζοντας τη συμπεριφορά του μπορεί να τροποποιήσει και το περιβάλλον. Επομένως η ιστορία της γης με την ιστορία της ζωής, βρίσκοντας σε ένα συνεχή διάλογο, ευδεδομένο ότι το ένα επηρεάζει το άλλο. Πηδώντας το δεύτερο βιβλίο που θα πούμε με περισσότερα πράγματα αργότερα, να πάμε στο τρίτο βιβλίο και να δούμε πώς εκεί εφαρμόζεται αυτή η έννοια του διαλόγου. Εδώ επάνω στη γη, μέσα στη βιολογική και την πλανητική εξέλιξη, συνέβη ένα ιδιόμορφο γεγονός, ότι κάποια στιγμή μέσα από αυτή τη βιολογική, τη δαρβενική εξέλιξη, εμφανίστηκαν και οι χώμους, οι ανθρωπίδες. Οι ανθρωπίδες που γνωρίζουμε από το Παλαιοντολογικό Αρχείο είναι 15 με 20 περίπου. Δηλαδή 15 με 20 ήδη του γένους χώμο που είμαστε και εμείς. Εμείς είμαστε ο χώμος σάπιενς, θα έχετε ακούσει παραδείγμα τος χάριν για τον χώμο ερεκτούς ή τον χώμο νεάντερταλένσις, τον άνθρωπο του νεάντερταν. Όλοι αυτοί οι χώμοι έχουν εξαφανιστεί και οι αφεντιάμες είναι οι μόνοι που έμεινε από αυτή τη μεγάλη ομάδα οργανισμών. Όταν εμφανίστηκαν λοιπόν αυτοί οι οργανισμοί, που αυτό οφείλεται και σε πλανητικές και γεωλογικές συγκυρίες σε αυτό το συνεχή διάλογο που λέγουμε μεταξύ της εξέλιξης της γης και της εξέλιξης της ζωής, η Γη είναι ένας ιδιόμορφος πλανήτης, έχει πάρα πολλές ιδιομορφίες, οι οποίες συνέτειναν ώστε τελικά να εμφανιστούν και οι χώμο, οι οποίοι έβαλαν επιπλέον συνιστώσεις σε αυτό το διάλογο. Ανεπτύχθη λοιπόν για πρώτη φορά στην ιστορία της Γης η ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη και το νοημίζω το ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη για να μη μας περάσει από το μυαλό ότι οι υπόλοιποι οργανισμοί δεν έχουν νοημοσύνη, έχουν τη νοημοσύνη που τους αρμόζει, τη νοημοσύνη που πρέπει έτσι ώστε μετρώντας και αξιολογώντας το περιβάλλον, βιωτικό και αβιωτικό, να αποφασίσουν τι πρέπει να κάνουν. Εμφανίστηκε λοιπόν ο χώμο ο οποίος εξημέρωσε τη φωτιά, εξημέρωσε την πέτρα, άρχισε να φτιάχνει εργαλεία και άρχισε να ομιλεί, να συνδυαλέγεται μεταξύ τους. Μαζί με κάποιες άλλες βιολογικές ιδιομορφίες οι οποίες ευνόησαν και τις οποίες περιγράφονται βέβαια μέσα στα βιβλία, αλλά δεν αναγκεί τώρα να εξειδικεύσουμε, μαζί με κάποιες άλλες βιολογικές ιδιομορφίες λοιπόν συνέτειναν ώστε να εμφανιστεί αυτό που ονομάζουμε πολιτισμός, έτσι και τώρα μιλάμε για πολιτισμό, από τότε που εμφανίστηκε ο χώμο, ήταν ένα πολιτιστικό γεγονός ότι εξημέρωσε τη φωτιά και εξημέρωσε και την πέτρα. Βέβαια κάποια στιγμή εμφανίστηκε και ο τεχνολογικός πολιτισμός σε κάποια στιγμή της ιστορίας, ωστόσο αυτό έβαλε μια επιπλέον συνιστόσα επαναλαμβάνω, την πολιτισμική εξέλιξη, η οποία πολιτισμική εξέλιξη των ανθρωπηδών, των προηγούμενων χώμων, επηρέαζε την ίδια τη ζωή επάνω στον πλανήτη. Άρχισε επομένως να γίνεται και ένας διάλογος μεταξύ της βιολογικής εξέλιξης και της πολιτισμικής εξέλιξης. Και στη συνέχεια, το τελευταίο μεγάλο ορόσιμο κατά κάποιο τρόπο στην ιστορία της γης και της ζωής, το οποίο συνέβη μόλις πριν από 12.000 χρόνια, ο άνθρωπος 12.000 χρόνια πριν δεν υπήρχαν οι υπόλοιποι χώμο, ο μόνος χώμος που υπήρχε πάνω στη γη με πολύ μικρούς πολιτισμούς ήταν ο χώμος άπιας. Τότε, λοιπόν, μέσα από κάποιες συγκυρίες βιολογικές και πολιτισμικές, άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβρισκε την τροφή του άνθρωπος. Μέχρι τότε ήταν κυνηγός και συλλέκτης τροφής από τη φύση, έβρισκε και έτρωγε. Κυνηγούσε ή συνέλεγε καρπούς και βολβούς από τη φύση, δεν πεινούσε, ζούσε σε μικρές ομάδες, δεν είχε κανέναν λόγο να έχει μόνιμα καταλήματα, δεδομένου ότι όταν σε κάποια περιοχή, παραδείγματος χάρη, που ζούσε μία ομάδα παλαιολυθικών ανθρώπων εξαντλήτωτο περιβάλλον, υφέρουσα η διατροφική ικανότητα του περιβάλλοντος εξαντλήται, μπορούσε να πάει παραπέρα, επομένως δεν ζούσε μόνιμα κάπου, ήταν νομάδες. Κάποια στιγμή, όμως, μέσα από κάποιες συγκυρίες, επαναλαμβάνω, περάσαμε σε μία άλλη παραγωγική διαδικασία, πια ο άνθρωπος άρχιζε να παράγει την τροφή του, μέσα από την επινόηση της γεωργίας και της κτινοτροφίας και την εξημέρωση ζώων και φυτών. Αυτό ήταν το τελευταίο μεγάλο ρώσιμο που οδήγησε στην τελευταία περίοδο της ιστορίας της Γης και της Ζωής, που νομίζω ορθά έχει ονομαστεί ανθρωπόκενο, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι ο κυδίαρχος παίκτης επάνω στη Γη από εκεί και πέρα, βάζοντας ακόμη περισσότερες συνιστώσεις σε αυτόν τον διάλογο που επηρεάζει την κατάσταση των πραγμάτων επάνω στον πλανήτη. Παραδείγματος χάρη, μετά από τη γεωργία και την κτινοτροφία άρχισαν οι πληθυσμοί να αυξάνονται του ανθρώπου για διάφορους λόγους που περιγράφονται στα διβλία. Άρχισε ο άνθρωπος πια από τη στιγμή που έφτιαξε κήπους και στάνες δίπλα του να εγκαθίσταται μόνιμα κάπου. Δεν είχε, λοιπόν, αυτό το περαδόθη και αυτό, παραδείγματος χάρη, είχε ως αποτέλεσμα να μπορεί να φτιάχνει ακόμα πιο βαριά εργαλεία. Όταν κάποιος είναι νομάς, περιφέρεται δεξιά και αριστερά, δεν μπορεί να έχει βαριά εργαλεία. Μπορεί να έχει τη διανοητική ικανότητα να τα φτιάξει αυτά τα εργαλεία, αλλά πώς να τα κουβαλήσει. Από τη στιγμή που εγκαθίσταται μόνιμα, λοιπόν, μπορεί να φτιάξει και πιο περίπλοκα εργαλεία και πιο βαριά εργαλεία. Και τότε, εκείνη την εποχή, λοιπόν, δίνεται το έναυσμα για μία άλλη μεγάλη αλλαγή, που είναι μία αλλαγή στις κοινωνικές δομές πια της ανθρωπότητας. Διότι μέχρι τότε ο παλαιολογικός άνθρωπος ζούσε σε κοινωνίες μοιεραρχικές, σε κοινωνίες ισοτιμίας, σε κοινωνίες εξεισωτικές, όπως λέμε, με άλλες αρχές, άλλες ηθικές αρχές. Οι αλλαγές που έγιναν μετά από την επινέωση της Γεωργίας και της Συνοτροφίας, άλλαξαν τα πράγματα και όσον αφορά την κοινωνική δομή της ανθρωπότητας. Οι δομές αυτές έγιναν πιο περίπλοκες, πιο ιεραρχικές, έγιναν στη συνέχεια κρατικές αυτές οι δομές. Αυτό ήταν μία τεράστια αλλαγή, τεράστια αλλαγή. Και δεν αφορά μόνο τον ανθρώπινο πληθυσμό, που πια είναι τόσο πολύς, τόσο μεγάλος, που δεν αφήνει και πολύ χώρο για τους υπόλοιπους οργανισμούς. Τέλος πάντων αυτός ο διάλογος, ο πολλαπλός διάλογος, μεταξύ βιολογίας, ιστορίας, ιστορίας της Γης, γεωλογικής ιστορίας της Γης, πλανητικής ιστορίας της Γης, κλιματικής ιστορίας της Γης, μπαίνει ο πολιτισμικός διάλογος πια από τον άνθρωπο αποκλειστικά και στη συνέχεια ένας διάλογος μεταξύ παλαιών και νέων κοινωνικών δομών, ο οποίος βάζει και έναν επιπλέον διάλογο αυτόν της αλλαγής της συμπεριφοράς μας και της αλλαγής των ηθικών μας αξιών. Να μην πολυλογώ όμως επ' αυτού και να μπω τώρα στο δεύτερο βιβλίο, το Περιφυτών Αφηγήματα, όπου και εδώ πάλι νομίζω ότι μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ένα διάλογο, ένα διάλογο μεταξύ της βιολογίας των φυτών και της ιστορίας. Σας έλεγε προηγουμένως ο Μίλτος ότι αποτελείται αυτό το βιβλίο από αυτοτελεί αφηγήματα, το λέω και στον τίτλο αλλά θα μπορούσα να πω και βιγήματα, για φυτά, για τα οποία επειδή ο άνθρωπος ενδιαφέρθηκε, και γιατί ενδιαφέρθηκε, γιατί αυτά τα φυτά έχουν κάποιες ιδιαίτερες βιολογικές ιδιότητες. Ενδιαφέρθηκε λοιπόν ο άνθρωπος και έτυχε μερικά από αυτά τα φυτά να έχουν και σημαντική επίπτωση στην ίδια την ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν είναι απαραίτητα τα φυτά τα οποία καταναλώνουμε ως τροφή, γιατί θα μπορούσε να μπει κανείς, ναι τα συντηρά, φυσικά επηρέασαν την ιστορία της ανθρωπότητας τα συντηρά, ήταν η αιτία να δημιουργηθούν οι πρώτες πόλεις κράτη στη Σουμερία. Και σε όλο τον κόσμο στη συνέχεια. Παντού όπου δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις κράτη, θα δείτε τη δυνατότητα εξημέρωσης ενός συντηρού. Το Στάρι και το Κρυχάρι στην Σουμερία, το Ρήζι στην Κίνα στις πρώτες κιναιζικές κρατικές οντότητες, το Καλαμπόκι στις πρώτες οντότητες κρατικές των Ίνκας και των Αστέκων στην Αμερική. Τα Δημητριακά λοιπόν είναι, κατά κάποιο τρόπο, επειδή έχουν κάποιες βιολογικές ιδιότητες, αλλά και κάποιες, θα έλεγα, πώς να το πω αυτό δεν βρίσκω την κατάλληλη λέξη, επειδή μπορούν να φορολογηθούν εύκολα, τέλος πάντων, από τα κράτη τα οποία δημιουργήθηκαν, αποτέλεσαν το έναυσμα για την ανάπτυξη αυτών των κρατών. Και από εκεί και ύστερα αυτά τα κράτη, επειδή είχαν και ανάγκη, παραδειγματος χάρη, να βρουν εργατικό δυναμικό από τους γύρω χώρους, είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρωπότος που φτιάχνουν στρατοί, επαγγελματικοί στρατοί, είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρωπότος που ο άνθρωπος εκμεταλλεύτηκε τον άνθρωπο, ξεκινώντας τη δουλεία η οποία συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας και πολλά άλλα πράγματα που άλλαξαν και τη συμπεριφορά μας και τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Λοιπόν, έχουμε λοιπόν στον Περιφητό Αφηγήματα μερικές τέτοιες ιστορίες και όπως σας είπε και ο Μίλτος, είναι μάλλον εύκολο να διαβαστεί αυτό το βιβλίο, μπορεί να διαβαστεί από το τέλος προς την αρχή, δεν έχει σημασία από πού θα ξεκινήσει κανείς, δεν είναι ένα μυθιστόρι μας, είναι διηγήματα κατά κάποιο τρόπο. Και ανάλογο με το χρόνο που διαθέτει και ανάλογο και με τη διάθεση που διαθέτει, υπάρχει αφήγημα το οποίο είναι μισή σελίδα και αφήγημα το οποίο είναι 30 σελίδες. Εάν θέλει λοιπόν το βράδυ πριν κοιμηθεί, όχι όμως για να κοιμηθεί έτσι, να διαβάσει κάτι από εδώ, μπορεί να δει πόσο τον παίρνει σε χρόνο παραδείγματος χάρη. Τώρα, διάλεξα λοιπόν για αυτό το βιβλίο για να δείτε και τη δομή του. Ναι, πριν όμως πάω εδώ, κάτι που ξέχασα το ανέφερε ο Μίλτος Σαραθέλα και εγώ να το τονίσω. Πολλοί από εσάς μπορεί να φοβηθούν και δικαιολογημένα ότι ενδεχομένως τα δύο άλλα βιβλία, το πρώτο και το τρίτο παραδείγματος χάρη, να ξεπερνούν ας πούμε τις δυνάμεις μου. Μπορεί και να συμβεί έτσι, ωστόσο τα δύο άλλα βιβλία, το πρώτο και το τρίτο, η Αλνίκη και η Ζωή, εκεί φρόντισα να βάλω πλαγιότιτλους στα κεφάλαια. Δηλαδή, υπάρχουν στη σελίδα, ποιά είναι το κυρίως κείμενο, ποιά είναι την κυρίως σελίδα, αλλά υπάρχει και ένα περιθώριο δεξιά ή αριστερά μεγάλο, στο οποίο παρεμβάλλω κάποιες μικρές προτάσεις σαν σχόλια, σαν συμπεράσματα αυτών που λέγονται στο κυρίως κείμενο. Αυτά τα σχόλια, συμπεράσματα κλπ, αυτή η πλαγιότιτλ είναι γραμμένη με ένα τέτοιο τρόπο, οπότε να μπορούν να διαβαστούν μόνο οι πλαγιότιτλοι και όχι το κυρίως βιβλίο. Δηλαδή, έχουν μια συνέχεια μεταξύ τους. Και εάν κανείς επομένως, σε ένα συγκεκριμένο κεφάλαιο, νιώσει κάποια δυσκολία, κάτσε ρε παιδί μου, αυτό δεν το καταλαβαίνω, μπορεί να το ξεπεράσει αυτό το κεφάλαιο διαβάλλοντας πλαγιότιτλους, οι οποίοι, όπως είπαμε, διαβάζονται συνεχώς, έχουν μια συνέχεια, είναι ένα μικρό βιβλίο με άλλα λόγια μέσα στο μεγάλο. Αυτό νομίζω ότι μπορεί να διευκολύνει κάποιους, οι οποίοι μπορούν στη συνέχεια, διαβάζοντας και τους υπόλοιπους πλαγιότιτλους, τόσο να αποφασίσουν τι θέλουν να διαβάσουν από αυτό το βιβλίο. Πάω λοιπόν στο περιφητών αφηγήματα και για να σας δώσω την δομή με την οποία είναι γραμμένο αυτό το βιβλίο, θα έλεγα ότι και τα υπόλοιπα βιβλία είναι γραμμένα με αυτή τη δομή, γιατί νομίζω ότι δεν θυμάμαι αν το είπα προηγουμένως ότι στην επιστήμη για το ευρύ κοινό, πρέπει να γράφουμε με ένα τρόπο μύθι στο ρηματικό ή αφηγηματικό, χωρίς βέβαια να προδίδουμε την ίδια την επιστήμη. Εδώ λοιπόν, για να μπορέσω να μεταφέρω το στήλ αυτού του βιβλίου, θα μου επιτρέψετε εν μέρη να μιλάω και εν μέρη να διαβάζω μερικά κομμάτια από αυτό το βιβλίο, ή ίσως αυτό να είναι… Λοιπόν, ένα από τα αφηγήματα, τα οποία θέλω να αναφερθώ, είναι αυτό που αφορά την παπαρούνα. Δεν μιλάω για την δροσάτη παπαρούνα του ΑΤΚ, μιλάω για την υπνοφόρο παπαρούνα, από την κάψα της οποίας η κάψα είναι ο καρπός της κατά κάποιο τρόπο, αυτό το σφαιρικό που βλέπετε σε αυτή την εικόνα, που την εμπνεύστηκε ο καλλιτέχνης του ΑΤΚ. Αν κανείς χαράξει αυτή την κάψα, τότε βγαίνει ένας πιχτός χυμός, τον οποίο τον ονομάζουμε όπιο. Το οποίο όπιο βέβαια, περιέχει ένα άθρισμα από αλκαλοειδή, τη μορφήνη, την κοδείνη και διάφορα άλλα. Και βέβαια, είναι ένα παράδειγμα, αφού βλέπετε, ένα παράδειγμα αυτή η υπνοφόρος παπαρούνα για το πώς μία πανάρχαια συνήθεια του ανθρώπου να χρησιμοποιεί το όπιο ως φαρμακευτική ουσία και ως παρεστισιωγόν, όταν εν πάση περιπτώσει θέλει να ξεφύγει λίγο από τα βάσανα που έχει. Πώς λοιπόν, σε όλη την πορεία της ιστορίας, δεν αναφέρθηκε ποτέ, από τότε που έχουμε γραφεί και κατά πάσα πιθανότητα και πολύ πιο πριν, κάποιο πρόβλημα κατάχρησης αυτής της ουσίας, ενώ το πρόβλημα αυτό εμφανίστηκε από το 1800 και μετά. Που εδώ έπαιξε ρόλο και η επιστήμη και η τεχνολογία, αλλά και οι κοινωνικές συνθήκες. Διαβάζω λοιπόν πώς ξεκινάει αυτό το αφήγημα. Και ποιος δεν θα ήθελε να νιώθει, έστω και πότε πότε, χαρούμενος χωρίς να συντρέχει σημαντικός λόγος. Να αισθάνεται ακούραστος έστω και χωρίς τροφή. Ακράδαντα βέβαιος απέναντι στην εύλογη αμφιβολία. Ατρόμητος απέναντι σε πραγματικούς κινδύνους. Ποιος δεν θα ήθελε να αναβλήσουν από μέσα του χωρίς επιφυλάξεις και δισταγμού στα κρυμμένα χαρίσματά του. Η καταπιεσμένη δημιουργικότητά του. Όπως του Εκτώρ Μπεριλιώζ, του Σαρβόρντ Λέερ, του Τσάρφς Δίκενς, του Λιούις Κάρολ, του Ζιγμουντ Φροίδ και πολλών άλλων. Χωρίς όμως και να έχει την τύχη του Ρέινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, του Τζίμι Χέντριξ ή του Τζίμ Μόρισον. Όλοι τους ήταν καταναλωτές οπίου. Τους χωρίζει όμως ένας αιώνας, αλλά και το γεγονός ότι οι πρώτοι αγόραζαν τη σκόνη της ευτυχίας τους για λιές δεκάρες, ενώ οι δεύτεροι για μια περιουσία. Οι πρώτοι ήλεγχαν το πάθος τους, ισορροπούσαν μεταξύ επιθυμίας και αίθισμου και πέθαναν από άλλα αίτια κοντά στο προσδόκημο ζωής για την εποχή τους. Οι δεύτεροι έφυγαν πρόωρα από υπερβολική δόση. Στον δυτικό κόσμο ένας αιώνας ήταν αρκετός για να αντατρέψει το φυτό της χαράς των αρχαίων σουμερίων και των μηνοειτών σε επικίνδυνο δαίμονα. Όχι, δεν άλλαξε μέσα σε 100 χρονιά η σύσταση του οπίου, του χυμού δηλαδή που εκκρίνει η κάψα της υπνοφόρου Παπαρούνας όταν χαραχτεί άγουρη. Δεν έγινε πιο δηλητηριώδηση περιεχόμενη μορφήνη. Άλλαξε όμως ο τρόπος διάθεσης του προϊόντος. Έγινε πιο σύγχρονος, πιο εμπαρευματικός και ανδυνάμι προσωδοφόρος. Υπό μία έννοια όμως και εδώ μπαίνει το πώς η Παπαρούνα επηρέασε την ιστορία. Το κοινωνικό πρόβλημα των ναρκωτικών στις δυτικές κοινωνίες είναι κάτι σαν θεία δίκη, διότι οι δυτικοί την περίοδο της απεκκαιοκρατίας χρησιμοποίησαν πολλά μέσα από έξυπνα εμπορικά τεχνάσματα μέχρι την ομίδια, για να κλείσουν τα εμπορικά τους ελλείμματα διοχετεύοντας μεγάλες ποσότητες οποιούς στην Κίνα. Θα αναφερθώ λοιπόν σε λίγο στον πόλεμο του οποιού στην Κίνα. Ως αποτέλεσμα, μέσα σε δύο αιώνες, η κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά και επιστημονικά προηγμένη Ανατολική Αυτοκρατορία της Κίνας μετατράπηκε σε ένα εξασθενημένο ερήπιο με το ένα τέταρτο του πληθυσμού της σοβαρά εθισμένο. Η ιστορία της Μήκωνος της Υπνοφόρου, η οποία κάποτε ήταν Δόκτωρ Τζέικιλ και μετά έγινε ο κ. Χάιντ λοιπόν, μ' φαίνεται ότι είναι από το μυθιστόριμα του του του Στήβενς, δεν θυμάμαι. Είναι ιδιαίτερα διδακτική για το πώς μια ήπια και ελελογισμένη χρήση ενός δώρου της φύσης μπορεί να εξελιχθεί σε επικίνδυνη και ανεξέλεκτη κατάχρηση. Αυτό έτσι σαν εισαγωγική παράγραφος στο κεφάλαιο, όπου βέβαια ξεκινάμε στη συνέχεια με τις βιολογικές ιδιότητες αυτών των ουσιών που εκκρίνει η Παπαρούνα, η Υπνοφόρος Παπαρούνα. Συζητάμε επίσης για τα φαινόμενα του εθισμού, της αντοχής και της ανοχής που δημιουργούν τελικά τα προβλήματα της τέρισης. Συζητάμε τους λόγους για τους οποίους η Παπαρούνα φτιάχνει αυτές τις ουσίες, διότι η Παπαρούνα τις φτιάχνει και τους δικούς της λόγους και όχι για να έχουμε εμείς υπνοτικά παρεστισιωγόνα ή παυσίπονα. Και συνεχίζουμε, παραδείγματος χαρήν, τους λόγους για τους οποίους και εμείς οι ίδιοι παράγουμε τα δικά μας οποιοειδή, τα φυσικά οποιοειδή, ίσως έχετε ακούσει τις εντορφίνες, τις λεγόμενες, τις ουσίες της χαράς που όταν αισθανθούμε ωραία εκκρίνονται από τον εγκέφαλό μας και μας δίνουν αυτή την αίσθηση της χαράς. Και ελπίζω να μη σας ξενίζει ότι αυτή η αίσθηση της χαράς που την έχουμε αναγάγει στα ψυχικά φαινόμενα έχει μια χημική βάση, δεν κάνει τη χαρά μας λιγότερη ή περισσότερη, αυτό η χαρά είναι χαρά. Πώς τώρα έγινε αυτός ο πόλεμος του οποίου. Επαναλαμβάνω εδώ ότι η γραφή, η εποχή από την οποία έχουμε γραπτά κείμενα, ανάγεται γύρω στα 6-7.000 χρόνια πριν από σήμερα, όπου επινοήθηκε η γραφή για λόγους λογιστικούς κυρίως και εμπορικούς στην αρχαία Σουμερία. Από εκεί και ύστερα λοιπόν έχουμε κάποια γραπτά κείμενα, οι μηνοείτες που χρησιμοποιούσαν το όπιο δεν άφησαν γραπτά κείμενα, ενώ είχαν γραπτά κείμενα αλλά δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί η γραμμική άλφα νομίζω ακόμη. Ωστόσο ο Ιπποκράτης παραδείγματος χαρή, ο Διος Κουρίδης, αυτοί οι δυο μεγάλοι γιατροί της αρχαιότητας, συνιστούσαν τον χυμό του οποίου για διάφορους λόγους. Παραδείγματος χαρή για την κατασταλτική του δράση σε ηρεμή, για την παυσίπωνη δράση του, για την υπνοτική του δράση. Και αυτό φαίνεται ότι συνεχίστηκε για πολλούς αιώνες αργότερα, διότι ξέρουμε παραδείγματος χαρή ότι οι εμπορικοί δρόμοι του μεταξιού από την Ανατολή προς τη Δύση που έλεγχαν οι Άραβες, μέσω αυτών των οδών η Δύση είχε γνωρίσει το όπιο, όπως το γνώριζε και η Ανατολή. Και όλοι χρησιμοποιούσαν, ή εν πάση περιπτώσει, όποιος ήθελε χρησιμοποιήσου το οποίο, χωρίς επαναλαμβάνω από γραπτές πηγές, να φαίνεται ότι υπήρξε κάποιο κοινωνικό πρόβλημα από αυτή την χρήση, διότι ήταν χρήση και όχι κατάχρηση. Τα πράγματα άρχισαν να ζορίζουν κάπως στην Κίνα, διότι ξέρετε ότι η Κίνα, σε αυτήν την εποχή των μέσων χρόνων που άρχισαν οι μεγάλες λεγόμενες ανακαλύψεις, δηλαδή που οι Δυτικοί επινόησαν τα μεγάλα καράβια, τα ιστιωφόρα και αποφάσισαν να εξερευνήσουν τον κόσμο, ουσιαστικά κατέληξε όλος ο υπόλοιπος κόσμος μια επικία των Δυτικών κοινωνιών, δεν κατάφεραν ποτέ να κάνουν πραγματική επικία την Κίνα. Ωστόσο την εκμεταλλεύτηκαν βέβαια. Στην αρχή ξεκίνησε ένα εμπόριο. Ο κιναιζικός πολιτισμός, όπως και ο Ιαπωνέζικος σε αυτήν την Ανατολική πολιτισμία, έχουν στην κουλτούρα τους την έννοια της αφτάρκειας. Δηλαδή βλέπουν τους άλλους, τους εμπόρους παραδείγματος χάρη, που πήγαιναν εκεί με μια επιφύλαξη. Τι θέλουν αυτοί από εμάς, τι μπορούμε να τους δώσουμε και τι μπορούμε να πάρουμε από αυτούς. Ωστόσο δεν θέλουμε να μας επιβάλλουν την κουλτούρα τους. Και δεν μπορούσαν να επιβάλλουν την κουλτούρα τους οι Δυτικοί, όπως την επέβαλαν παραδείγματος χάρη με τους ιεραπόστολους στην Αφρική και στην Αμερική. Ωστόσο αποκαταστάθηκαν εμπορικές σχέσεις. Τι ενδιέφερε εκείνη την εποχή που οι Δυτικοί με τα καράβια τους έσπασαν τους χερσαίους δρόμους των Αράβων και ξεκίνησε από εκεί και ύστερα η παρακμή των αραβικών κοινωνιών. Εκείνο που ήθελαν λοιπόν από την Κίνα ήταν το μετάξι και το τσάι στην αρχή. Και μετέφεραν λοιπόν τσάι, αγόραζαν τσάι στην Κίνα και οι Κινέζοι φυσικά ήθελαν κάποια ανταλλάγματα. Δεν τους ενδιέφεραν όμως τα μπιχλιμπιδάκια και τα καθρεφτάκια, τους ενδιέφεραν τα πολύτιμα μέταλα και άρχισαν να ζητάνε λοιπόν από τους Εγκλέους, από τους Ολλανδούς, άρχισαν να ζητάνε ασύμι και χρυσάφι. Τα δίναν. Ωστόσο κάποια στιγμή άρχισε αυτό το εμπορικό ισοζύγιο να περνάει σε μια ενισορροπία. Άρχιζαν τα αποθέματα χρυσού και ασυμίου παραδείγματος χάρη στη Δυτική Ευρώπη να μειώνονται και να τα μαζεύουν οι Κινέζοι. Αυτό δεν άρεσε φυσικά στις δυτικές δυνάμεις. Κάποια στιγμή βέβαια ενδιαφέρεσαν και για την πορσελάνη η Δυτική και αυτό ήταν εντελώς τυχαία. Δηλαδή η πορσελάνη η Κινέζικη είναι πάρα πολύ εκλεπτισμένη και βέβαια και μόλις εκείνη τη ζωγραφική, την περίφημη τους κήπους που ζωγραφίζουν από την Κινέζικη είναι καταπληκτικά αρισθουργήματα. Δηλαδή αυτά δεν τα είχαν ψιλιαστεί οι Δυτικοί, ωστόσο η μεταφορά του τσαγιού και του μεταξιού έχει ένα πρόβλημα με το καράβι, ότι είναι ελαφριά αυτά τα πράγματα. Και τα καράβια χρειάζονται έρμα στον πάτο τους για να μπορούν οι άνεμοι να μην τα επηγενοφέρουν στους οκεανούς. Δεν πατικώνεται πολύ το τσάι ούτε το μετάξιο στην Αβαρίνη τέλος πάντων. Κι ένας έμπορος τότε Εγκλέζος στην Κίνα είχε τη φαϊνή ιδέα να πάρει σκεύη ποσελάνινα, βάζα κτλ για να τα βάλει γέρμα στο καράβι. Και βασικά για να μην πιάνουν πολύ χώρο τα έσπασε, τα έκανε κομματάκια και τα στίβαξε στο αμπάρι. Ωστόσο κάποιοι τέλος πάντων φιλότεχνοι δυτικοί όταν τα είδαν αυτά τα πράγματα τα εκτίμησαν. Και από τότε άρχισε και το εμπόριο της ποσελάνις με την Κίνα, τρία προϊόντα λοιπόν με τάξι τσάι ποσελάνι. Ωστόσο όταν άρχισε αυτή η ανισορροπία στο εμπορικό ισοζύγιο, οι Εγκλέζοι κάτι έπρεπε να κάνουν. Και εκείνο που σκέφτηκαν να κάνουν ήταν να βιοχεντεύσουν στην Κινέζικη αγορά. Λέγαμε λοιπόν ότι οι Κινέζοι φυσικά γνώριζαν το όπιο και το χρησιμοποιούσαν για ιατρικούς σκοπούς, αλλά το χρησιμοποιούσαν και για να φτιάχνονται πού και πού, αλλά χωρίς να γίνεται κατάχρηση των πραγμάτων. Οι Εγκλέζοι λοιπόν σκέφτηκαν να ισορροπήσουν αυτό το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου, διοχετεύοντας την Κίνα όπιο και τους συνέφερε τότε γνωρίζοντας ασφαλώς ότι Κουμάντο, εν πάση περιπτώσει σε αυτές τις θάλασσες και σε αυτές τις περιοχές, έκανε η λεγόμενη Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών. Μια τέτοια εταιρεία είχαν και οι Εγκλέζοι και οι Ολλανδοί. Αυτές οι εταιρείες ήταν παντοδύναμες δηλαδή, είχαν άκρες, τι άκρες, ουσιαστικά ήλεγαν και τα κοινοβούλια, το κοινοβούλιο το αγγλικό και την κυβέρνηση της Ολλανδίας και της Γαλλίας και τα λοιπά. Είχαν και δικό τους στρατό, ιδιωτικό στρατό, δηλαδή ο ιδιωτικός στρατός δεν είναι τώρα η τελευταία επινόηση, ας πούμε ήταν από τότε. Και αρχίζει λοιπόν αυτή η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών να διοχετεύει όπιο στην Κιναιζική αγορά σε μεγάλες ποσότητες. Τους συνέφερε, διότι πώς το έκαναν, είχαν τότε τις Ινδίες απεικία. Στις Ινδίες λοιπόν έβαζαν τους ντόπιους σκλάβους, ουσιαστικά Ινδούς, να καλλιεργούν το όπιο, να το παίρνουν από τους παραγωγούς για ένα κομμάτι ψωμί, τέλος πάντων, από τους Ινδούς και στη συνέχεια να το μεταφέρουν στην Κίνα, όπου το μεταπολούσαν ακριβότερα και έτσι κάπως το ισοσυγειωστόσο. Άρχισαν οι Κινέζοι πια να έχουν προβλήματα αιθισμού. Άρχισε δηλαδή να γίνεται κοινωνικό πρόβλημα στην Κίνα, η υπερβολική κατανάλωση οπίου. Μιλάω ακόμα για όποιοι, όχι για μορφήν, γιατί η μορφήν ήρθε αργότερα. Οπότε η Κινέζικη Κυβέρνηση βλέποντας τα πράγματα να σκουρένουν, αποφασίζει να απαγορεύσει τις εισαγωγές οπίου, λογικών. Σιγά τώρα, μην το δεχτούν αυτό οι Εγκλέζοι ας πούμε, άρχισε το λαθρεμπόριο. Η ίδια η εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών λοιπόν, αρχίζανε να κάνει λαθρεμπόριο. Και επειδή κατά κάποιο τρόπο είχε άκρες μέσα στην Κίνα, έφτιαξε κάπου στην Καντόνα, νομίζω, κάποιες τεράστιες αποθήκες για τα εμπορεύματα της στα υπόλοιπο, αλλά στις οποίες αποθήκευε και όποιο, το οποίο σιγά για παρανόμως. Και ξέρετε ότι όταν μια ουσία περάσει από το εμπόριο στο λαθρεμπόριο, γίνεται και ακριβότερη. Και εδώ είχαμε ένα φαινόμενο, παραδείγματος χάρη, ότι αγοράζανε οι Εγκλέζοι από τον Ινδό, αγρότη, εργάτη, σκλάβο, ουσιαστικά πάνθυνο το όπιο, και επειδή το λαθρεμπόριο είχε κινδύνους, το πουλούσαν πανάκριβα. Επομένως είχαμε μια διπλή κατάρευση στην Κιναιζική Κοινωνία. Ανθρώπους με σύνδρομο στέρεσης, κοινωνικά ερήπια, και ανθρώπους που για να πάρουν αυτήν την ουσία, που λόγω στέρεσης την ήθελαν σώνι και καλά, έπρεπε να πληρώσουν μια περιουσία. Τότε, λοιπόν, η Κιναιζική Κυβέρνηση αποφάσισε να πάρει πιο δραστικά μέτρα, και έκαψε τις αποθήκες της Καντώνας, μαζί και το όπιο που ήταν. Βέβαια, εξαγριώθηκε η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών και πήθη το Αγγλικό Κοινοβούλιο να ξεκινήσει έναν πόλεμο στην Κίνα, που ονομάστηκε, έτσι τον λένε οι ιστορικοί, ο πρώτος πόλεμος του οποίου, νομίζω 1840 τόσο, με κάπου τρία χρόνια κράτησε, και βέβαια οι Δυτικοί είχαν την υπεροπλία, καράβια, κανόνια, πυροβόλα. Οι Κινέζοι δεν είχαν τόσο αξιόμαχο κατά κάποιον τρόπο στρατό, και φυσικά τελειώνει αυτός ο πόλεμος με τη συνθηκολόγηση της Κίνας, που δεν έγινε απεικία, επαναλαμβάνω, ωστόσο τότε ήταν που πήραν και οι Άγγλοι το Hong Kong. Ενώ συγχρόνους εξασφάλισαν και από την Κινέζικη Κυβέρνηση πλήρη αποζημίωση για τις αποθήκες που έκαψε, και για το όπιο που υπήρχε μέσα και για τα οποιαδήποτε άλλα εμπορεύματα. Μετά από καμιά δεκαριά χρόνια έγινε και ο δεύτερος πόλεμος του ο οποίου, στον οποίο συμμετείχαν και άλλες Δυτικές δυνάμεις και όχι μόνο οι Εγγλές, γιατί είδαν εκεί τόσο πάντως ότι κάτι υπάρχει να είναι και πήγαν και αυτοί. Λένε δε ιστορικοί ότι οι ομότητες που έγιναν σε εκείνο τον πόλεμο μπορούν να συγκριθούν μόνο με τις ομότητες των Ναζί εις τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Έγιναν σημεία και τέρατα δηλαδή. Εν πάση περιπτώσει συνθηκολόγησε και μετά από τον δεύτερο πόλεμο του ο οποίου, συνθηκολόγησε πλήρωση Κίνα, το οποίο άρχισε να ρέει μέσα στην Κίνα συνεχώς και μέχρι το 1910 περίπου που άρχισε τέλος πάντων να κάποια εθνική συγκρότηση, αν θέλετε, στην Κίνα και μια διαδικασία τέλος πάντων απεξάρτησης αυτών των ανθρώπων. Εκείνη την εποχή λοιπόν, στην απογραφή του 1913 νομίζω, το 25% ο ένας στους τέσσερις Κινέζους ήταν εθισμένος και στερημένος στο όπιο. Το 15% με 20% νομίζω των εισαγωγών της Κίνας ήταν όπιο, φανταστείτε τώρα το 15% με 20% όπιο και το 90% της παγκόσμιας παραγωγής πήγαινε στην Κίνα. Στη συνέχεια ανέλαβε η τεχνολογία βέβαια να εξορθολογήσει, πώς να το πούμε, υπάρχουν διάφορες λέξεις που χρησιμοποιούμε και σήμερα, ή να εξυγχρονήσει τέλος πάντων τα πράγματα. Γνώριζαν βέβαια οι δυτικοί ότι αυτό είναι ένα πολύ χρήσιμο προϊόν το όπιο για ιατρικούς σκοπούς. Ωστόσο θα έπρεπε αυτές τις παρενέργειες που έχει της ανοχής, της αντοχής, δηλαδή όταν πάρεις μια φορά μετά θέλεις να πάρεις ακόμη περισσότερη δόση και ακόμη περισσότερη δόση γιατί το συνηθίζεις και στο τέλος παίρνεις τόσο μεγάλη δόση που επέρχεται και η φυσιολογική εξάρτηση που έχεις αρχίσει να έχεις σωματικά προβλήματα πια. Επομένως σκέφτηκαν μήπως μπορούσαν να φτιάξουν κάποιο προϊόν, μια και γύρω στα 1803-1804 η χημεία είχε καταφέρει να απομονώσει τις δραστικές ουσίες από το όπιο. Μέχρι τότε, αν κάποιος θέλει να καταναλώσει ο όπιο, έπαιρνε το αυρό υλικό, αυτό το χυμό που βγαίνει από την κάψα της παπαρούνας, το οποίο περιέχει μέσα χίλιες δυο ουσίες και δεν μπορεί να πάρει και πολύ από αυτό και άρα δεν μπορεί έτσι να οδηγηθεί στην ανοχή και στην αντοχή, διότι έχει και μια γεύση περίεργη, δεν είναι τόσο… και εν πάση περιπτώσει ήταν ένα προϊόν που το κατέβαζε και έπρεπε μέσα στο στωμάχι ένα μέρος από αυτό να περάσει το ώμα για να κάνει τη δράση και να το υπόλοιπο έφευγε κατά κάποιο τρόπο. Η χημεία κατάφερε λοιπόν εκεί στις αρχές του 17ου αιώνα 1800 τόσο ας πούμε να απομονώσει σε καθαρή μορφή την Μορφίνη, Ατομορφέα είναι έτσι το όνομά της και την Κοδαιίνη και όλες τις υπόλοιπες ουσίες και γύρω στο 1840 γίνεται μια δεύτερη τεχνολογική επινόηση που έμελε να έχει και αυτή η πολύ μεγάλη σημασία για το τι έγινε μετά από εκεί και πέρα με αυτά τα οπιοειδή τα καθαρά πλέον, τις καθαρές ουσίες, η ΣΥΡΙΝΚΑ. Διότι πια από την εμφάνιση της ΣΥΡΙΝΚΑς και πέρα δεν είναι ανάγκη να περιμένουμε το στομάχι μας να απορροφήσει όσο απορροφήσει από τη δραστική ουσία μπορούμε χλάπ κατευθείαν να την χώσουμε στο αίμα. Η πρώτη λοιπόν εφαρμογή, ευρία εφαρμογή της ΣΥΡΙΝΚΑς και της καθαρής πλέον Μορφίνης έγινε πάλι σε δύο πολέμους. Τον Αμερικανικό Εμφύλιο, 1860-1870 κάπου τότε και τον πόλεμο της Κρυμμέας. Στην Κρυμμέα ήταν μια περίεργη κατάσταση όπου ήταν το πρόβλημα τότε ήταν η καταραίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, μάλλον τα κομμάτια της καταραίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που ήταν το πρώτο αρπάξι κατά κάποιο τρόπο και έγινε ένας πόλεμος μεταξύ των Ρώσων και των υπολύπων δυνάμεων των Δυτικών που ενεπλάκισαν εκεί. Σε αυτόν τον πόλεμο της Κρυμμέας, μάλλον στον Αμερικανικό Εμφύλιο να ξεκινήσω από τα πιο αφόα, στον Αμερικανικό Εμφύλιο χρησιμοποίησαν τη μορφήνι για να μπορέσουν σε συνθήκες μάχης σε αυτούς οι οποίοι είχαν τραυματιστεί να τους κόψουν το πόδι παραδείγμα τους χωρίς να καταλάβουν τίποτα. Τους πότιζαν μορφήνι, τους έκοβαν το πόδι ωραία και καλά και στη συνέχεια απαιδίδεται αυτός ο ήρωας στην κοινωνία έστω και με ένα πόδι λιγότερο τέλος πάντων, προκειμένου να πεθάνει σαν το σκυλί στα μπέλη σου, λέει εντάξει ας τον δώσουμε. Αυτά γινόντουσαν σε εκείνα τα υπαίθρια χειρουργεία που βλέπουμε και στο σινεμά, στις ταινίες για τον Αμερικανικό Εμφύλιο, πιο έξυπνη ήταν η χρήση στον πόλεμο της Κριμαίας. Εκεί λοιπόν δεν δίνανε μόνο μορφήνι για να κάνουν τις επεμβάσεις στους τραυματισμένους, αλλά την δίνανε εκ των προτέρων, χωρίς να έχουν τίποτα οι φαντάροι, τους ποτίζανε μορφήνι πριν ξεκινήσουν για τη μάχη διότι η μορφήνι αυτή έχει και μία άλλη ιδιότητα. Σου δίνει μια τόση ευχάριστη αίσθηση και σε κάνει ατρόμητο απέναντι στον κίνδυνο κατά κάποιο τρόπο. Πέραν του ότι αν έχεις εκ των προτέρων πάρει μορφήνι, ακόμα και να τραυματιστείς, να σε βρει μια σφέρα τέλος πάντως στον πράτσο δεν το πολύ καταλαβαίνεις, οπότε συνεχίζεις για λίγο ακόμα να πολεμάσαι. Πράγμα βέβαια που συνέφερε τους στρατηγούς. Τους συνέφερε και για έναν άλλο λόγο, λογιστικό. Η μορφήνι κόβει την όρεξη. Επομένως λιγότερο συντηρέσει, όπως το λέμε, αυτό στους φαντάρους, παρόλο ότι αυτοί πολεμάνε καλύτερα και με περισσότερο θάρρος. Βέβαια, και μετά τον Αμερικανικό Εμφυλείο, και μετά από τον πόλεμο της Κριμαίας, προέκυψε σε αυτές τις δυτικές κοινωνίες το πρόβλημα της εξάρτησης που είχαν πάρει αυτοί που πολεμούσανε και πήραν μορφήνι, είτε επειδή τραυματίστηκαν σε μεγάλες δόσεις, είτε την παίρνανε καθημερινά με το φαΐ τους. Και άρχισε η δυτική κοινωνία να έχει τα πρώτα προβλήματα, δηλαδή αυτή η νόσος ας πούμε αυτών των παλαιών πολεμιστών, τέλος πάντων, που δεν μπορούσαν να έρθουν στα ίσα τους. Και εκεί ξεκίνησε μια προσπάθεια πάλι από τη χημία, πάλι η τεχνολογία δηλαδή και εδώ βάζει τη συμβολή της, ξεκίνησε μια προσπάθεια να παραχθεί από τη μορφήνι με κάποια επέμβαση χημική, με την προσθήκη κάποια, ξέρω εγώ με θυλίου κάποια και τυλίου, τέλος πάντων κάποιες χημικές ουρές ας πούμε, να παραχθεί ένα προϊόν που να έχει τα ίδια φαρμακευτικά αποτελέσματα αλλά να μην έχει τις παρενέργειες. Και τότε η Bagger παρήγαγε ένα τέτοιο προϊόν το οποίο ισχυρίστηκε ότι δεν έχει καμία παρενέργεια και το οποίο έχει τις ιδιότητες της μορφήνης και του έδωσε και το πολύ συμβολικό όνομα η ροήνη. Είναι απίστευτο δηλαδή όταν το διάβαζα δεν μπορούσα να το, αλλά υπήρχαν και φωτογραφίες, αν μπείτε στο δίκτυο θα βρείτε πουλιώτας στα περίπτερα η ροήνη σε μπουκαλάκια. Θα δείτε παραδείγματος χάρη μια ευτυχισμένη μαμά να έχει στο κομοδίνο το φιελίδιο με την ροήνη και δίπλα να κοιμάται ένα στρουμπουλό παιδάκι το οποίο κοιμόταν ήσυχα επειδή έχει και αντιβηχικές ιδιότητες η μορφήνη για να κοιμηθεί καλά το παιδάκι τέλος πάντων και να μην βύχει στον ύπνο του. Λοιπόν η ροήνη αυτή λοιπόν κυκλοφορούσε ελεύθερα εντελώς και πουλιόταν στα μπακάλικα μέχρι το 1905 περίπου όταν απαιδείχθη φυσικά ότι έχει πολύ χειρότερες εθνιστικές ιδιότητες από την μορφήνη και έκτοτε βέβαια άρχισε να απαγορεύτηκε εντελώς και άρχισε να διοχετεύεται με τον τρόπο που γνωρίζουμε και ο οποίος αποφέρει πολύ περισσότερα κέρδη. Κάπως έτσι λοιπόν φαίνεται ότι αυτό το ταπεινό φυτάκι που είναι ένα τόσο δα μικρούλι ας πούμε έτσι πολύ όμορφο όμως δεν έχει κόκκινα άμφι όπως η παπαρούνα των αγρών αστόσο πολύ ωραίο και πολύ χρήσιμο φυτό και είναι μια διδακτική ιστορία νομίζω για το πως έτσι μία ήπια χρήση το ίδιο ισχύει και θα δείτε εδώ ανάλογα κεφάλαια για τον καπνό. Ήπια χρήση από αρχαιοτά των χρόνων γινόταν στον καπνό χωρίς κανένα πρόβλημα. Τον καρκίνο άρχισε να το βλέπουν οι χειρουργοί από όταν φτιάχτηκαν τσιγάρα μηχανικά που ήταν πολύ εύκολο να τα καπνίσεις και στη δουλειά και στο δρόμο και στο κρεβάτι και παντού. Τέλος πάντων υπάρχουν λοιπόν τέτοιες ιστορίες. Ωστόσο δεν είναι μόνο τέτοιες ιστορίες αλλά είναι και ιστορίες για φυτά που έχουν συμβολικό χαρακτήρα. Και θα ήθελα να τελειώσω ή σχεδόν να τελειώσω με το αφήγημα ενός άλλου φυτού πάλι διαβάζοντας ένα κομμάτι γιατί νομίζω ότι δεν θα μπορέσω να το αποδώσω άντες το διαβάσω δεν θα μπορέσω να το αποδώσω έτσι όπως πρέπει. Πρόκειται για το Lilium Candidum το κρίνο. Το πάλευκο κρίνο το οποίο αν εξαιρέσουμε την βαθιά Ανατολή την Κίνα και την Ιαπωνία δηλαδή που ως σύμβολο του άσπυλου και του αμμόλιντου έχουν ένα άλλο φυτό το οποίο και αυτό περιγράφεται εδώ σε όλον τον υπόλοιπο κόσμο φαίνεται παγκοσμίως δεν είναι μόνο της ορθόδοξης παράδοσης το πάλευκο κρίνο σύμβολο του άσπυλου και του αμμόλιντου αλλά είναι παγκόσμιο. Και εδώ λοιπόν ξεκινάμε από κάποιες βιολογικές ας το πούμε ιδιότητες εδώ τι άλλο είναι από ένα λευκό άνθος και γιατί είναι ένα άνθος λευκό, τι σημαίνει να είναι ένα άνθος λευκό αλλά και πως όλα αυτά συνδέονται με τα χρώματα παραδείγματος χάριν. Διαβάζω δύο παραγράφους λοιπόν από αυτό το Μέχρι την εποχή που ο Νεύτωνας δημοσίευσε το βιβλίο του με θέμα την οπτική το 1703 πιστεύω ότι το λευκό είναι το κύριο και αδιέρετο χρώμα ότι όλα τα άλλα χρώματα που προέκυπταν ότι όλα αυτά συνδέονται με τα χρώματα παραδείγματος χάριν. ότι το λευκό είναι το κύριο και αδιέρετο χρώμα, ότι όλα τα άλλα χρώματα που προέκυπταν ότι όλα αυτά συνδέονται με τα χρώματα παραδείγματος χάριν. Τα πειράματά του όμως στο σκοτεινό δωμάτιο με τα γυάλινα πρίσματα που παρεμβάλλονται μεταξύ της χαραμάδας και του απέναντι σκοτεινού τείχου ανέτρεψαν την επικρατούσα άποψη. Χωρίς πρίσμα η ηλιοκυλίδα που έπεφτε πάνω σε έναν τείχο διατηρούσε τη λευκότητά της. Εάν όμως η ακτίνα του ήλιου περνούσε πρώτα μέσα από ένα πρίσμα στον απέναντι τείχο εμφανίζονταν τα έξι χαρακτηριστικά χρώματα του ουράνιου τόξου. Ιόδες, μπλε, πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί και ερυθρό. Το φαινόμενο θα μπορούσε να ερμηνευτεί κάλλιστα με την υπόθεση ότι το πρίσμα είχε προσθέσει τα επιπλέον χρώματα στο λευκό. Είχε όμως ο Νεύτωνας στην Οξυδέρκεια να παρεμβάλει ένα δεύτερο πρίσμα μετά το πρώτο στην πορεία μιας μονοχρωματικής δέσμης, ας υποθέσουμε της κίτρινης, αναμένοντας ότι νέα χρώματα θα προσθεθούν στο κίτρινο και ένα δεύτερο ουράνιο τόξο θα αναδειθεί. Ματέως, το κίτρινο παρέμενε κίτρινο, λες και το πρίσμα είχε χάσει ξαφνικά την ικανότητα της προσθήκης νέων χρωμάτων. Η παλαιά θεωρία λοιπόν κλονίστηκε για να αντικατασταθεί από την αντίθετή της. Τα χρώματα δεν δημιουργούνται με την προσθήκη κάποιας νέας οντότητας στο λευκό, αλλά με την αφαίρεσή της από το λευκό. Δεν είναι το λευκό αδιέρετο, αλλά αντίθετα, αδιέρετα είναι τα επιμέρους χρώματα από τα οποία αυτό αποτελείται. Το λευκό είναι η σύνθεση τους σε ίσες ποσότητες. Και τότε το μαύρο τι είναι, μα η απουσία χρώματος. Αυτό που προκύπτει όταν από το λευκό αφαιρέσουμε όλα τα βασικά του χρώματα. Η βάση της οθόνης στον υπολογιστή φαίνεται μαύρη γιατί αφαιρεί όλα τα χρώματα από το λευκό φως της λάμπας που πέφτει επάνω της. Δεν αφήνει τίποτα να της ξεφύγει. Τα απορροφά και τα εξαφανίζει ως αίσθηση. Για την ακρίβεια τα υποβαθμίζει σε θερμότητα την οποία δεν μπορώ να δω. Το φύλλο στη γλάστρα του παραθύρου φαίνεται πράσινο γιατί κρατά για τον εαυτό του όλα τα άλλα χρώματα εκτός από το πράσινο. Το πράσινο του φύλλου υποδηλώνει τη χημία του. Η χλωροφύλλη που περιέχει απορροφά τα υπόλοιπα πέντε χρώματα και βοηθά στη μετατροπή της ενέργειας του σε χημική ενέργεια. Ούτε αυτή την ενέργεια την βλέπω. Την μαντεύω επειδή το φυτό μεγαλώνει χρησιμοποιώντας την. Το άνθας του πάλευκου κρίνου τώρα δεν ικιοποιείται κανένα χρώμα. Τα αποδίδει όλα ανέγγιχτα στο περιβάλλον αντανακλώντας τα. Το λευκό χρώμα μας επιτρέπει να βγάλουμε συμπεράσματα για τη χημία του άνθους του πάλευκου κρίνου. Απουσιάζουν οι ουσίες που απορροφούν σε εκείνη τη στενή περιοχή της ηλιακής ακτινοβολίας την οποία αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο μάτι. Μαύρο και άσπρο λοιπόν. Πλήρης αποσία και ολοκληρωτική παρουσία. Ανυπαρξία και ύπαρξη. Η πιο ακραία αντίθεση, τόσο στην πράξη όσο και συμβολικά. Η σκόνη στο χιόνι. Το ήχνος από μία και μόνη πατημασιά σε φρεσκοασπρισμένο καλλιτερήμι στις κυκλάδες. Μια σήμα αντισταγώνα κόκκινο κρασί στον υφικό φόρεμα. Μια μήγα μέσα στο γάλα διακρίνονται από μακριά και αποτελούν σπήλο, στίγμα, κυλίδα και δεβίλωση. Όσο μικρός και αν είναι ο σπήλος, υποβιβάζει το άσπυλο και αμόλιντο σε στιγματισμένο και μυαρό. Ίσως αυτή η αντίθεση, αυτή η ισχυρή χρωματική διαφορά, η μεγαλύτερη που μπορεί να διακρίνει το ανθρώπινο μάτι, ίσως αυτή να απέδωσε στο λευκό το συμβολισμό του. Ίσως συνέβαλε και η αδιαμφισβήτητη δυσκολία να διατηρηθεί η καθαρότητα αυτή από τις κυλίδες που παραμονεύουν. Επίσης και η ευκολία με την οποία η κυλίδα αυτή διακρίνεται, όπως και στον ενάρρετο άνθρωπο, όταν αναγκαστεί να πιέστο και έναν θόψεμα. Διάλεξα για το τέλος, σε πάρα πολύ μικρό χρόνο, αυτό που ονόμασα άγνωστο φυτό. Διότι από την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, μπορεί να προκύψει η λανθασμένη νομίζω άποψη, ότι τα χρήσιμα φυτά ή αυτά τα φυτά που ο πολιτισμός μας αναγόρευσε με κάποιους συμβολισμούς, όπως το κρίνος, το οποίο συζήτησαμε πριν, να είναι τα μόνα που θα έπρεπε να μας ενδιαφέρουν. Το τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο αφιερώθηκε στο άγνωστο φυτό, όπως το αγνωστό στρατιώτη που λέμε εκεί στο Σύνταγμα, αφορά όλα τα υπόλοιπα άσημα, ανώνυμα φυτά, τα οποία είναι χρήσιμα απλά και μόνο επειδή βρίσκονται εκεί. Και αυτό το τελευταίο κεφάλαιο, λοιπόν, θέλει ακριβώς να δείξει τη χρησιμότητα αυτών των φυτών για όλο τον πλανήτη. Αν μπορούσαμε να το πούμε αποφεγματικά, δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε αυτήν την τεράστια ποικιλία που έχει η ζωή, αυτήν την πολυπλοκότητα και την τεράστια βιο-ποικιλότητα, όπως τη λέμε με τεχνικούς όρους, επάνω στη Γη, εάν δεν είχαν υπάρξει τα φυτά, διότι είναι οι μόνοι οργανισμοί οι οποίοι μπορούν να δώσουν στους υπόλοιπους τροφή καλής ποιότητας, έχοντας τα ίδια ανάγκη μόνο από ελάχιστα πράγματα από αυτά που διατίθενται πάνω σε αυτόν τον πλανήτη. Με αυτά λοιπόν θέλω να σας ευχαριστήσω για άλλη μια φορά που βρεθήκατε εδώ και μετά από την κυρία Όλγα που θέλει και αυτή κάτι να πει. Θα μπορούσαμε επειδή από τη βιβλιοθήκη γνωρίζω ότι πρέπει να κλείσει στις 8, εάν υπάρχουν κάποια θέματα που θέλετε να συζητήσουμε, εγώ είμαι πρόθυμος να τα συζητήσουμε και θέλω να σας πω και το εξής το οποίο λέω και κάθε φορά έλεγα τότε, κάθε φορά στους φοιτητές μου όταν ξεκινούσα τα μαθήματα όπου τους ζητούσα να αποκαταστήσουμε μέσα στην αίθουσα ένα διάλογο μεταξύ μας, τους έλεγα λοιπόν ότι κάθε ερώτηση ακόμα και αυτή που όταν σας περάσει από το μυαλό εσείς θα τη θεωρήσετε, ξέρω εγώ, βλακώδια ας το πούμε, ότι είναι νόμιμη, ότι όλες οι ερωτήσεις μπορεί και να μην έχουν απάντηση οι ερωτήσεις αυτές, αλλά όλες οι ερωτήσεις πρέπει να κουβετιάζονται. Λοιπόν, εάν τυχόν υπάρχουν ερωτήσεις, πολύ ευχαρίστως και ανεξάρτητα από την άποψη που έχετε εσείς, ήδη για την ερώτηση που θα κάνετε. Ευχαριστώ. Κυρία Καθηγητά, σας καλωσορίζω κι εγώ από τη μεριά μου στην όμορφη πόλη μας και στη φιλόξενη βιβλιοθήκη μας. Είμαι η Όλγα Ικουτμυρίδου, μία νέα συγγραφέας παιδικών παραδοσιακών παραμυθιών και φίλοι του κοινού μας φίλου του κ. Χιμωνίδη Μιλτιάρη. Διάβασα με πολύ προσοχή και ενδιαφέρον το βιβλίο σας, το περί φυτών αφηγήματα. Ομολογώ ότι είναι η πρώτη φορά που διαβάζω ένα βιβλίο που να συνδυάζει την ζωή των φυτών, δηλαδή τον τόπο, καταγωγές, την ανάπτυξη και τη μετανάστευσή του, η οποία να είναι συνδεδεμένη με ιστορικά γεγονότα όπως επαναστάσεις, βιοπραγίες, διάδοση του εμπορίου, πολιτιστικές αναφορές και πολιτισμικές αλλαγές. Από κάθε κεφάλαιο μάθαινα και κάτι καινούργιο. Μελέτες που στηρίζονταν στην έρευνα με τη συνεργασία γιατρών, βιολόγων, χημικών, αλλά και προσωπικές σας παρατηρήσεις και προβληματισμούς, βάζοντας στο μυαλό μου την καλή ανησυχία. Έχω κι εγώ τους δικούς μου φόβους γύρω από τα μεταλλαγμένα προϊόντα, όμως είμαι αισιόδοξη ότι θα καταλάβουμε όλοι μας κάποια στιγμή τη χρησιμότητα των φυτών στη ζωή μας, θα σεβαστούμε τον κόσμο τους και θα πάψουμε να επεμβαίνουμε επικίνδυνα στο κύταρό τους. Ο πλανήτης μας κινδυνεύει, θα ήταν καλό να αφυπνιστούμε, δίδοντας τον ανάλογο σεβασμό στον φυτικό κόσμο και όχι μόνο. Η εξέλιξη ανα τους αιώνες είχε, όπως φαίνεται, επιπτώσεις στην εξέλιξη των φυτών και των ζώων. Σας ευχαριστώ προσωπικά για τις πολύτιμες πληροφορίες που γράψατε, θέτοντας μέσα στο πολυσέλληδο βιβλίο, πορίσματα διαφόρων ιστορικών κοινωνιολόγων, οικονομολόγων, καθώς και τεκμηριωμένες έρευνες και σχόλια δικά σας. Σας εύχομαι να είστε πάντα έτοιμοι για τα επόμενα βιβλία σας. Το περιφητών αφηγήματα, ας γίνει ο κόδωνας της αφύπνησής μας, που το σώσε όλοι μαζί να βοηθήσουμε για την ευημερία στον πλανήτη μας. Σας ευχαριστώ πολύ. Μπορούμε να ακούσουμε ερωτήσεις. Αν κανένας κάτι σκέφτεται, μπορώ να ξεκινήσω κι εγώ βέβαια, αλλά καλύτερα εσείς. Κύριε Μανέτα, το μόνο που έχω να πω είναι ότι όταν διάβασα τα βιβλία σας, πραγματικά ήθελα να σας συναντήσω. Και το πρώτο σας βιβλίο το διάβασα στην Αμερική για μια προσωπική ιστορία υγείας. Μ' άφησε τόσο καλές εντυπώσεις, είμαι και ο πόνος. Και το έδωσα στον καθηγητή που χειρούργησε. Μου διαβεβαίωσε ότι το επόμενο καλοκαίρι, γιατί ήταν Έλληνας και από τους περίφημους χειρουργούς στον κόσμο, μέσα στους 4-5 καλύτερους, έχω ρώσει μαφαρά στο μελάνομα και στο σάρκομα. Μου λέει, Τάκη, δεν έχω ξαναδιαβάσει τέτοιο βιβλίο. Και επειδή έχω διαβάσει και εγώ αρκετά βιβλία, παρεμφερή, όπως και το τελευταίο του χαλαλί, δεν ξέρω αν έχω υπόψεις του Ισραηλινού, σας εντάσσω στους διανοητές όλων των υποχωρών. Όχι, πολύ μου πάει, πολύ μου πάει. Όχι, σας λέω ειλικρινά, ειλικρινά σας το λέω. Και ευχαριστώ πολύ που μου δώσετε αυτή την ευκαιρία να διαβάσω τα βιβλία σας. Ήταν ένα πολύ υπέροχο ταξίδι. Να σας πω, εγώ διασκεδάζω γράφοντας αυτά τα βιβλία, μου αρέσει να γράφω και μου αρέσει να κάνω καινούργιους φίλους μέσα από αυτά τα βιβλία. Δεδομένου ότι μέχρι την έκδοση αυτών των βιβλίων δεν ήμουν και πολύ κοινωνικός για να πω την αλήθεια, αλλά στη συνέχεια απέκτησα νέους φίλους και ξανασυνδέθηκαν με παλιούς που είχα τους δύο δεκαετίες και οι οποίοι έτυχε να διαβάσω τα βιβλία. Λοιπόν, κάνω ό,τι μπορώ και σας ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια, αλλά ελπίζω να μην το πάρω πάνω μου, μην καβαλήσω καλά. Ευχαριστώ. Καλησπέρα, Δεδομένα. Εγώ ήθελα να ρωτήσω το εξής. Μιλήσατε στην αρχή της ομιλίας σας για το πόσο ενδεχομένως κακό κάνει η εξειδίκευση στις σπουδές. Αναρωτιέμαι κατά πόσο η εξειδίκευση είναι ένα αναγκαίο κακό, ώστε να μπορέσει κάποιος να μιλήσει πιο εκλακευμένα για τέτοια θέματα, όπως αναφερθήκατε κι εσείς. Δεν ξέρω. Η γνώμη μου είναι ότι ένα λίγη εξειδίκευση, τέλος πάντων, κάνει καλό, ώστε να μπορέσεις να μεταδώσεις μια τετρακληροφορία πιο ολοκληρωμένα. Κοιτάξτε, για να μην παρεξηγηθώ τους επιστήμονες οι οποίοι αφιερώνουν μια ολόκληρη ζωή σε ένα πολύ στενό κομμάτι της επιστημονικής έρευνας. Στο τάδε άθρυσμα κυτάρων σε εκείνο το νηστό κτλ, τους σταυμάζω πραγματικά, γιατί μέσα από τη δουλειά αυτών των ανθρώπων καταλήγουμε να έχουμε ενδεχομένως και κάποιες εφαρμογές, οι οποίες κάνουν εντός ή εκτός εισαγωγικών καλύτεροι τη ζωή μας. Επομένως είναι πολύ σημαντική η συνησφορά τους και καταλαβαίνω την ανάγκη για μια εξειδίκευση. Ωστόσο, πού είναι το πρόβλημα το δικό μου με την εξειδίκευση και πού νομίζω ότι είναι το πρόβλημα στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων με αυτή την εξειδίκευση. Ότι γίνεται πια τόσο υπερβολική εξειδίκευση και επιπλέον με τη λογική ότι στο πανεπιστήμιο σπουδάζουμε για να πάρουμε κάποιες γνώσεις, κάποιες δεξιότητες, έτσι ώστε να πλασαριστούμε καλύτερα στην αγορά της εργασίας. Νομίζω ότι για να το πω αποθεγματικά με αυτόν τον τρόπο, εξετάζουμε το δέντρο και δεν βλέπουμε το δάσος ή διηλίζουμε την ψηφίδα και δεν βλέπουμε την ομορφιά του ψηφιδοτού. Αυτή η εξειδίκευση βέβαια ήταν απαραίτητη γιατί αλλιώς δεν θα μπορούσε η τεχνολογία κατά κάποιο τρόπο και η παραγωγή προϊόντων να προχωρήσει. Σύμφωνοι οι ιατρικές εφαρμογές, ποιος θα λέγει όχι. Πάρα πολύ σημαντικό, προέκυψεν έτσι από αυτή την πολύ βαθιά εξειδίκευση ανθρώπων αφιερωμένων κτλ. Νομίζω ότι θα άξιζε όμως τον κόπο κάποια στιγμή στη ζωή του κάθε επιστήμονα να ασχοληθεί και με το ψηφιδοτό, να ασχοληθεί με το κάδρο το μεγάλο. Δεδομένου ότι μέχρι κάποια εποχή και στα πανεπιστήμια και στη Δυτική Ευρώπη που αναπτύχθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια, για μερικούς αιώνες, η φιλοσοφία και η επιστήμη ήταν αλληλένδετες. Δεν είχε χαθεί η επαφή μεταξύ τους. Εκείνο που χάνεται τώρα νομίζω, δεν ξέρω τι σπουδάζετε εσείς ας πούμε, κάτι θα σπουδάσατε. Βιολόγος. Κοιτάξτε, αν σας έκανα παραδείγμα τώρα ένα ερώτημα. Δεν λέω ότι εσείς δεν μπορείτε να πατήσετε, μπορείτε να πατήσετε κάλλιστα, αλλά νομίζω η πλειονότητα των βιολόγων, αν του ρωτούσες δώσε με ένα ορισμό για τη ζωή, νομίζω ότι θα κολλούσαν. Γιατί μέσα στα προγράμματα των σπουδών δεν υπάρχει κάτι ανάλογο, κάτι που να δώσει αυτό το ψηφιδοτό που έλεγα πριν. Αναγκαζόμαστε στα μαθήματα να πηγαίνουμε όλο και περισσότερο σε βάθος, γιατί όλο και περισσότερες γνώσεις βγαίνουν και αισθανόμαστε και εμείς ότι πρέπει όλες αυτές τις γνώσεις να τις δώσουν. Και ακριβώς επειδή, κοιτάξτε, αυτο το πλασάρισμα στην αγορά εργασίας ουσιαστικά είναι να βρεθεί το κατάλληλο γρανάζι για την κατάλληλη μηχανή. Το γρανάζι δεν είναι ανάγκη να ξέρει και πώς δουλεύει η μηχανή. Γι' αυτό νομίζω ότι παράλληλα με την εξειδικεύση που είναι απαραίτητη, πρέπει, εφόσον το νιώθουμε βέβαια, γιατί μπορεί και να μην το νιώθουμε έτσι, να ασχολούμαστε και με το σύνολο. Κανένας άλλος? Γεια σας, καλησπέρα από εμένα. Έχω 14 χρόνια που βγαίνω στη δουλειά μου με το αυτοκίνητο και περνάω από έναν πανέμορφο δρόμο, περνούσα τουλάχιστον από έναν πανέμορφο δρόμο, παράπλευρος της Εγνατίας. Με λύπη είδα μετά, πριν από ούτε ένα μήνα, αυτός ο πανέμορφος δρόμος με τα δέντρα, πανήψιλες λεύκες που σκέπαζαν το δρόμο, πλέον δεν υπάρχει. Το κόψανε τα δέντρα και αυτός ο πανέμορφος δρόμος δεν υπάρχει πλέον. Το πρόσημα ήταν ότι τα κλαδιά των δέντρων πέφτανε στον δρόμο και είχαν κάποια δικαιολογία και κόψανε όλα αυτά τα δέντρα. Και αυτό ήταν να μην είναι εντολήνο μάρχη να κόψουν τα δέντρα και καλά για την ασφάλεια του κόσμου. Απλά ήθελα τη θέση σας επάνω στο πράσινο και στην Ελλάδα που δεν υπάρχει τόσο σεβασμό στο πράσινο. Ήθελα λίγο τη θέση σας επάνω εκεί και πώς στο εξωτερικό υπάρχει αυτή η αγάπη για το πράσινο και τα πάρκα. Εκεί υπάρχουν πιο ανθρώπινες πόλεις σε σχέση με εμάς που μάλλον υστερούμε εκεί πέρα. Δεν ξέρω. Κοιτάξτε, η θέση μου προφανώς είναι υπέρ του να αφήσουμε τη φύση να κάνει τη δουλειά της. Έχουμε μία τάση επεμβατική γενικώς που δεν είναι μόνο απέναντι στη φύση, είναι απέναντι στα πάντα σχεδόν. Θέλουμε να τα φτιάξουμε όλα στα μέτρα μας. Και βέβαια πρώτον δεν είναι σίγουρο ότι τα φτιάχνουμε στα μέτρα μας γιατί θα έπρεπε να καθορίσουμε ποια είναι τα μέτρα μας. Εσάς, εν πάση περιπτώσει, εσάς σας δυσαρέστησε και δικαίως που κόψανε αυτά τα δέντρα, που στο κάτω κάτω έκανε μια προσπάθεια, κάνει, να φτάσουν και να γίνουν, ξέρω εγώ, 50-60 χρονών, πόσο μπορεί να είναι αυτές οι μεγάλες λεύκες. Το πρόβλημα τώρα της ασφάλειας του δρόμου, ναι, προφανώς δεν θα θέλατε ούτως εις ούτε εγώ να περνάμε από εκεί και να μας πέσει ένα κλαδί στο κεφάλι. Ωστόσο αυτό το πράγμα λύνεται, νομίζω, τεχνικά με ένα κλάδεμα, δεν παθαίνουν τίποτα τα δέντρα, αν τα κλαδέψεις, ξαναβγάζουνε συνεχώς. Έχουν αυτή την ιδιότητα εν στο στυλ της ζωής τους αυτό. Εμείς δεν μπορούμε να βγάλουμε άλλο χέρι αν μας το κόψουν, αλλά τα δέντρα βγάζουνε κλαδιά, ρίζες, ό,τι θέλουνε. Η στάση αυτή τώρα, θα έλεγα να σας πω, για το δυτικό κόσμο που αναφέρατε, ναι, υπάρχει μια μεγαλύτερη ευαισθησία εκεί, σε αυτόν τον δυτικό κόσμο, σε αφορά το περιβάλλον, στο κάτω κάτω και τα οικολογικά κινήματα εκεί ξεκίνησαν, δεν θα περίμενε κανείς να ξεκινήσουν αλλού, και δεν το λέω με καμία υποτιμητική έννοια, ξέρω εγώ, για τους Αιγύπτιους ή τους Ινδούς, παραδείγματος χάρη, καθόλου μα καθόλου, αυτοί οι άνθρωποι βλέποντας τη δύση να έχει αναπτυχθεί τόσο, θέλουν και αυτοί να αναπτυχθούν και δεν τους νοιάζει. Όταν δεν έχουνε παραδείγματος χάρη στοιχειώδη πράγματα, δεν θα κάτσουν να σκεφτούν το περιβάλλον, οι δυτικοί έχουν την πολυτέλεια και καλά κάνουν, να σκέφτονται το περιβάλλον και να φτιάχνουν ωραία πάρκα, παραδείγματος χάρη, ένα πράγμα που θα έπρεπε όμως και αυτοί να σκεφτούν, νομίζω, και εμείς ως μια δυτική χώρα τέλος πάντων, κάπου εκεί ανήκουμε, να σκεφτούμε ότι και η πολύ μεγάλη επέμβαση, δηλαδή το να φτιάξουμε, ξέρω εγώ, ένα κήπο τόσο συνετρικό, παραδείγματος χάρη, πιθανόν να μην είναι και τόσο όμορφος, δηλαδή εγώ σκέφτομαι εκείνους τους περίφημους κήπους ας πούμε των γαλλικών ανακτώρων της προεπαναστατικής εποχής, με όλα αυτά τα περίεργα σχήματα που δίναν όταν αναπτύχθηκε η τεχνική του κλαδέματος και τα λοιπά, μου φαίνονται, πώς να το πω, ναι ψέστηκα, ψέστηκα πράγματα, δηλαδή πού πρέπει να αφήνουμε τη φύση να κάνει και τη δουλειά της και καμιά φορά την κάνει, η φύση την κάνει πολύ καλύτερα τη δουλειά της από όσο νομίζουμε εμείς, που έχουμε την συνήθεια συνεχώς να επεμβαίνουμε. Πέρσι η πρόοδος πότε ήταν δεν θυμάμαι, είχα μια ανάλογη πρόσκληση στην Κρήτη από μια KINSEP, όπως ονομάζονται αυτές οι κοινωνικές συνετεριστικές επιχειρήσεις που ασχολούνταν με βιολογικές καλλιέργειες. Αυτοί θέλαμε να συζητήσουμε για τα γενετικοστροποποιημένα φυτά τέλος πάντων και με πήγαν εκεί στα χτίματα που καλλιεργούσαν. Δεν ξεβοτανίζαν, τα αφήναν έτσι. Έχουμε λέει την ίδια παραγωγή, θυμάμαι μου δείξαν ένα χωράφι με ρεβίθια. Ρεβίθια. Εγώ δεν μπορούσα να δω που είναι τα ρεβίθια, δηλαδή δεν τα ξεχωρίζανε, τα ξεχωρίζανε. Να εδώ, να λέει, δεν το βλέπεις το μάτι μέχρι να συνηθίσεις, δεν μπορούσα να το δω, αλλά ήταν πνευμένα στα χόρτα. Μου λέει όχι, έχουμε την ίδια παραγωγή χωρίς να ρίχνουμε round up, χωρίς να φαρμακώνουμε το χώμα. Απλώς έχουμε μάθει να τα ξεχωρίζουμε, τα αφήνουμε και τα υπόλοιπα. Μαζί με τα υπόλοιπα βγαίνουν και τα ρεβίθια, τα ζυζάνια. Δεν ξέρω αν είναι υπερβολικό, δεν έχω τεχνικές γνώσεις για να πω, μπορεί να το λέγανε και έτσι επειδή το αποφασίσανε αυτοί να το κάνουν έτσι μέσα από μια ιδεολογία των πραγμάτων. Και να μην έχουνε μεγαλύτερη παραγωγή. Δεν ξέρω αν έχουν δίκιο ή άδικο, αυτοί ισχυριζόταν έτσι. Ωστόσο, εντάξει, αφήσουμε τις καλλιέργειες. Παρ' όλον ότι ξέρετε πολύ καλά ότι οι μονοκαλλιέργειες παραδείγματος χάρη είναι αυτά τα συμμετρικά. Είναι πολύ εύκολο να τα βρουν και τα έντομα. Οι μονοκαλλιέργειες είναι πολύ εύκολο να ρωστήσουνε όπως εμείς αρρωσταίνουμε όταν μαζευτούμε πολύ. Έτσι και τα φυτά, όταν μαζευτούν πολλά και το ίδιο είδος δηλαδή, όταν παρεμβάλλεται κάποιο άλλο είδος γίνεται μια αρέωση τέλος πάντων των επιδράσεων των παραγώντων. Ίσως θα έπρεπε λοιπόν να αφήναμε κάπως τη φύση να δράσει και από μόνη της και να μην θέλουμε συνεχώς να επεμβαίνουμε για να το φτιάξουμε έτσι όπως εμείς νομίζουμε με αυτό που θεωρούμε εμείς όμορφο, ξέρω εγώ. Τώρα ταιριάζει και η δικιά μου ερώτηση, θα την κάνω τώρα. 19 βαθμούς στη Νορβηγία, 21 στην Αγγλία, κύριε καθηγητά. Η γεφύρη 150 ετών στον αποκόρονο της Κρήτης κατέρευσε με τεράστια απόσταση στα βροχή σε όσα πέφτωσε ένα χρόνο. Στην Πλοβόνησο σε δύο περιοχές, στον Ταΐγετο και στην Ηλία, είδα κάτι τεράστια γεωφάσματα που καλύπτανε σκουπίδια τα οποία ήταν για δύο χρόνια και μετά έπρεπε να καούν ή ξέρω εγώ να γίνει ανακύκλωση και τελικά δεν έγινε τίποτα και βλέπουμε ένα πλανήτη, αυτά που λέτε στο τρίτο σας βιβλίο και σε σχέση με το τρίτο σας βιβλίο, όχι μόνο με την γνώμη σας στη γενική, να μας πείτε λίγο για την κλιματική αλλαγή και κατά πόσο αυτά που λέτε ότι σε 100 ή σε 1000 χρόνια, εγώ τα βλέπω να μας έρχονται και λίγο νωρίτερα. Ναι, κοιτάξτε. Ένα πρώτο ερώτημα που μπορεί να μπει είναι εάν πράγματι υπάρχει ή όχι κλιματική αλλαγή. Διότι ξέρουμε πολύ καλά από τον τύπο παραδείγματος χάριν ότι υπάρχουν ακόμα και επιστήμονες οι οποίοι αρνούνται ότι αυτή η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ανθρωπογενής, γιατί εκεί είναι το πρόβλημα. Ας πούμε αυτή η κατά μισό βαθμό αύξηση της θερμοκρασίας των τελευταίων δεκαετιών, που μας φαίνεται έτσι πυροελάχιστα, γιατί σιγά τι έγινε τώρα μισό βαθμό, πραγματικά μπορεί να έχει μεγάλες επιπτώσεις. Το ερώτημα είναι ανθρωπογενής ή οφείλεται σε κάποια άλλα αίτια πλανητικά, γεωλογικά κλπ. Φαίνεται ότι η μεγάλη πλειονότητα των σχετικών επιστυμών, των κλιματολόγων, των γεωλόγων, δέχεται ότι είναι ανθρωπογενής αυτή η αύξηση. Ας πούμε το διοξύδιο του άνθρακα που είναι η κουβέρτα του πλανήτη κατά κάποιο τρόπο, είναι αυτή η ουσία η οποία απορροφά την υπέρυθρη έκτηνα βολία, αυτή που δεν την βλέπουμε εμείς, που φεύγει από τη γη προς το διάστημα και δεν χάνεται επειδή το διοξύδιο του άνθρακα αυτό συνεχώς αυξάνεται. Αυτό το διοξύδιο επειδή μετρύεται εδώ και 80 χρόνια, πόσα μετρύεται, μετρύεται κανονικά. Μπορούμε επίσης να το μετρήσουμε και εμέσως με άλλους έμεσους τρόπους, παραδείγματος χάρη, αναλύοντας τις φυσαλίδες του αίρα μες τους πάγους της Ανταρκτικής. Υπάρχουν πολλές ακριβείς, πραγματικά ακριβείς, η παλαιοκλιματολογία δηλαδή έχει γίνει μία μάλλον ακριβής επιστήμη τις τελευταίες δεκαετίες. Φαίνεται λοιπόν ότι άρχισε να αυξάνεται από τότε που ξεκίνησε η λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση. Από τότε δηλαδή που ο άνθρωπος τα προϊόντα της φωτοσύνθεσης τους υδρογων άνθρακες που ήταν φαμένα εδώ και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια στο υπέδαφος, άρχισε να τα βγάζει, να τα καίει και να αποδίδει αυτό το διοξύδιο του άνθρακα που τότε ήταν ένα προϊόν της φωτοσύνθεσης, το οποίο θαύτηκε κάτω από τη γη, να το χρησιμοποιεί μαζικά για να κινήσει τις μηχανές του. Επομένως αυτή η κλιματική αλλαγή, και λέω αν υπάρχει αλλά θα δούμε παραπέρα, πρέπει να είναι ανθρωπογενής. Δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία και όλες οι άλλες υποθέσεις δεν μπορούν να αποδειχθούν ότι οφείλεται σε κάτι άλλο. Παραδείγματος χάρη θα μπορούσε να ερμηνευτεί εάν αυτή την εποχή, αυτές τις δεκαετίες, είχαν προηγηθεί, παραδείγματος χάρη, μαζικές εκκρήξεις ηφαιστείων. Και όταν λέω μαζικές, μια ολόκληρη Ήπειρος να εκκρίνεται σαν ηφαίστειο. Έχει γίνει στο παρελθόν αυτό στη γη. Υπάρχουν στοιχεία που λένε ότι έχει γίνει. Δεν έχουμε τέτοια πράγματα. Έχουμε μια ηρεμία από αυτή την άποψη. Επομένως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα, το οποίο νομίζω ότι η πλειονότητα, η συντριπτική πλειονότητα, πραγματικά κι αν είναι ξύλινο τόσο συντριπτική των επιστημών, αποδέχεται ότι, ναι, έχουμε κλιματική αλλαγή και ότι, ναι, αυτή είναι ανθρωπογενής. Φυσικά, από το σημείο αυτό και πέρα μπαίνουν προβλήματα. Κάτι πρέπει να κάνουμε. Ας πούμε, τα σενάρια για την περιοχή μας. Τα σενάρια που λένε ότι εάν αυτή η αύξηση της θερμοκρασίας συνεχιστεί, και φτάσουμε, ας πούμε, στο τέλος του αιώνα να είναι, ξέρω εγώ, τρεις ή τέσσερις βαθμούς παραπάνω από όσα είναι σήμερα, το οποίο, βέβαια, άμα βγεις χειμώνα έξω, λες μακάρι. Αν βγεις καλοκαίρι, λες, ναι. Ωστόσο, δεν είναι η κλιματική αλλαγή αυτό ακριβώς. Δεν είναι ότι θα γίνει ομοιόμορφα σε όλο τον πλανήτη κάτι συγκεκριμένο και το ίδιο. Για την περιοχή μας, παραδείγματος χάρη, φαίνεται ότι το μεγάλο πρόβλημα, πέρα από την αύξηση των ημερών καύσωνα που θα προκύψει, θα προκύψει και ένα πρόβλημα με το νερό. Διότι ναι μεν το ύψος της βροχής θα αυξηθεί, ξέρω εγώ, δέκα ή κάτι παραπάνω της εκατό, ωστόσο αυτή η αυξημένη σε βάθος χρόνου, σε ένα χρόνο, ας πούμε, ξέρω εγώ από χίλια μιλιμέτρα να πάει χίλια εκατό, δεν θα είναι κατανεμημένη έτσι όπως ξέρουμε σήμερα. Όταν αυξάνεται έστω και λίγο η θερμοκρασία της ατμόσφαιρας, τότε το νερό που μπορεί να σηκώσει ως αέριο, οι δραθμοί που μπορεί να σηκώσει η ατμόσφαιρα, είναι πάρα πολύ, είναι πολύ περισσότερο. Και όλο αυτό το νερό έρχεται να πέσει μονομιάς, δηλαδή τα κλιματικά μοντέλα λέγουν ότι παρόλο που η συνολική βροχόπτωση κατέτος θα αυξηθεί στο νοσογειακό χώρο, αυτή η περισσότερη βροχή θα πέφτει μαζικά ενώ θα μεσολαβούν μεγάλες περίοδες ξηρασίας. Επομένως θα έχουμε ένα πρόβλημα ξηρασίας και όταν βρέχει θα βρέχει τόσο ραγδαία που θα παίρνει και το έδαφος μαζί και τα γεφύρια και θα τα πηγαίνει κάτω. Εκεί λοιπόν είναι το μεγάλο πρόβλημα, σε αυτό κάτι πρέπει να κάνουμε, αλλά εδώ είναι το θέμα ότι εντάξει εμείς τι μπορούμε να κάνουμε, απλώς να συνειδητοποιήσουμε το πρόβλημα. Το θέμα είναι τι κάνουν οι εθύνοντες, τι κάνει εγώ θα έλεγα επειδή οι εθύνοντες είναι οι δέσμη του συστήματος, τι κάνει το σύστημα γι' αυτό. Δηλαδή Μίλτο βλέπεις παραδείγματος χάρη λένε, ας πούμε ότι ξέρω εγώ να γίνει μια συμφωνία για το κλίμα και βλέπεις ότι μία, δύο, τρεις χώρες ας πούμε δεν δέχονται να την εφαρμόσουν. Και δεν είναι μόνο οι Αμερικοί που δεν δέχεται. Και χώρες οι οποίες είναι οι λεγόμενες υποανάπτυξη δεν την δέχονται αυτοί γιατί σου λένε κάτσε ρε φίλε. Εσύ δημιουργήσας το πρόβλημα καταναλώνοντας 40 φορές περισσότερο από ό,τι καταναλώνω εγώ και τώρα που κι εγώ θέλω να αναπτυχθώ και να καταναλώ σ' αυτά τα ωραία πράγματα που έχεις εσύ μου λες όχι κάνε περικοπές. Επομένως είναι ένα τεράστιο νομίζω πολιτικό πρόβλημα που δεν ξέρω έτσι πώς θα λυθεί. Ίσως αν τρονταχτούμε πάρα πολύ σαν ανθρωπότητα ας πούμε να μπορέσουν να εφαρμοστούν κάποιες λύσεις. Μια τελευταία ερώτηση ίσως. Κύριε καθηγητά είχα διαβάσει ότι αν όλη η Γη κλείσει για 24 ώρες το ρεύμα της η Γη θα επανέλθει σε επίπεδα που ήταν πριν από 20 χρόνια. Αλλά προφανώς μεγαλύψατε με αυτό που είπατε με το σύστημα για αυτό δεν θέλουν οι μεγάλες βημηχανίες να γίνει. Δεν ξέρω που το διαβάσετε αυτό ότι αν ας πούμε κλείσουμε τα φώτα για 24 ώρες ότι θα συμβούν τόσο τρομερά πράγματα. Δεν νομίζω ότι θα συμβούν. Ακόμα τα μοντέλα τα κλιματικά λένε ότι ακόμα και αν αυτή τη στιγμή καταφέρναμε να μειώσουμε ραγδαία της ανθρωπογενής εκκλήσης διοξυδίου του άνθρακα και μεθανίου που είναι το άλλο μεγάλο πρόβλημα σήμερα, η θερμοκρασία θα συνεχίζει να ανεβαίνει, όχι με πολύ μεγάλο ρυθμό, αλλά θα συνεχίζει να ανεβαίνει για μερικές δεκαετίες ακόμη διότι τα φαινόμενα αυτά έχουν μια πολύ μεγάλη αδράνεια. Και το μεγάλο πρόβλημα είναι μήπως στάσουμε σε καταστάσεις οι οποίες δεν θα μαζεύονται. Πάντως δεν νομίζω ότι κλείνοντας το φως θα γίνει κάτι συντερακτικό. Είμαστε όλοι όμως ένας σύμβολος. Είμαστε όλοι όμως ένας σύμβολος. Αυτό μου θυμίζει το «there is no alternative». Ότι δεν υπάρχει αναλλακτική λύση. Ότι είμαστε, αναφέρατε κάποτε, το βιολογικό μας υπόβαθρο. Ότι είμαστε δέσμη αυτού του βιολογικού μας υπόβαθρου που δεν μας έχει δώσει την ικανότητα ή ότι δεν έχουμε ευθύνη. Να σου πω ότι εάν σκεφτούμε, εάν πραγματικά εσωτερικεύσουμε ότι δεν έχουμε καμία ευθύνη, νομίζω ότι δεν έχουμε μέλλον. Το κάθε βιολογικό είδος, ξέρετε, έχει μια ημερομηνία ελλήξης. Κάποτε και ο Homo sapiens θα εξαφανιστεί. Μπορεί να δώσει, μπορεί και να μας τα δει έξοδος εξελληκτικός κλάδος και να μην δώσουμε τίποτα άλλο. Μπορεί όμως και να δώσουμε κάτι άλλο, εν πάση περιπτώσεις, αν Homo sapiens θα εξαφανιστούμε. Το πότε θα εξαφανιστούμε, εξαρτάται από εμάς. Το πώς αντιδρά, παραδείγματος χάρη, ένα από τα υπόλοιπα εκατομμύρια, δεκάδες εκατομμύρια είδη οργανισμών που υπάρχουν, είναι εκεί, μπορεί να πει κανείς ότι δεν έχει ευθύνη το δέντρο που μεγαλώνει, παραδείγματος χάρη, να είναι το πολύ μεγάλο ύψος του, οδηγεί να πέσει και κάνα κλαδί και να πλακώσει κάνα αυτοκίνητο, δεν έχει ευθύνη. Μπορούμε να το πούμε αυτό για εμάς, εδώ θα σας απαντούσα με μία φράση του Πέρτολ Μπρεχτ μάλλον, που λέει ότι ο άνθρωπος έχει ένα ελάττωμα, ξέρει να σκέφτεται σε σχέση με μία μηχανή. Εάν δεχτούμε, λοιπόν, ότι δεν έχουμε ευθύνη, είναι σαν να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε. Όταν ο ξεργοστηδιάκης της βιομηχανικής επανάστασης, βέβαια, δεν ήταν γνωστό τότε και δεν μπορούσαμε να ξέρουμε ότι με αυτό το πράγμα που κάναμε, δηλαδή μαζικά χρησιμοποιήσαμε το καρβούνο, το πετρέλαιο και αυτά και τους υδρογονάνθρακες για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, ότι θα οδηγηθούμε σε μία υπερθέρμαση του πλανήτη, δεν το ξέραμε, τώρα όμως το ξέρουμε. Και επειδή έχουμε τη δυνατότητα να καταλάβουμε τι κάναμε και μπορούμε από το παρελθόν και από το παρόν να προβλέψουμε και κάπως στο μέλλον, είναι ευθύνη η δικιά μας. Και δεν είναι ευθύνη μόνο για μας, είναι ευθύνη για όλο τον πλανήτη. |
