| id |
d2fbbfd1-47af-4f30-8164-6d43af1940d4
|
| title |
Δαρβινική Δευτέρα με θέμα «Αιτιοκρατία και σκοπιμότητα στους Προσωκρατικούς και στον Αριστοτέλη» /
|
| spellingShingle |
Δαρβινική Δευτέρα με θέμα «Αιτιοκρατία και σκοπιμότητα στους Προσωκρατικούς και στον Αριστοτέλη» /
|
| publisher |
Natural History Museum of Crete
|
| url |
https://www.youtube.com/watch?v=JTDX6fPmhp0&list=PL-ShZIvXUQ-AjUNeMtoCevyHyJFF6Ir0p
|
| publishDate |
2019
|
| language |
el
|
| thumbnail |
http://oava-admin-api.datascouting.com/static/1ae4/ca89/2f37/939c/5a5d/7bd7/023b/8f87/1ae4ca892f37939c5a5d7bd7023b8f87.webp
|
| organizationType_txt |
Μουσεία
|
| durationNormalPlayTime_txt |
7276
|
| genre |
Ακαδημαϊκές/Επιστημονικές εκδηλώσεις
|
| genre_facet |
Ακαδημαϊκές/Επιστημονικές εκδηλώσεις
|
| asr_txt |
Λοιπόν, σας καλησπαιρίζω σε αυτή την εξεκοστή Δερβενική Δευτέρα για τον ομιλητή μας που είναι πραγματικά... Πρέπει να αισθανόμαστε πολύ υπερήφανοι για την αποσυνή παρουσία του Βασίλη Κάλφα, αλλά για τον ίδιο τον ομιλητή θα μιλήσει ο Στέφανος Τραχανάς αμέσως. Εγώ θα πω απλώς αυτό που λέω κάθε φορά, θα εξαγγείλω την επόμενη Δερβενική Δευτέρα, η οποία είναι στις 16 Δεκεμβρίου. Ο ομιλητής θα είναι ο Γιώργος Γραμματικάκης. Κανείς δεν ξέρει το θέμα, αλλά μου είπε ο ίδιος ότι το ξέρει. Αυτό είναι πολύ παρήγορο. Παρακαλώ τον Στέφανο να πει και λόγια για τον Βασίλη. Καλησπέρα σε όλους, χρόνια πολλά στους Ισσουμηνάδες, χρόνια πολλά στην εορτάσουσα πόλη μας. Ελπίζω να μας συγχωρήσει ο Άγιος Μηνάς στην Ήβρη τη μέρα της χάρις του να συζητάμε και μαζί στα μαρτωλά θέματα, όπως αν ο Δίας βρέσει για να γίνει το σιτάρι κτλ. Λοιπόν, για να μην καπανίζω πολύ χρόνο, ετοίμασα ένα σκονάκι χειρόγραφο και θα σας το διαβάσω για προφανή οικονομία χρόνου. Λοιπόν, αρχίσαμε τα τυπικά. Ο Βασίδας Κάλφας, ο μιλτής μας, ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του πορεία από το Πανεπιστήμιο Κρήτος του 1986 και συνέχισε από το 2004, νομίζω, και μετά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστήμιου της Αλλονίκης, όπου είναι σήμερα καθηγητής Συστηματικής Φιλοσοφίας. Τα ρημιδικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην Αριστοτελική Φιλοσοφία, στον Πλάτωνα και την ιστορία της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Η Συκομιδή είναι πολλές δεκάδες δημοσιευμένα άρθρα, 10 βιβλία και κάπου 9 δεκτορικές διατριβές υπό την καθοδήγηση του. Όμως το όνομα του Βασίλη Κάλφα συνδέεται ως ο κανενός άλλου Έλληνα φιλοσόφου με την πρώτη συστηματική προσπάθεια μετάφρασης και κριτικής έκδοσης του Αριστοτελικού και Πλατωνικού έργου. Η έκδοση, βιβλία του Βασίλη Κάλφα, του Πλατωνικού Τήμεου το 1995 από τις 8 πόλεις, είναι ένα από τα πιο επιδραστικά ακαδημαϊκά έργα της νοτοπολητευτικής περιόδου, ενώ το περιφύσιος του Αριστοτέλη, το οποίο ακολούθησε 4 χρόνια μετά, το 1999 αν θυμάμαι, στερέωσε αυτή την επίδραση καθιερώνοντας ένα νέο υπόδειγμα στη σπουδή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Η συνέχεια δεν εύκολη. Ο Βασίλης Κάλφας ανέλαβε επιστημονικός υπεύθυνος για την έκδοση των απάντων του Αριστοτέλη από τις εκδόσεις, ίσως με δωρετική στήριξη από το ίδρυμα Νιάρκο, και επίσης επιστημονικός υπεύθυνος της Πληθυακής Εγκυκλοπαίδειας του Πλάτωνα από το Ίδρυμα Μίζονος Ελληνισμού. Ναι, για τη μετάφραση των φυσικών του Αριστοτέλη, ο Βασίλης τιμήθηκε το 2015 με το κρατικό βραβείο εντογλωσικής μετάφρασης. Να σημειώνσω ότι σε αντίθεση με τη μέχρι τότε παράδοση, που ήθελε τους καθηγητές φιλοσοφίας να είναι κυρίως φιλολόγοι, ο Βασίλης Κάλφας έφερε στο πεδίο και το πνεύμα των θετικών επιστημών, από το οποίο είχε μολυνθεί και ο ίδιος ως φοιτητής αρχικά του Εθνικού Μαθυσμού Καλλιτεχνίου. Όμως, για καλή τύχη των φοιτητών του, πρώτα απ' όλα, ο Βασίλης είναι και ένας πριτσισμένος δάσκαλος. Τεκμήρια έχει πάρει και τα δύο βραβεία, εξέρεται της πανεμιστυμιακής διδασκαλίας που υπάρχουν σήμερα στη χώρα. Το 1999, η συνηπλήν ένα χρόνο, του απονεμήθηκε το βραβείο Στέλιου Πηχορίδη, που τότε θεσπίστηκε για πρώτη φορά από το Πανεπιστημιο Κρήτης, μαζί με τον Λευτερικονόμο που είναι μαζί μας εδώ, ενώ πριν περίπου ένα μήνα επιλέχτηκε για το Εθνικό βραβείο εξέρεταις της πανεπιστημιακής διδασκαλίας ξανθόπλου πνευματικού και η τελετή απονομίστη του από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Σαγίνη, στις 13 Δεκεμβρίου, στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής, όσοι βρίσκονται στην Αθήνα, θα είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να τον ακούσουν και να τον τιμήσουν. Βασίλειας δεν αρκείται όμως μόνο στη διδασκαλία εντός των τυχών, είναι και δάσταλος του γένους, όπως θα τον έλεγε ο Κώστας Βουράριος. Έχει δώσει πολλούς κύκλους δημόσικων μαθημάτων που έχουν βιντεοσκοπηθεί στον ιστό τόπο ομιλιών του ιδρύματος Βαδοσάκη, το γνωστό μπλότσα στον συνιστό όσοι δεν το ξέρατε και συγκαταλέγονται οι ομιλίες του στις πέντε πρώτες δημοφιλέστερες ομιλίες με πολλές χιλιάδες προβολές σε καθεμία. Ενώ βέβαια το μάθησες, το Κέντρο Διαδικτυακών Μαθημάτων του ΕΕ, θα ήταν πολύ φτωχότερο χωρίς τα δύο μαθήματα φιλοσοβίας που δίδαξε ο Βασίλειας. Στα οποία εγγράφτηκαν πάνω από 16 χιλιάδες πολίτες και το αλοκλήρωσαν επιτυχώς γύρω στις 5,5 χιλιάδες. Περίπου πανκόσμιο ρεκόρν αναλογικά με τον πληθυσμό της χώρας, μόνο η Μαρία Ευθυμίου όταν συναγωνίζεται. Το κύριο χαρακτηριστικό του Βασίλη Κάλφα ως διανοητή και δασκάλου είναι η νυφάλια και η αδογμάτιστη στάση απέναντι στα μεγάλα ζητήματα της φιλοσοφίας αλλά και στα μεγάλα ζητήματα της εποχής μας. Είναι μια πνευματική στάση που την έχει ανάγκη η χώρα μας αλλά και ο μεγάλος κόσμος εκεί έξω όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία του. Και ο Βασίλης Κάλφας έχει συμβάλλει όσο ηλάχιστη για τη διάδοσή της, τη διάδοση αυτής της πνευματικής στάσης, της νυφάλιας και αδογμάτιστης χωρίς φαντατισμούς και μισαλοδοξίας στο ευρύτερο ομορφωμένο κοινό της χώρας. Σε ευχαριστούμε Βασίλη για όσα μας έχεις προσφέρει μέχρι τώρα και όσα θα μας προσφέρεις από τώρα και πέρα. Ευχαριστώ πολύ τον Στέφανο Τραχανά για τα καλά του λόγια που είναι υπερβολικά. Ευχαριστώ τον Λευθέρι Ζούρο για την πρόσκληση και την ευκαιρία να βρεθώ πάλι σε χώρους με την ευρύ έννοια του Πανεπιστημίου Κρήτης που εξακολουθώ να θεωρώ πανεπιστημιό μου, το πανεπιστημιό μου, παρότι μοίρασα τον χρόνο μου κατά κάποιο τρόπο ανάμεσα στα δύο πανεπιστήμια στην Κρήτη και στη Θεσσαλονίκη. Αλλά εκείνα που μετράνε, όπως λέει ο Πλάττονας, είναι τα νεανικά χρόνια και όχι τα γεροντικά. Οπότε πάντα αισθάνομαι ότι εδώ διαμορφώθηκα και όποια, ας πούμε, τιμή μπορεί να έρθει κάποια στιγμή στο πρόσωπό μου όσο στη δασκαλία έχει να κάνει με την ατμόσφαιρα που βρήκα στο Πανεπιστημίο Κρήτης, στους σπιτές που βρήκα και τον Πρύτανε που βρήκα, ένας είναι ο Πρύτανες του Πανεπιστημίου Κρήτης που μου κάνει τη τιμή να είναι παρόν εδώ γι' όλους τους γραμματικάκες. Θα υφώσω δαρβηνικές συνειδευτέρες, θα προσπάσω και βρήκα ένα θέμα από τον Αριστοτέλη, το οποίο είναι αρκετά δαρβηνικό, ίσως κάποιοι το είδατε ήδη στην οθόνη. Είναι ένα κείμενο που μας πεταφέρει μια διαμάχη. Χοντρικά αυτή διαμάχη θα λέγαμε ότι είναι διαμάχη τελεολογίας από μια μεριά, όπου τελεολογία είναι η αντίληψη ότι η φύση ως σύνολο λειτουργεί με βάση σκοπούς ή σκοπό, ότι όλα γίνονται, τα φυσικά φαινόμενα δηλαδή τύνουν, ακολουθούν μια προδιαγραμμένη πορεία η οποία έχει να κάνει με το σκοπό τους, τον οποίον είτε έχει καθορίσει κάποιο ανώτερο πνεύμα όπως το Αργιοπλάττων, κάποιος δημιουργός του κόσμου, είτε στο Αριστοτέλη που δεν υπάρχει τέτοιο ανώτερος κατασκευαστής, από μόνα τους πηγαίνουν προς την εκπήρρωση του σκοπό τους. Η αντίθετη θεωρία, η αντίθετη ερμηνεία της φύσης θα τη λέγαμε σχηματικά μηχανισμό, ότι η λέξη δεν υπάρχει στην αρχαιότητα, ούτε η θεωρία άλλως την υπάρχει από τις μεταγενέστερες εξελίξεις, κυρίως από αυτό που έγινε στη φυσική ύψτημη το 17ο αιώνα και μετά, όπου δεν υπάρχει σκοπός που να καθορίζει ένα φυσικό φαινόμενο. Τα πάντα γίνονται με βάση την ανάγκη, όπως λέγανε κάποιοι αρχαίοι φιλόσοφοι, δηλαδή κάποιοι αναγκαίοι αιτιακοί παράγοντες παράγουνε υποδεδομένες ίδιες ηθήκες, το ίδιο αποτέλεσμα. Άρα, όταν εξηγείς ένα φυσικό φαινόμενο, δεν πηγαίνεις από το μέλλον στο παρόν, αλλά από το παρελθόν στο παρόν, τι το προκάλεσε και πώς συνέβη. Η διαμάχη αυτή την σχηματοποιεί ο Εριστοτέλης, το κείμενο που έχετε μπροστά σας, το οποίο θεωρώ ότι είναι ένα, όχι μ' ένα πολύ καλό κείμενο, ένα μνημείο πνευματικής εντυμότητας θα το έλεγα κατά κάποιο τρόπο. Και επειδή μιλάμε για το Δαρβίνο, είναι ένα κείμενο που το ήξερε ο Δαρβίνος, το αναφέρει στην 13η σελίδα της εισαγωγής του στην έκδοση του 1872 της εξέλιξης των ειδών, είναι τόσο καλά φτιαγμένο που νομίζει ότι απηχεί της απόψης του Εριστοτέλη, έχει αυτό ακριβώς το κομμάτι που έχω στην οθόνη, στο οποίο ο Εριστοτέλης εκφράζει νομίζω με έναν καταπληκτικό τρόπο της απόψης των αντιπάλων του, όχι τις δικές του, αλλά τις γράφει τόσο ωραία, πολύ καλύτερα από ότι θα τις έγραφαν αυτοί, όπως θα φανεί συνέχεια από αυτά που θα πω δεν τις διατύπωσαν ποτέ μ' αυτόν τον τρόπο κανένας, ο Εριστοτέλης τις διατυπώνει, αλλά τις διατυπώνει τόσο ωραίως, ο Δαρβίνος θεώρησε ότι αυτό το κείμενο προαναγγέλλει κατά κάποιο τρόπο κάποιες από τις θέσεις του και αυτό ίσως τον έκανε ή κι άλλα στοιχεία από τον Εριστοτέλη που γνώρισε να γράφει στο 1882 σε ένα γράμμα στον Βίλιαμ Βόμπλ ότι οι δύο θεοί που είχε ως τότε στη ζωή του, ο Λήνεος δηλαδή και ο Κιουβιέ, ήταν απλώς σχολιαρόπαιδα μπροστά δίπλα στο γέρο Αριστοτέλη. Και αυτά ο Δαρβίνος ξέροντας ότι συνουσία από καθυλώνει γράφοντας αυτά που έγραψε, το τελευταίο οχειρό του Αριστοτελισμού που ήταν η Βιολογία, όπου μέχρι τον Δαρβίνο ακόμα η κυρίαρχη τάση στην επιστημονική βιολογία ήταν μια τελεολογική αντίληψη της φύσης, η οποία έριξε αν έριξε, γιατί ακόμα συζητάμε αν ο Δαρβίνος είχε δίκιο ή δεν είχε και σήμερα, αλλά εμείς τουλάχιστον θέλουμε να θεωρούμε ότι αυτή η επανάσταση έγινε ήδη από τον 19ο αιώνα και επομένως είναι ένα θέμα που δεν θα έπρεπε καν να συζητιέται. Ο Αριστοτέλης λοιπόν διατυπώνει μια απορία σε αυτό το κείμενο. Να πω δυο λόγια τι σημαίνει απορία στο Αριστοτέλη. Στην αρχαιολυνική έννοια η λέξη δεν σημαίνει ερώτηση ή διερώτηση ή οτιδήποτε, είναι η έλλειψη πόρου, δηλαδή το αδιέξοδο. Όταν ο Αριστοτέλης μιλάει για απορία και μιλάει συνεχώς για απορίες, εννοεί ότι κατά κάποιο τρόπο στην επιστήμη, στην φιλοσοφία πρέπει και φτάνουμε όντως σε κάποιο αδιέξοδο κάποια στιγμή. Διατυπώνουμε με μορφή ισότιμων θέσεων, ισοσθενών λόγων, δύο θέσεις οι οποίες είναι αντίθετες μεταξύ τους και πρέπει να πάρουμε θέση. Πώς φτάνουμε σε αυτή την απορία? Οι μέθους του Αριστοτέλη είναι πολύ πλοκοί, δεν έχει να κάνει μόνο με αυτό που θα λέγαμε σήμερα. Κάτι έκλεισε? Δεν έχει να κάνει με αυτό που λέμε επαγγωγή σήμερα, δηλαδή κοιτάμε τη φύση, παρατηρούμε τα φαινόμενα, μαζεύουμε τα στοιχεία και στη συνέχεια διατυπώνουμε θεωρίες πάνω σε αυτά. Όταν ο Αριστοτέλης κάνει απαγγωγή και η λέξη είναι και αυτή αριστοτελική, φτιαγμένη από τον Αριστοτέλη, δεν υπήρχε πριν στα αρχαιελληνικά, εννοεί ότι στο πρώτο στάδιο που παρατηρούμε και μαζεύουμε ας πούμε στοιχεία, δεν κοιτάμε μόνο αυτά που θα λέγαμε σήμερα με βάση στην επιστημονική γλώσσα, τις παρατηρήσεις που μας δίνει το φυσικό περιβάλλον. Τις παρατηρήσεις που θα κάνει ο φυσικός επιστήμον όταν παρατηρεί τη φύση. Στην ίδια βαθμίδα και αν θέλετε με μεγαλύτερη σπουδαιότητα, θεωρεί ότι η στοιχεία πάνω στα οποία θα δομίσουμε τις απορίες μας και μετά τις θεωρίες μας, είναι και δύο πράγματα που εμείς δεν θα τα δεχόμασταν τόσο εύκολα, τα λεγόμε να ένδοξα, δηλαδή το τι πίστευαν οι παλαιότεροι πάνω στο ίδιο θέμα. Ποιοι παλαιότεροι, κατά προτίμηση λέει ο Αριστοτέλης, οι σημαντικοί παλαιότεροι, ο Πλάτων ας πούμε, ο Εμπεδοκλής που θα αναφερθεί εδώ, ο Δημοκριτός, όμως σημαντικό είναι και το τι πιστεύει γενικά ο κόσμος, ο κοινός νους, και αυτό είναι ένα ένδοξο. Αν κάτι το πιστεύει όλος ο κόσμος, δεν μπορεί παρά να έχει να πειρήν αλήθειες για το Αριστοτέλη. Και επιπλέον, ένα τρίτο, τρίτη δεξαμενή φαινομένων για το Αριστοτέλη είναι η γλώσσα. Αν στη γλώσσα εκφράζομαι με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αυτό κρύβει κάτι για τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Έτσι, το κείμενο αυτό που θα σας διαβάσω, το οποίο περιλαμβάνεται στα δεύτεροβιβλία των Φυσικών του Αριστοτέλη, αναφέρεται ότι το θέμα του είναι το αίτιο, η αιτιότητα. Η πρώτη λοιπόν σκέψη του Αριστοτέλη είναι, όταν μιλήσει για την αιτιότητα, όταν πρόκειται να μιλήσει για την αιτιότητα, να σκεφτεί πώς χρησιμοποιούμε στη γλώσσα τη λέξη γιατί. Όταν λέμε γιατί, επειδή, τι εννοούμε. Και με αυτόν τον τρόπο βρίσκει ότι τουλάχιστον τέσσερις χρήσεις έχει η χρήση του μωρίου γιατί, έξω και καταλήγει στην θεωρία των τεσσάρων αιτίων, ότι στη φύση δεν υπάρχει μόνο ένα αίτιο, υπάρχουν τέσσερα αίτια. Αυτό για το οποίο θα μιλήσουμε εμείς είναι το πιο σημαντικό για τον Αριστοτέλη, το τέταρτο αίτιο, που είναι το τελικό αίτιο, πάλι από το τέλος με την αρχαιολυνική έννοια, που σημαίνει σκοπός. Δηλαδή, ένα φαινόμενο, είτε είναι ανθρώπινο είτε είναι φυσικό, καθορίζεται κυρίως από το σκοπό που επιτελεί. Για μένα, την ανθρώπινη συμπεριφορά αυτό είναι αυτονόητο, δρούμε και πράττουμε κατά κανόνα με σκοπό, σκόπιμα. Άρα, σημαντικό είναι να βρούμε γιατί κάνουμε κάτι και να νοούμε το τελικό αίτιο ακριβώς. Άρα, στο τέλος, το επεκτείνει και στη φύση, και στη φύση πρέπει ο φυσικός επιστήμων να ψάχνει γιατί, για ποιο σκοπό, δηλαδή, ένα φαινόμενο συμβαίνει. Μιλάω για τα κανονικά φαινόμενα, για τα φυσικά φαινόμενα, και όχι για ένα ευκαιριακό ή παράξενο γεγονός. Η απορία, λοιπόν, στην οποία έφτασε ο Αιριστοτέλης, είτε ξεκινώντας από τη γλώσσα, είτε ξεκινώντας από τις παλιές απόψεις των προηγουμένων φιλοσόφων, είτε κοιτώντας, όπως θα δούμε, και τα φυσικά φαινόμενα, τόσο της έμβειας φύσης, όσο και της φύσης που δεν έχει ζωή, δηλαδή της φυσικής πραγματικότητας, είναι έξις. Και τη διατυπώνει με αυτόν τον τρόπο. Το διαβάζω λοιπόν το κείμενο, γιατί νομίζω ότι αξίζει τον κόπο. Η απορία είναι έξις. Τι εμποδίζει τη φύση να ενεργεί όχι για κάποιο σκοπό, ούτε προς το καλύτερο, αλλά να ενεργεί εννοεί εξ ανάγκης. Γιατί να μη συμβαίνει όπως με τη βροχή. Τη βροχή δεν τη στέλνει ο βίας για να μεγαλώσει το σιτάρι. Απλώς ό,τι αν έρχεται κατ' ανάγκη ψύχεται και αφού ψυχθεί και γίνει νερό κατέρχεται. Όταν τώρα γίνει κάτι τέτοιο, συμβαίνει και στο σιτάρι να μεγαλώνει. Παρομοίως, αν το σιτάρι κάποιου χάνεται στο αλώνι, δεν βρέχει για αυτό το σκοπό, για να χαθεί δηλαδή το σιτάρι, αλλά συνέβει απλώς να χαθεί. Επομένως τι εμποδίζει να γίνεται το ίδιο στη φύση και με τα μέρη των ζώων. Γιατί λόγω χάρη να μην έχουν φυτρώσει τα μπροστινά δόντια εξ ανάγκης μητερά, οι κανάνετε μαχίζουν την τροφή, και τα πίσω πλατιά και χρήσιμα στο να αλέθουν την τροφή και να έγιναν έτσι όχι για αυτό το σκοπό, αλλά απλώς να συνέπεσε να γίνουν έτσι. Το ίδιο μπορεί να γίνεται και με όλα τα άλλα μέρη των ζώων σε όσα νομίζουμε ότι υπάρχει σκοπός. Σε όποια λοιπόν όντα τα πάντα συνέβησαν σαν να γίνονταν για κάποιο σκοπό, αυτά τα όντα διασώθηκαν, γιατί βρέθηκαν αυτόμάτως με την αρμόζουσα σύσταση. Σε όσα πάλι δεν συνέβη κάτι τέτοιο, αυτά χάθηκαν και συνεχίζουν να χάνονται, όπως ακριβώς λέει ο Εμπεδοκλής για τα βοηβή με την ανθρώπινη όψη. Ας αρχίσω από το τελευταίο, γιατί μαζί είναι ένα όνομα ο Αριστοτέλης εδώ. Ο Εμπεδοκλής, όντως υπάρχει ένα πόσο σκοπό το Εμπεδοκλή, που λέει ότι φύτρωσαν κάποια στιγμή από τη γη παντοειβή τύπιόντων. Ας πούμε βόδια με ανθρώπινο πρόσωπο ή ελιές που είχαν την όψη αμπελιού. Αυτά τα όντα υποθέτουμε εμείς, γιατί ο Εμπεδοκλής δεν το λέει ξανά. Όντας εκτός περιβάλλοντος, μη προσαρμόσυμα στο περιβάλλον, χάθηκαν. Αντιθέτως αυτά που επέζησαν και τα οποία ξέρουμε είναι αυτά που ξέρουμε, δηλαδή τα βόδια με την βοηβή όψη και οι άνθρωποι με το ανθρώπινο σώμα, οι ελιές με το γορμό και τους καρπούς της ελιάς. Τα υπόλοιπα απλώς χάθηκαν. Η βασία του ονόματος ο Εμπεδοκλής είναι σημαντική. Για να καταλάβουμε λίγο αυτό που έλεγα από την αρχή, ότι αυτή η διαμάχη, γιατί φαίνεται σαν ο Αριστοτέλης να μιλάει με τον Εμπεδοκλή και όντως μιλάει, είναι μάλλον απίθανο ή σχεδόν αδύνατο να συνέβει ποτέ. Ο Εμπεδοκλής ακμάζει περίπου 100 με 120 χρόνια πριν τον Αριστοτέλη. Όχι μόνο δεν θα ποτέ σε επαφή, αλλά να μιλάς σήμερα για έναν στοχαστή του 1000... Θα μου πεις, μιλάμε ακόμα για τον Δαρβίνο, αλλά ο Δαρβίνος είναι Δαρβίνος. Είναι τόση η απόσταση που χωρίζει τον Αριστοτέλη από τον Εμπεδοκλή σε σχέση με εμάς από τον Δαρβίνο ή τον Μάρξη, τους στοχαστές του τέλους του 19ου αιώνα. Ο Αριστοτέλης λοιπόν δεν αντιμάχεται τον Εμπεδοκλή. Κατασκευάζει στην ουσία με τον τρόπο του, και το κάνει συχνά αυτό, δεν το κάνει μόνο αυτό το κείμενο που έχουμε μαζί μας, μια πορεία, ένα διέξοδο, μια δυσκολία, ένα δίλημα, αν θέλετε, η οποία απευθύνεται στον εαυτό του κατά κυριολόγο. Γιατί στον εαυτό του, διότι το κείμενο που σας διάβασα, όπως και όλα τα κείμενα που έχουμε σήμερα του Αριστοτέλη στα χέρια μας, δεν δημοσιεύτηκα ποτέ. Αυτά αποτελούν τις σημειώσεις της δουλειάς του, που μια ευτυχή συγκυρία, κυριολεκτικά ευτυχή συγκυρία, έκανε 300 χρόνια μετά το θάνατό του να σωθούν αυτά τα έργα και να έχουμε τον Αριστοτέλη, και όχι τόσο για το σημερινό, στη σημερινή πνευματική ατμόσφαιρα, που κι αυτή φυσικά θα τα πολύ φτωχότερη, αν δεν υπήρχε ο Αριστοτέλης, στους Άραβες ή στους Μεσαιωνικούς, κυριολεκτικά η πορεία της ανθρώπινης σκέψης θα ήταν εντελώς διαφορετική, αν δεν είχαν σωθεί αυτά τα γραπτά. Άρα δεν γράφει για το ευρύ κοινό, όπως θα έκανε ο Πλάτων, για ένα αντίστοιχο θέμα, οπότε μπορεί να σκεφτεί κανείς, ότι είτε στον εαυτό το απευθένεται, είτε στους μαθητές του στενούς, οι οποίοι ήταν, αν είχε αρχίσει, και αυτό δεν το ξέρουμε, το Λύκειο την εποχή του Αριστοτέλης, σίγουρα όταν γράφει αυτό το κείμενο δεν υπήρχε Λύκειο, είναι σχετικά πρόημο κείμενο, επομένως 99% απευθύνεται στον εαυτό του, αλλά έτσι μπορεί και σκέφτεται ο Αριστοτέλης, ότι θα διατυπώσει ένα πρόβλημα με μορφή απορίας, από την οποία δύσκολα ξεφεύγεις, και στο τέλος θα πάρει σιγά σιγά τη δική του θέση. Λέω μνημείο πνευματικής εντυμότητας, διότι απ' τα λίγα που ξέρουμε για τον Εμπεδοκλή, δεν ήταν φυσικός φιλόσοφος, δεν ήταν δημοκριτός, ας πούμε, Εμπεδοκλής. Ένα από τα δύο έργα του, από τα οποία έχουμε αποσπάσματα, είναι κυριολεκτικά θρησκευτικό, μυστικιστικό. Είναι στο ενδιάμεσο ανάμεσα στον μύστη και στον φιλόσοφο Εμπεδοκλής, επομένως το κύριο ενδιαφέρον του Εμπεδοκλή δεν θα ήταν πώς γεννήθηκαν τα ζώα και πώς φτάσαμε στα ζώα και αν υπάρχει εξέλιξη των ειδών ημί, αλλά μια γενική εικόνα της φυσικής πραγματικότητας, η οποία μάλιστα δεν είναι απαλλαγμένη εντελώς απ' αυτό που θα λέγαμε τελεολογία σκοπός, αφού ο Εμπεδοκλής είναι αυτός που εισάγει στη φυσική δύο ανθρωπομορφικές έννοιες ως βασικές αρχές του, τη φιλία, τη φιλότητα και τον νίκος, το μίσος. Η φιλία είναι μια δύναμη που συνέχει τα πάντα, συνέχει το σύμπαν, ενώ το μίσος είναι μια κοσμική δύναμη που διαλύει τα πάντα και ο κόσμος είναι στην ουσία μια συνεχής εναλλαγή περιόδων όπου επικρατεί η φιλία και περιόδων όπου επικρατεί το μίσος. Αυτό το μοντέλο εξήγησης της φυσικής πραγματικότητας δεν θα έλεγε κανένας ότι είναι εντελώς μηχανιστικό. Έχει και στοιχεία τα οποία θυμίζουν την παλιότερη ελληνική σκέψη, όπου ο Δίας όντως έριχνε τη βροχή και τον κεραυνό είτε για να τιμωρήσει είτε για να επιβραβεύσει κάποιους ανθρώπους. Μια εικόνα για τη φυσική πραγματικότητα, η οποία σιγά-σιγά πήγε στο περιφόρειο, θα έλεγε κανείς, μόλις την πορεία των πρώτων φιλοσόφων, μέχρι να φτάσουμε στον Πλάτων και τον Οριστοτέλη, οι οποίοι έθεσαν στο περιφόρειο εξηγήσεις ανθρωπομορφικές ή θεϊκές για τη φυσική πραγματικότητα και σιγά-σιγά, λιθαράκι-λιθαράκι, οργανώθηκε ένα σύστημα φυσικών εξηγήσεων που δεν απεθυνόταν στην παρουσία και στη δράση των θεών, ή οποιοδήποτε άλλων σκοπημοτήτων, έτσι ώστε να φτάσουμε στο Δημόκριτο, λίγο πριν τον Πλάτωνα, όπου πραγματικά οι κυρίαρχες έννοιες του Δημοκρίτου δεν είναι το τέλος, ο δίας, ο σκοπός, οτιδήποτε, είναι η ανάγκη, το εξανάγκης που υπάρχει στην αρχή του κειμένου, η ανάγκη είναι η βασική αρχή της εξήγησης στον πάντος στο Δημοκριτό, όχι όμως και η τύχη, όπως λέει ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, αναδιατυπώνει μια θέση, η οποία έτσι δεν διατυπώθηκε από κανένα, όπως θα έπρεπε να είχε διατυπωθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Και αυτό το κάνει συχνά. Δεν θεωρεί ότι θα κερδίσει κάτι αν μειώσει τον αντίπαλό του, αλλά θεωρεί ότι θα κερδίσει κάτι αν σηκώσει τον αντίπαλό του, τον παρουσιάσει στην καλύτερη δυνατή εκδοχή, ώστε κι αυτός να μπορέσει να απαντήσει με έναν τρόπο ο οποίος είναι ικανοποιητικός. Μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι αν συνεχίσουμε το κείμενο, που κάποια στιγμή ίσως το συνεχίσουμε, δεν ξέρω πόσο η ώρα θα έχουμε και θα προλάβουμε, θα δείτε ότι τα επιχειρήματα, θα διαβάσω το πρώτο σίγουρα επιχείρημα του Αριστοτέλη, που είναι το βασικό, δεν είναι και τόσο καλά. Δηλαδή, έχει δικαίωμα κάποιος βλέποντας αυτήν την απορία, όπως την σκέαγραψε ο Αριστοτέλης και βλέποντας τη θέση αυτή, που ας πούμε, ας την αποδώσουμε στον Εμπεδοκλή και στον Δημόκριτο, ή αν θέλετε σε κάποιον στοχαστή της εποχής του Αριστοτέλη, που δεν τον ξέρουμε, ο οποίος συνέχισε να έχει τέτοιες απόψεις, διότι αυτές δεν χάθηκαν στην αρχαιότητα μια κι έξω. Κάποιος, λοιπόν, θα μπορούσε να διαβάσει αυτό το κείμενο και τη συνέχεια του και να πει, μα μια χαρά τα λέει ο Εμπεδοκλής και ο Δημόκριτος, γιατί πρέπει να υιοθετήσω μια τελεολογική αντίληψη του σύμπαντος, η οποία, ωστόσο, υιοθετήθηκε. Και αυτό είναι το δεύτερο στοιχείο που κάνει, ας πούμε, το θέμα μου να είναι, είτε το πω καλά εγώ, είτε δεν το πω σημαντικό, τότε κρύθηκε το πρόβλημα ανάμεσα στην τελεολογία και το μηχανισμό. Δηλαδή, μετά από αυτή τη διαμάχη που εδώ έχουμε μια σκιαγράφηση της, η τελεολογία, η τελεολογική αντίληψη του σύμπαντος, ή το σύμπανε έχει σχοπούς δηλαδή, κυριαρχεί για δυο χιλιάδες χρόνια περίπου, μέχρι το 17ο αιώνα, και κυριαρχεί σίγουρα υπό το βάρος της εγκυρότητας και του κύρους, του Πλάτων αφενός, τον οποίον δεν αναφέρθηκα καθόλου ως τώρα, αλλά στην ουσία τα ίδια λέει, και του Αριστοτέλη. Επομένως, είναι σημαντική στιγμή για την ιστορία της επιστήμης και της σκέψης. Κάποια προσπάθεια που έγινε να αναπιώσει το σύστημα του Δημοκριτού από τον Επίκουρο, δεν είχε μεγάλη εμβέλεια, διότι ο Επίκουρος ήταν κυρίως ηθικός πιλόσοπος, και όχι φυσικός πιλόσοπος, σε αντίθεση με τον Δημοκριτό. Τα κείμενα του Δημοκριτού χάθηκαν. Αν είχαμε διασωσμένα τα κείμενα του Δημοκριτού, που λένε ότι είχαν την έκταση περίπου του κειμένων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που σώθηκαν, τότε θα είχαμε δύο σοβαρούς αντιπάλους στην ιστορία της φυσικής σκέψης. Δεν τα έχουμε ωστόσο, και θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί κρύφθηκε το θέμα υπέρ της τελεολογίας. Ας δούμε, λοιπόν, το πρώτο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Αυτό, λοιπόν, τώρα φαίνεται πια. Ο Δαρμπίνος έμεινε στο πρώτο και δεν κατάλαβα ότι από εδώ αρχίζει ο Αριστοτέλης. Το πρώτο ήταν όχι ο Αριστοτέλης, ήταν οι αντίπαλοι κατά κάποιο τρόπο. Αυτό, λοιπόν, είναι ένα επιχείρημα που θα μας έβαζε σε απορία. Και αν υπάρχει κάποιο άλλο θα είναι παρόμο. Είναι όμως αδύνατο να έχουν έτσι τα πράγματα. Εδώ είναι ο Αριστοτέλης. Όλα όσα αναφέραμε και γενικά όλα όσα γίνονται από τη φύση, γίνονται πάντοτε είτε κατά κανόνα με τον ίδιο τρόπο. Πράγμα που δεν συμβαίνει με κανένα αποτέλεσμα της τύχης ή του αυτομάτου. Θα εξηγήσω αυτές τις έννοιες. Δεν αποδίδουμε σε τύχη ή σε σύμπτωση το γεγονός ότι βρέχει πολύ συχνά το χειμώνα, αλλά θα το αποδίδαμε αν συνέβαινε κάποιο άλλο. Ούτε είναι τυχαία ή συμπτωματική οι κάψονες του Αυγούστου, αλλά θα ήταν οι κάψονες του χειμώνα. Εφόσον λοιπόν πιστεύουμε ότι ένα πράγμα ή θα οφείλεται σε σύμπτωση, ή θα έχει σκοπό και τα πράγματα για τα οποία συζητούμε δεν είναι σαν για αυτά που προκύπτουν από σύμπτωση αυτομάτως, θα πρέπει να έχουν σκοπό. Όλα όμως αυτού του είδους τα πράγματα, γίνονται από τη φύση, όπως θα παραδέχονταν ακόμα και όσοι έχουν τις απόψεις που αναφέραμε. Επομένως σε όσα πράγματα είναι και γίνονται από τη φύση, υπάρχει σκοπός. Τι επιχείρημα είναι αυτό, γιατί έχει σημασία να καταλάβουμε ότι και οι φιλοσοφικές σίγουρα διαμάχες, πόσο μάλλον οι πολιτικές διαμάχες, αλλά ακόμα και οι επιστημονικές διαμάχες, σε μεγάλο βαθμό κρίνονται από τη ρητορική τους εμβέλεια και όχι από το καλό επιχείρημα. Τι εννοώ ρητορική εμβέλεια, τι λέει στην ουσία εδώ στο τέλος. Αυτό που λέει ότι η φύση έχει επαναληψιμότητα, κανονικότητα, αν θέλετε κατά βάθος τάξη. Η φύση έχει τάξη. Μπορεί η τάξη της φύσης και η επαναληπτικότητα να οφείλεται σε κάτι συμπτωματικό ή αυτόματο, ετυχαίον δεν γίνεται. Άρα, αν δεν οφείλεται σε τέτοιους λόγους, κατά ανάγκη θα οφείλεται σε μια σκοπιμότητα, η οποία οδηγεί προς την τάξη. Το βασικό επιχείρημα, που στην ουσία το είχε προβάλλει μια γενιά πριν από τον Αριστοτέλλειο Πλάτων στον ΤΜΕΟ του, λέγοντας ότι ο κόσμος κατασκευάστηκε από έναν θείο δημιουργό, ο οποίος ήταν έλλογος. Και αφού ήταν έλλογος ο δημιουργός και έφτιαξε τα πάντα με λογική και τάξη, το δημιούργημά του, η φύση δηλαδή, έχει ενσωματωμένη, εγγενή μέσα της, την τάξη και την λογικότητα. Άρα, κάθε φυσικό φαινόμενο, και μιλάω για τα βασικά φυσικά φαινόμενα, όχι αν θα ρίξω τώρα εδώ κάτι τι θα γίνει, αλλά την πτώση των σωμάτων και όλα τα σχετικά, η βασική νόμη δηλαδή θα λέγαμε σήμερα της φύσης, το γεγονός ότι ο κόσμος είναι έλλογος, γιατί είναι κατασκεύασμα ενός θεού αγαθού δημιουργού. Ο Αριστοτέλης που έρχεται μετά τον Πλάτωνα, δεν θέλει να δεχτεί μια τέτοια λύση. Πουθενά δεν λέει ότι ο κόσμος κατασκευάστηκε από κάποιον. Ο κόσμος για τον Αριστοτέλη είναι αιώνιος. Πάντα έτσι ήταν, πάντα έτσι θα είναι. Δεν κατασκευάστηκε από κανένα. Ο κόσμος επίσης, κατά τον Πλάτωνα, εφόσον είναι δημιούργημα ενός θεού, έχει ψυχή, άρα είναι ένας έμβειος κόσμος, ο οποίος μπορεί ο ίδιος να σκέφτεται, να λειτουργεί, και άρα προφανώς κάθε έργο φυσικό, εκείνης των πλανητών ας πούμε, που είναι πολύ κοντά του, θα είναι έλογη δραστηριότητα. Ο Αριστοτέλης δεν θέλει να δεχτεί ούτε ότι ο κόσμος είναι ζωντανός ο σύνολος. Άρα ο Αριστοτέλης εισάγει έναν κόσμο χωρίς θεό δημιουργό, αιώνιο κόσμο και χωρίς ψυχή ο κόσμος, χωρίς ζωή δηλαδή, αλλά ωστόσο προσπαθεί να εφεμελιώσει μέσα σε αυτόν τον κόσμο, ο οποίος δεν έχει δημιουργό και δεν έχει ψυχή, την τελαιολογία, την ύπαρξη σκοπών. Και πραγματικά είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο έργο. Το καταφέρνει ως ένα βαθμό θα έλεγε κανείς, αλλά τα επιχειρήματά του αξίζει κανείς να τα δει. Το βασικό επιχείρημα είναι αυτό που κρύβεται σε αυτό το κακό κείμενο. Αν το δει κανείς επιστημονικά, φιλοσοφικά, είναι κακό κείμενο. Αλλά ωστόσο η εμβέλεια του ότι η τάξη πες μας Δημοκριτέ πώς γίνεται και οι Αρχαίοι είχαν μια μεγαλύτερη, ας πούμε, ψιγουριά από εμάς ότι ο κόσμος είναι τακτικός και ωραίος. Η τάση τους ήταν ότι το σύμπαν είναι ωραίο σύμπαν, είναι τακτικός σύμπαν. Είναι δυνατό όλο αυτό να είναι κατασκευασμός ενός τυχαίου, τυχαίου συπτώσεων και γεγονότων, όταν δεν είναι δυνατό. Άρα δεν προτιμάμε έναν κόσμο που έχει σκοπιμότητα και προτίμησε όλος ο κόσμος σε έναν κόσμο που έχει σκοπιμότητα από έναν κόσμο, χωρίς σκοπιμότητα. Γιατί λέω ότι δεν είναι καλό επιχείρημα. Γιατί πουθενά κανείς δεν είπε ότι η ανάγκη ταυτίσσεται με την τύχη. Όταν λέει ο Δημοκριτός ανάγκη, ότι όλα γίνονται ξανάγκης, μάλιστα σε κείμενα του Δημοκρίτου για τα ηθικά του πιστεύω, φαίνεται ότι δεν δίνει καμία σημασία στην τύχη, ότι η τύχη είναι κακός σύμβουλος, είναι εντελώς απειθανό αδύνατο, είμαι απολύτο σίγουρος γι' αυτό ότι ο Δημοκριτός εισήγαγε ποτέ την τύχη ως παράγοντα στη φυσική εξήγηση των πραγμάτων. Άλλο να μιλάς για αναγκαιότητα κι άλλο να μιλάς για τύχη και σύμπτωση. Αναγκαιότητα τι σημαίνει, ότι αν οι προηγούμενοι παράγοντες έρθουν ξανά με τον ίδιο τρόπο, η βροχή ας πούμε, γιατί πέφτει η βροχή, ο Δημοκριτός κάλλιστα και ο Εμπεντοκλήσης και οι προηγούμενοι θα λέγανε αυτό που λέει ο Αριστοτέλης πολύ ωραία στο πρωτοκείμενο. Πότε πέφτει η βροχή, όταν εξατμίζονται τα νερά της γης, ανεβαίνουν στα σύννεφα, το σύννεφο ψήχεται διότι είναι χειμώνας και έχει περισσότερο κρύο, υγροποιείται, το νερό είναι βαρύ και πέφτει κάτω. Αυτή είναι μια δημοκριτία εξήγηση. Ή και ο Αριστοτέλης, αδερφού του Αριστοτέλης το αρνείται ότι συμβαίνει αυτό, η οποία δεν χρειάζεται να βάλουμε καθόλου μέσα την τύχη. Δεν υπάρχει καμία τύχη στο γεωγονός ότι βρέχει το χειμώνα, διότι όταν έχει κρύο το σύννεφο θα ψηχθεί και θα βρέξει. Δεν υπάρχει ούτε τύχη ούτε σύμπτωση. Άρα δεν μπορείς να πεις ότι ό,τι συμβαίνει στη φύση ή θα είναι συμπτωματικό τυχαίο ή θα γίνεται για ένα σκοπό. Η δεύτερη πρόταση που έχω κοκκινισμένη μας βάλει σε ένα διαζευγτικό δίλημα, το οποίο δεν είναι καθόλου αναγκαίο. Δηλαδή ο Δημόκλης είναι τα μπροστά και προφανώς θα ήταν πολύ καλός σας που είστε στην κουβέντα με τον Αριστοτέλη, θα λέει γιατί η σύμπτωση και τύχη ή σκοπός δεν υπάρχει και ένα τρίτο ανάμεσα ή πολλά και τρίτο και τέταρτο, που δεν είναι ούτε από τύχη, ούτε από σκοπιμότα ή βροχή, για παράδειγμα. Ούτε συμπτωματικό γεγονός είναι, εφόσον οι χειμωνιάτικες βροχές είναι καθεστώς στο βόρειο ημισφέρειο, ούτε κατ' ανάγκη μου χρειάζεται καν σκοπός, δεν βρέχει γιατί ο Δίας θέλει να μου δώσει καρπούση στο χωράφι μου, ποιος θα το πίστευε με αυτό, βρέχει επειδή κάνει κρύο, πέφτει το νερό μια χαρά, γιατί πρέπει κατ' ανάγκη εγώ να βάλω εκεί το σκοπό. Αλλά εδώ, έτσι πώς το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης, είναι σαν να μην υπάρχει τρίτη λύση. Άρα, έχουμε λοιπόν, θα έλεγα εγώ, ένα κακό επιχείρημα, μια καλή έκθεση του αντιπάλου, άψογε, καλύτερη από την πραγματικότητα, αυτό είναι προς τιμή του Αριστοτέλη, ένα κακό επιχείρημα, δεν ξέρω πόσο το πιστεύει, δεν το πιστεύει, αλλά το οποίο παρότι είναι διατυπωμένο με τρύπες, θα λέγε κανείς, δεν αντέχει στην κριτική, έχει μια ρητορική εμβέλεια. Και αυτό που κρύβεται πίσω από τις γραμμές, είναι αυτό το κανονικό, το επαναλαμβανόμενο, το συνεχές, το κλασικό, η φύση έχει μια κανονικότητα. Αυτό δεν μπορεί να το εξηγήσει, κατά τη γνώμη του, αυτό που οι ίδιοι οι φυσικοί φιλόσοφοι προηγούμενοι θα λέγανε τύχη αυτόματο. Το αυτόματο είναι καλύτερη έννοια, αν θέλετε, πάλι η λέξη του Αριστοτέλη είναι. Αυτόματο σημαίνει αυτό που γίνεται από μόνο του. Αυτό που γίνεται από μόνο του δεν έχει το τυχαίο κατ' ανάγκη. Είναι κάτι το οποίο δεν έχει τίποτα από πίσω του ή από ένα μυστικό σκοπό προς το οποίο… θα μπορούσε να κρατήσει το αυτόματο, αλλά δεν του φτάνει. Και βάζει στο πεδίο της διαμάχης, τον πιθανό αναγνώστη, ακροατή ή οτιδήποτε, το κομμάτι της τύχης. Θα διατυπώσει δύο ακόμα επιχειρήματα. Δεν θα τα διαβάσω, απλώς σας τα φέρνω μπροστάς. Θα έχετε το κείμενο να το δείτε αν θέλετε μετά. Αν θέλετε στο κοκκινισμένο δείτε. Λέει τι κάνουμε εμείς στην τέχνη, στη ζωή μας δηλαδή και στην πράξη και στην τέχνη. Διτουργούμε βάσει κάποιο σκοπό. Αν όμως, δείτε το πριν από το κόκκινο, η τέχνη λέει, άλλοτε επιτυλεί όσα η φύση αδυνατεί, ολοκληρώσει και άλλοτε μνημεί τη φύση. Αφού, λοιπόν, εμείς στη ζωή μας και στη τεχνική μας δραστηριότητα λειτουργούμε βάσει σκοπούς και επειδή η τέχνη έχει μια κοινότητα με τη φύση, τότε και η φύση θα λειτουργεί με σκοπούς. Δηλαδή, η εμβαίλη αυτός του επιχειρήματος είναι ότι φέρνει κάτι το οικείο. Όλοι ξέρουμε πώς κατασκευάζω ένα έπιπλο, πώς λειτουργώ στην πόλη, πώς πηγαίνω, γιατί πάω στην αγορά, πάω για συγκεκριμένο σκοπό. Εκεί η φύση κάπως έτσι θα λειτουργεί. Δηλαδή, δεν είναι πάλι καλό επιχείρημα, αλλά και αυτό έχει μια πιθανή αποδοχή ότι φέρνει τη φύση πιο κοντά στον άνθρωπο. Και θα δούμε ότι αυτό ήταν το κύριο μαζί με το θέμα της τάξης. Είναι πολύ καλύτερα να ζεις σε έναν κόσμο, ο οποίος νομίζει ότι λειτουργεί όπως εσύ, έναν κόσμο οικείο δηλαδή, απ' το να λειτουργεί σε έναν κόσμο ο οποίος δεν μοιάζει σε τίποτα με εσένα και την ανθρώπινη κοινωνία. Το δεύτερο επιχείρημα ίσως είναι καλύτερο. Παίρνει τα κατώτερα ζώα, ο Αριστοτέλης, τις μέλησες, τα μυρμήγκια κτλ. Και λέει, δες τη μέλησα, ας πούμε, δεν έχει νου, δεν έχει αναπτύξει. Σκεφτείτε, ας πούμε, σε ένα τρίτο το έργο του είναι βιολογικά έργα. Έτσι, έχει γράψει για το τελευταίο μυρμήγκι, όπως λέμε, θεωρώντας ότι αυτή η έρευνα αξίζει όσο και η μελέτη των άστρων για άλλους λόγους. Ένα διάσημο κείμενο λέει αυτό, αληχάρη, λέει, έχει το ένα και αληχάρη το άλλο, όταν μελετώ ένα μυρμήγκι, μια μέλησα, μπορώ να το μελετήσω σε όλες τους τελεπτομέρειες. Όταν μελετώ ένα πλανήτη, είναι θεϊκό βέβαια αστέριο πλανήτης, αλλά είναι λίγα πράγματα ξέρω γι' αυτόν, ενώ ένα μυρμήγκι είναι κομμάτι της έρευνας μου επειδή μπορώ να το γνωρίσω πολύ καλά. Το επιχείρημα, λοιπόν, το Αριστοτέλη, είναι ότι εφόσον η μέλησα και το μυρμήγκι και το φυτό, αν θέλετε, πώς βγάζει τα κλαδιά και πώς κρύβει τον καρπό και όλα τα σχετικά, μοιάζουν να λειτουργούν με σκοπιμότητα, γιατί ποιος μαθαίνει στη μέλησα, πώς πάει η μέλησα και μαζεύει το μέλι, λέμε ένστικτο, δεν ξέρω πώς το εξηγεί και η σύγχρονη βιολογία, να μας πει ο κύριος Ζούρους, εγώ δεν έχω ιδέα, αν η μέλησα ή το μυρμήγκι λειτουργούν με κάποια σκοπιμότητα ή μοιάζουν να λειτουργούν με σκοπιμότητα, πόσο μάλλον τότε, γιατί να μην το δεχτούμε για τα μυτερά δόντια των ζών και δηλαδή για τα φυλαστικά, για τον άνθρωπο, ότι και η βιολογία του, η φυσιολογία του, έχει καθοριστεί με βάση τους σκοπούς που επιτελεί ο ανθρώπινος οργανισμός. Πρέπει το σκύλος να έχει μυτερά δόντια για να κόβει το κρέας. Αν δεν ήταν σαρκοφάγο ζώο, δεν θα είχε τέτοια δόντια. Θα είχε άλλα δόντια όπως έχουν τα πρόβατα που δεν έχουν μυτερά μπροστινά δόντια, αλλά έχουν δικαιαρα πίσω δόντια για να μπορούν να λεφθουν την τροφή. Άρα είναι πολύ λογικό να σκεφτείς ότι όλη η φύση, ακόμα και η έμβυα και η άβυα λειτουργεί με σκοπιμότητα. Να περιγράψω λίγο συνοψίζοντας τη διαμάχη, η οποία δεν ξέρω αν έγινε πραγματικά ή δεν έγινε, πάντως διαβάστηκε στην ιστορία της επιστήμης με τον δρόμο που μας την έδωσε ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας. Αν θέλετε διαβάστηκε από την πλευρά των νικητών, γιατί από αυτή τη διαμάχη οι νικητές ήταν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Πρέπει ο Πλάτωνας να ξεκίνησε πολύ συνειδητά αυτή τη διαμάχη. Ο τίμος δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς, ο οποίος είναι ένα έργο που ασχολείται με την φύση, ενώ πλάτων στο κύριο του έργου περιφωνεί τη φύση και θεωρεί ότι δεν έχει κανέναν νόημα να ασχολείται κανείς με τα αισθητά, διότι δεν υπάρχει επιστήμη των αισθητών, όπως λέει, αφού μεταβάλλονται. Και ξαφνικά στα γεράματά του γράφει ένα τεράστιο σύγγραμμα, το οποίο επέδρασε περισσότερο από όλα τα άλλα πλατωνικά συγγράμματα στην ιστορία της σκέψης, γιατί είναι το μόνο που μεταφράστηκε και στα λατινικά, το μόνο που ξέραν και οι Μεσογενικοί και οι Άραβες και οι Πάντες. Ο τίμος, λοιπόν, είναι στην ουσία μια επίθεση εναντίον του Δημόκριτου. Δεν τον αναφέρει πουθενά το Δημόκριτο ρητός ο πλάτων, αλλά από ακόμα και τον ατομισμό που ως ένα βαθμό υιοθετεί στο σύστημά του πλάτων, φαίνεται ότι έχει σαφώς στο νου το Δημόκριτο. Κάνοντας, λοιπόν, τον κόσμο δημιούργημα ενός θεού δημιουργού, και όπως σας είπα, δημιουργώντας έναν ένβειο κόσμο, έναν κόσμο με ψυχή και νου, λύνει το θέμα της τάξης στο σύμπαν. Το σύμπαν έχει τάξη και λογικότητα, διότι είναι έλογο δημιούργημα ενός καλού θεού, και γιατί ο ίδιος ο κόσμος είναι έλογος. Έτσι, από τη στιγμή που ο κόσμος είναι ζωντανός και έλογος, κάθε φυσικό φαινόμενο, τακτικό φαινόμενο, έχει λογικότητα και σκοπό. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει αυτή τη διαμάχη. Γιατί την ξεκινάει με πλάτον? Κατά τη γνώμη μου, γιατί ο ίδιος οι μόνες ενδείκεις που μας δίνει είναι στους νόμους, όχι στον Τίμεο, γιατί ο Τίμεος είναι κραμένος σαν παραμύθις, σαν μύθους, και δεν μπορείς να καταλάβεις σε ποιον απευθύνεται. Στους νόμους, οι οποίοι όμως γράφω την ίδια εποχή, μιλάει για μια ομάδα, την οποία αποτελεί νέους σοφούς, την οποία κατακρίνει και θεωρεί ότι στην μια πόλη, όπως θα την έφτιαχνε αυτός, θα έπρεπε να καταδικαστούν για ασέβεια, περίπου όπως καταδικάσε και ο Σοκράτης, ας πούμε, να τους διώξει η πόλη, να τους σκοτώσει και τα λοιπά. Τι είναι αυτή η νέη σοφή? Είναι, θα λέγαμε, ένας συνδυασμός που δεν υπήρξε στην ιστορία, δημοκριτού και πρωταγόρα, δηλαδή στην πόλη είναι σοφιστές και στη φυσική είναι δημοκρίτη, ατομιστές. Αν υπήρχε αυτός ο τύπος ανθρώπου, σκέφτον το Πλάτον, θα ήταν διπλά επικίνδυνος. Στη ΜΠ θα δημιουργήσει χάος, θεωρώντας ότι η πόλη έχει, την περίοδο της δημοκρατίας, διαβροθεί από το σοφιστικό πνεύμα ο Πλάτον, φτάνουμε δηλαδή σε μια πόλη αναρχούμενη, όπως θεωρεί ότι είναι η δημοκρατική πόλη της εποχής του. Αν και στη φύση πιστέψουμε το δημόκριτο, που στην πραγματικότητα όταν γράφει αυτό το κείμενο ο Πλάτον, ο δημόκριτος ήταν η τελευταία λέξη της φυσικής, έτσι και πολύ ισχυρή θεωρία, τότε πώς θα πείσουμε τον κόσμο, αν πιστέψει ο κόσμος ότι ο ουρανός και τα στέρια δεν έχουν σκοπιμότητα, ότι τα πάντα γίνονται κάπως με ανάγκη, όπως λένε αυτοί, εγώ θα πω τύχη, με σύμπτωση και τύχη, τότε γιατί να φέρουμε στη δική μας πόλη, στις ανθρώπινες πολιτείες, δηλαδή πώς θα πιστέψει ο μέσος πολίτης ότι χρειάζεται τακτική πολιτεία, ευνομούμενη πολιτεία, αν πιστέψουμε ότι το σύμβολο δεν έχει τάξη και νόμους. Άρα είναι αναγκαίο και να πιστέψει ο κόσμος ότι και η φύση έχει τάξη, όπως και η πόλη πρέπει να έχει τάξη, διότι προφανώς η πόλη δεν έχει τάξη, οι πόλοι όλοι θα συμφωνούσαν, οι φιλόσοφοι ειδικά, πιστέψουμε τους φιλοσόφους, αρχαίους φιλοσόφους. Η δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτεο που πέρασε ποτέ από τον κόσμο, ας πούμε. Είναι όλοι κατά της δημοκρατίας. Αυτή λοιπόν τη διαμάχη την παραλαμβάνει ο Αριστοτέλης, την αναδιατυπώνει με τον κοψό τρόπο που ξέρει αυτός δεν διπώνει. Εδώ δεν έχει ούτε μύθο, ούτε παραμύθιο ούτε δίποτε. Δεν μειώνει τον αντίπαλο τον οποίον κατονομάζει και μάλιστα ακόμα και όταν ο ίδιος δεν είναι πρωταγωνιστής όπως ο Εμπεδοκλής. Ό,τι ξέρουμε από το δημοκριτό είναι από τα κύματα του Αριστοτέλη. Αν δεν είχαμε τα κύματα του Αριστοτέλη θα ξέραμε τίποτα για την ατομική θεωρία. Τα έχει όλα διασώσει ο Αριστοτέλης σε μια πολεμική συνεχή μαζί του. Τα ίδια τα κύματα του Δημοκριτού έχουν χαθεί. Ο Παδούς δεν είχε, δηλαδή θα είχαμε ένα τεράστιο κενό. Σκεφτείτε, είπε ο Φαϊνμαν ότι αν κρατούσα μια σελίδα θα ήταν ο Δημοκριτός και τίποτα άλλο, άσχη και εγώ ήταν όλα τα υπόλοιπα. Από την τάση του Αριστοτέλη να είναι αντικειμενικός με τους αντιπάλους του. Αν αντιπώνει την διαμάχη με έναν τρόπο διγκλιματικό όπως του αρέσει, δίνει τόσο σωστά τον αντίπαλο που εγώ όταν κάνω αυτό το μάθημα στους φοιτές μου έχω την τάση να πω ότι αν διαβάζετε, νομίζω και εσείς μπορείτε να μου πείτε μετά στη συζήτηση, γιατί να μην πας με τον Δημοκριτό μετά από αυτό το κείμενο. Δηλαδή δίνει τρία επιχειρήματα τα οποία δεν είναι καλά. Αν αντιπώνει τη θέση με το εύλογο επιχείρημα, η βροχή πέφτει κατ' ανάγκην άρα και τα ζώα λειτουργούν κατ' ανάγκην, εδώ πρέπει να υποθέσουμε ότι για τον Αριστοτέλη ούτε η βροχή πέφτει κατ' ανάγκην. Πέφτει μεν κατ' ανάγκην, όχι για να βελτιώσει το χωράφι του, δεν το λέει εδώ. Πέφτει γιατί πρέπει να υπάρχει χλωρίδα και πανίδα, δηλαδή για να υπάρχουν εποχές. Πρέπει να υπάρχουν βροχές, άρα έχει μια σκοπιμότητα και η βροχή για τον Αριστοτέλη. Δεν είναι ένα κομμάτι όπου δεν υπάρχει ζωντανός οργανισμός, το αφήνουμε στην ανάγκη και ένα. Όλα έχουν σκοπιμότητα. Αλλά θα το συνέδει με το κλίμα, τις εποχές, την κανονικότητα, τα ζώα, τα φυτά, τη βλάση, τον άνθρωπο που πρέπει να ζήσει από κάπου και άρα θα τα ενέτασε και τις βροχές, τις βροχές του χειμώνα, που λέει, ως κανονικά φαινόμενα στα φαινόμενα με σκοπιμότητα. Στήνει λοιπόν μια τελεολογία, η οποία είναι με πάρα πολύ κόπο στημένη, είναι στην ουσία μια σειρά παραλλήλων αιτιακών αλυσίδων στην Ιωαριστοτέλης. Δηλαδή, ο άνθρωπος έχει μια σκοπιμότητα γιατί γεννιέται για να διασώσει το είδος, κατά κάποιον τρόπο. Ο άνθρωπος μπορεί να γεννήσει μόνο άνθρωπο. Άρα, ο άνθρωπος έχει και ένα σκοπό να μεγαλώσει, να αυξήσει τις νοητικές του δραστηριότητες, να φτάσει μια οριμότητα που θα τον ορίσει ως ζώο έλογο, δηλαδή, ζώο που ζει και έχει νου και μετά υπάρχει μια φθορά, αλλά με τα παιδιά συνεχίζει το είδος και το είδος είναι όνειο του ανθρώπου. Δηλαδή, την ιστορία του ανθρώπου και τη δράση του ανθρώπου μπορεί να εξηγήσει πολύ καλά ο Ιωαριστοτέλης και τη φυσιολογία του, αν θέλετε. Τι σχέση έχει όμως ο άνθρωπος με την ελιά και την μηλιά και αν κάποιος καθορίζει αυτό το γενικό πλάνο, αυτό το αφήνει ανοιχτό Ιωαριστοτέλης και πολύ καλά κάνει, διότι η μόνη λύση είναι η πλατωνική. Ή θα πεις ότι υπάρχει ένας θεός που τα έχει οναστήσει σωστά, ή θα πεις ότι ο κόσμος από μόνος του είναι σαν να έχει νου και τα ρυθμίζει. Αλλά τα δύο επιχειρήματα που διασώζονται, δηλαδή, είναι ότι ο κόσμος είναι ωραίος και μετάξι. Και αυτό μπορεί να το εξηγήσει μόνο αν πούμε ότι έχει λογικότητα. Και το δεύτερο επιχείρημα είναι ότι δεν θέλω να είμαι μία κουκίδα στο σύμπαν, γιατί ο Δημόκριος έλεγε ότι υπάρχουν και άπειροι κόσμοι, όπως η Γη και το Ήλιος και παντού αλλού. Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος? Αυτομάτως, όπως έλεγε, από μια δίνη που συνένωσε τα άτομα, τα πιο βαριά πήγαν στη μέση και φτιάχτηκε ο κόσμος. Δεν θέλω, λοιπόν, να είμαι μία κουκίδα σε έναν από τους άπειρους κόσμους που δεν παίζουν κανένα ρόλο. Πολύ πιο εύκολο και πιο ευχάριστο και πιο καλύτερο για μένα είναι να είμαι στο κέντρο του σύμπαντος, στον ένα κόσμο, ο οποίος είναι στην ουσία φτιαγμένος καθομοίωσιμου. Όταν ο Πλάτω μιλάει για έλογο σύμπαν, παίρνει τον ανθρώπινο νου και τον μεταθέτει στο σύμπανο, όπως κάνανε με τους θεούς τους οι αρχαίοι. Ο Δίας είναι ένας άνθρωπος με περισσότερες δυνάμεις. Τίποτα άλλο δεν διαφέρει, ας πούμε. Τα ίδια πάθη έχει, τα ίδια... Λοιπόν, αυτά τα δύο επιχειρήματα είναι πάρα πολύ σκηρά. Και αυτά τα δύο επιχειρήματα φτάνουν για να αιτιολογήσουν γιατί δεν κέρδισε αυτή τη διαμάχη, να πω ότι διεξήθη με τον τρόπο που θα ήθελε ο Αριστοτέλης ο Δημόκριτος, παρότι τα επιχειρήματα ίσως είναι καλύτερα του Δημόκριτου, και κέρδισε ο Πλάτω και ο Αριστοτέλης. Πιθανόν υπάρχει ένα τρίτο, το οποίο δεν μπορώ να το αναφέρω, γιατί θέλει πολύ δουλειά. Ο Δημόκριτος, ναι, μεν είχε μια πολύ καλή φυσική αντιμετώπιση των πάντων, αλλά δεν είχε πολύ καλή σχέση με τα μαθηματικά. Ο Πλάτων παραδόξος, παρά το πιθανόν μυστικιστικό περίβλημα που διατρέχει τον Τίμεο, ένας θεός δημιουργός που έπιασε τον πάντων, ο θεός αυτός είναι γεωμέτρης του Πλάτωνα. Άρα τα μαθηματικά ταγκιοποιήθηκε η πλατωνική παράδοση. Δεν υπάρχει μαθηματικό στην αρχαιότητα που να μην είναι πλατωνικός, είτε είναι οποιοςδήποτε, ο Πτολεμμέος, ο Ευκλίδης, ο Αρχημίδης, οποιοςδήποτε. Μπόρεσε δηλαδή να συνδυάσει τη μαθηματική δεξιότητα με ένα φυσικό κοσμοίδωλο που μας φαίνεται μας παροχημένο. Ο Δημόκλος έλεγε απλώς ότι όλα μπορούν να εξηγηθούν με βάση τα άτομα και το κενό. Αυτό όμως δεν του έδινε αυτομάτως φυσικές εξηγήσεις για το κάθε λόγο. Γιατί οι πλανήτες κινούνται αυτές τις τροχές. Γιατί κάνουνε κύκλους, επικύκλους μετά και αργότερα ελλείψεις, θα πει ο Κέπλερ, επειδή έχουν άτομα. Δηλαδή ο αστρονόμος μαθηματικός πλατωνικός μπορούσε να δώσει μια εξήγηση γι' αυτά τα πράγματα. Χωρίς να θέτει το θέμα ποιος έφυξε πια τα άστρα και τον ουρανό και τις τροχές των πλανητών. Δηλαδή βγήκε το κρυφό χαρτί του πλατωνισμού, αν θέλετε, που βγήκε από τη τσέπη κάποια στιγμή, το καιρό του Γαλιλαίου και του Κέπλερ και τα λοιπά, είναι τα μαθηματικά. Ο Αρχιτελέσμος δεν το αντιδρύθηκε. Ο Αρχιτελέσμος δεν έχει ισχυρά μαθηματικά στο σύστημά του. Δεν καταλάβαινε γιατί λέει καν αντιφιλοσοφία μαθηματικά η πλατωνική. Μιλάει με ποιοτικές εξηγήσεις, αλλά έχει μια συνολική εκτίμηση του κόσμου. Επομένως, είτε παίχτηκε αυτό το παιχνίδι τότε με τον τρόπο που περιγράφει ο Αριστοτέλης, είτε παίχτηκε στις μεταγενέστερες γενιές όταν βγαίναν ξανά και ξανά τα ίδια προβλήματα, είναι γεγονός ότι κρίθηκε τότε μία και έξω μία αντίληψη για το φυσικό σύμπανι, για το πώς λειτουργεί, η οποία βραγματικά χρειάστηκε, ας πούμε, τη μεγαλοφυία ενός Γαλιλαίου, ενός Νέφτου, ενός Λουαβουαζγί, ενός Δαρβίνου, για να ανατραπεί σιγά σιγά. Και ξεκίνησα από τη φυσική, πήγε στη χημία και το τελευταίο χειρό της τελεολογίας της φύσης Αριστοτελικού τύπου που ήταν η βιολογία, όντως στον Δαρβίνο οφείλουμε την άντρωπή του. Αν δεν σας κούρασε, ευχαριστώ. Έχουμε προετοιμάσει τον Βασιλί για την επόμενη φάση της Βαρβελικής Βαχτέρας, που είναι οι ερωτήσεις. Επομένως περνάμε και στο δεύτερο μέρος. Παρακαλώ, ερωτήσεις για τον Βασιλί. Επτός από τα εξηρήματα αυτά που αναφέρεται του Αριστοτέλη, περί σκοπού και σε αντίθεση με τη ΒΕΙΣΚΙ, νομίζω πως αναφέρεται και σε κάποια πειράματα που έχει κάνει για να αποδείξει. Παραδείγμα για την βροχή, που συγκεκριμένα αναφέρει για το αφθαλακτωμένο νερό, ότι λέει αυτό το έκανα και πείραμα που το απέδειξα. Ζέστανα λαδινερό, έψυξα τους, ατμόσια δημιούργησα γλυκό νερό. Κι όμως θα αναφέρει το αντίδετο, δεν γίνεται. Ξέρετε άλλα τέτοια επιχειρήματα, εκτός τα επιχειρήματα, με πειραματικό τρόπο που απέδειξε πράγματα. Να μιλήσουμε για πείραμα είναι αναχρονισμός. Δεν είναι αναγνωρισμένη η λειτουργικότητα, ας πούμε, των πειραμάτων στη ΒΕΙΣΚΙ. Μπορεί να πει ότι αν το αναπαράγουμε κάπως θα βγει... η αίσθηση μου είναι ότι το πείραμα, ειδικά στα πρώτα στάδια της επιστήμης, όταν δεν έχεις καθιερωμένη θεωρία, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να επιβεβαιώσει μια θεωρία. Δηλαδή δεν σου παράγει θεωρία το πείραμα. Το βασικό είναι να στήσεις ένα θεωρητικό σχήμα, το οποίο μετά να το βάλεις στην πράξη και να το ελέγξεις. Αυτός είναι ο πειραματισμός. Αλλά το πείραμα, δηλαδή ότι ξαφνικά ένας φυσικός επιστήμονας θα βγει και θα αρχίσει να κάνει πειράματα και από αυτά θα βγάλει θεωρία, αυτό δεν έχει γίνει ποτέ, νομίζω, στην ιστορία της επιστήμης. Το βασικό είναι να απορρίψουμε την παλιά θεωρία με κάποια πειράματα καλά σχεδιασμένα. Ο Α.Τ. Δεν είχε αντίπαλο, στην ουσία, στο κομμάτι της εξήγησης, ας πούμε, της πτώσης των σωμάτων και όλα αυτά. Είναι στην ουσία, ξεκινάει πολλούς από τους σημερινούς κλάδους, θα λέγαμε. Και η φυσική, ας πούμε, είναι λέξη του Αριστοτέλη. Δεν υπάρχει πριν τον Αριστοτέλη, υπάρχει φύσης, αλλά το επίθετο που γίνεται ουσιαστικό ο φυσικός και η φυσική είναι ο Αριστοτέλης. Το ίδιο με κάποιο τρόπο γίνεται στη χημεία, το ίδιο γίνεται στις βιολογικές επιστήμες. Επομένως, κάπου κάπου αναφέρει, αλλά δεν έχει συνειδητοποιήσει μία, όπως λέμε σήμερα ο φυσικός πριστήμονας, να συνειδητοποιήσει ότι παρατήρησε και το πείραμα είναι ακρογωνιέ, ή λύθιξο κι εγώ της θεωρίας. Και κάποιοι λένε, αν είχε λέει, ξέρε παιδί μου, την πτώση των σωμάτων, θα έλεγε ότι όλα τα σώματα πέφτουν με τον ίδιο τρόπο, το αντίθετο μάλλον, ότι ανάλογα με τον βάρος διπλασιάζεται η ταχύτητα, που το λέει, ας πούμε. Δηλαδή, ένα πείραμα αυτό είναι πολύ απλό πείραμα να το κάνεις, δηλαδή. Δεν φαίνεται να το κάνει. Δηλαδή, περισσότερο πάει προς το ποιοτικό και δεν θέλει πολλοί μετρήσεις ο Αριστοτέλης. Οπότε, πείραμα χωρίς μετρήσεις είναι λίγο δύσκολο. Όσο μπορώ να σε κανοποίησα, τόσο μπορώ να κρίνω να πω. Συνδέεται όμως αυτό, Γιώργο Βασίλη, με το ότι ο ίδιος Αριστοτέλης έκανε παρατηρήσεις στη Λέσβο με τη Σουπιά, πάντως. Κάνει καταπληκτική αισθήματα. Άρα, όλη αυτή η παρατήρηση ήταν απλώς για να θεμελιώσει την τελεολογία του? Όχι. Γιατί ένα κομμάτι της βιολογίας όλο, δηλαδή, μπορεί να στηρίζεται στον αξιγή σταμένη των ζώων, ας πούμε, εξού και περισσότερων μωρίων, έγραψε ο Αριστοτέλης κτλ. Αλλά εκεί σου χρειάζεται η τελεολογία. Το να πεις, λέει, το θαυμάσιο, ας πούμε, δεν θα πω, λέει, ο Αναξαγόρας. Λέει ότι ο άνθρωπος, επειδή είναι το πιο έξυπνο, έχει χέρια. Και εγώ θα του πω, λέει, ότι είναι το πιο έξυπνο ζώο επειδή έχει χέρια. Δηλαδή, του χρειάζεται για να εξηγήσει ένα μηχανισμό έμβειο, αλλά το να πεις πόσοι μηχανισμοί υπάρχουν. Ότι υπάρχουν οι κατάταξοι των ζώων στις κατηγορίες. Το να παρατηρήσει και εξού και λένε ότι τις έκανε από εκεί. Ξέρουμε ότι τις έκανε στη Λέσβο γιατί ταιριάζει πολύ, ας πούμε, και μάλιστα στο κόλπο της Καλλονής, υποτίθετος ήταν το εργαστήριο, ας πούμε, το Αριστοτέλη. Έχει γραφεί και ένα πολύ ωραίο βιβλίο τελευταία από το Λερουά, που είναι και δύο λόγους. Πέρασε λίγο απαρατήρητο, που λέγεται η λίμνη, γιατί θεωρούσαν λίμνη τον κλειστό κόλπο της Καλλονής, που πήγε, βρήκε τους Ψαράδες και προσπάθησε να αναβιώσει τον Αριστοτέλη που έμεινε τρία χρόνια στη Λέσβο και έκανε παρατηρήσεις. Παρατηρήσεις, ναι, σίγουρα κάνει. Να περάσουμε... Κυρίως, ευχαριστήσω για τη χαρά η παρουσία. Ήταν εκπληκτική για το πώς μπορώ να κλείνω. Είναι διαπέρα το θέμα που δείξατε με πολλούς τρόπους, το αντικείμενο στελεολογίας. Δηλαδή, ήδη αναγκαθήκατε ότι ακόμα και σήμερα, παρόλο που ξέρουμε το Δαρβίνο και όλοι ομοίομαι στο δωρυμβάδι κτλ, είμαστε πολύ συχνά τελεολογοί, το οποίο ένας χαρτέει με τα καλύτερα λόγια, την τελεολογία για τους πληροφορούς, σαν νεομένοι. Δεν θέλουν να τους ζουν μαζί, αλλά δεν μπορεί να ζήσουν χωρίς αδύνατη. Το ανθρώπινο πνεύμα, όμως, φαίνεται να υλογίζεται πολύ συχνά σε αυτό το χώρο της τελεολογίας. Δηλαδή, ακόμα γιατί οι μεγάλοι άνθρωποι, ειδικά ο Πέλης, ο Πλάθανας, όλοι ένα τεράστιο διάστημα είναι τότε. Και σήμερα, ας σκεφτούμε, αν έχεις θρησκευτική πίστη, κατά πάντως για τελεολογία είναι, γιατί μας ευκεί αυτό το πράγμα, γιατί μας ευκεί αυτή η προσευχή μας. Είναι αυτό που είπατε, ότι δεν θέλουν να είμαστε κάτι άλλο από το κέντρο του Συμβούλου, σαν να μας κάνουν ένα στιγμό. Εμένα μου φτάνει και αυτή η εξήγηση. Δεν είναι λίγο το να είσαι ένα τίποτα και το να είσαι τα πάντα. Η διαφορά είναι τεράστια. Αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και οι χριστιανοί επέλεξαν τελικά, οι οικονολάτρες κέρδισαν τη διαμάχη. Δεν την κέρδισαν οι οικονομάχοι. Έτσι, θες τον Χριστό σαν και σένα και θες και τον Παντοκράταρα. Τελευταία μου είπε ένας θεολόγος ότι δεν έπρεπε ποτέ να εικονίζεται ο Θεός. Κανονικά είναι λάθος και το πήραν τους Δυτικούς, όλα τους Δυτικούς βέβαια τα ρίχνουμε εμείς. Ότι αυτή φταίνε που κάνουμε τον γέρο Θεό στην τέτοια, ότι κανονικά δεν. Αλλά το γεγονός ότι κέρδισε αυτή τη μάχη η ανθρωπική εικόνα του Θεού είναι σημαντικό. Τον φέρνεις τον Θεό πιο κοντά σου. Δηλαδή δεν είναι λίγο αυτό το πράγμα. Το να είσαι ακραιφνής δημοκρίτιος όπου στην ουσία αυτό που σου λέει ο Δημοκρίτης είναι ένα σύνολο ατόμων. Ακόμα και η σκέψη σου είναι λίγο άτομα διαφορετικής απλός σχήματος. Είναι πιο στρογγυλά τα ψυχικά άτομα από τα άλλα. Δεν ξέρω αν σου αρκεί. Δηλαδή προφανώς δεν αρκεί ιστορικά. Εγώ νομίζω ότι είναι αρκετά ισχυρό επιχείρημα για να καθορίσει τη μοίρα της ανθρωπότητας. Κανείς δεν θέλει να είναι η τελευταία τρύπα. Ο Πέτρος όμως θα πήγαινε πιο πέρα. Λέει ότι είμαστε καταφύση τελεολόγοι γιατί αυτό μας επέτρεψε να υπεριώσουμε. Ήταν ένα χαρακτηριστικό που επελέγει στην ιστορία της ανθρωπότητας. Να είμαστε τελεολόγοι. Γιατί μας επέτρεψε να το εξηγήσετε. Το να θέτω σκοπό είναι πιο αποδοτικό από κάποιον που δεν θέτει σκοπό. Στην ανθρώπινη κοινωνία. Στην ανθρώπινη κοινωνία. Ναι, αλλά όχι την ανθρώπινη κοινωνία που πηγαίνει μέχρι και ένα κατώμερο πίσω. Αυτό είναι φανερό. Επαικτείνουμε την ανθρώπινη δράση στο σύμπαν κατά κάποιον τρόπο. Γιατί στην ανθρώπινη κοινωνία κανένας δεν θα έλεγε ούτε ο Δημοκριτός ότι δεν δρούμε με σκοπμό τα... Τα 80% των προσπασμάτων που σώθηκαν από τον Δημοκριτό αφορούν τους ανθρώπους. Και λένε πως πρέπει να δράσεις και τα λοιπά. Εκεί ξεχνάει τα άτομα. Και έχει μια ηθική θεωρία η οποία είναι μια χαρά. Δηλαδή ανθρώπινη. Το ζήτημα είναι αν πιστεύεις για την ανθρώπινη σου δράση θέλεις σκοπούς φυσικά και για την επιβίωση του είδους σου. Αλλά το να πεις ότι και ο κόσμος είναι σαν και εσένα και έχει σκοπό. Εκείνο το αυτό ρώτησε νομίζω ο συνάνθρωπος που είναι το δύσκολο να το εξηγήσουμε γιατί το κάνουμε. Να πάμε στο Νίκο. Νομίζω ότι αυτό το πιο γεννάξιο θαύμαστο είναι πως η αυρανής ύλη έχει γίνει ζωή. Αυτό πραγματικά σου δημιουργεί ας πούμε ένα είδος θαυμασμού για να το πω έτσι. Με την αρχαία αγία. Από την Άγιπλε, όταν συνοδεύεται όμως από τη ζωή από το θάνατο. Και νομίζω ότι αυτό είναι η πιο ισχυρή αιτία η οποία μας οδηγεί να σκεφτόμαστε ότι δεν τελειώνει όλα εδώ. Κάποιος σκοπός υπάρχει. Ότι και εμείς είμαστε μέρος αυτού του σκοπου. Δηλαδή εντάξει περάσαμε εδώ μια ζωή αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τελειώσαμε. Ότι υπάρχει μια σκοπιμότητα στη ζωή. Η ζωή δεν μπορεί να είναι τυχαία. Αυτό μας φαίνεται τελείως ακατανοητό. Ότι μπορεί πως να λέμε η ζωή να είναι τελείως τυχαία. Η βροχή μπορεί να είναι τυχαία. Διάφορα πράγματα μπορεί να είναι τυχαία. Οι καμονικότητες είναι τυχαίες. Διότι βασιλούνται σε νόμους της φύσης όπως ξέρουμε σήμερα. Δεν είναι τυχαίες. Μάλλον είναι και η καμονικότητα γιατί βασιλούνται σε νόμους της φύσης. Αλλά μας φαίνεται τελείως ακατανοητό. Ότι μπορεί η ζωή να μην έχει κάποιο σκοπό. Νομίζω ότι είναι γενές. Δεν ξέρω αν χρησιμοποιώ το ίσως τη λέξη. Αυτό που θέλετε να πείτε είναι ότι και οι θρησκείες εκεί δεν στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό. Οι θρησκείες εκεί δεν στηρίζονται. Όχι μόνο οι θρησκείες και οι ιδεολογίες το ίδιο πράγμα κάνουν. Επίσης οι θρησκείες είναι οι ιδεολογίες. Αλλά και εγώ και μια ερώτηση. Δεν έχω διαβάσει τον Αριστοτέλη και δεν νομίζω ότι θα τον διαβάσω ούτε τον Βλάκο να έχω διαβάσει. Αλλά εις τα φυσικά του, τι από τα φυσικά τα οποία έχει γράψει έχουνε μείνει. Ξέρω ότι για την κίνηση είχε τελείως λάθος ιδέες. Έχει μείνει τίποτα. Είναι πολύ ωραία ερώτηση. Τίποτα. Τίποτα. Το λέω εγώ που ασχολούμαι κυρίως με τη φυσική του Αριστοτέλη. Γιατί η ηθική του ισχύει μια χαρά και έχει αναβιώσει. Και υπάρχουν πάρα πολλοί που είναι ιστοτεληστές, ηθικοί φιλόσοφοι, καθηγητές στην Αμερική κτλ. Είναι θεωρείται εξίσου ισχυρή τάση με τον οφελημισμό κτλ. Η λογική επίσης άφικτη μια χαρά. Η φυσική τίποτα. Τίποτα αλλά το τίποτα αυτό είναι τόσο καλά φτιαγμένο με σωστά επιχειρήματα. Διότι αυτό πρέπει να καταλάβουμε. Η καλή επιστήμη δεν είναι οι σωστές θέσεις. Η καλή επιστήμη είναι στο εσωτερικό. Δηλαδή το πώς το επιχείρημα που δίνει ο Αριστοτέλης για να στηρίξει μια λανθασμένη σημερινή θέση είναι τέλειο. Αυτό είναι το ενδιαφέρον και αυτό όποιος κάνει ιστορία της επιστήμης αναγκαστικά το βρίσκει μπροστά του. Αλλιώς θα έλεγες τώρα και τι μας είπε και ο Γαλιλαίος αφού τελείωσαν και αυτά και ο Νεύτων. Και ο Νεύτων έχει ξεπεραστεί. Δεν είναι έτσι. Δηλαδή κάθε σελίδα του Αριστοτέλη, ειδικά στα φυσικά του, που είναι το κέντρο της φιλοσοφίας του, είναι άψοκι. Παρ' όλα αυτά, είχε μάλιστα το θάρρος ο Αριστοτέλης, που δεν το έχει κανείς στη φιλοσοφία και ούτε στην επιστήμη ακόμα περισσότερο, να πει ότι οι νόμοι μιας θεωρίας, οι αρχές μιας φιλοσοφίας, έτσι το λέει, αυτό το ενδιαφέρει, δεν μπορούν να αποδεικτούν μέσα στην ίδια τη θεωρία. Δηλαδή είναι αναπόδεικτες. Αν το έχει κάποιος αυτό ως βασική αρχή και είναι αλήθεια, έτσι, διότι οι νόμοι του Νέφτωνα δεν αποδεικνύονται εντός στην ευτόνιας θεωρίας, έτσι, τι θένεται, δεν ξέρω πόσο τα χοράζεις και λέω και χαζομάρις να με σταματήσετε. Τα αξιώματα του Ευκλήν είναι αξιώματα, έτσι, από τα οποία ξεκινάει. Προφανώς η θεωρία των ιδεών είναι αξιώμα. Το ζήτημα είναι από τα αξιώματα που θέτω, τα οποία μπορεί να είναι λάθος. Ας πούμε ο Μαριστοτέλης λέει ότι υπάρχουν βαριά και λαφρά σώματα, εκ φύσιος. Τα μισά πέφτουν, τα μισά ανεβαίνουν. Λάθος. Από αυτό, όμως, μπορώ να παραγάγω το σχήμα της Γης. Γιατί τα βαριά κάνουν σφαίρα, επειδή έχουν βαρύτητα. Δηλαδή, μπορεί να έχεις καλές εξηγήσεις σε λάθος θεωρία. Και στην ουσία ο Αριστοτέλης έμαθε τους λαούς, ειδικά με τη διάδοση και ο Αριστοτέλης τους Άρεβες και τους Μεσαιονικούς, έμαθε τους λαούς να σκέφτονται. Αυτό είναι η βασκή συνισφορά του Αριστοτέλης. Δεν είναι έναν είχε δίκιο. Γιατί αυτό τίθται πάντα, φυσικά, δεν είναι, είναι όλα λάθος. Τα φυσικά τους γράμματα είναι όλα λάθος. Α, δεν μπορεί να βρεις καμιά θέση μέσα, καμιά καλή παρατήρηση, αν πας ειδικά στην εξήγηση των σεισμών, των μετερολογικών του και τα λοιπά, είναι τρελά. Σκεφτεί τώρα να προσπαθείς να εξηγείς τους σεισμούς με τη γνώση που δεν ξέραν τι είναι φύση, ας πούμε. Δηλαδή, γίνονται αυτά τα πράγματα. Δεν έχει σημασία. Δηλαδή, το βασικό είναι ότι κατάλαβε πώς λειτουργεί η σκέψη. Αυτό μας, Βασιλίνη, μας φάνει απερθείας σε ρήξη με το σημείο που τόνισε στην αρχή. Ότι ο Αριστοτέλης είναι έντιμος και δίκαιος απέναντι του Εμπεδοκλή και του Δημοκρίτου. Τους ανεβάζονται πολύ καλά για να επιχειρηματίσει, για να ανατρέψει το επιχείρημα ενός. Μήπως, όμως, αυτό δεν το κάνει. Μήπως, δηλαδή, το να τους ανεβάζει με τον τρόπο που θέλει εκείνος για να τους καταρρίψει. Βγάζει έναν αχειράνθρωπο. Ο Εμπεδοκλής μπορεί να τραβούσε τα μαλλιά του. Λίγο δεν τα έπα αυτά, κύριε Αριστοτέλη. Αυτό δεν μπορώ να το ξέρουμε. Και έχει κατηγορηθεί ο Αριστοτέλης ότι δεν είναι καλός ιστορικός, ας πούμε. Αλλά, στην ουσία, όλη η εικόνα που έχουμε για την παλιότερη φιλοσοφία, την οφείλουν στον Αριστοτέλη. Ήταν ο πρόσωπος που κατάλαβε την ανάγκη να γραφεί η ιστορία της γνώσης. Δηλαδή, ότι η γνώση δεν ξεκίνησε έτσι. Ότι ξεκίνησε από τον Θαλή. Αυτός είπε ότι ο Θαλής είναι ο πρώτος φιλόσοφος. Αυτός είπε ότι ο Παρμενίδης ξαφνικά έκανε μια επανάσταση. Αυτός είπε ότι ο Πλάτων... Αν πάρετε μια ιστορία της φιλοσοφίας σημερινή, που γράφεται το 2019 και τα πρώτα βλέπω τα μετά, τα φυσικά του Αριστοτέλη θα δείτε το ίδιο σχήμα. Ο Θαλής είναι φιλόσοφος. Εκεί όμως αναγκαστικά κάνεις απλούστευση. Θα κρατήσω από τον Θαλή ό,τι θέλω. Το νερό. Δεν με ενδιαφέρουν τα άλλα. Ο Θαλής μπορεί να είπε ότι θεοί υπάρχουν παντού και δεν ξέρω και εγώ τι. Κρατάω το είπε ότι η αρχή είναι το νερό. Χρειάζεται αυτή η απλούστευση. Προσπάθησα να δείξω ότι το κείμενο αυτό είναι πάρα πολύ καλό για να είναι εμπεδοκλήση. Εγώ θεωρώ ότι αποπλήτως η Εμπεδοκλήση θα το έχει γράψει τόσο καλά. Όχι το αντίθετο δηλαδή. Ότι θα είχε καλά επιχειρήματα να απαντήσει. Εκεί ναι, γιατί μετά κάνει τη συζήτηση μόνος του Αριστοτέλης. Δηλαδή εγώ διατυπώ τη θέση λέει και θα σας πω τώρα ότι πιστεύω. Εκεί νομίζω ότι αυτά τα κοκκινισμένα θα τα έπιανε ο Δημοκριτός τουλάχιστον και θα έλεγε ναι. Εκεί είναι μόνος. Αλλά τη διατύπωση της θέσης είναι, νομίζω ότι, και ίσως επειδή είναι και εσωτερικά γραφτά, γράψεις πιο ειλικρινώς και με μεγαλύτερη γενεοδορία όταν γράψεις και τον εαυτό σου, ας πούμε, από τότε δημοσιεύεις. Και ίσως αυτό να έχει κάποια σημασία, ότι σώθηκαν γραφτά που ήταν δικά του. Προσθέτοντας αυτό που πες Βασίλη, ότι δεν έχει σημασία αν ήταν τόσο αν ήταν σωστό, θα το έλεγα διαφορετικά το σημαντικό μου, τον Αριστοτέλη. Και με την αρχαία ελληνική πίστη, ότι έθεσαν τα σωστά προβλήματα. Δηλαδή ο Αριστοτέλης έθεσε το θέμα της κίνησης, των δύο κίνησεων. Ότι χρειάζεται μια δύναμη για να διατηρείται ταχύτητα, το οποίο είναι πάρα πολύ καθημερινή εμπειρία. Δύο άνθρωποι, αν σπρώξουν ένα κανάλι, θα πάει δύο φορές πιο γρήγορα. Ότι ταχύτητα είναι ανάλογα με την κοινούς αδύναμη. Και είναι για μια προσέγγιση. Έρχεσε το σωστό πρόβλημα. Και το άλλο σωστό πρόβλημα επίσης είναι το ερώτημα, που προϋποθέτει ένα πολιτισμό πολύ υψηλό επίπεδο, ότι η ύλη, η πικηλότητα των μορφών της ύλης πρέπει να οφείλεται σε λίγα βασικά στατικά. Ακόμα και η λάθος θεωρία των τεσσάρων ουσιών είναι μεγαλειώτηση. Ένας πολιτισμός που δεν δέχεται την πολλοίτητα και την πολυπλοκότητα του κόσμου, αλλά να ζητά την απλότητα πίσω από την επιφάνεια. Το δέδιμο κρίδιο αυτό είναι η πιο πρόωρα παιδί στην ιστορία των εδαιών. Αλλά σε σχέση, όμως, να διαφωνήσω λίγο μαζί σου, με τις μεταγενέστερες, ο γαλληλέος ο Νέσθωνας θα είναι ΕΣΑΥ. Μπορεί να ξέρω με τα όρια της ότι από τόσες ταχύτες και πάνω, ή όταν πάει στο μικρό κοσμοϊσκή κουβεντοβουλικανκή σχετικότητα, αλλά και νυν και αή και στις αιώνες των αιώνων θα εφαρμόζουν στα περιοχή ισχύρωστος τους νόμους, των έθνων. Αυτό δεν πρέπει να δημιουργούμε την εντύπωση ότι η επιστήμη είναι κάτι που αλλάζει. Θέλω να σου θυμίζω ότι ο Σιμπλί και ο καλύτερος σχολιαστής του, ο Αριστοτέλη, ήταν σύγχρονος του Δαμάσκου. Τελευταία της σχολής των Αθηνών την έκλεισαν ο Ιουστινιανός και πήγε για λίγο στον Χοσρόι. Δηλαδή γράφει σαν να γράφει για τον εαυτό του περίπου χίλια χρόνια μετά τον... Μου φαίνεται θα μου έλεγε αυτό που είπες εσύ. Ο Αριστοτέλης στους αιώνες των αιώνων θα ισχύει. Το ξέρω, το ξέρω, το ξέρω. Όχι, συγγνώμη. Θα επιμείνω σε αυτό. Διότι ενώ υπάρχει σχετικότητα, δεν λαμβάνομαι υπόψη μας το σχετικότητα, όταν πετάω μια πέτρα και θέλω να δω πόσο μακριά πήγε, ούτε να λαμβάνω υπόψη μου την κυβάντα μηχανική, όταν πρόκειται οι μηχανικοί που χτίζουν πολυκατοικίες, δεν χρησιμοποιούν. Το αντίστοιχο επιχείρημα υπέρ του... Κατάλαβα, όχι, δεν είμαι σχετικιστής, όχι. Έχω κάθε διάθεση να σε πιστέψω και θα ήθελα να έχει λυθεί το πρόβλημα. Αλλά όταν λες τι ισχύει από τον Αριστοτέλης, αυτό που με ρώτησα, και λέω είσαι κατασκευαστής τζάκιων, δεν θα φτιάξεις το τζάκι έτσι ώστε ο καπνός να ανεβαίνει προς τα πάνω και να γίνει σωστά. Αν δεν ανεβαίνει και του πεις, ξέρεις, και ο καπνός έχει βάρος, θα πεθάνεις από την ασφυξία. Λοιπόν, εξακολουθούμε να κατασκευάζουμε, να χρησιμοποιούμε την Αριστοτελική Φυσική στην καθημερινή ζωή. Λέμε, όλοι ο ήλιος ανατέλλει, λέει κανένας από εσάς ότι, ξέρεις, η γη γυρίζει. Ο ήλιος κάθε πρωί ανατέλλει, λέμε. Τι να κάνουμε, αυτό είπε ο Αριστοτέλης. Μας στάνει. Τα ελαφρά σώματα ανεβαίνουν, το αέριο, τώρα αερόστατα, δεν έχουμε τι θα πεις, είναι σχετικά πιο βαρύ το ήλιο, ξέρω και εγώ από το τάξι. Για την καθημερινή ζωή η Αριστοτέλης, όχι για τις νόμεις της και δεν είναι το ίδιο, έχει ένα κομμάτι που ισχύει, ίσως, εγώ έδωσα την εντύπωση ότι δεν ισχύει από όλες τίποτα, δεν είναι σωστό, αλλά στην πρακτική ζωή είναι τάξι. Λοιπόν αυτόν που διάβασε ένα βιβλίο, λίγο σύγχρονο φυσικού, που είχε πάρει νόμιλη, ξεχνάω το όνομά του, ο οποίος έχει ασχοληθεί με το να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική επιστήμη, εντωσιακό λοιπόν, η φιλοσοφία πιο σωστά, και κυρίως με έφαση στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και λέει σαν κλητική, πως δεν αναρωτήθηκα τις διάφορες βασικές αρχές, πάνω στις οποίες θεμελίωσαν τα επιχείρηματά τους, πού το ξέρω, πως δεν το σκέφτηκαν οι ίδιοι, πως δεν το σκέφτηκε κάποιος από όλους τους μαθητές τους ή όποιοι τους άκουνα, πουθενά δεν υπάρχει, πού το ξέρω. Γιατί είναι περισσότερο αυτό που λες, που είπες, κλητορική δυνότητα, βασισμένη στην προφανή παρατήρηση, παρά έλεγχος πραγματικά αυτό που λέω ότι είναι πραγματικά έτσι. Και τι μπορώ να κάνω να το ηλέξω, αυτό δεν φαίνεται να υπάρχει καθόλου. Και αυτή είναι η βάση της σημερινής επιστήμης ή της επιστήμης των τελευταίων αιών, που αναζητά πραγματικά αυτό που λέμε επιστημονική αλήθεια. Ίσως μία, δεν είναι απάντηση, δεν υπήρχε, ας πούμε, η νεότερη νεοτερικότητα, αυτό που λέμε μετά το 17ο αιώνα, στηρίχθηκε πολύ στη διαμάχη των επιστημονικών θεωριών, στις εναλλακτικές θεωρήσεις, στις μεγάλες ανακαλύψεις, κλπ. Η αρχαία φιλοσοφία μετά τον Αριστοτέλη πήγε περισσότερο προς την ηθική, δηλαδή έγινε η αίρεσης βίου η φιλοσοφία, πώς θα ζήσω. Εκεί υπάρχουν τρελές διαμάχες, το τι είναι καλό ανάμεσα στους υπικούριους, τοικούς, τη φυσική, την αφήσαν έξω, δεν νομίζω ότι έχει καμία συμβολή. Κάποιοι σχολιαστές θεωρεί τον Φιλόπονος καλό σχολιαστής, γιατί προέβλεψε ότι θα κάτσει σαν τη θεωρία της ορμής, ότι δεν κινείται από τη δύναμη, αλλά κάτι εν τη πόντη. Δεν υπήρχε μεγάλο διακύβευμα στο πώς λειτουργεί η φύση, ας πούμε. Δεν ήταν αυτό. Μετά, σκεφτείτε, ήρθε ο χριστιανισμός. Άλλαξε το πλαίσιο πάρα πολύ, ώστε να μπει κάποιος να πει να ελέγξει τον Αριστοτέλη με πείραμα, ας πούμε, αν στέκεται. Έχουμε μια καλή θεωρία, εξηγεί σε επίπεδο καθημερινής εμπειρίας και γεγονότων που θέλουμε να λύσουμε τα πράγματα. Είναι συμπαγές το σύστημα για πάντα, από τη σφαίρα των απλανών μέχρι το μυρμήγκι, όπως λέμε. Έχουμε, δηλαδή, ένα πόθεμα γνώσεων. Δεν το πολύ ψάχνουμε. Δηλαδή, δεν είχαν το νέο ελπιστημονικό πνεύμα, το είπαν, αυτό που ξεκινάει από το 16ο-17ο αιώνα, που είναι μια τάση να εξηγήσω την πραγματικότητα. Δεν υπάρχει αυτό στην αρχαία Ελλάδα, όμως. Να προσθέσω κάτι. Μεταξύ αριστοτέλη και χριστιανισμού, βλέπει και και η Αξανδρυνή περίοδος, η οποία έχει πολύ σημαντικές συμπολές, πραγματικά στο να ανακαλύψει η επιστημονική αλήθεια. Στην ιατρική περισσότερο. Ναι, ο Αρίστος Σέντσερ. Ναι, ακρίβεια, έτσι, 1% βρήκαν, τουλάχιστον ένας βρήκε, ότι πιθανόν η Γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο και όχι ο ήλος γύρω από τη Γη. Και ο Ποπέδικος, που ήξερε αυτή την εργασία και επειδή υπάρχουν γράμματα του, στο επίσημο βιβλίο, η κειμενό του δεν την ανέφερε. Ευχαριστούμε, ο Αρίστος Σέντσερ. Πόσες τοποθετείτε? Το 320, πολύ νωρίς, λίγο μετά το Αριστοτέλη. Λίγο μετά το Αριστοτέλη, μαζί με τον Αρχημήδη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αρχημήδης... και ο Αρχημήδης μια φυσική θεωρία που επίσης... αλλά όλοι αυτοί δεν αισθανόταν ότι είναι φυσικοί φιλόσοφοι, δηλαδή ότι κάνανε μεγαλειώδη συνθέσεις, ας πούμε. Ο Αρχημήδης θεωρούσε ότι τον κάλευτε ο Πλάτων, ας πούμε. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτούς τους δύο ο Αρχημήδης θεωρούσε ότι μόνο ο Εραντοσθένης μπορεί να καταλάβει τη λύση ενός προβλήματος και έστρελνε από τη Συρακούη στην Αλεξάνδρια, γράμμασε όλο την οικουμένη, κανείς άλλος δεν μπορούσε να καταλάβει και όντως μέχρι το 16ο αιώνα κανείς δεν μπορούσε να διαβάσει τον Αρχημήδη. Αυτό είναι και λίγο το μεγάλο άλμα. Δεν περιμένουμε και ήδη η πεποίθηση των Αρχαίων να υπάρχει ένα είδος νομοκρατούμενης φύσης. Ήταν πάρα πολύ πρόσωπο να περιμένουμε να φτάσουν και στο σημείο να ελέγχουν τις υποθέσεις τους με ελεγχόμενα πειράματα. Νομίζω πάρα πολύ πρόσωπο να το περιμένουμε. Κανείς ήδη το στάβιγε αυτό που όπως δουλεύει ο κ. Οικονόμου ριτωρικό ήταν περισσότερο, ο λογικός έλεγχος ήταν το βασικό και όχι επίκληση μιας εξωτερικής εμπειρίας. Αυτό τα θέλω καλλιτέως. Δηλαδή αυτό που λέμε σύγχρονη επιστήμη είναι από τη στιγμή που πέραν των οποίων λίγοτε λογικών ελέγχων της θεωρίας, το βασικό είναι τι κάνει ο κόσμος εκεί έξω. Αυτό είναι και επειδή της χαράστιας προόδου και ηθική αξία της σύγχρονης επιστήμης. Ότι δεν είναι τα δικά μου επιχειρήματα, ό,τι η επίκληση του Θεού, αλλά η πραγματικότητα εκεί έξω. Αυτό το μεταβάζω. Και γι' αυτό και από εκεί και πέρα είναι συσσορευτική η γνώση. Δεν ανατρέπουν το καινούριο, δεν ανατρέπουν το παλιό, επεκτείνει τα όρια της ισχύως του και βάζει τα όρια της ισχύως του προηγούμενου. Και αυτό είναι το μη την ευτόνια και η καλλιλεϊκή επιστήμηση. Ευχαριστώ και ένα δεύτερο ευχαριστώ και στους κομματικού μου και στους αρχαίους μου καμπού γιατί που πράστηκαν οι τέσσερις ώρες μέσα στις ευγενείες των εμβουλίων σας. Και γι' αυτό την ανάγκη σας να το πω γιατί μιλάτε πολύ όμορφα γενικά. Έχει γίνει μια πόρτα στους ανθρώπους πραγματικές και ένας με πολλά πράγματα. Θέλω να κάνω μια παρατήρηση για την ομιλία σας απόψε. Κάτω από τα φυσικά που μας προωρισιάσετε δοθήκανε κάποιες απόψεις για τον Αριστοτέλη. Έχει γίνει μια κουβέντα από τη Λέφτρα της Τέρας. Θα να προσθέσω δύο λέξεις μόνο πάλι από το γραμτάδι του Αριστοτέλη από ένα άλλο γεγονότητα, μηχανικά. Τις πρώτες λέξεις τελικά μαζί σε αυτό στο κλεγονό. Θαυμάζει με καταφύση τις συμβενόντων πόσο αναγνωείται το έντεο. Είναι προκειτικό. Όσο αναγνωείται το έντεο, το δε παραθύσει. Όσα γίνεται διατέχνει προς το συμφέρον της ανθρώπης. Εμπολίζει δάρρυ φύσης πτεναντίων προς το χρήσιμο η μη ποιή. Η μέρα φύσης αήτων αυτόν εχει τρόπον, αήτων αυτόν εχει τρόπον. Και απλώς το δε χρήσιμο μεταβάει κολλαχός. Όταν ου δε εχει παραθύσει πράξε, δια το χαληπών απορίαν παρέχει και δείτε τέχνηση. Πρέπει να συνεχίσω, νομίζω πως είναι αρκετό για να δούμε ότι ο Αριστοτέλης, είμαι σίγουρος για το που θα πω, εάν τον ρωτούσε κανείς σύμφωνα γι' αυτά που διάβασατε και τώρα. Αν το Λιβείο των Φυσικών, όπως παρουσιάσατε, είναι μία μηχανή, μεθαλή, είναι μία μηχανή. Σύμφωνα γι' αυτό, προφανώς θα πει είναι μία μηχανή. Γιατί έτσι πόρισε, γι' αυτά που είπαμε την κατακοιμάσια, μία φορμάσια μηχανή. Φορμάζονται και μηχανή. Πώς εμπλούντου. Και θέλω να συμπώξει και την εντελέχεια της σκέψης του Αριστοτέλη. Γιατί αν δεν ήταν εντελεχής, αν τουλάχιστον δεν πίστευε ότι αυτά που γράφει και είναι εντελέχη, τον δείχνουν τα έρα, έτσι δεν είναι. Οπότε, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, πώς θα τον ξαναβάζατε ίσως τον Αριστοτέλη δίπλα σε πλάτη μου. Την τελευταία ερώτηση. Πώς? Σε αυτό το πλαίσιο που είπατε. Σε αυτό το πλαίσιο της εντελέχειας και του ορισμού της μηχανής, που ο κύριος που θα διαβάζει είναι και αυτό μια μηχανή για τον Αριστοτέλη. Πώς θα τον βάζαμε δίπλα στον πλάτη μου. Δεν ξέρω. Παράλληλα ή αντίθετα. Δηλαδή σε τι δείχνει τελικά ο Αριστοτέλης από τον πλάτον. Ποιος και όλος ο Αριστοτέλης για την αντελέχειά του, ποιος και όλος ο θέος του για τον ορισμό της μηχανής, που δείδει, δεν περπατάει παράλληλα με τον πλάτον. Θα δεχόταν ο πλάτον τέτοιο ορισμό, ότι η φύση πάει κόντρα στον άνθρωπο και στις χρήσεις του. Από τη στιγμή που κάνει ανθρώπινο το σύμπαν... η ανάγκη του να θετήσει την πόλη και να βάρει πολεμιστές, δεν εισάγει την πίεση και ο πλάτον. Θα ήθελε να είναι ορθολογική κύριε... Όχι, όχι. Η εικόνητη τάξη πολίτες της πόλης του πλάτον είναι οι πολεμιστές. Ναι, αλλά θέλω να πω ότι ο πλάτον θα ήθελε ένα εξίσου οργανωμένο σύμπαν με μια εξίσου οργανωμένη πόλη, όπως θα την ήθελε αυτή. Αυτό θα μπορούσε να το πει κανείς μηχανή. Δεν ξέρω πώς το βλέπετε εσείς, ας πούμε. Δεν κατάλαβα ακριβώς το συσχετισμό. Λέω ότι η πρόκριση του θαυμασμού, που θέτει στα μηχανικά του Αριστοτέλη σαν το έδειο της παραγωγής των μηχανών, είναι ακριβώς το ίδιο. Αυτό είναι πλατονικό και αριστοτελικό μια χαρά. Ναι, ναι, ναι. Για αυτό λέω ότι όταν σύμφωνα εσείς είχατε τις αιτίες σήμερα, δηλαδή τα έντε, τα τέσσερα και τα λοιπά. Η αιτία της πράξης, η αιτία της συγγραφής, η αιτία του λόγου και των δύο είναι η ίδια, τελικά. Ναι, ναι. Και σε αυτό που είπατε αρχικά, γιατί τα μηχανικά έχουν ένα πρόβλημα, αν είναι αριστοτελικά ακριβώς, ίσως το έχετε ακούσει, αλλά δεν μας ενδιαφέρει ειδικά τώρα αυτό το θέμα. Αυτή η αίσθηση που δεν είναι και πολύ σημερινή, και δεν ξέρω κι αν είναι και δικαιολογημένη, ότι και ο Πλάτον και ο Αριστοτέλης θα σου λέγανε η φιλοσοφία, δεν το πιστεύουν να το διακηρήσουν, είναι εκθήσιως άχρηστη. Οι άνθρωποι δεν κάνουν τη φιλοσοφία για να λύσουν προβλήματα, οι επιστήμη γενικά, επιστήμη τι λέγαν τότε, αλλά για τη γνώση, για τη γνώση. Τον δαξί και οι δύο έχουν, ειδικά ο Πλάτον, το μισό του έργου είναι πολιτική φιλοσοφία, οπότε να πεις αυτό ότι δεν χρειάζεται σε τίποτα η φιλοσοφία και ξαφνικά να κάνεις, είναι λίγο αντιφατικό. Πάντως, κι ακόμα κι αν, όντως, μόνο και μόνο η κεντρική έννοια, που είναι η εντελέχεια, αυτό δεν... Αυτό, όμως, είναι τελεολογικό, καθαρά, έτσι, σαφέστηθα. Ο κοδικής κάπου δεν συγκρούεται. Όχι, όχι, σε αυτό το θέμα που ανέπτυξα σήμερα, νομίζω πάνε χέρι-χέρι ο Πλάτον και εσείς. Θα έχουν άλλα που είναι εντελώς διαφορετικοί. Άντε, ερώτηση. Βασίλη, ευχαριστούμε πάρα πολύ. Ήταν πολύ ωραία εγκένιση. Πάρα υπερπέκτον που μίλησες αυτό. Αναρωτιέμαι, αυτό το αυτόματο, έχω κολλήσει σε αυτό τώρα, αυτό το αυτόματο περιέχει, σίγουρα, κάποια λίγη αναγκαιότητα, δεν είναι? Όχι κατ' ανάγκη. Όχι κατ' ανάγκη. Ναι. Δηλαδή, τι είναι το αυτόματο. Το αυτόματο είναι κάτι... δεν θα το εξηγήσεις και την τύχη και το αυτόματο, αφαιρώνει ολόκληρη πραγματικούλα. Και το περιορίζει αρκετά. Ναι, το δέχεται. Γιατί, εάν σου θέλεις, δέχεται και την τύχη. Γιατί, σου λέει, αν ο κόσμος όλος πιστεύει στην τύχη, δεν μπορεί κάτι εδώ τρέχει, ας πούμε. Δεν είναι δυνατόν. Ποτέ, ό,τι πιστεύει ο κοινός νους, δεν το πετάει. Αλλά το περιορίζει τόσο πολύ και το αυτόματο. Γιατί είναι αυτά τα γεγονότα, λέει, που δέχομαι εγώ, ή κατά τύχη, όσα θα μπορούσαν να έχουν γίνει με σκοπό, αλλά τελικά δεν έγιναν με σκοπό. Δηλαδή, αν σου πέσει το λαχείο, δεν είναι τύχη για το να είσαι στο τέλει, διότι αγόρασες το λαχείο για να σου πέσει το λαχείο. Το ότι σου έπεσε το λαχείο, είναι απλώς ένα σπάνιο γεγονός. Είναι ένα στο εκατομμύριο, αλλά εσύ το αγόρασες για να κερδίσεις. Κέρδιση, λοιπόν, δεν είναι τύχη. Ποιο είναι, να πας, ας πούμε, στην αγορά για να ψωνίσεις και να σε επιτύχει ο δανειστής σου και να πει, δώσε τα δανεικά τώρα, δηλαδή, και να νομίζει ότι πήγες για να δώσεις, δηλαδή, που είναι μια τρελή θεωρία. Άρα και στο αυτόματο που το περιορίζει στη φύση και όχι στους ανθρώπους, θα ήταν κάτι που μοιάζει να γίνεται με σκοπό, αλλά τελικά δεν έχει σκοπό. Ποιο θα μπορούσε να είναι αυτό. Ας πούμε, έχει μεγάλο πρόβλημα και αυτό δείχνει εντυμότητα με την αυτοματική γέννηση. Είναι αναγκασμένο τη δεχτή, διότι όλοι την πιστεύουν εκείνο το καιρό. Ξέρω κι εγώ, αν αφήσεις ένα κρέας εκτεθειμένο, θα βγάλεις σκουλίκια. Άρα το σκουλίκι γεννιέται χωρίς πατέρα και μητέρα, χωρίς σπέρμα, χωρίς αβγό. Γεννιέται από το κρέας. Το πήραμε το 16ο αιώνα που βάλαμε τη γυάλα, το πιστεύουν όλοι. Στην ουσία υπονομεύει τη θεωρία του Αριστοτέλη περί σκοπιμότητας και τελεολογίας. Υπάρχει ένα μέρος της φύσης που δεν αναπαράγεται με παιδιά και γονείς, άνθρωπος άνθρωπος γεννά που λέγουν είναι αρχή της φύσης. Τι να κάνουμε, θα μπορούσε να το κρύψει κάτω το χαλί. Η νεότερη επιστήμη αυτό κάνει συνήθως. Μερικές φορές ένα φαινόμενο που δεν μας βολεύει το αφήνουμε στην πάντα. Κάποιος άλλος θα το λύσει. Θα αφήσουμε όλη τη θεωρία τώρα επειδή βρέθηκε ένα λαθάκι, ας πούμε, ενοχλητικό. Αυτό όμως είναι πολύ χοντρό. Γιατί η αυτοματιγένειά σου δεν το πιστεύεις. Είναι ένα κομμάτι της φύσης που μοιάζει να λειτουργεί. Αυτό ίσως θα έλεγε ότι είναι αυτόματο. Όταν τα σκουλήκια γεννιούνται θα σου έλεγε αυτομάτος. Από εκεί βγήκε το αυτομάτος, το χρησιμοποιούμε εμείς ως επίρρημα και όχι το αυτόματο. Τι είναι το αυτομάτος αυτό που μοιάζει να έχει κάτι πίσω του και τελικά είναι ύλη λέει. Μερικές φορές αυτοενεργεί. Αυτή είναι η απάντησή του. Κάποιες φορές η ύλη λέει δεν μπορούμε. Η φύση δεν λειτουργεί κατά απόλυτη αναγκότητα. Ως επί το πολύ λέει και κατά κανόνα. Όπως θα πέσει μια βροχή τον Αύγουστο. Τι να κάνουμε τώρα τον Αύγουστο. Αν πέσει μια βροχή θα πούμε ότι δεν υπάρχουν εποχές ας πούμε. Ή αν έχει κρύο. Πώς είναι φέτος έχουμε 28 βαθμούς στο Ιράκλιο. Ε, εντάξει. Είναι ένα θέμα. Αλλά επειδή και σου λέει το έχει χρησιμοποιήσει αυτή την έννοια ο Δημοκριτός. Θα το αναφέρω κι εγώ. Θα προσπαθήσω να κάνω μια διαφορετική. Δεν είναι από τις πιο πετυχημένες του αναλύσεις. Αλλά δείχνει αυτό ότι δεν αφήνω τίποτα έξω. Και ένα φαινόμενο που δεν με βολεύει το αναφέρω. Θα βρω μια βοηθητική εξήγηση. Και εντάξει. Ίσως δεν λέει ποτέ αυτό που θα έλεγε ένας σύγχρονος επιστήμονας. Θα έλεγε ότι θα το λύσει η επόμενη γενιά. Νομίζω ότι αυτός μπορεί να τα λύσει όλα. Δεν χρειάζεται επόμενη γενιά. Αλλά εντάξει. Κάπως μπερδεύτηκα με την τελεολογία. Δεν μου έγινε πολύ καθαρή έννοια στο μυαλό μου από την κουβέντα και από τα κείμενα. Προφανώς το αντίθετο του τελεολογίας, κάτι που γίνεται με σκοπό, όταν υπάρχει σκοπό στα πράγματα, θέλει να γίνονται χωρίς σκοπό. Ωστόσο εδώ δεν αναφέρεται σε κάτι άσκοπο. Αναφέρεται, συγκεκριμένα αισθάνθηκα εγώ, πρώτον ή λάθος, ότι σαν αντίθετο θέτη την αιτιοκρατία. Σαν αντιδρύ. Ναι, αλλά με ποιο τρόπο θα τελειώνει να αντίθεται, γιατί δεν μπορεί να συνηπάρξουν. Αυτό είναι το ένα θέμα το οποίο δεν αισθάνθηκα να έχει. Το δεύτερο ερώτημα είναι ότι, υποτίθεται λέτε ότι με τον Δαρδίνο πέφτει και το τελευταίο χειρό, όχι της αιτιοκρατίας σε καμιά περίπτωση, αλλά της τελεολογίας. Πάλι, δεν βλέπετε πώς γίνεται αυτό το πράγμα, γιατί πέφτει η τελεολογία? Το δεύτερο θα το απαντήσει ο κ. Ζούρους, εγώ δεν είμαι δικός, εγώ το αναπαράγω από αυτά που διαβάζω. Το πρώτο, δεν την απορρίπτει την αιτιοκρατία που θα έλεγατε, απλώς την υποτάς, να το πω λιγάκι. Λέει, ας πούμε η βροχή, αυτή την εξήγηση που δίνει εδώ, γιατί προφανώς θα την δεχόταν και ο δημοκρατός και όλοι, γιατί πέφτει η βροχή, αυτό θα πει όλοι στο τέλος, δεν είναι το υλικό αίτιο που λες εσύ, γιατί έπεσε η βροχή, γιατί είχε κρύο και έπεσε η βροχή, πάβωσε το τέλος. Εγώ θα σου πω επιπλέον από αυτό, ένα αίτιο που επικαθορίζει τη βροχή. Η βροχή πρέπει να πέφτει για να υπάρχει κλωρίδα και πανίδα στη Γη. Ο φυσικός σου λέω, στο τέλος, πρέπει να ψάχνει και τα τέσσερα αίτια. Εσείς τι κάνετε οι μηχανιστές, μένετε στο ένα, στο υλικό. Εκείνη είναι η αντίρρησή του. Και ο πλάτων σε ένα σημείο δέχεται, ό,τι αφορά τις αισθήσεις, το βαρύ, το ελαφρύ, αυτά είναι με το δημόκλητο. Αλλά σου λέω, ως σύνολο η φύση, λειτουργεί με σκοπιμότητα. Εκείνη η διαφορά, δεν θα πεις έναν προφανώς τώρα, ένα βενόμεσα την βροχή, γι' αυτό είναι εύλογο το επιχείρημα, γι' αυτό είναι προς τιμή του, φέρνει το παράδειγμα της βροχής, που όλοι θα λέγανε, γιατί πέφτει η βροχή, γιατί κάνει κρύο, γιατί μου την έριξε κανένας, ας πούμε, αυτό είναι το ισχυρό χαρτί του αιτιοκράτη, θα το πάει και στην ίδια φύση, που είναι το δικό μου ισχυρό χαρτί, αλλά θα το δεχτώ, έστω να έχει δίκιο. Γεννήθηκαν διάφορες αυτομάτως, διάφορες μορφές οργανισμών και χάθηκαν, επειδή δεν προσαρμόστηκαν. Και μη ήταν αυτοί που είναι προσαρμοσμένοι. Και αυτό η αιτιοκρατία είναι, δεν χρειάζεται σκοπιμότητα. Φύτρωσαν όλες οι μορφές από τη Γη. Και έρχεται μετά το επιχείρημα, όμως τότε θα παράγεις τάξη, θα έχεις τάξη στον κόσμο, με την αιτιοκρατία απλώς. Θα είναι ωραίος ο κόσμος. Φαντάζουμε στον Δημοκρότο αν έφται κανείς το ερώτημα, είναι ωραίος ο ουρανός. Δε θα δεχόταν να απαντήσει. Και εμένα μου φαίνεται ωραίος, αλλά ωραίος σαν ιδιότητα του σύμπαντος. Θα λέγει δεν μπαίνω σε τέτοια... Για τον πλάτωνος και το εσωτελευτό είναι αγαθός ο δημιουργός, ωραίος ο κόσμος. Είναι βασικό επιχείρημα. Επομένως, θέλουμε να ακυρώνουμε την τελεολογία γιατί θα μας χρειάζεται. Σήμερα λέμε ή τότε. Ναι, ο Δημοκρότος θα λέγει ναι, ακυρώνουμε δεν μου χρειάζεται. Θα σου λέγει μπορώ εγώ να ζήσω μια χαρά σε ένα σύμπαν το οποίο δεν έχει λογικότητα. Στην ανθρώπινη μου ζωή έχω λογικότητα και έχω σκοπούς και θέλω να είμαι ηθικός. Αλλά αυτό είναι κατασκευές ανθρώπινες. Άρα στο ανθρώπινο μικρό μου σύμπαν, είμαι τελεολόγος γιατί ο άνθρωπος είναι έλογον. Αλλά όχι στη φύση. Κάποιοι το δέχονταν. Η τελευταία ερώτηση, η δεύτερη ήταν με το Δαρβίνο. Συγχωρείτε άμα θέλετε να πω, δεν είναι λίγο μεγάλη. Έχει να κάνουμε την πρώτη ερώτηση. Μου δίνεται η αίσθηση, και γι' αυτό επιμένω και γι' αυτό είναι ερώτηκα, την απορρίπτουμε την τελεολογία επειδή μας βολεύει. Μου δίνεται η αίσθηση ότι η τελεολογία, αυτός ο τρόπος να βλέπεις τα πράγματα, να βλέπεις κόπος τα πράγματα, είναι με έναν τρόπο κάπου συστατικό στοιχείο του μυαλού. Το ανθρώπινο μυαλό. Δόθηκε με εξήγηση ότι αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στη θρητογραμμά μας, στο εξέλιξή μας, σε οτιδήποτε τέτοιο. Αλλά η ερώτηση είναι σημαντικά, μήπως δεν είναι, μήπως είναι κάτι τελείως άρχιστο, η τελεολογία. Κάποιοι βιολόγοι δεν ξέρω. Εγώ άκουσα ότι υπάρχει και ένα γονίδιο τελευταίο που το ψάχνουμε, που είναι τη θρησκευτικότητα στο γονίδιο. Δεν κάνω πλάκα, το έχω δει. Αν αποδειχτεί ότι είναι γονίδιο η θρησκεία, τότε δεν ξέρω τι να πω. Είναι η προδιάθεση να ισχυθούμε κάτι στο οποίο θα φαντώνουμε. Και άμα ισχύει αυτό τώρα, τι συζητάμε. Αν μπορώ να συμβάλλω κάτω σε αυτό το θέμα. Τελεολογία. Ας πάρουμε το εξέλιξης πάλι. Το είπε το γράφετο γράφος του Ξεγβίου. Ένα παιδάκι, λοιπόν, πολύ έξυπνο, περπατάει με το πατέρα του στο γάσος και είναι άνοιξη και βλέπει όλοι τα λέντερα και μάτια του να κάνουν φύλλο. Και προχειθεί και πέρυσι και πρόκριση και ρωτάει το πατέρα του, γιατί παπάς την έγινε αυτό τα φύλλα να βγει μετά, δέντρα να βγάζουν φύλλα τον Αμπρίιο και να μην το βγάζουνε τον Άγγιστο και να μην το βγάζουνε το Γενάριο. Ο πατέρας λοιπόν λέει το εξής, αυτό που δεν είναι δερφυλλική εμπειρία, και θα πω ότι δεν είναι δερφυλλική εμπειρία μετά. Παιδί μου, βγάζουνε τα φύλλα της τώρα, για να έχουν αρκετό χρόνο μπροστά με τη δέση του ίδιου, να μαζέψουνε τριτικές ουσίες, να συθέσουνε ζάκαρα, να φτιάξουν χαρμούς, να προλάβουν χαρτί, να δέσουν και να απομαζέψουν το φυτό. Ωραία, τι είναι το εμπειρικό φύλλο? Υπάρχει σκοπό, πίσω από όλη τη συνέχεια, το εμπειρικό φύλλο. Έρχεται ο δερφυλλός και λέει, κακώς ο μπαμπάς είπε αυτή την απάντηση. Η σωστή απάντηση είναι η εξής, ότι όσα δέντρα βγάζανε τα φύλλα του στο Γενάρι, μαρενώτησαν τα φύλλα τους και αυτό ήταν το πρώτο δέντρο. Όσα δέντρα βγάζανε τα φύλλα του στον Ιούνιο, δεν πρόλαβανε να κάνουν καρπούς και αυτό ήταν το τέλος τους. Άρα τι επιζύγει αυτό που οι νόμοι της φύσης, πώς το θέασαν, μέσω μιας διαδικασίας εκατομμυρίων χρόνων, που δεν ήταν καρφιτό, ήταν κάτι άλλο και κάτι άλλο και κάτι άλλο, και συναμπολογήθηκε αυτό το πράγμα. Αν ανά πάσα στιγμής της διαδικασίας της μαχρόπλησης που μας έδωσε το φυθό, ήταν αυτό που ευλουούσε το φυσιό πράγμα. Τα άλλα απλώς δεν επέζησαν, τα χαζόντα έμπαιραν τόσο πολύ. Καβουγενή ανδρόπρωρα. Συμφωνεί, συμφωνεί η λευθέρη. Το ίδιο είπαμε. Το ίδιο, το ίδιο. Υπάρχουν άλλοι ερώτησες. Έχουμε δύο ερωτήσεις. Αν δεν έχουμε άλλοι ερώτησες, θα επανέβουμε. Αν δεν έχουμε άλλοι ερώτησες. Το νόημα των πραγμάτων, της ζωής ή γενικώς? Δεν νομίζω ότι συνδέεται κάτι με αυτό που είπα. Δηλαδή, σε άλλο κομμάτι, αν πηγαίναμε της αριστοτελικής, να το συζητήσουμε όταν μιλάει για το νου, ας πούμε, για πώς λειτουργεί η σκέψη. Αλλά εδώ δεν βλέπω κάτι. Ή, αν θέλετε, μια διαφορά της αρχαίας σκέψης από τη νεότερη, είναι ότι το υποκείμενο της γνώσης δεν επηρεάζει το αντικείμενο. Δηλαδή, γνώση δεν είναι κατασκευή και σύνθεση. Είναι σύλληψη. Δηλαδή, ο κόσμος υπάρχει, είναι ανεξάρτητος από εμάς, το μοντέλο που λειτουργεί στο μυαλό τους και στο πλάτο και στο αριστερό, είναι η όραση. Αυτό είναι το μοντέλο. Δηλαδή, το ορώμενο, το ορατό, υπάρχει ανεξάρτητα να το βλέπω εγώ. Χρειάζεται το φως για να φωτιστεί. Και εγώ θα πω ότι αυτό που βλέπω είναι μια παράσταση που παράγω εγώ, αλλά επειδή έρχεται από το ορατό αντικείμενο. Άρα, τα πράγματα από μόνο τους θα έλεγε ίσως ότι δεν έχουν νόημα. Δηλαδή, αν και δεν θέλω να πω σε ένα θέμα που είναι δύσκολο και να το απλουστεύσω με μία υποτίθυπος, οι επανάσεις του Descartes, που λέγαμε πριν, το σκέφτομαι ότι θα υπάρχουν. Δηλαδή, το βασικό είναι το εγώ. Δηλαδή, εγώ σκέφτομαι και όχι ο κόσμος. Ενώ για τους αρχαίους το βασικό είναι εσείς ένα κομμάτι της φύσης. Δεν είσαι τίποτα παραπάνω. Τυχαίνει να είσαι το υποκείμενο της γνώσης, αλλά είσαι ένας φυσικός οργανισμός σαν τους άλλους. Άρα, έχει μία πρωτοκαθεδρία το αντικείμενο της γνώσης σε σχέση με το υποκείμενο της γνώσης. Τώρα, εγώ βέβαια, δεν ξέρω πως επαγγηματική διεστοφή προχωρήσαμε να το κολλήσουμε στο κείμενο και αναλογιέμαι αν είναι σωστό να πούμε για το δεύτερο απόσπασμα. Είμαστε εδώ το ευρύτερο πλαίσιο για να το σχολιάσουμε, αλλά ότι είναι ένα κακό επιχείρημα. Δεν ξέρω με ποια έννοια πρέπει να πούμε ότι είναι επιχείρημα αυτό που λέγεται εδώ. Γιατί η ευκριμή του αυτομάτου, νομίζω, μας ανοίγει τα μάτια στο γεγονός ότι η ιδιόγραση στο τέλος ήδη προϋποθέτει λύση. Έτσι, δηλαδή το αυτόματο ορίστητος προς το σκοπό είναι αυτό που φαίνεται σαν να έχει σκοπό. Και άρα και θα έλεγα ότι και το συμπτωματικό ορίζεται ως προς το σκοπό. Δηλαδή, ήδη το πετύλαιο έχει τεθεί με έναν τρόπο. Και αυτό τελειάζει και πολύ ωραία με το γεγονός ότι βρισκόμαστε στις απορίες. Δηλαδή, βρισκόμαστε μπροστά σε δύο λύσεις. Και ψάχνουμε. Και αρθηταλαντευόμαστε. Λέμε, είναι αυτή ή είναι η άλλη. Οπότε, εμείς έχουμε ήδη ταχθεί με την άλλη και κρύβουμε την αυτή, που δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς, όμως. Είμαστε σαν πορεία. Είναι πολύ σωστό αυτό από την άμπστου, την οσοφκή γενικότερα μιλώντας. Δηλαδή, ότι πραγματικά υπάρχουν τέτοια ερωτήματα, στα οποία πρέπει να πάμε από τη μία για την άλλη. Λοιπόν, οπότε, αν η τύχη και το συμπτωματικό ορίζεται ως προς το σκοπό, τότε αυτό που λείωρας στο τέλος δεν είναι τρελό. Γιατί? Γιατί ο μηχανισμός, πράγματι, μπορεί να μου εξηγήσει πώς πέφτει η βροχή, αλλά γιατί υπάρχουν οι υποχές. Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει εδώ. Μετά στη συνέχεια πλέω ότι είναι συχνά για το χειμώνα, αλλά αν συνέβαινε τον άγγουστο θα το λέγαμε συπτωματικό. Άρα, δεν μας βοηθάει σκέτος ο μηχανισμός. Και άρα, εδώ, όταν μιλάει για τύχη, όσο για μας να μας φαίνεται κουφό, μιλάει για το μηχανισμό, για το κατανάκι μιλάει. Και ότι αυτό το κατανάκι το μηχανιστικό δεν μου αρκεί απλώς. Αυτό λέει. Είναι συνάδελφος φιλόσφος ο κ. Καβουλάχουσα για να καταλάβει για τη λεπτολογία που λέγαμε, έχεις δίκιο. Δηλαδή μπορεί και το σύμπτωση, ανταγρασικά το πέρασε λιγάκι, δεν είναι όπως λέμε σήμερα εμείς το σύμπτωση. Είναι το συμπερβικός, το συνέβαιο, που σημαίνει κάτι που γίνεται χωρίς να σημαίνει κατανάκιν σπάνιο. Οπότε θα μπορούσε ίσως κάποιος να στηρίξει τον Αϊσοτέλη και να μην πει ότι είναι όπως το κατανάκι για λόγους ρητορικής παρουσίας. Δεν είναι ένα νοκάουτ επιχείρημα, δεν είναι απόδειξη. Είναι σαν να προϋποθέτει το κριτήριό του και να του λέει ότι με βάση αυτό εγώ τώρα κρύμα. Πού πάτε να φτιάξετε όλη την τάξη του κόσμου. Έτσι, αυτό όμως. Που δεν έχει και άδικο να πούμε την αλήθεια. Γιατί και σήμερα αυτά οι εναπορίες συνεχίζουν να είναι εναπορίες και στην επιστήμη νομίζω. Τώρα, εγώ βέβαια δεν οσθάξω εναποράφια. Ναι, μη το λες πολύ δυνατά. Αλλά και οι επιστήμονες παρκαλέπτουν να μην μου πεις τώρα. Ναι, όμως, εντάξει. Άλλη ερώτηση. Α, λοιπόν, τι είναι πάλι ο κύριος Πέτρος, άλλο ο Πέτρος. Εγώ θέλω να ρωτήσω αυτό που είπατε για τις αρχές του Αριστοτέγιου. Ναι. Οξυγούν ένα όκρυο υποδόμημα σε σχέση με τις αρχές του Νέφθονα και τα λοιπά και τα λοιπά. Πώς αυτός φτιάγει ένα υποδόμημα το οποίο είναι συνεπές ως προς τις αρχές του. Η εποχή εδώ είναι πώς είναι συνεπές ως προς τις αρχές του όταν μας λέει ότι, παραδείγματος χάρη, οι πλανήθες έχουν ένα θείο υποδόμημα ότι είναι με πλουσία άρα τους αφήνουμε απ' έξω από τη λογική τους. Ένα δεύτερο θα ήθελα να ρωτήσω πώς, γιατί, αφού σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Αστοτέλης, τα φυσικά τουλάχιστον είναι λάθος, γιατί τόσα χρόνια κάναμε για να βρούμε αυτά τα λάθη σαν επιστήμη. Ένα τρίτο, μήπως ο τελογίας του, ο Αριστοτέλης, ή τον άλλο, οδήγει στις θρησκείες της Μοναδιστικής? Το δεύτερο, νομίζω ότι πολλά πράγματα που νομίζαμε για πάρα πολλά χρόνια ότι είναι έτσι, κάποια στιγμή ανατράπηκαν. Δηλαδή, κάποια στοιχεία δεν είναι τόσο απλό να απορρίψει τον Αριστοτέλη. Ήταν πολύ δουλειά και χρειάστηκαν ογκώληθες της μορφής του Χαλιλαίου και του Νεύτωνα. Δεν είναι τόσο απλό. Ένα εωλιστικό σχήμα το οποίο εξηγεί τα πάντα. Το πρώτο που λέτε δεν ισχύει. Είναι μια πολύ ορθολογική εξήγηση. Λέει ο Αριστοτέλης τι είναι η φυσική κίνηση αυτή που δεν την προκαλεί ένα κοινό νέο που επεμβαίνει. Όλες αυτές τις σώματα, αν φύσουν ένα ελεύθερο σώμα ή θα πάει προς τα κάτω ή θα πάει προς τα πάνω, τί και με τους πλανήτες. Και αναγκάζεται και πολύ έξω να κάνω τίποτα νόμο να πω ότι θα πρέπει να υπάρχει και μια κυκλική κίνηση φυσική. Διότι κανείς δεν σπρώχνει τον πλανήτη. Δεν υπάρχει θεός που το βάζει σε τάξη στο Αριστοτέλη. Άρα η ύλη τους είναι μια τέτοια ύλη που επιτρέπει μόνο την κυκλική κίνηση. Δεν υπάρχει θεός. Τουσία λέγεται γιατί είναι το πέμπτο στο πέμπτο στοιχείο. Πέμπτη ουσία, τέσσερα στοιχεία του εμπεδοκλή και πέμπτο είναι αυτό. Το άσχετο μετά του δώσανε άλλη σημασία στη λέξη. Οι πλανήτες, δηλαδή πάνω από τη Σελήνη, εφόσον όλοι πιστεύουν ότι κινούνται με κυκλική κίνηση τα αστέρια και οι πλανήτες, θα πρέπει να έχουν μια δική τους ύλη, η οποία δεν τους επιτρέπει να πέσουν. Αν είχαν ύλη σαν τα άλλα σώματα, θα πέφτουν, δεν πέφτουν. Κέντρο Υγείας είναι έτσι. Άρα κινούνται κυκλικά, πρέπει να έχουν μια ύλη διαφορετική, πρώτο σώμα τη λέει η πέμπτη ουσία, η οποία τα κάνει και κινείται. Δηλαδή αποδίδει την κίνηση του πλανητός σε μια ειδική ύλη που έχουν. Δεν είναι παράλληλα. Κατά τη γνώμη είναι μια προσπάθεια να μπαλώσεις μια τρύπα του συστήματος σου με ένα σωστό τρόπο. Το τελευταίο είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον, ξεπερνάει αυτά που θα πούμε, αλλά είναι εντυπωσιακό το αντίθετο από αυτό που λέτε. Ότι ο Αλπός κατάφερε στο τέλος και συνυπήρξε με τις θρησκείες. Δηλαδή ένας φιλόσοφος που είναι, ας πούμε, το επίκεντρο της αραβικής φιλοσοφίας, και μετά της Μεσαιονικής, όλοι αυτοί και ο Θωμάς είναι επίσκοποι, δεν είναι φιλόσοφοι που διδασκάσαν στο πανεπιστήμιο, ο Θωμάς ο Κακκινάκης και οι υπόλοιποι. Ένας φιλόσοφος ο οποίος λέει ότι ο κόσμος δεν γεννήθηκε από κανέναν, είναι αγέννητος. Ότι ο Θεός δεν επεμβαίνει στον κόσμο, αν υπάρχει, δεν παίρνει θέση περίπου και σίγουρα δεν προνοεί για τους ανθρώπους, ότι η ψυχή δεν είναι αθάνατη αλλά πεθαίνει μαζί με το σώμα και αυτό, εμένα, μου είναι τεράστια απορία πως ήταν αριστοτελικά, θεοκρατικά, στην ουσία καθεστώτα και φιλοσοφίες, ας πούμε, όχι πως ο Αριστοτέλης οδήγησε προς τα εκεί, το αντίθετο μου κάνει φοβερή έντυπωση. Πως κατάφερα και συνδύασαν την πίστη, μπορεί να είναι η διπλή αλήθεια που λέγανε, έτσι, άλλο στο σπίτι μου, άλλο τι πιστεύω και ακόμα σήμερα φαντάζομαι πολλούς ψυχικούς επιστήμιους να τους ρωτήσεις, θα σου πω, άλλο η πιστήμη και άλλο η πίστη, πως έτσι πρέπει να το λύσανε, δεν ξέρω. Βέβαια, η τελεολογία τον έσωσε, μήπως οφείλεται σε αυτό. Μπορεί, μπορεί, ναι, εντάξει, αν έλεγε το επίκουρο ή του δημοκριτού, φυσικά θα μπορούσε να επιβιώσει το χριστιανισμό, δεν χωράει συζήτηση, αλλά τον να πεις ότι υπάρχει σκοπό στα πράγματα, αλλά δεν είναι θεϊκός σκοπός ο Αριστοτέλης, δεν τον έφτιαξε κανένας, δεν τον καθόρισε. Από μόνο του το κάθε είδος, τι είναι στην εντελέχεια του που λέγαμε πριν, τι είναι η εντελέχεια ή πραγμάτος του είδους, γιατί έναν άνθρωπο η εντελέχεια του είναι να είναι έλογος, αρθημελής και 40 χρονών. Αυτό είναι η εντελέχεια του ανθρώπου. Και να μπορεί να κάνει παιδιά ώστε να συνεχίσει, δεν υπάρχει, κανείς δεν καθόρισε αυτό το... Δεν έχει άλλο σκοπό ύπαρξης ο άνθρωπος, ούτε να φτιάξει πόλη, ούτε ξέρω και εγώ, στο επλαίσιο της φυσικής, σαν βιολογικών. Ωραία, ακόμα, το μότο μας είναι μέχρι που να εξαμπληθεί και... είχαμε δυο μιλουδίες, κοντέρνουμε στα όρια της εξάμπλησης, αλλά νομίζω μπορούμε να δούμε μια-δυο ραθμίσεις ακόμα. Κάπου από πέρα. Όχι, τότε πάμε στο στέφνι. Εγώ ήθελα να τονίσω λίγο την απορία που δεν είναι και δικιά μου, που λέχτηκε πριν. Πώς αντέξει δυο χιλιάδες χρόνια ο νόμος της γίνησης που έλεγε ρητά, ότι ένα σώμα πέντε φορές βαρύτερο από ένα άλλο, αν τα αφήσεις εδώ, το ένα θα πάει πέντε φορές πιο γρήγορα στο άλλο. Αν όποιος δίκοται άνθρωπος, αν του βάλεις στο ένα χέρι μια πέτρα και στο άλλο μια κομματική μολία ας πούμε και τα αφήσεις, θα δείτε ότι πέφτουν ταυτόχρονα. Λοιπόν, θέλω όμως να τονίω σε μια προσωπική μου απάντηση. Η δύναμη του δόχο, όταν έχεις ένα τεράστιο σύστημα, που εξηγεί ότι όλο το κόσμο, η δυνατότητα του ανθρώπινου μυαλού, όταν παγιδεύεται σε στήματα σκέψερ, να βγει έξω από αυτά και να τα δει εξωτερικά, όπως βλέπουμε, σε μικρότερη κλιματική και σύγχρονη επιστήμη. Μπορώ να σας δώσω αυτή την ιδέα πριν από 30-40 χρόνια, δεν έχω δικά ποιόγοι, δεν μπορούσα να τη δούνε, γιατί είμαστε εχμαλωτισμένοι σε παγίδες σκέψης, σε σχήματα ερνηνευτικά τα οποία θα έχουμε αγαπήσει, τα ξέρουμε, μας είναι η υγεία. Άρα ο συντηρητισμός είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπινου μυαλού. Τώρα τότε έπαιρνε 2.000 χρόνια για να... αυτό σήμερα μπορεί να μας παίρνει 20, αλλά συνεχίζει να είναι ένα στοιχείο της σχέση μας με τη γνώση. Σε αυτό που λες το πρώτο, ίσως σώθηκε ο Αριστοτέλης από τέτοιου είδους διαψεύσεις, επειδή ποτέ δεν διατύπωσε με μαθηματική μορφή νόμο. Λέει ανάλογο, δηλαδή με περιφραστικό τρόπο, αλλά δεν θα κάτσει ποτέ να γράψει μια... ώστε να πει ο άλλος πέντε φορές, θα σου πει μεγαλύτερα, θα πάει πιο γρήγορα όσο πιο βαρύ είναι. Ανάλογα. Ανάλογα σημαίνει... Ναι, ανάλογα μπορείς να βάλεις πάλι την αντίστοιξη του αέρα σκέψου πάλι, το ότι ρίχνεις ένα από τον πύργο της Πίζας που δεν υπήρχε, μια πέτρα, ένα συντηρέν και ένα πούπουλο. Θα έπρεπε να πέσουν την ίδια στιγμή. Με βάση του Γαλιλαίου, δηλαδή, και αυτό είναι κόντρα στην εμπειρία. Δηλαδή, ότι τα βαριά πράγματα, τα πιο βαριά πέφτουν λίγο πιο γρήγορα, είναι κοντά στο κοινό νου. Δεν ισχύει, δεν ισχύει. Όταν γίνεσαι στην εμπειρία, διότι το που κάνεις, σε ανθρώπους δεν θέλω να... πάρεις το ένα χέρι σου και τα κλειδιά κρατάς και στο άλλο ένα μολυμπάκι. Εσθάνεσαι ότι το ένα σε πιέζει και θέλει οπωσδήποτε. Να πάει πιο γρήγορα. Και του λες, αν τα αφήσεις τώρα πιο γρήγορα, σου λέει τα κλειδιά και εμπρόντιποι όλοι οι άνθρωποι, όταν τα αφήνουν να βλέπουν, να πέφτουν τα δώχνα. Άρα πράγματι, αριστοτελικά σκυφτόμως, θέλω να μείνω στην ιδέα της φυλακής σκέψης, που είναι αυτά τα συστήματα. Έτσι. Είναι τα δόγματα, είναι πάρα πολύ ισχυρά. Ναι. Τις πονόφουλες. Είναι γιατί μας αρέσουν οι βεβαιότητες. Έτσι. Είναι η ασφάλεια. Θέλω να ρωτήσω, όταν δεν αναφερθεί για το παγκόσμιο, το θέμενα μαθηματικά. Αυτό με ενδιαφέρει πάρα πολύ και τη σχέση του πλάτωνα με τα μαθηματικά. Είπατε πριν ότι ο ο αριστοτέλης δεν τα διατύπωσε με μαθηματικές εξόδους, γι' αυτό ήταν μια χαρά. Ποιος? Ποιος. Όπου η πλατωνική θεωρία, οι πλατωνιστές, δέσανε με τα μαθηματικά και χάρη σε αυτό μπόρεσαν να είναι αποδεικτοί. Ναι. Αν δεν είναι σύμπτωση, δεν μπορεί να είναι σύμπτωση, το γεγονός δηλαδή ότι όλη η μεγάλη μαθηματική του τέταρτου αιώνα είναι μέσα στη πλατωνική ακαδημία ή δίπλα, σημαίνει ότι αυτό δεν ήταν συμπτωματικό, δηλαδή προφανώς... Πώς συνδύαζε την πλατωνική θεωρία των ιδεών, σίγουρα είναι κάτι εφηρεμένο, όσο η μαθηματικά είναι εφηρεμένη. Ναι, ναι. Τα μαθηματικά, δηλαδή πώς τα βουλεύανε εκεί στη Λατόκοπο, στη ακαδημία. Είναι ας πούμε το κομμάτι που υποτίθεται πήρα από τους Πιθαγορίους, δεν το είπε ποτέ ο πλατωνιστός, αλλά στα λεγόμενα άγγραφα δόγματα που τα σώζει ο εξοτέλης, ποτέ έχει μια προφορική διδασκαλία διαφορετική από την γραπτή, εκεί δεν υπάρχει το αγαθό, υπάρχει το ένα. Δηλαδή, η δομή, ειδικά της θεωρίας αριθμών, των αριθμητικών σχέσεων, το ένα και το δύο, για τον πλάτωνα και για την πλατωνική παράδοση, σαν να έκλειναν το μυστικό του κόσμου. Το ένα είναι η σταθερότητα, ο καθορισμός, η τελειότητα, αυτό που θα λέγαμε συγκεκριμένο, και το δύο είναι το αόριστο. Και την έκανα αόριστο, τη διάδα που σημαίνει προσδιόριστο. Δηλαδή, ο κόσμος μπορεί να συνδυφθεί ως μια σύνθεση στοιχείων σταθερότητας και στοιχείων αναπροσδιοριστίας. Συνήθως, θέλεις να πεις ήλι και είδος, δεν απέχει πολύ. Η ήλι του Αριστοτέλη είναι η διάδα του πλάτωνα. Γιατί τα μαθηματικά του σχεδόν ήταν τριμμένα, έτσι πολύ κομψό τρόπο, σαν να κρύβανε το μυστικό των πραγμάτων. Και το δεύτερο σχέδιο που θα μπορούσε να πει κανείς είναι ότι από ανεξάρτησης πηγές, την ίδια εποχή που θεμελιώνεται η φιλοσοφία θεμελιώνεται για τα μαθηματικά. Δεν ξέρει κανείς ποιος προηγήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Αυτό δεν είναι λειμμένο ακόμα το πρόβλημα, δηλαδή αν οι μαθηματικοί πήραν από τους φιλοσόφους ή οι φιλόσοφοι από τους μαθηματικούς, δεν είναι καθόλου δεδομένο. Κάποιοι θα πούνε ότι πολύ από την ορολογία των μαθηματικών είναι πολιτικά το λήμμα, το αξίωμα, ότι είναι από την πρακτική του δικαστηρίου περισσότερο, δηλαδή ότι προηγήθηκε, ας πούμε, η έλογη διαβίωσης της πόλης και ήρθαν τα μαθηματικά και πήρα λέξεις, δεν τα φτιάξαν από την αρχή, ας πούμε. Αλλά ας πούμε ο Παρμενίδης, που θεωρείται ένα κρίσιμο, γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας, πιο κρίσιμο στοιχείο από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, γιατί μετά το Πλάτωνα μπορεί να το φτιάξει, ας πούμε, από τον Ιδάκητο και του Παρμενίδη. Υπήτρωσε αυτός ο τύπος, ας πούμε, ξανακά του 500, ας πούμε, και έχει μια λογική απόδειξης συλλογισμού και απόδειξης που θα είναι πολύ ενδιαφέρον, αν ξέραμε ότι υπήρχαν μαθηματικά εκείνη την εποχή, τα πρώτα στοιχεία γράφονται το 430, λένε, από τον Ιποκράτη απ' τοιχείο. 430 είναι πολύ πριν τον Πλάτωνα, δηλαδή είναι πολύ ενδιαφέρον και ψάχνουν η μαθηματική ιστορική των μαθηματικών, έχουμε λύση. Αυτό θα ήταν πολύ σημαντικό για να καταλάβουμε λιγάκι την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης στην Ελλάδα. Αν τα μαθηματικά είχα προηγηθεί και ξαπνικά έχεις στοιχεία, δεν μπορείς να μην το θαυμάσεις αυτό, δηλαδή η λογική του Αριστοτέλη και τα στοιχεία του Ευκλίνα να τα διαβάζεις δίπλα-δίπλα, δεν ενδιαφέρον. Αλλά είναι πολύ ωραίο θέμα αυτό και δεν μπορώ να πω ότι το ξέρω και το καλύπτω. Έχουμε δύο επίσης ακόμα. Κύριε Αγγελάκη, μία από τον κύριο Χριστάκη, αλλά σύντομα παρακαλώ. Υπάρχει συνδέσια σημαντικά με αυτό το θέμα της ιατριόνιας γωγής με την πλατωνιτσή εταιρεία της ιόνιας. Αν σκεφτείτε ότι ο Θαλής από τον Πλάτων απέχει 200 χρόνια, δηλαδή είναι τεράστια η διαφορά. Ο Θαλής επίσης δεν έγραψε τίποτα. Επομένως, από προφορικό λόγο, το τι έφτασε ο Θαλής, ας πούμε, αναφέρει στους πλατωνικούς διαλόγους μέσα σε ανέκδοτα, ότι έπεσε σε ένα λάκκο, γυρτούσε τα στέρια. Είναι περισσότερο το να αναφέρει ο Αριστοφάνης σαν άνθρωπος Θαλής, δηλαδή ήταν περισσότερο αυτό που λέμε εφτά σοφή, δηλαδή ότι αν ασάσου έλυνε πρακτικά προβλήματα, ήταν διάσημος γι' αυτό, αλλά ήταν μυθική μορφή. Αν ο Αριστοφάνης δεν μας έδειγε μετά ότι είναι ο πρώτος φιλόσοφος, δεν θα σκεφτόταν ποτέ κανείς να κάνει το Θαλή αρχιηγέτη της φιλοσοφίας, ας πούμε. Μαθητές του Θαλή, ο Αναξαδόρας, ο Αναξίμαντος, αυτοί δεν ήρθαν με τα άλλα, πάλι είναι πολύ κοντά. Από τον Θαλής, από τον Αναξίμαντο, είναι 15 χρόνια νεότερος ο Αναξίμαντος και άλλα τόσο, δηλαδή είναι αρχές έκτου αιώνα, με τις αρχές τέταρτου που είναι ο Πλάτων, είναι πάρα πολύ μακρινή η απόσταση. Δηλαδή σκεφτείτε, κάνετε την απόσταση, δηλαδή πριν το 1821, τόσο πίσω είναι αυτά τα γεγονότα των 200 χρόνων, δεν είναι λίγο. Άρα το φτιάχνουν από την αρχή του πράγματος, δηλαδή εγώ πιστεύω ότι η φιλοσοφία ξεκινάει με τον Πλάτων. Δηλαδή ο Πλάτων ορίζει τι είναι η φιλοσοφία, ποιο είναι το Βελιναϊκές της, τι θα εξηγήσει, ποιο... Όχι ότι δεν υπήρχαν προεδομές στον χαστίτης, αλλά είμαι σίγουρος ότι αν ρωτήσεις στον Παρβενή τι είσαι, αποκλείντας ο παντούς ο φιλόσοφος, δεν υπάρχει κανένα λέξη, έτσι, τι είσαι ποιητής θα έλεγε μάλλον, ξέρω, ποιήμα έγραψε. Ο κ. Χρυστάκης και νομίζω να είναι και τελευταία... Όλα τα κείμενα που χαρακτηρίζονται σήμερα σαν φιλοσοφικά, δεν ήταν παρθενογέννα εσείς, ήταν κείμενα τα οποία προκύψανε πολλούς κοινωνίες ανθρώπων οι οποίοι είχαν μια... Δηλαδή, ήταν πολιτείες με λίγους κατοίκους. Ήταν πολιτείες πολύ μικρότες από τον Ιράκη. Ήταν λίγος πολύ γνωριζότους. Όμως, έργα κάνουνε μεγάλα έργα που μπορείτε να γνωρίσετε, περισσότερα έργα που κάνουνε, κρατούσανε δουλειά περισσότερων ανθρώπων. Ο πόλεμος ήταν επίσης μια δουλειά η οποία ανταπτύσσε τη συνεργασία των ανθρώπων. Για να τις εννοηθούνε και να μπορέσουν να συντονιστούν, όλοι αυτοί οι άνθρωποι χρειαζόταν έναν λόγο ή κανό να τους κρατήσεις σε συνοχή. Αυτός ο λόγος, πράγματι όπως το είπατε στις προηγούμενες, είναι απόλυτα. Μόνο που θέλω αυτό που είπατε θα το να γίνει θύμα. Ότι δηλαδή οι σχολές, η Ακαδημία του Λάδουνα ή του Λύκειου, Αριστοτέλευση, ειδικότερα σχολές, ήταν τόπο που χρήστονταν οι πολύ άνθρωποι μαζί. Και η ποιθό και η διδασκαλία που είχαν αφιάβει και χάπτοντουσαν αυτόν τον λόγο, ήταν δηλαδή αποκοιήματα μιας κοινωνίας η οποία έργαζε μπροστά της να κάνει κάποια έργα. Έτσι και τα μαθηματικά. Το να αποδείξει δηλαδή κάποιος ότι φεύγει το πυθαγόρι στο θεωρημά του και μετά να βρει και ότι η ρίζα είναι ένας άλλης αριθμός και να σπάξει και κατωγόγει, δηλαδή αυτό σήμανε ότι για αυτό είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Ήταν κάτι, άντε, αποδείξαν λίγα θεωρημακάκια. Αν παρακάλετε, αφνίσυμα το τεράστιο δραστηριότητα μια εποχή που δεν γνωρίζαν ή μάλλον δεν μπορούσαν να αποδείξουν το πυθαγόρι. Το πυθαγόρι δεν το ξέραν και οι χεινές, το ξέραν και πολλοί άλλοι. Ίσως και πριν από τον πυθαγόρι. Αλλά η αποδείξη του πυθαγόρις σήμανε μια κοινωνία η οποία επεκτείνονταν με οριζόνια και όχι κατακόρυπα, όχι κάθαρσα. Άρα μπορείτε να είστε να πείτε ή να υποθέσει μια εικασία ότι τα μαθηματικά έπαιρνε προϊόν της δημοκρατίας ή η δημοκρατία έπαιρνε προϊόν του μαθηματικότητα. Ήταν δύο ανθρώπινα τεχνίματα, τα οποία το ένα βοήθησε το άλλο ή γεννηθήκαν μαζί να δείδουμε παιδιά μιας ελληνικής στάσης ζωής. Συμφωνώ απόλυτα με ό,τι λέει. Λοιπόν, θα έχουμε ένα σχόλιο και θα είναι και το τελευταίο. Θα το γράψω λίγο μαζί σας, γιατί είχα την έννοια της αξίας, όπως η κυρία μου είπε. Και δεν θα πω πολλά. Παρακαλώ όποιος θα θέλει να διαβάσει έτσι το αξιονεστή περίπτου. Μαζί με τους πρώτους στήθους και της ηλιάδας και της οδύσσιας. Ή δυνατόν έχοντας δικαίωση του αρχικού κοινού. Είναι μια φοβερή επιχειρία. Άξιο δυστυχώς και με άλλη κάποια μία ζεύρα. Καλείζουμε, γιατί αλλιώς δεν φαίνεται πως ο Κάτσιος είναι. Αυτό το αξιονεστή περίπτου, η έννοια της αξίας, είναι αυτό που ενώνει τη δημοκρατία το μαθηματικά και το σωτηρία. Ωραία, ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστώ πολύ.
|
| _version_ |
1782816833739423744
|
| description |
: Λοιπόν, σας καλησπαιρίζω σε αυτή την εξεκοστή Δερβενική Δευτέρα για τον ομιλητή μας που είναι πραγματικά... Πρέπει να αισθανόμαστε πολύ υπερήφανοι για την αποσυνή παρουσία του Βασίλη Κάλφα, αλλά για τον ίδιο τον ομιλητή θα μιλήσει ο Στέφανος Τραχανάς αμέσως. Εγώ θα πω απλώς αυτό που λέω κάθε φορά, θα εξαγγείλω την επόμενη Δερβενική Δευτέρα, η οποία είναι στις 16 Δεκεμβρίου. Ο ομιλητής θα είναι ο Γιώργος Γραμματικάκης. Κανείς δεν ξέρει το θέμα, αλλά μου είπε ο ίδιος ότι το ξέρει. Αυτό είναι πολύ παρήγορο. Παρακαλώ τον Στέφανο να πει και λόγια για τον Βασίλη. Καλησπέρα σε όλους, χρόνια πολλά στους Ισσουμηνάδες, χρόνια πολλά στην εορτάσουσα πόλη μας. Ελπίζω να μας συγχωρήσει ο Άγιος Μηνάς στην Ήβρη τη μέρα της χάρις του να συζητάμε και μαζί στα μαρτωλά θέματα, όπως αν ο Δίας βρέσει για να γίνει το σιτάρι κτλ. Λοιπόν, για να μην καπανίζω πολύ χρόνο, ετοίμασα ένα σκονάκι χειρόγραφο και θα σας το διαβάσω για προφανή οικονομία χρόνου. Λοιπόν, αρχίσαμε τα τυπικά. Ο Βασίδας Κάλφας, ο μιλτής μας, ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του πορεία από το Πανεπιστήμιο Κρήτος του 1986 και συνέχισε από το 2004, νομίζω, και μετά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστήμιου της Αλλονίκης, όπου είναι σήμερα καθηγητής Συστηματικής Φιλοσοφίας. Τα ρημιδικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην Αριστοτελική Φιλοσοφία, στον Πλάτωνα και την ιστορία της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Η Συκομιδή είναι πολλές δεκάδες δημοσιευμένα άρθρα, 10 βιβλία και κάπου 9 δεκτορικές διατριβές υπό την καθοδήγηση του. Όμως το όνομα του Βασίλη Κάλφα συνδέεται ως ο κανενός άλλου Έλληνα φιλοσόφου με την πρώτη συστηματική προσπάθεια μετάφρασης και κριτικής έκδοσης του Αριστοτελικού και Πλατωνικού έργου. Η έκδοση, βιβλία του Βασίλη Κάλφα, του Πλατωνικού Τήμεου το 1995 από τις 8 πόλεις, είναι ένα από τα πιο επιδραστικά ακαδημαϊκά έργα της νοτοπολητευτικής περιόδου, ενώ το περιφύσιος του Αριστοτέλη, το οποίο ακολούθησε 4 χρόνια μετά, το 1999 αν θυμάμαι, στερέωσε αυτή την επίδραση καθιερώνοντας ένα νέο υπόδειγμα στη σπουδή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Η συνέχεια δεν εύκολη. Ο Βασίλης Κάλφας ανέλαβε επιστημονικός υπεύθυνος για την έκδοση των απάντων του Αριστοτέλη από τις εκδόσεις, ίσως με δωρετική στήριξη από το ίδρυμα Νιάρκο, και επίσης επιστημονικός υπεύθυνος της Πληθυακής Εγκυκλοπαίδειας του Πλάτωνα από το Ίδρυμα Μίζονος Ελληνισμού. Ναι, για τη μετάφραση των φυσικών του Αριστοτέλη, ο Βασίλης τιμήθηκε το 2015 με το κρατικό βραβείο εντογλωσικής μετάφρασης. Να σημειώνσω ότι σε αντίθεση με τη μέχρι τότε παράδοση, που ήθελε τους καθηγητές φιλοσοφίας να είναι κυρίως φιλολόγοι, ο Βασίλης Κάλφας έφερε στο πεδίο και το πνεύμα των θετικών επιστημών, από το οποίο είχε μολυνθεί και ο ίδιος ως φοιτητής αρχικά του Εθνικού Μαθυσμού Καλλιτεχνίου. Όμως, για καλή τύχη των φοιτητών του, πρώτα απ' όλα, ο Βασίλης είναι και ένας πριτσισμένος δάσκαλος. Τεκμήρια έχει πάρει και τα δύο βραβεία, εξέρεται της πανεμιστυμιακής διδασκαλίας που υπάρχουν σήμερα στη χώρα. Το 1999, η συνηπλήν ένα χρόνο, του απονεμήθηκε το βραβείο Στέλιου Πηχορίδη, που τότε θεσπίστηκε για πρώτη φορά από το Πανεπιστημιο Κρήτης, μαζί με τον Λευτερικονόμο που είναι μαζί μας εδώ, ενώ πριν περίπου ένα μήνα επιλέχτηκε για το Εθνικό βραβείο εξέρεταις της πανεπιστημιακής διδασκαλίας ξανθόπλου πνευματικού και η τελετή απονομίστη του από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Σαγίνη, στις 13 Δεκεμβρίου, στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής, όσοι βρίσκονται στην Αθήνα, θα είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να τον ακούσουν και να τον τιμήσουν. Βασίλειας δεν αρκείται όμως μόνο στη διδασκαλία εντός των τυχών, είναι και δάσταλος του γένους, όπως θα τον έλεγε ο Κώστας Βουράριος. Έχει δώσει πολλούς κύκλους δημόσικων μαθημάτων που έχουν βιντεοσκοπηθεί στον ιστό τόπο ομιλιών του ιδρύματος Βαδοσάκη, το γνωστό μπλότσα στον συνιστό όσοι δεν το ξέρατε και συγκαταλέγονται οι ομιλίες του στις πέντε πρώτες δημοφιλέστερες ομιλίες με πολλές χιλιάδες προβολές σε καθεμία. Ενώ βέβαια το μάθησες, το Κέντρο Διαδικτυακών Μαθημάτων του ΕΕ, θα ήταν πολύ φτωχότερο χωρίς τα δύο μαθήματα φιλοσοβίας που δίδαξε ο Βασίλειας. Στα οποία εγγράφτηκαν πάνω από 16 χιλιάδες πολίτες και το αλοκλήρωσαν επιτυχώς γύρω στις 5,5 χιλιάδες. Περίπου πανκόσμιο ρεκόρν αναλογικά με τον πληθυσμό της χώρας, μόνο η Μαρία Ευθυμίου όταν συναγωνίζεται. Το κύριο χαρακτηριστικό του Βασίλη Κάλφα ως διανοητή και δασκάλου είναι η νυφάλια και η αδογμάτιστη στάση απέναντι στα μεγάλα ζητήματα της φιλοσοφίας αλλά και στα μεγάλα ζητήματα της εποχής μας. Είναι μια πνευματική στάση που την έχει ανάγκη η χώρα μας αλλά και ο μεγάλος κόσμος εκεί έξω όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία του. Και ο Βασίλης Κάλφας έχει συμβάλλει όσο ηλάχιστη για τη διάδοσή της, τη διάδοση αυτής της πνευματικής στάσης, της νυφάλιας και αδογμάτιστης χωρίς φαντατισμούς και μισαλοδοξίας στο ευρύτερο ομορφωμένο κοινό της χώρας. Σε ευχαριστούμε Βασίλη για όσα μας έχεις προσφέρει μέχρι τώρα και όσα θα μας προσφέρεις από τώρα και πέρα. Ευχαριστώ πολύ τον Στέφανο Τραχανά για τα καλά του λόγια που είναι υπερβολικά. Ευχαριστώ τον Λευθέρι Ζούρο για την πρόσκληση και την ευκαιρία να βρεθώ πάλι σε χώρους με την ευρύ έννοια του Πανεπιστημίου Κρήτης που εξακολουθώ να θεωρώ πανεπιστημιό μου, το πανεπιστημιό μου, παρότι μοίρασα τον χρόνο μου κατά κάποιο τρόπο ανάμεσα στα δύο πανεπιστήμια στην Κρήτη και στη Θεσσαλονίκη. Αλλά εκείνα που μετράνε, όπως λέει ο Πλάττονας, είναι τα νεανικά χρόνια και όχι τα γεροντικά. Οπότε πάντα αισθάνομαι ότι εδώ διαμορφώθηκα και όποια, ας πούμε, τιμή μπορεί να έρθει κάποια στιγμή στο πρόσωπό μου όσο στη δασκαλία έχει να κάνει με την ατμόσφαιρα που βρήκα στο Πανεπιστημίο Κρήτης, στους σπιτές που βρήκα και τον Πρύτανε που βρήκα, ένας είναι ο Πρύτανες του Πανεπιστημίου Κρήτης που μου κάνει τη τιμή να είναι παρόν εδώ γι' όλους τους γραμματικάκες. Θα υφώσω δαρβηνικές συνειδευτέρες, θα προσπάσω και βρήκα ένα θέμα από τον Αριστοτέλη, το οποίο είναι αρκετά δαρβηνικό, ίσως κάποιοι το είδατε ήδη στην οθόνη. Είναι ένα κείμενο που μας πεταφέρει μια διαμάχη. Χοντρικά αυτή διαμάχη θα λέγαμε ότι είναι διαμάχη τελεολογίας από μια μεριά, όπου τελεολογία είναι η αντίληψη ότι η φύση ως σύνολο λειτουργεί με βάση σκοπούς ή σκοπό, ότι όλα γίνονται, τα φυσικά φαινόμενα δηλαδή τύνουν, ακολουθούν μια προδιαγραμμένη πορεία η οποία έχει να κάνει με το σκοπό τους, τον οποίον είτε έχει καθορίσει κάποιο ανώτερο πνεύμα όπως το Αργιοπλάττων, κάποιος δημιουργός του κόσμου, είτε στο Αριστοτέλη που δεν υπάρχει τέτοιο ανώτερος κατασκευαστής, από μόνα τους πηγαίνουν προς την εκπήρρωση του σκοπό τους. Η αντίθετη θεωρία, η αντίθετη ερμηνεία της φύσης θα τη λέγαμε σχηματικά μηχανισμό, ότι η λέξη δεν υπάρχει στην αρχαιότητα, ούτε η θεωρία άλλως την υπάρχει από τις μεταγενέστερες εξελίξεις, κυρίως από αυτό που έγινε στη φυσική ύψτημη το 17ο αιώνα και μετά, όπου δεν υπάρχει σκοπός που να καθορίζει ένα φυσικό φαινόμενο. Τα πάντα γίνονται με βάση την ανάγκη, όπως λέγανε κάποιοι αρχαίοι φιλόσοφοι, δηλαδή κάποιοι αναγκαίοι αιτιακοί παράγοντες παράγουνε υποδεδομένες ίδιες ηθήκες, το ίδιο αποτέλεσμα. Άρα, όταν εξηγείς ένα φυσικό φαινόμενο, δεν πηγαίνεις από το μέλλον στο παρόν, αλλά από το παρελθόν στο παρόν, τι το προκάλεσε και πώς συνέβη. Η διαμάχη αυτή την σχηματοποιεί ο Εριστοτέλης, το κείμενο που έχετε μπροστά σας, το οποίο θεωρώ ότι είναι ένα, όχι μ' ένα πολύ καλό κείμενο, ένα μνημείο πνευματικής εντυμότητας θα το έλεγα κατά κάποιο τρόπο. Και επειδή μιλάμε για το Δαρβίνο, είναι ένα κείμενο που το ήξερε ο Δαρβίνος, το αναφέρει στην 13η σελίδα της εισαγωγής του στην έκδοση του 1872 της εξέλιξης των ειδών, είναι τόσο καλά φτιαγμένο που νομίζει ότι απηχεί της απόψης του Εριστοτέλη, έχει αυτό ακριβώς το κομμάτι που έχω στην οθόνη, στο οποίο ο Εριστοτέλης εκφράζει νομίζω με έναν καταπληκτικό τρόπο της απόψης των αντιπάλων του, όχι τις δικές του, αλλά τις γράφει τόσο ωραία, πολύ καλύτερα από ότι θα τις έγραφαν αυτοί, όπως θα φανεί συνέχεια από αυτά που θα πω δεν τις διατύπωσαν ποτέ μ' αυτόν τον τρόπο κανένας, ο Εριστοτέλης τις διατυπώνει, αλλά τις διατυπώνει τόσο ωραίως, ο Δαρβίνος θεώρησε ότι αυτό το κείμενο προαναγγέλλει κατά κάποιο τρόπο κάποιες από τις θέσεις του και αυτό ίσως τον έκανε ή κι άλλα στοιχεία από τον Εριστοτέλη που γνώρισε να γράφει στο 1882 σε ένα γράμμα στον Βίλιαμ Βόμπλ ότι οι δύο θεοί που είχε ως τότε στη ζωή του, ο Λήνεος δηλαδή και ο Κιουβιέ, ήταν απλώς σχολιαρόπαιδα μπροστά δίπλα στο γέρο Αριστοτέλη. Και αυτά ο Δαρβίνος ξέροντας ότι συνουσία από καθυλώνει γράφοντας αυτά που έγραψε, το τελευταίο οχειρό του Αριστοτελισμού που ήταν η Βιολογία, όπου μέχρι τον Δαρβίνο ακόμα η κυρίαρχη τάση στην επιστημονική βιολογία ήταν μια τελεολογική αντίληψη της φύσης, η οποία έριξε αν έριξε, γιατί ακόμα συζητάμε αν ο Δαρβίνος είχε δίκιο ή δεν είχε και σήμερα, αλλά εμείς τουλάχιστον θέλουμε να θεωρούμε ότι αυτή η επανάσταση έγινε ήδη από τον 19ο αιώνα και επομένως είναι ένα θέμα που δεν θα έπρεπε καν να συζητιέται. Ο Αριστοτέλης λοιπόν διατυπώνει μια απορία σε αυτό το κείμενο. Να πω δυο λόγια τι σημαίνει απορία στο Αριστοτέλη. Στην αρχαιολυνική έννοια η λέξη δεν σημαίνει ερώτηση ή διερώτηση ή οτιδήποτε, είναι η έλλειψη πόρου, δηλαδή το αδιέξοδο. Όταν ο Αριστοτέλης μιλάει για απορία και μιλάει συνεχώς για απορίες, εννοεί ότι κατά κάποιο τρόπο στην επιστήμη, στην φιλοσοφία πρέπει και φτάνουμε όντως σε κάποιο αδιέξοδο κάποια στιγμή. Διατυπώνουμε με μορφή ισότιμων θέσεων, ισοσθενών λόγων, δύο θέσεις οι οποίες είναι αντίθετες μεταξύ τους και πρέπει να πάρουμε θέση. Πώς φτάνουμε σε αυτή την απορία? Οι μέθους του Αριστοτέλη είναι πολύ πλοκοί, δεν έχει να κάνει μόνο με αυτό που θα λέγαμε σήμερα. Κάτι έκλεισε? Δεν έχει να κάνει με αυτό που λέμε επαγγωγή σήμερα, δηλαδή κοιτάμε τη φύση, παρατηρούμε τα φαινόμενα, μαζεύουμε τα στοιχεία και στη συνέχεια διατυπώνουμε θεωρίες πάνω σε αυτά. Όταν ο Αριστοτέλης κάνει απαγγωγή και η λέξη είναι και αυτή αριστοτελική, φτιαγμένη από τον Αριστοτέλη, δεν υπήρχε πριν στα αρχαιελληνικά, εννοεί ότι στο πρώτο στάδιο που παρατηρούμε και μαζεύουμε ας πούμε στοιχεία, δεν κοιτάμε μόνο αυτά που θα λέγαμε σήμερα με βάση στην επιστημονική γλώσσα, τις παρατηρήσεις που μας δίνει το φυσικό περιβάλλον. Τις παρατηρήσεις που θα κάνει ο φυσικός επιστήμον όταν παρατηρεί τη φύση. Στην ίδια βαθμίδα και αν θέλετε με μεγαλύτερη σπουδαιότητα, θεωρεί ότι η στοιχεία πάνω στα οποία θα δομίσουμε τις απορίες μας και μετά τις θεωρίες μας, είναι και δύο πράγματα που εμείς δεν θα τα δεχόμασταν τόσο εύκολα, τα λεγόμε να ένδοξα, δηλαδή το τι πίστευαν οι παλαιότεροι πάνω στο ίδιο θέμα. Ποιοι παλαιότεροι, κατά προτίμηση λέει ο Αριστοτέλης, οι σημαντικοί παλαιότεροι, ο Πλάτων ας πούμε, ο Εμπεδοκλής που θα αναφερθεί εδώ, ο Δημοκριτός, όμως σημαντικό είναι και το τι πιστεύει γενικά ο κόσμος, ο κοινός νους, και αυτό είναι ένα ένδοξο. Αν κάτι το πιστεύει όλος ο κόσμος, δεν μπορεί παρά να έχει να πειρήν αλήθειες για το Αριστοτέλη. Και επιπλέον, ένα τρίτο, τρίτη δεξαμενή φαινομένων για το Αριστοτέλη είναι η γλώσσα. Αν στη γλώσσα εκφράζομαι με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αυτό κρύβει κάτι για τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Έτσι, το κείμενο αυτό που θα σας διαβάσω, το οποίο περιλαμβάνεται στα δεύτεροβιβλία των Φυσικών του Αριστοτέλη, αναφέρεται ότι το θέμα του είναι το αίτιο, η αιτιότητα. Η πρώτη λοιπόν σκέψη του Αριστοτέλη είναι, όταν μιλήσει για την αιτιότητα, όταν πρόκειται να μιλήσει για την αιτιότητα, να σκεφτεί πώς χρησιμοποιούμε στη γλώσσα τη λέξη γιατί. Όταν λέμε γιατί, επειδή, τι εννοούμε. Και με αυτόν τον τρόπο βρίσκει ότι τουλάχιστον τέσσερις χρήσεις έχει η χρήση του μωρίου γιατί, έξω και καταλήγει στην θεωρία των τεσσάρων αιτίων, ότι στη φύση δεν υπάρχει μόνο ένα αίτιο, υπάρχουν τέσσερα αίτια. Αυτό για το οποίο θα μιλήσουμε εμείς είναι το πιο σημαντικό για τον Αριστοτέλη, το τέταρτο αίτιο, που είναι το τελικό αίτιο, πάλι από το τέλος με την αρχαιολυνική έννοια, που σημαίνει σκοπός. Δηλαδή, ένα φαινόμενο, είτε είναι ανθρώπινο είτε είναι φυσικό, καθορίζεται κυρίως από το σκοπό που επιτελεί. Για μένα, την ανθρώπινη συμπεριφορά αυτό είναι αυτονόητο, δρούμε και πράττουμε κατά κανόνα με σκοπό, σκόπιμα. Άρα, σημαντικό είναι να βρούμε γιατί κάνουμε κάτι και να νοούμε το τελικό αίτιο ακριβώς. Άρα, στο τέλος, το επεκτείνει και στη φύση, και στη φύση πρέπει ο φυσικός επιστήμων να ψάχνει γιατί, για ποιο σκοπό, δηλαδή, ένα φαινόμενο συμβαίνει. Μιλάω για τα κανονικά φαινόμενα, για τα φυσικά φαινόμενα, και όχι για ένα ευκαιριακό ή παράξενο γεγονός. Η απορία, λοιπόν, στην οποία έφτασε ο Αιριστοτέλης, είτε ξεκινώντας από τη γλώσσα, είτε ξεκινώντας από τις παλιές απόψεις των προηγουμένων φιλοσόφων, είτε κοιτώντας, όπως θα δούμε, και τα φυσικά φαινόμενα, τόσο της έμβειας φύσης, όσο και της φύσης που δεν έχει ζωή, δηλαδή της φυσικής πραγματικότητας, είναι έξις. Και τη διατυπώνει με αυτόν τον τρόπο. Το διαβάζω λοιπόν το κείμενο, γιατί νομίζω ότι αξίζει τον κόπο. Η απορία είναι έξις. Τι εμποδίζει τη φύση να ενεργεί όχι για κάποιο σκοπό, ούτε προς το καλύτερο, αλλά να ενεργεί εννοεί εξ ανάγκης. Γιατί να μη συμβαίνει όπως με τη βροχή. Τη βροχή δεν τη στέλνει ο βίας για να μεγαλώσει το σιτάρι. Απλώς ό,τι αν έρχεται κατ' ανάγκη ψύχεται και αφού ψυχθεί και γίνει νερό κατέρχεται. Όταν τώρα γίνει κάτι τέτοιο, συμβαίνει και στο σιτάρι να μεγαλώνει. Παρομοίως, αν το σιτάρι κάποιου χάνεται στο αλώνι, δεν βρέχει για αυτό το σκοπό, για να χαθεί δηλαδή το σιτάρι, αλλά συνέβει απλώς να χαθεί. Επομένως τι εμποδίζει να γίνεται το ίδιο στη φύση και με τα μέρη των ζώων. Γιατί λόγω χάρη να μην έχουν φυτρώσει τα μπροστινά δόντια εξ ανάγκης μητερά, οι κανάνετε μαχίζουν την τροφή, και τα πίσω πλατιά και χρήσιμα στο να αλέθουν την τροφή και να έγιναν έτσι όχι για αυτό το σκοπό, αλλά απλώς να συνέπεσε να γίνουν έτσι. Το ίδιο μπορεί να γίνεται και με όλα τα άλλα μέρη των ζώων σε όσα νομίζουμε ότι υπάρχει σκοπός. Σε όποια λοιπόν όντα τα πάντα συνέβησαν σαν να γίνονταν για κάποιο σκοπό, αυτά τα όντα διασώθηκαν, γιατί βρέθηκαν αυτόμάτως με την αρμόζουσα σύσταση. Σε όσα πάλι δεν συνέβη κάτι τέτοιο, αυτά χάθηκαν και συνεχίζουν να χάνονται, όπως ακριβώς λέει ο Εμπεδοκλής για τα βοηβή με την ανθρώπινη όψη. Ας αρχίσω από το τελευταίο, γιατί μαζί είναι ένα όνομα ο Αριστοτέλης εδώ. Ο Εμπεδοκλής, όντως υπάρχει ένα πόσο σκοπό το Εμπεδοκλή, που λέει ότι φύτρωσαν κάποια στιγμή από τη γη παντοειβή τύπιόντων. Ας πούμε βόδια με ανθρώπινο πρόσωπο ή ελιές που είχαν την όψη αμπελιού. Αυτά τα όντα υποθέτουμε εμείς, γιατί ο Εμπεδοκλής δεν το λέει ξανά. Όντας εκτός περιβάλλοντος, μη προσαρμόσυμα στο περιβάλλον, χάθηκαν. Αντιθέτως αυτά που επέζησαν και τα οποία ξέρουμε είναι αυτά που ξέρουμε, δηλαδή τα βόδια με την βοηβή όψη και οι άνθρωποι με το ανθρώπινο σώμα, οι ελιές με το γορμό και τους καρπούς της ελιάς. Τα υπόλοιπα απλώς χάθηκαν. Η βασία του ονόματος ο Εμπεδοκλής είναι σημαντική. Για να καταλάβουμε λίγο αυτό που έλεγα από την αρχή, ότι αυτή η διαμάχη, γιατί φαίνεται σαν ο Αριστοτέλης να μιλάει με τον Εμπεδοκλή και όντως μιλάει, είναι μάλλον απίθανο ή σχεδόν αδύνατο να συνέβει ποτέ. Ο Εμπεδοκλής ακμάζει περίπου 100 με 120 χρόνια πριν τον Αριστοτέλη. Όχι μόνο δεν θα ποτέ σε επαφή, αλλά να μιλάς σήμερα για έναν στοχαστή του 1000... Θα μου πεις, μιλάμε ακόμα για τον Δαρβίνο, αλλά ο Δαρβίνος είναι Δαρβίνος. Είναι τόση η απόσταση που χωρίζει τον Αριστοτέλη από τον Εμπεδοκλή σε σχέση με εμάς από τον Δαρβίνο ή τον Μάρξη, τους στοχαστές του τέλους του 19ου αιώνα. Ο Αριστοτέλης λοιπόν δεν αντιμάχεται τον Εμπεδοκλή. Κατασκευάζει στην ουσία με τον τρόπο του, και το κάνει συχνά αυτό, δεν το κάνει μόνο αυτό το κείμενο που έχουμε μαζί μας, μια πορεία, ένα διέξοδο, μια δυσκολία, ένα δίλημα, αν θέλετε, η οποία απευθύνεται στον εαυτό του κατά κυριολόγο. Γιατί στον εαυτό του, διότι το κείμενο που σας διάβασα, όπως και όλα τα κείμενα που έχουμε σήμερα του Αριστοτέλη στα χέρια μας, δεν δημοσιεύτηκα ποτέ. Αυτά αποτελούν τις σημειώσεις της δουλειάς του, που μια ευτυχή συγκυρία, κυριολεκτικά ευτυχή συγκυρία, έκανε 300 χρόνια μετά το θάνατό του να σωθούν αυτά τα έργα και να έχουμε τον Αριστοτέλη, και όχι τόσο για το σημερινό, στη σημερινή πνευματική ατμόσφαιρα, που κι αυτή φυσικά θα τα πολύ φτωχότερη, αν δεν υπήρχε ο Αριστοτέλης, στους Άραβες ή στους Μεσαιωνικούς, κυριολεκτικά η πορεία της ανθρώπινης σκέψης θα ήταν εντελώς διαφορετική, αν δεν είχαν σωθεί αυτά τα γραπτά. Άρα δεν γράφει για το ευρύ κοινό, όπως θα έκανε ο Πλάτων, για ένα αντίστοιχο θέμα, οπότε μπορεί να σκεφτεί κανείς, ότι είτε στον εαυτό το απευθένεται, είτε στους μαθητές του στενούς, οι οποίοι ήταν, αν είχε αρχίσει, και αυτό δεν το ξέρουμε, το Λύκειο την εποχή του Αριστοτέλης, σίγουρα όταν γράφει αυτό το κείμενο δεν υπήρχε Λύκειο, είναι σχετικά πρόημο κείμενο, επομένως 99% απευθύνεται στον εαυτό του, αλλά έτσι μπορεί και σκέφτεται ο Αριστοτέλης, ότι θα διατυπώσει ένα πρόβλημα με μορφή απορίας, από την οποία δύσκολα ξεφεύγεις, και στο τέλος θα πάρει σιγά σιγά τη δική του θέση. Λέω μνημείο πνευματικής εντυμότητας, διότι απ' τα λίγα που ξέρουμε για τον Εμπεδοκλή, δεν ήταν φυσικός φιλόσοφος, δεν ήταν δημοκριτός, ας πούμε, Εμπεδοκλής. Ένα από τα δύο έργα του, από τα οποία έχουμε αποσπάσματα, είναι κυριολεκτικά θρησκευτικό, μυστικιστικό. Είναι στο ενδιάμεσο ανάμεσα στον μύστη και στον φιλόσοφο Εμπεδοκλής, επομένως το κύριο ενδιαφέρον του Εμπεδοκλή δεν θα ήταν πώς γεννήθηκαν τα ζώα και πώς φτάσαμε στα ζώα και αν υπάρχει εξέλιξη των ειδών ημί, αλλά μια γενική εικόνα της φυσικής πραγματικότητας, η οποία μάλιστα δεν είναι απαλλαγμένη εντελώς απ' αυτό που θα λέγαμε τελεολογία σκοπός, αφού ο Εμπεδοκλής είναι αυτός που εισάγει στη φυσική δύο ανθρωπομορφικές έννοιες ως βασικές αρχές του, τη φιλία, τη φιλότητα και τον νίκος, το μίσος. Η φιλία είναι μια δύναμη που συνέχει τα πάντα, συνέχει το σύμπαν, ενώ το μίσος είναι μια κοσμική δύναμη που διαλύει τα πάντα και ο κόσμος είναι στην ουσία μια συνεχής εναλλαγή περιόδων όπου επικρατεί η φιλία και περιόδων όπου επικρατεί το μίσος. Αυτό το μοντέλο εξήγησης της φυσικής πραγματικότητας δεν θα έλεγε κανένας ότι είναι εντελώς μηχανιστικό. Έχει και στοιχεία τα οποία θυμίζουν την παλιότερη ελληνική σκέψη, όπου ο Δίας όντως έριχνε τη βροχή και τον κεραυνό είτε για να τιμωρήσει είτε για να επιβραβεύσει κάποιους ανθρώπους. Μια εικόνα για τη φυσική πραγματικότητα, η οποία σιγά-σιγά πήγε στο περιφόρειο, θα έλεγε κανείς, μόλις την πορεία των πρώτων φιλοσόφων, μέχρι να φτάσουμε στον Πλάτων και τον Οριστοτέλη, οι οποίοι έθεσαν στο περιφόρειο εξηγήσεις ανθρωπομορφικές ή θεϊκές για τη φυσική πραγματικότητα και σιγά-σιγά, λιθαράκι-λιθαράκι, οργανώθηκε ένα σύστημα φυσικών εξηγήσεων που δεν απεθυνόταν στην παρουσία και στη δράση των θεών, ή οποιοδήποτε άλλων σκοπημοτήτων, έτσι ώστε να φτάσουμε στο Δημόκριτο, λίγο πριν τον Πλάτωνα, όπου πραγματικά οι κυρίαρχες έννοιες του Δημοκρίτου δεν είναι το τέλος, ο δίας, ο σκοπός, οτιδήποτε, είναι η ανάγκη, το εξανάγκης που υπάρχει στην αρχή του κειμένου, η ανάγκη είναι η βασική αρχή της εξήγησης στον πάντος στο Δημοκριτό, όχι όμως και η τύχη, όπως λέει ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, αναδιατυπώνει μια θέση, η οποία έτσι δεν διατυπώθηκε από κανένα, όπως θα έπρεπε να είχε διατυπωθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Και αυτό το κάνει συχνά. Δεν θεωρεί ότι θα κερδίσει κάτι αν μειώσει τον αντίπαλό του, αλλά θεωρεί ότι θα κερδίσει κάτι αν σηκώσει τον αντίπαλό του, τον παρουσιάσει στην καλύτερη δυνατή εκδοχή, ώστε κι αυτός να μπορέσει να απαντήσει με έναν τρόπο ο οποίος είναι ικανοποιητικός. Μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι αν συνεχίσουμε το κείμενο, που κάποια στιγμή ίσως το συνεχίσουμε, δεν ξέρω πόσο η ώρα θα έχουμε και θα προλάβουμε, θα δείτε ότι τα επιχειρήματα, θα διαβάσω το πρώτο σίγουρα επιχείρημα του Αριστοτέλη, που είναι το βασικό, δεν είναι και τόσο καλά. Δηλαδή, έχει δικαίωμα κάποιος βλέποντας αυτήν την απορία, όπως την σκέαγραψε ο Αριστοτέλης και βλέποντας τη θέση αυτή, που ας πούμε, ας την αποδώσουμε στον Εμπεδοκλή και στον Δημόκριτο, ή αν θέλετε σε κάποιον στοχαστή της εποχής του Αριστοτέλη, που δεν τον ξέρουμε, ο οποίος συνέχισε να έχει τέτοιες απόψεις, διότι αυτές δεν χάθηκαν στην αρχαιότητα μια κι έξω. Κάποιος, λοιπόν, θα μπορούσε να διαβάσει αυτό το κείμενο και τη συνέχεια του και να πει, μα μια χαρά τα λέει ο Εμπεδοκλής και ο Δημόκριτος, γιατί πρέπει να υιοθετήσω μια τελεολογική αντίληψη του σύμπαντος, η οποία, ωστόσο, υιοθετήθηκε. Και αυτό είναι το δεύτερο στοιχείο που κάνει, ας πούμε, το θέμα μου να είναι, είτε το πω καλά εγώ, είτε δεν το πω σημαντικό, τότε κρύθηκε το πρόβλημα ανάμεσα στην τελεολογία και το μηχανισμό. Δηλαδή, μετά από αυτή τη διαμάχη που εδώ έχουμε μια σκιαγράφηση της, η τελεολογία, η τελεολογική αντίληψη του σύμπαντος, ή το σύμπανε έχει σχοπούς δηλαδή, κυριαρχεί για δυο χιλιάδες χρόνια περίπου, μέχρι το 17ο αιώνα, και κυριαρχεί σίγουρα υπό το βάρος της εγκυρότητας και του κύρους, του Πλάτων αφενός, τον οποίον δεν αναφέρθηκα καθόλου ως τώρα, αλλά στην ουσία τα ίδια λέει, και του Αριστοτέλη. Επομένως, είναι σημαντική στιγμή για την ιστορία της επιστήμης και της σκέψης. Κάποια προσπάθεια που έγινε να αναπιώσει το σύστημα του Δημοκριτού από τον Επίκουρο, δεν είχε μεγάλη εμβέλεια, διότι ο Επίκουρος ήταν κυρίως ηθικός πιλόσοπος, και όχι φυσικός πιλόσοπος, σε αντίθεση με τον Δημοκριτό. Τα κείμενα του Δημοκριτού χάθηκαν. Αν είχαμε διασωσμένα τα κείμενα του Δημοκριτού, που λένε ότι είχαν την έκταση περίπου του κειμένων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που σώθηκαν, τότε θα είχαμε δύο σοβαρούς αντιπάλους στην ιστορία της φυσικής σκέψης. Δεν τα έχουμε ωστόσο, και θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί κρύφθηκε το θέμα υπέρ της τελεολογίας. Ας δούμε, λοιπόν, το πρώτο επιχείρημα του Αριστοτέλη. Αυτό, λοιπόν, τώρα φαίνεται πια. Ο Δαρμπίνος έμεινε στο πρώτο και δεν κατάλαβα ότι από εδώ αρχίζει ο Αριστοτέλης. Το πρώτο ήταν όχι ο Αριστοτέλης, ήταν οι αντίπαλοι κατά κάποιο τρόπο. Αυτό, λοιπόν, είναι ένα επιχείρημα που θα μας έβαζε σε απορία. Και αν υπάρχει κάποιο άλλο θα είναι παρόμο. Είναι όμως αδύνατο να έχουν έτσι τα πράγματα. Εδώ είναι ο Αριστοτέλης. Όλα όσα αναφέραμε και γενικά όλα όσα γίνονται από τη φύση, γίνονται πάντοτε είτε κατά κανόνα με τον ίδιο τρόπο. Πράγμα που δεν συμβαίνει με κανένα αποτέλεσμα της τύχης ή του αυτομάτου. Θα εξηγήσω αυτές τις έννοιες. Δεν αποδίδουμε σε τύχη ή σε σύμπτωση το γεγονός ότι βρέχει πολύ συχνά το χειμώνα, αλλά θα το αποδίδαμε αν συνέβαινε κάποιο άλλο. Ούτε είναι τυχαία ή συμπτωματική οι κάψονες του Αυγούστου, αλλά θα ήταν οι κάψονες του χειμώνα. Εφόσον λοιπόν πιστεύουμε ότι ένα πράγμα ή θα οφείλεται σε σύμπτωση, ή θα έχει σκοπό και τα πράγματα για τα οποία συζητούμε δεν είναι σαν για αυτά που προκύπτουν από σύμπτωση αυτομάτως, θα πρέπει να έχουν σκοπό. Όλα όμως αυτού του είδους τα πράγματα, γίνονται από τη φύση, όπως θα παραδέχονταν ακόμα και όσοι έχουν τις απόψεις που αναφέραμε. Επομένως σε όσα πράγματα είναι και γίνονται από τη φύση, υπάρχει σκοπός. Τι επιχείρημα είναι αυτό, γιατί έχει σημασία να καταλάβουμε ότι και οι φιλοσοφικές σίγουρα διαμάχες, πόσο μάλλον οι πολιτικές διαμάχες, αλλά ακόμα και οι επιστημονικές διαμάχες, σε μεγάλο βαθμό κρίνονται από τη ρητορική τους εμβέλεια και όχι από το καλό επιχείρημα. Τι εννοώ ρητορική εμβέλεια, τι λέει στην ουσία εδώ στο τέλος. Αυτό που λέει ότι η φύση έχει επαναληψιμότητα, κανονικότητα, αν θέλετε κατά βάθος τάξη. Η φύση έχει τάξη. Μπορεί η τάξη της φύσης και η επαναληπτικότητα να οφείλεται σε κάτι συμπτωματικό ή αυτόματο, ετυχαίον δεν γίνεται. Άρα, αν δεν οφείλεται σε τέτοιους λόγους, κατά ανάγκη θα οφείλεται σε μια σκοπιμότητα, η οποία οδηγεί προς την τάξη. Το βασικό επιχείρημα, που στην ουσία το είχε προβάλλει μια γενιά πριν από τον Αριστοτέλλειο Πλάτων στον ΤΜΕΟ του, λέγοντας ότι ο κόσμος κατασκευάστηκε από έναν θείο δημιουργό, ο οποίος ήταν έλλογος. Και αφού ήταν έλλογος ο δημιουργός και έφτιαξε τα πάντα με λογική και τάξη, το δημιούργημά του, η φύση δηλαδή, έχει ενσωματωμένη, εγγενή μέσα της, την τάξη και την λογικότητα. Άρα, κάθε φυσικό φαινόμενο, και μιλάω για τα βασικά φυσικά φαινόμενα, όχι αν θα ρίξω τώρα εδώ κάτι τι θα γίνει, αλλά την πτώση των σωμάτων και όλα τα σχετικά, η βασική νόμη δηλαδή θα λέγαμε σήμερα της φύσης, το γεγονός ότι ο κόσμος είναι έλλογος, γιατί είναι κατασκεύασμα ενός θεού αγαθού δημιουργού. Ο Αριστοτέλης που έρχεται μετά τον Πλάτωνα, δεν θέλει να δεχτεί μια τέτοια λύση. Πουθενά δεν λέει ότι ο κόσμος κατασκευάστηκε από κάποιον. Ο κόσμος για τον Αριστοτέλη είναι αιώνιος. Πάντα έτσι ήταν, πάντα έτσι θα είναι. Δεν κατασκευάστηκε από κανένα. Ο κόσμος επίσης, κατά τον Πλάτωνα, εφόσον είναι δημιούργημα ενός θεού, έχει ψυχή, άρα είναι ένας έμβειος κόσμος, ο οποίος μπορεί ο ίδιος να σκέφτεται, να λειτουργεί, και άρα προφανώς κάθε έργο φυσικό, εκείνης των πλανητών ας πούμε, που είναι πολύ κοντά του, θα είναι έλογη δραστηριότητα. Ο Αριστοτέλης δεν θέλει να δεχτεί ούτε ότι ο κόσμος είναι ζωντανός ο σύνολος. Άρα ο Αριστοτέλης εισάγει έναν κόσμο χωρίς θεό δημιουργό, αιώνιο κόσμο και χωρίς ψυχή ο κόσμος, χωρίς ζωή δηλαδή, αλλά ωστόσο προσπαθεί να εφεμελιώσει μέσα σε αυτόν τον κόσμο, ο οποίος δεν έχει δημιουργό και δεν έχει ψυχή, την τελαιολογία, την ύπαρξη σκοπών. Και πραγματικά είναι ένα πάρα πολύ δύσκολο έργο. Το καταφέρνει ως ένα βαθμό θα έλεγε κανείς, αλλά τα επιχειρήματά του αξίζει κανείς να τα δει. Το βασικό επιχείρημα είναι αυτό που κρύβεται σε αυτό το κακό κείμενο. Αν το δει κανείς επιστημονικά, φιλοσοφικά, είναι κακό κείμενο. Αλλά ωστόσο η εμβέλεια του ότι η τάξη πες μας Δημοκριτέ πώς γίνεται και οι Αρχαίοι είχαν μια μεγαλύτερη, ας πούμε, ψιγουριά από εμάς ότι ο κόσμος είναι τακτικός και ωραίος. Η τάση τους ήταν ότι το σύμπαν είναι ωραίο σύμπαν, είναι τακτικός σύμπαν. Είναι δυνατό όλο αυτό να είναι κατασκευασμός ενός τυχαίου, τυχαίου συπτώσεων και γεγονότων, όταν δεν είναι δυνατό. Άρα δεν προτιμάμε έναν κόσμο που έχει σκοπιμότητα και προτίμησε όλος ο κόσμος σε έναν κόσμο που έχει σκοπιμότητα από έναν κόσμο, χωρίς σκοπιμότητα. Γιατί λέω ότι δεν είναι καλό επιχείρημα. Γιατί πουθενά κανείς δεν είπε ότι η ανάγκη ταυτίσσεται με την τύχη. Όταν λέει ο Δημοκριτός ανάγκη, ότι όλα γίνονται ξανάγκης, μάλιστα σε κείμενα του Δημοκρίτου για τα ηθικά του πιστεύω, φαίνεται ότι δεν δίνει καμία σημασία στην τύχη, ότι η τύχη είναι κακός σύμβουλος, είναι εντελώς απειθανό αδύνατο, είμαι απολύτο σίγουρος γι' αυτό ότι ο Δημοκριτός εισήγαγε ποτέ την τύχη ως παράγοντα στη φυσική εξήγηση των πραγμάτων. Άλλο να μιλάς για αναγκαιότητα κι άλλο να μιλάς για τύχη και σύμπτωση. Αναγκαιότητα τι σημαίνει, ότι αν οι προηγούμενοι παράγοντες έρθουν ξανά με τον ίδιο τρόπο, η βροχή ας πούμε, γιατί πέφτει η βροχή, ο Δημοκριτός κάλλιστα και ο Εμπεντοκλήσης και οι προηγούμενοι θα λέγανε αυτό που λέει ο Αριστοτέλης πολύ ωραία στο πρωτοκείμενο. Πότε πέφτει η βροχή, όταν εξατμίζονται τα νερά της γης, ανεβαίνουν στα σύννεφα, το σύννεφο ψήχεται διότι είναι χειμώνας και έχει περισσότερο κρύο, υγροποιείται, το νερό είναι βαρύ και πέφτει κάτω. Αυτή είναι μια δημοκριτία εξήγηση. Ή και ο Αριστοτέλης, αδερφού του Αριστοτέλης το αρνείται ότι συμβαίνει αυτό, η οποία δεν χρειάζεται να βάλουμε καθόλου μέσα την τύχη. Δεν υπάρχει καμία τύχη στο γεωγονός ότι βρέχει το χειμώνα, διότι όταν έχει κρύο το σύννεφο θα ψηχθεί και θα βρέξει. Δεν υπάρχει ούτε τύχη ούτε σύμπτωση. Άρα δεν μπορείς να πεις ότι ό,τι συμβαίνει στη φύση ή θα είναι συμπτωματικό τυχαίο ή θα γίνεται για ένα σκοπό. Η δεύτερη πρόταση που έχω κοκκινισμένη μας βάλει σε ένα διαζευγτικό δίλημα, το οποίο δεν είναι καθόλου αναγκαίο. Δηλαδή ο Δημόκλης είναι τα μπροστά και προφανώς θα ήταν πολύ καλός σας που είστε στην κουβέντα με τον Αριστοτέλη, θα λέει γιατί η σύμπτωση και τύχη ή σκοπός δεν υπάρχει και ένα τρίτο ανάμεσα ή πολλά και τρίτο και τέταρτο, που δεν είναι ούτε από τύχη, ούτε από σκοπιμότα ή βροχή, για παράδειγμα. Ούτε συμπτωματικό γεγονός είναι, εφόσον οι χειμωνιάτικες βροχές είναι καθεστώς στο βόρειο ημισφέρειο, ούτε κατ' ανάγκη μου χρειάζεται καν σκοπός, δεν βρέχει γιατί ο Δίας θέλει να μου δώσει καρπούση στο χωράφι μου, ποιος θα το πίστευε με αυτό, βρέχει επειδή κάνει κρύο, πέφτει το νερό μια χαρά, γιατί πρέπει κατ' ανάγκη εγώ να βάλω εκεί το σκοπό. Αλλά εδώ, έτσι πώς το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης, είναι σαν να μην υπάρχει τρίτη λύση. Άρα, έχουμε λοιπόν, θα έλεγα εγώ, ένα κακό επιχείρημα, μια καλή έκθεση του αντιπάλου, άψογε, καλύτερη από την πραγματικότητα, αυτό είναι προς τιμή του Αριστοτέλη, ένα κακό επιχείρημα, δεν ξέρω πόσο το πιστεύει, δεν το πιστεύει, αλλά το οποίο παρότι είναι διατυπωμένο με τρύπες, θα λέγε κανείς, δεν αντέχει στην κριτική, έχει μια ρητορική εμβέλεια. Και αυτό που κρύβεται πίσω από τις γραμμές, είναι αυτό το κανονικό, το επαναλαμβανόμενο, το συνεχές, το κλασικό, η φύση έχει μια κανονικότητα. Αυτό δεν μπορεί να το εξηγήσει, κατά τη γνώμη του, αυτό που οι ίδιοι οι φυσικοί φιλόσοφοι προηγούμενοι θα λέγανε τύχη αυτόματο. Το αυτόματο είναι καλύτερη έννοια, αν θέλετε, πάλι η λέξη του Αριστοτέλη είναι. Αυτόματο σημαίνει αυτό που γίνεται από μόνο του. Αυτό που γίνεται από μόνο του δεν έχει το τυχαίο κατ' ανάγκη. Είναι κάτι το οποίο δεν έχει τίποτα από πίσω του ή από ένα μυστικό σκοπό προς το οποίο… θα μπορούσε να κρατήσει το αυτόματο, αλλά δεν του φτάνει. Και βάζει στο πεδίο της διαμάχης, τον πιθανό αναγνώστη, ακροατή ή οτιδήποτε, το κομμάτι της τύχης. Θα διατυπώσει δύο ακόμα επιχειρήματα. Δεν θα τα διαβάσω, απλώς σας τα φέρνω μπροστάς. Θα έχετε το κείμενο να το δείτε αν θέλετε μετά. Αν θέλετε στο κοκκινισμένο δείτε. Λέει τι κάνουμε εμείς στην τέχνη, στη ζωή μας δηλαδή και στην πράξη και στην τέχνη. Διτουργούμε βάσει κάποιο σκοπό. Αν όμως, δείτε το πριν από το κόκκινο, η τέχνη λέει, άλλοτε επιτυλεί όσα η φύση αδυνατεί, ολοκληρώσει και άλλοτε μνημεί τη φύση. Αφού, λοιπόν, εμείς στη ζωή μας και στη τεχνική μας δραστηριότητα λειτουργούμε βάσει σκοπούς και επειδή η τέχνη έχει μια κοινότητα με τη φύση, τότε και η φύση θα λειτουργεί με σκοπούς. Δηλαδή, η εμβαίλη αυτός του επιχειρήματος είναι ότι φέρνει κάτι το οικείο. Όλοι ξέρουμε πώς κατασκευάζω ένα έπιπλο, πώς λειτουργώ στην πόλη, πώς πηγαίνω, γιατί πάω στην αγορά, πάω για συγκεκριμένο σκοπό. Εκεί η φύση κάπως έτσι θα λειτουργεί. Δηλαδή, δεν είναι πάλι καλό επιχείρημα, αλλά και αυτό έχει μια πιθανή αποδοχή ότι φέρνει τη φύση πιο κοντά στον άνθρωπο. Και θα δούμε ότι αυτό ήταν το κύριο μαζί με το θέμα της τάξης. Είναι πολύ καλύτερα να ζεις σε έναν κόσμο, ο οποίος νομίζει ότι λειτουργεί όπως εσύ, έναν κόσμο οικείο δηλαδή, απ' το να λειτουργεί σε έναν κόσμο ο οποίος δεν μοιάζει σε τίποτα με εσένα και την ανθρώπινη κοινωνία. Το δεύτερο επιχείρημα ίσως είναι καλύτερο. Παίρνει τα κατώτερα ζώα, ο Αριστοτέλης, τις μέλησες, τα μυρμήγκια κτλ. Και λέει, δες τη μέλησα, ας πούμε, δεν έχει νου, δεν έχει αναπτύξει. Σκεφτείτε, ας πούμε, σε ένα τρίτο το έργο του είναι βιολογικά έργα. Έτσι, έχει γράψει για το τελευταίο μυρμήγκι, όπως λέμε, θεωρώντας ότι αυτή η έρευνα αξίζει όσο και η μελέτη των άστρων για άλλους λόγους. Ένα διάσημο κείμενο λέει αυτό, αληχάρη, λέει, έχει το ένα και αληχάρη το άλλο, όταν μελετώ ένα μυρμήγκι, μια μέλησα, μπορώ να το μελετήσω σε όλες τους τελεπτομέρειες. Όταν μελετώ ένα πλανήτη, είναι θεϊκό βέβαια αστέριο πλανήτης, αλλά είναι λίγα πράγματα ξέρω γι' αυτόν, ενώ ένα μυρμήγκι είναι κομμάτι της έρευνας μου επειδή μπορώ να το γνωρίσω πολύ καλά. Το επιχείρημα, λοιπόν, το Αριστοτέλη, είναι ότι εφόσον η μέλησα και το μυρμήγκι και το φυτό, αν θέλετε, πώς βγάζει τα κλαδιά και πώς κρύβει τον καρπό και όλα τα σχετικά, μοιάζουν να λειτουργούν με σκοπιμότητα, γιατί ποιος μαθαίνει στη μέλησα, πώς πάει η μέλησα και μαζεύει το μέλι, λέμε ένστικτο, δεν ξέρω πώς το εξηγεί και η σύγχρονη βιολογία, να μας πει ο κύριος Ζούρους, εγώ δεν έχω ιδέα, αν η μέλησα ή το μυρμήγκι λειτουργούν με κάποια σκοπιμότητα ή μοιάζουν να λειτουργούν με σκοπιμότητα, πόσο μάλλον τότε, γιατί να μην το δεχτούμε για τα μυτερά δόντια των ζών και δηλαδή για τα φυλαστικά, για τον άνθρωπο, ότι και η βιολογία του, η φυσιολογία του, έχει καθοριστεί με βάση τους σκοπούς που επιτελεί ο ανθρώπινος οργανισμός. Πρέπει το σκύλος να έχει μυτερά δόντια για να κόβει το κρέας. Αν δεν ήταν σαρκοφάγο ζώο, δεν θα είχε τέτοια δόντια. Θα είχε άλλα δόντια όπως έχουν τα πρόβατα που δεν έχουν μυτερά μπροστινά δόντια, αλλά έχουν δικαιαρα πίσω δόντια για να μπορούν να λεφθουν την τροφή. Άρα είναι πολύ λογικό να σκεφτείς ότι όλη η φύση, ακόμα και η έμβυα και η άβυα λειτουργεί με σκοπιμότητα. Να περιγράψω λίγο συνοψίζοντας τη διαμάχη, η οποία δεν ξέρω αν έγινε πραγματικά ή δεν έγινε, πάντως διαβάστηκε στην ιστορία της επιστήμης με τον δρόμο που μας την έδωσε ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας. Αν θέλετε διαβάστηκε από την πλευρά των νικητών, γιατί από αυτή τη διαμάχη οι νικητές ήταν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Πρέπει ο Πλάτωνας να ξεκίνησε πολύ συνειδητά αυτή τη διαμάχη. Ο τίμος δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς, ο οποίος είναι ένα έργο που ασχολείται με την φύση, ενώ πλάτων στο κύριο του έργου περιφωνεί τη φύση και θεωρεί ότι δεν έχει κανέναν νόημα να ασχολείται κανείς με τα αισθητά, διότι δεν υπάρχει επιστήμη των αισθητών, όπως λέει, αφού μεταβάλλονται. Και ξαφνικά στα γεράματά του γράφει ένα τεράστιο σύγγραμμα, το οποίο επέδρασε περισσότερο από όλα τα άλλα πλατωνικά συγγράμματα στην ιστορία της σκέψης, γιατί είναι το μόνο που μεταφράστηκε και στα λατινικά, το μόνο που ξέραν και οι Μεσογενικοί και οι Άραβες και οι Πάντες. Ο τίμος, λοιπόν, είναι στην ουσία μια επίθεση εναντίον του Δημόκριτου. Δεν τον αναφέρει πουθενά το Δημόκριτο ρητός ο πλάτων, αλλά από ακόμα και τον ατομισμό που ως ένα βαθμό υιοθετεί στο σύστημά του πλάτων, φαίνεται ότι έχει σαφώς στο νου το Δημόκριτο. Κάνοντας, λοιπόν, τον κόσμο δημιούργημα ενός θεού δημιουργού, και όπως σας είπα, δημιουργώντας έναν ένβειο κόσμο, έναν κόσμο με ψυχή και νου, λύνει το θέμα της τάξης στο σύμπαν. Το σύμπαν έχει τάξη και λογικότητα, διότι είναι έλογο δημιούργημα ενός καλού θεού, και γιατί ο ίδιος ο κόσμος είναι έλογος. Έτσι, από τη στιγμή που ο κόσμος είναι ζωντανός και έλογος, κάθε φυσικό φαινόμενο, τακτικό φαινόμενο, έχει λογικότητα και σκοπό. Ο Αριστοτέλης συνεχίζει αυτή τη διαμάχη. Γιατί την ξεκινάει με πλάτον? Κατά τη γνώμη μου, γιατί ο ίδιος οι μόνες ενδείκεις που μας δίνει είναι στους νόμους, όχι στον Τίμεο, γιατί ο Τίμεος είναι κραμένος σαν παραμύθις, σαν μύθους, και δεν μπορείς να καταλάβεις σε ποιον απευθύνεται. Στους νόμους, οι οποίοι όμως γράφω την ίδια εποχή, μιλάει για μια ομάδα, την οποία αποτελεί νέους σοφούς, την οποία κατακρίνει και θεωρεί ότι στην μια πόλη, όπως θα την έφτιαχνε αυτός, θα έπρεπε να καταδικαστούν για ασέβεια, περίπου όπως καταδικάσε και ο Σοκράτης, ας πούμε, να τους διώξει η πόλη, να τους σκοτώσει και τα λοιπά. Τι είναι αυτή η νέη σοφή? Είναι, θα λέγαμε, ένας συνδυασμός που δεν υπήρξε στην ιστορία, δημοκριτού και πρωταγόρα, δηλαδή στην πόλη είναι σοφιστές και στη φυσική είναι δημοκρίτη, ατομιστές. Αν υπήρχε αυτός ο τύπος ανθρώπου, σκέφτον το Πλάτον, θα ήταν διπλά επικίνδυνος. Στη ΜΠ θα δημιουργήσει χάος, θεωρώντας ότι η πόλη έχει, την περίοδο της δημοκρατίας, διαβροθεί από το σοφιστικό πνεύμα ο Πλάτον, φτάνουμε δηλαδή σε μια πόλη αναρχούμενη, όπως θεωρεί ότι είναι η δημοκρατική πόλη της εποχής του. Αν και στη φύση πιστέψουμε το δημόκριτο, που στην πραγματικότητα όταν γράφει αυτό το κείμενο ο Πλάτον, ο δημόκριτος ήταν η τελευταία λέξη της φυσικής, έτσι και πολύ ισχυρή θεωρία, τότε πώς θα πείσουμε τον κόσμο, αν πιστέψει ο κόσμος ότι ο ουρανός και τα στέρια δεν έχουν σκοπιμότητα, ότι τα πάντα γίνονται κάπως με ανάγκη, όπως λένε αυτοί, εγώ θα πω τύχη, με σύμπτωση και τύχη, τότε γιατί να φέρουμε στη δική μας πόλη, στις ανθρώπινες πολιτείες, δηλαδή πώς θα πιστέψει ο μέσος πολίτης ότι χρειάζεται τακτική πολιτεία, ευνομούμενη πολιτεία, αν πιστέψουμε ότι το σύμβολο δεν έχει τάξη και νόμους. Άρα είναι αναγκαίο και να πιστέψει ο κόσμος ότι και η φύση έχει τάξη, όπως και η πόλη πρέπει να έχει τάξη, διότι προφανώς η πόλη δεν έχει τάξη, οι πόλοι όλοι θα συμφωνούσαν, οι φιλόσοφοι ειδικά, πιστέψουμε τους φιλοσόφους, αρχαίους φιλοσόφους. Η δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτεο που πέρασε ποτέ από τον κόσμο, ας πούμε. Είναι όλοι κατά της δημοκρατίας. Αυτή λοιπόν τη διαμάχη την παραλαμβάνει ο Αριστοτέλης, την αναδιατυπώνει με τον κοψό τρόπο που ξέρει αυτός δεν διπώνει. Εδώ δεν έχει ούτε μύθο, ούτε παραμύθιο ούτε δίποτε. Δεν μειώνει τον αντίπαλο τον οποίον κατονομάζει και μάλιστα ακόμα και όταν ο ίδιος δεν είναι πρωταγωνιστής όπως ο Εμπεδοκλής. Ό,τι ξέρουμε από το δημοκριτό είναι από τα κύματα του Αριστοτέλη. Αν δεν είχαμε τα κύματα του Αριστοτέλη θα ξέραμε τίποτα για την ατομική θεωρία. Τα έχει όλα διασώσει ο Αριστοτέλης σε μια πολεμική συνεχή μαζί του. Τα ίδια τα κύματα του Δημοκριτού έχουν χαθεί. Ο Παδούς δεν είχε, δηλαδή θα είχαμε ένα τεράστιο κενό. Σκεφτείτε, είπε ο Φαϊνμαν ότι αν κρατούσα μια σελίδα θα ήταν ο Δημοκριτός και τίποτα άλλο, άσχη και εγώ ήταν όλα τα υπόλοιπα. Από την τάση του Αριστοτέλη να είναι αντικειμενικός με τους αντιπάλους του. Αν αντιπώνει την διαμάχη με έναν τρόπο διγκλιματικό όπως του αρέσει, δίνει τόσο σωστά τον αντίπαλο που εγώ όταν κάνω αυτό το μάθημα στους φοιτές μου έχω την τάση να πω ότι αν διαβάζετε, νομίζω και εσείς μπορείτε να μου πείτε μετά στη συζήτηση, γιατί να μην πας με τον Δημοκριτό μετά από αυτό το κείμενο. Δηλαδή δίνει τρία επιχειρήματα τα οποία δεν είναι καλά. Αν αντιπώνει τη θέση με το εύλογο επιχείρημα, η βροχή πέφτει κατ' ανάγκην άρα και τα ζώα λειτουργούν κατ' ανάγκην, εδώ πρέπει να υποθέσουμε ότι για τον Αριστοτέλη ούτε η βροχή πέφτει κατ' ανάγκην. Πέφτει μεν κατ' ανάγκην, όχι για να βελτιώσει το χωράφι του, δεν το λέει εδώ. Πέφτει γιατί πρέπει να υπάρχει χλωρίδα και πανίδα, δηλαδή για να υπάρχουν εποχές. Πρέπει να υπάρχουν βροχές, άρα έχει μια σκοπιμότητα και η βροχή για τον Αριστοτέλη. Δεν είναι ένα κομμάτι όπου δεν υπάρχει ζωντανός οργανισμός, το αφήνουμε στην ανάγκη και ένα. Όλα έχουν σκοπιμότητα. Αλλά θα το συνέδει με το κλίμα, τις εποχές, την κανονικότητα, τα ζώα, τα φυτά, τη βλάση, τον άνθρωπο που πρέπει να ζήσει από κάπου και άρα θα τα ενέτασε και τις βροχές, τις βροχές του χειμώνα, που λέει, ως κανονικά φαινόμενα στα φαινόμενα με σκοπιμότητα. Στήνει λοιπόν μια τελεολογία, η οποία είναι με πάρα πολύ κόπο στημένη, είναι στην ουσία μια σειρά παραλλήλων αιτιακών αλυσίδων στην Ιωαριστοτέλης. Δηλαδή, ο άνθρωπος έχει μια σκοπιμότητα γιατί γεννιέται για να διασώσει το είδος, κατά κάποιον τρόπο. Ο άνθρωπος μπορεί να γεννήσει μόνο άνθρωπο. Άρα, ο άνθρωπος έχει και ένα σκοπό να μεγαλώσει, να αυξήσει τις νοητικές του δραστηριότητες, να φτάσει μια οριμότητα που θα τον ορίσει ως ζώο έλογο, δηλαδή, ζώο που ζει και έχει νου και μετά υπάρχει μια φθορά, αλλά με τα παιδιά συνεχίζει το είδος και το είδος είναι όνειο του ανθρώπου. Δηλαδή, την ιστορία του ανθρώπου και τη δράση του ανθρώπου μπορεί να εξηγήσει πολύ καλά ο Ιωαριστοτέλης και τη φυσιολογία του, αν θέλετε. Τι σχέση έχει όμως ο άνθρωπος με την ελιά και την μηλιά και αν κάποιος καθορίζει αυτό το γενικό πλάνο, αυτό το αφήνει ανοιχτό Ιωαριστοτέλης και πολύ καλά κάνει, διότι η μόνη λύση είναι η πλατωνική. Ή θα πεις ότι υπάρχει ένας θεός που τα έχει οναστήσει σωστά, ή θα πεις ότι ο κόσμος από μόνος του είναι σαν να έχει νου και τα ρυθμίζει. Αλλά τα δύο επιχειρήματα που διασώζονται, δηλαδή, είναι ότι ο κόσμος είναι ωραίος και μετάξι. Και αυτό μπορεί να το εξηγήσει μόνο αν πούμε ότι έχει λογικότητα. Και το δεύτερο επιχείρημα είναι ότι δεν θέλω να είμαι μία κουκίδα στο σύμπαν, γιατί ο Δημόκριος έλεγε ότι υπάρχουν και άπειροι κόσμοι, όπως η Γη και το Ήλιος και παντού αλλού. Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος? Αυτομάτως, όπως έλεγε, από μια δίνη που συνένωσε τα άτομα, τα πιο βαριά πήγαν στη μέση και φτιάχτηκε ο κόσμος. Δεν θέλω, λοιπόν, να είμαι μία κουκίδα σε έναν από τους άπειρους κόσμους που δεν παίζουν κανένα ρόλο. Πολύ πιο εύκολο και πιο ευχάριστο και πιο καλύτερο για μένα είναι να είμαι στο κέντρο του σύμπαντος, στον ένα κόσμο, ο οποίος είναι στην ουσία φτιαγμένος καθομοίωσιμου. Όταν ο Πλάτω μιλάει για έλογο σύμπαν, παίρνει τον ανθρώπινο νου και τον μεταθέτει στο σύμπανο, όπως κάνανε με τους θεούς τους οι αρχαίοι. Ο Δίας είναι ένας άνθρωπος με περισσότερες δυνάμεις. Τίποτα άλλο δεν διαφέρει, ας πούμε. Τα ίδια πάθη έχει, τα ίδια... Λοιπόν, αυτά τα δύο επιχειρήματα είναι πάρα πολύ σκηρά. Και αυτά τα δύο επιχειρήματα φτάνουν για να αιτιολογήσουν γιατί δεν κέρδισε αυτή τη διαμάχη, να πω ότι διεξήθη με τον τρόπο που θα ήθελε ο Αριστοτέλης ο Δημόκριτος, παρότι τα επιχειρήματα ίσως είναι καλύτερα του Δημόκριτου, και κέρδισε ο Πλάτω και ο Αριστοτέλης. Πιθανόν υπάρχει ένα τρίτο, το οποίο δεν μπορώ να το αναφέρω, γιατί θέλει πολύ δουλειά. Ο Δημόκριτος, ναι, μεν είχε μια πολύ καλή φυσική αντιμετώπιση των πάντων, αλλά δεν είχε πολύ καλή σχέση με τα μαθηματικά. Ο Πλάτων παραδόξος, παρά το πιθανόν μυστικιστικό περίβλημα που διατρέχει τον Τίμεο, ένας θεός δημιουργός που έπιασε τον πάντων, ο θεός αυτός είναι γεωμέτρης του Πλάτωνα. Άρα τα μαθηματικά ταγκιοποιήθηκε η πλατωνική παράδοση. Δεν υπάρχει μαθηματικό στην αρχαιότητα που να μην είναι πλατωνικός, είτε είναι οποιοςδήποτε, ο Πτολεμμέος, ο Ευκλίδης, ο Αρχημίδης, οποιοςδήποτε. Μπόρεσε δηλαδή να συνδυάσει τη μαθηματική δεξιότητα με ένα φυσικό κοσμοίδωλο που μας φαίνεται μας παροχημένο. Ο Δημόκλος έλεγε απλώς ότι όλα μπορούν να εξηγηθούν με βάση τα άτομα και το κενό. Αυτό όμως δεν του έδινε αυτομάτως φυσικές εξηγήσεις για το κάθε λόγο. Γιατί οι πλανήτες κινούνται αυτές τις τροχές. Γιατί κάνουνε κύκλους, επικύκλους μετά και αργότερα ελλείψεις, θα πει ο Κέπλερ, επειδή έχουν άτομα. Δηλαδή ο αστρονόμος μαθηματικός πλατωνικός μπορούσε να δώσει μια εξήγηση γι' αυτά τα πράγματα. Χωρίς να θέτει το θέμα ποιος έφυξε πια τα άστρα και τον ουρανό και τις τροχές των πλανητών. Δηλαδή βγήκε το κρυφό χαρτί του πλατωνισμού, αν θέλετε, που βγήκε από τη τσέπη κάποια στιγμή, το καιρό του Γαλιλαίου και του Κέπλερ και τα λοιπά, είναι τα μαθηματικά. Ο Αρχιτελέσμος δεν το αντιδρύθηκε. Ο Αρχιτελέσμος δεν έχει ισχυρά μαθηματικά στο σύστημά του. Δεν καταλάβαινε γιατί λέει καν αντιφιλοσοφία μαθηματικά η πλατωνική. Μιλάει με ποιοτικές εξηγήσεις, αλλά έχει μια συνολική εκτίμηση του κόσμου. Επομένως, είτε παίχτηκε αυτό το παιχνίδι τότε με τον τρόπο που περιγράφει ο Αριστοτέλης, είτε παίχτηκε στις μεταγενέστερες γενιές όταν βγαίναν ξανά και ξανά τα ίδια προβλήματα, είναι γεγονός ότι κρίθηκε τότε μία και έξω μία αντίληψη για το φυσικό σύμπανι, για το πώς λειτουργεί, η οποία βραγματικά χρειάστηκε, ας πούμε, τη μεγαλοφυία ενός Γαλιλαίου, ενός Νέφτου, ενός Λουαβουαζγί, ενός Δαρβίνου, για να ανατραπεί σιγά σιγά. Και ξεκίνησα από τη φυσική, πήγε στη χημία και το τελευταίο χειρό της τελεολογίας της φύσης Αριστοτελικού τύπου που ήταν η βιολογία, όντως στον Δαρβίνο οφείλουμε την άντρωπή του. Αν δεν σας κούρασε, ευχαριστώ. Έχουμε προετοιμάσει τον Βασιλί για την επόμενη φάση της Βαρβελικής Βαχτέρας, που είναι οι ερωτήσεις. Επομένως περνάμε και στο δεύτερο μέρος. Παρακαλώ, ερωτήσεις για τον Βασιλί. Επτός από τα εξηρήματα αυτά που αναφέρεται του Αριστοτέλη, περί σκοπού και σε αντίθεση με τη ΒΕΙΣΚΙ, νομίζω πως αναφέρεται και σε κάποια πειράματα που έχει κάνει για να αποδείξει. Παραδείγμα για την βροχή, που συγκεκριμένα αναφέρει για το αφθαλακτωμένο νερό, ότι λέει αυτό το έκανα και πείραμα που το απέδειξα. Ζέστανα λαδινερό, έψυξα τους, ατμόσια δημιούργησα γλυκό νερό. Κι όμως θα αναφέρει το αντίδετο, δεν γίνεται. Ξέρετε άλλα τέτοια επιχειρήματα, εκτός τα επιχειρήματα, με πειραματικό τρόπο που απέδειξε πράγματα. Να μιλήσουμε για πείραμα είναι αναχρονισμός. Δεν είναι αναγνωρισμένη η λειτουργικότητα, ας πούμε, των πειραμάτων στη ΒΕΙΣΚΙ. Μπορεί να πει ότι αν το αναπαράγουμε κάπως θα βγει... η αίσθηση μου είναι ότι το πείραμα, ειδικά στα πρώτα στάδια της επιστήμης, όταν δεν έχεις καθιερωμένη θεωρία, το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να επιβεβαιώσει μια θεωρία. Δηλαδή δεν σου παράγει θεωρία το πείραμα. Το βασικό είναι να στήσεις ένα θεωρητικό σχήμα, το οποίο μετά να το βάλεις στην πράξη και να το ελέγξεις. Αυτός είναι ο πειραματισμός. Αλλά το πείραμα, δηλαδή ότι ξαφνικά ένας φυσικός επιστήμονας θα βγει και θα αρχίσει να κάνει πειράματα και από αυτά θα βγάλει θεωρία, αυτό δεν έχει γίνει ποτέ, νομίζω, στην ιστορία της επιστήμης. Το βασικό είναι να απορρίψουμε την παλιά θεωρία με κάποια πειράματα καλά σχεδιασμένα. Ο Α.Τ. Δεν είχε αντίπαλο, στην ουσία, στο κομμάτι της εξήγησης, ας πούμε, της πτώσης των σωμάτων και όλα αυτά. Είναι στην ουσία, ξεκινάει πολλούς από τους σημερινούς κλάδους, θα λέγαμε. Και η φυσική, ας πούμε, είναι λέξη του Αριστοτέλη. Δεν υπάρχει πριν τον Αριστοτέλη, υπάρχει φύσης, αλλά το επίθετο που γίνεται ουσιαστικό ο φυσικός και η φυσική είναι ο Αριστοτέλης. Το ίδιο με κάποιο τρόπο γίνεται στη χημεία, το ίδιο γίνεται στις βιολογικές επιστήμες. Επομένως, κάπου κάπου αναφέρει, αλλά δεν έχει συνειδητοποιήσει μία, όπως λέμε σήμερα ο φυσικός πριστήμονας, να συνειδητοποιήσει ότι παρατήρησε και το πείραμα είναι ακρογωνιέ, ή λύθιξο κι εγώ της θεωρίας. Και κάποιοι λένε, αν είχε λέει, ξέρε παιδί μου, την πτώση των σωμάτων, θα έλεγε ότι όλα τα σώματα πέφτουν με τον ίδιο τρόπο, το αντίθετο μάλλον, ότι ανάλογα με τον βάρος διπλασιάζεται η ταχύτητα, που το λέει, ας πούμε. Δηλαδή, ένα πείραμα αυτό είναι πολύ απλό πείραμα να το κάνεις, δηλαδή. Δεν φαίνεται να το κάνει. Δηλαδή, περισσότερο πάει προς το ποιοτικό και δεν θέλει πολλοί μετρήσεις ο Αριστοτέλης. Οπότε, πείραμα χωρίς μετρήσεις είναι λίγο δύσκολο. Όσο μπορώ να σε κανοποίησα, τόσο μπορώ να κρίνω να πω. Συνδέεται όμως αυτό, Γιώργο Βασίλη, με το ότι ο ίδιος Αριστοτέλης έκανε παρατηρήσεις στη Λέσβο με τη Σουπιά, πάντως. Κάνει καταπληκτική αισθήματα. Άρα, όλη αυτή η παρατήρηση ήταν απλώς για να θεμελιώσει την τελεολογία του? Όχι. Γιατί ένα κομμάτι της βιολογίας όλο, δηλαδή, μπορεί να στηρίζεται στον αξιγή σταμένη των ζώων, ας πούμε, εξού και περισσότερων μωρίων, έγραψε ο Αριστοτέλης κτλ. Αλλά εκεί σου χρειάζεται η τελεολογία. Το να πεις, λέει, το θαυμάσιο, ας πούμε, δεν θα πω, λέει, ο Αναξαγόρας. Λέει ότι ο άνθρωπος, επειδή είναι το πιο έξυπνο, έχει χέρια. Και εγώ θα του πω, λέει, ότι είναι το πιο έξυπνο ζώο επειδή έχει χέρια. Δηλαδή, του χρειάζεται για να εξηγήσει ένα μηχανισμό έμβειο, αλλά το να πεις πόσοι μηχανισμοί υπάρχουν. Ότι υπάρχουν οι κατάταξοι των ζώων στις κατηγορίες. Το να παρατηρήσει και εξού και λένε ότι τις έκανε από εκεί. Ξέρουμε ότι τις έκανε στη Λέσβο γιατί ταιριάζει πολύ, ας πούμε, και μάλιστα στο κόλπο της Καλλονής, υποτίθετος ήταν το εργαστήριο, ας πούμε, το Αριστοτέλη. Έχει γραφεί και ένα πολύ ωραίο βιβλίο τελευταία από το Λερουά, που είναι και δύο λόγους. Πέρασε λίγο απαρατήρητο, που λέγεται η λίμνη, γιατί θεωρούσαν λίμνη τον κλειστό κόλπο της Καλλονής, που πήγε, βρήκε τους Ψαράδες και προσπάθησε να αναβιώσει τον Αριστοτέλη που έμεινε τρία χρόνια στη Λέσβο και έκανε παρατηρήσεις. Παρατηρήσεις, ναι, σίγουρα κάνει. Να περάσουμε... Κυρίως, ευχαριστήσω για τη χαρά η παρουσία. Ήταν εκπληκτική για το πώς μπορώ να κλείνω. Είναι διαπέρα το θέμα που δείξατε με πολλούς τρόπους, το αντικείμενο στελεολογίας. Δηλαδή, ήδη αναγκαθήκατε ότι ακόμα και σήμερα, παρόλο που ξέρουμε το Δαρβίνο και όλοι ομοίομαι στο δωρυμβάδι κτλ, είμαστε πολύ συχνά τελεολογοί, το οποίο ένας χαρτέει με τα καλύτερα λόγια, την τελεολογία για τους πληροφορούς, σαν νεομένοι. Δεν θέλουν να τους ζουν μαζί, αλλά δεν μπορεί να ζήσουν χωρίς αδύνατη. Το ανθρώπινο πνεύμα, όμως, φαίνεται να υλογίζεται πολύ συχνά σε αυτό το χώρο της τελεολογίας. Δηλαδή, ακόμα γιατί οι μεγάλοι άνθρωποι, ειδικά ο Πέλης, ο Πλάθανας, όλοι ένα τεράστιο διάστημα είναι τότε. Και σήμερα, ας σκεφτούμε, αν έχεις θρησκευτική πίστη, κατά πάντως για τελεολογία είναι, γιατί μας ευκεί αυτό το πράγμα, γιατί μας ευκεί αυτή η προσευχή μας. Είναι αυτό που είπατε, ότι δεν θέλουν να είμαστε κάτι άλλο από το κέντρο του Συμβούλου, σαν να μας κάνουν ένα στιγμό. Εμένα μου φτάνει και αυτή η εξήγηση. Δεν είναι λίγο το να είσαι ένα τίποτα και το να είσαι τα πάντα. Η διαφορά είναι τεράστια. Αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και οι χριστιανοί επέλεξαν τελικά, οι οικονολάτρες κέρδισαν τη διαμάχη. Δεν την κέρδισαν οι οικονομάχοι. Έτσι, θες τον Χριστό σαν και σένα και θες και τον Παντοκράταρα. Τελευταία μου είπε ένας θεολόγος ότι δεν έπρεπε ποτέ να εικονίζεται ο Θεός. Κανονικά είναι λάθος και το πήραν τους Δυτικούς, όλα τους Δυτικούς βέβαια τα ρίχνουμε εμείς. Ότι αυτή φταίνε που κάνουμε τον γέρο Θεό στην τέτοια, ότι κανονικά δεν. Αλλά το γεγονός ότι κέρδισε αυτή τη μάχη η ανθρωπική εικόνα του Θεού είναι σημαντικό. Τον φέρνεις τον Θεό πιο κοντά σου. Δηλαδή δεν είναι λίγο αυτό το πράγμα. Το να είσαι ακραιφνής δημοκρίτιος όπου στην ουσία αυτό που σου λέει ο Δημοκρίτης είναι ένα σύνολο ατόμων. Ακόμα και η σκέψη σου είναι λίγο άτομα διαφορετικής απλός σχήματος. Είναι πιο στρογγυλά τα ψυχικά άτομα από τα άλλα. Δεν ξέρω αν σου αρκεί. Δηλαδή προφανώς δεν αρκεί ιστορικά. Εγώ νομίζω ότι είναι αρκετά ισχυρό επιχείρημα για να καθορίσει τη μοίρα της ανθρωπότητας. Κανείς δεν θέλει να είναι η τελευταία τρύπα. Ο Πέτρος όμως θα πήγαινε πιο πέρα. Λέει ότι είμαστε καταφύση τελεολόγοι γιατί αυτό μας επέτρεψε να υπεριώσουμε. Ήταν ένα χαρακτηριστικό που επελέγει στην ιστορία της ανθρωπότητας. Να είμαστε τελεολόγοι. Γιατί μας επέτρεψε να το εξηγήσετε. Το να θέτω σκοπό είναι πιο αποδοτικό από κάποιον που δεν θέτει σκοπό. Στην ανθρώπινη κοινωνία. Στην ανθρώπινη κοινωνία. Ναι, αλλά όχι την ανθρώπινη κοινωνία που πηγαίνει μέχρι και ένα κατώμερο πίσω. Αυτό είναι φανερό. Επαικτείνουμε την ανθρώπινη δράση στο σύμπαν κατά κάποιον τρόπο. Γιατί στην ανθρώπινη κοινωνία κανένας δεν θα έλεγε ούτε ο Δημοκριτός ότι δεν δρούμε με σκοπμό τα... Τα 80% των προσπασμάτων που σώθηκαν από τον Δημοκριτό αφορούν τους ανθρώπους. Και λένε πως πρέπει να δράσεις και τα λοιπά. Εκεί ξεχνάει τα άτομα. Και έχει μια ηθική θεωρία η οποία είναι μια χαρά. Δηλαδή ανθρώπινη. Το ζήτημα είναι αν πιστεύεις για την ανθρώπινη σου δράση θέλεις σκοπούς φυσικά και για την επιβίωση του είδους σου. Αλλά το να πεις ότι και ο κόσμος είναι σαν και εσένα και έχει σκοπό. Εκείνο το αυτό ρώτησε νομίζω ο συνάνθρωπος που είναι το δύσκολο να το εξηγήσουμε γιατί το κάνουμε. Να πάμε στο Νίκο. Νομίζω ότι αυτό το πιο γεννάξιο θαύμαστο είναι πως η αυρανής ύλη έχει γίνει ζωή. Αυτό πραγματικά σου δημιουργεί ας πούμε ένα είδος θαυμασμού για να το πω έτσι. Με την αρχαία αγία. Από την Άγιπλε, όταν συνοδεύεται όμως από τη ζωή από το θάνατο. Και νομίζω ότι αυτό είναι η πιο ισχυρή αιτία η οποία μας οδηγεί να σκεφτόμαστε ότι δεν τελειώνει όλα εδώ. Κάποιος σκοπός υπάρχει. Ότι και εμείς είμαστε μέρος αυτού του σκοπου. Δηλαδή εντάξει περάσαμε εδώ μια ζωή αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τελειώσαμε. Ότι υπάρχει μια σκοπιμότητα στη ζωή. Η ζωή δεν μπορεί να είναι τυχαία. Αυτό μας φαίνεται τελείως ακατανοητό. Ότι μπορεί πως να λέμε η ζωή να είναι τελείως τυχαία. Η βροχή μπορεί να είναι τυχαία. Διάφορα πράγματα μπορεί να είναι τυχαία. Οι καμονικότητες είναι τυχαίες. Διότι βασιλούνται σε νόμους της φύσης όπως ξέρουμε σήμερα. Δεν είναι τυχαίες. Μάλλον είναι και η καμονικότητα γιατί βασιλούνται σε νόμους της φύσης. Αλλά μας φαίνεται τελείως ακατανοητό. Ότι μπορεί η ζωή να μην έχει κάποιο σκοπό. Νομίζω ότι είναι γενές. Δεν ξέρω αν χρησιμοποιώ το ίσως τη λέξη. Αυτό που θέλετε να πείτε είναι ότι και οι θρησκείες εκεί δεν στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό. Οι θρησκείες εκεί δεν στηρίζονται. Όχι μόνο οι θρησκείες και οι ιδεολογίες το ίδιο πράγμα κάνουν. Επίσης οι θρησκείες είναι οι ιδεολογίες. Αλλά και εγώ και μια ερώτηση. Δεν έχω διαβάσει τον Αριστοτέλη και δεν νομίζω ότι θα τον διαβάσω ούτε τον Βλάκο να έχω διαβάσει. Αλλά εις τα φυσικά του, τι από τα φυσικά τα οποία έχει γράψει έχουνε μείνει. Ξέρω ότι για την κίνηση είχε τελείως λάθος ιδέες. Έχει μείνει τίποτα. Είναι πολύ ωραία ερώτηση. Τίποτα. Τίποτα. Το λέω εγώ που ασχολούμαι κυρίως με τη φυσική του Αριστοτέλη. Γιατί η ηθική του ισχύει μια χαρά και έχει αναβιώσει. Και υπάρχουν πάρα πολλοί που είναι ιστοτεληστές, ηθικοί φιλόσοφοι, καθηγητές στην Αμερική κτλ. Είναι θεωρείται εξίσου ισχυρή τάση με τον οφελημισμό κτλ. Η λογική επίσης άφικτη μια χαρά. Η φυσική τίποτα. Τίποτα αλλά το τίποτα αυτό είναι τόσο καλά φτιαγμένο με σωστά επιχειρήματα. Διότι αυτό πρέπει να καταλάβουμε. Η καλή επιστήμη δεν είναι οι σωστές θέσεις. Η καλή επιστήμη είναι στο εσωτερικό. Δηλαδή το πώς το επιχείρημα που δίνει ο Αριστοτέλης για να στηρίξει μια λανθασμένη σημερινή θέση είναι τέλειο. Αυτό είναι το ενδιαφέρον και αυτό όποιος κάνει ιστορία της επιστήμης αναγκαστικά το βρίσκει μπροστά του. Αλλιώς θα έλεγες τώρα και τι μας είπε και ο Γαλιλαίος αφού τελείωσαν και αυτά και ο Νεύτων. Και ο Νεύτων έχει ξεπεραστεί. Δεν είναι έτσι. Δηλαδή κάθε σελίδα του Αριστοτέλη, ειδικά στα φυσικά του, που είναι το κέντρο της φιλοσοφίας του, είναι άψοκι. Παρ' όλα αυτά, είχε μάλιστα το θάρρος ο Αριστοτέλης, που δεν το έχει κανείς στη φιλοσοφία και ούτε στην επιστήμη ακόμα περισσότερο, να πει ότι οι νόμοι μιας θεωρίας, οι αρχές μιας φιλοσοφίας, έτσι το λέει, αυτό το ενδιαφέρει, δεν μπορούν να αποδεικτούν μέσα στην ίδια τη θεωρία. Δηλαδή είναι αναπόδεικτες. Αν το έχει κάποιος αυτό ως βασική αρχή και είναι αλήθεια, έτσι, διότι οι νόμοι του Νέφτωνα δεν αποδεικνύονται εντός στην ευτόνιας θεωρίας, έτσι, τι θένεται, δεν ξέρω πόσο τα χοράζεις και λέω και χαζομάρις να με σταματήσετε. Τα αξιώματα του Ευκλήν είναι αξιώματα, έτσι, από τα οποία ξεκινάει. Προφανώς η θεωρία των ιδεών είναι αξιώμα. Το ζήτημα είναι από τα αξιώματα που θέτω, τα οποία μπορεί να είναι λάθος. Ας πούμε ο Μαριστοτέλης λέει ότι υπάρχουν βαριά και λαφρά σώματα, εκ φύσιος. Τα μισά πέφτουν, τα μισά ανεβαίνουν. Λάθος. Από αυτό, όμως, μπορώ να παραγάγω το σχήμα της Γης. Γιατί τα βαριά κάνουν σφαίρα, επειδή έχουν βαρύτητα. Δηλαδή, μπορεί να έχεις καλές εξηγήσεις σε λάθος θεωρία. Και στην ουσία ο Αριστοτέλης έμαθε τους λαούς, ειδικά με τη διάδοση και ο Αριστοτέλης τους Άρεβες και τους Μεσαιονικούς, έμαθε τους λαούς να σκέφτονται. Αυτό είναι η βασκή συνισφορά του Αριστοτέλης. Δεν είναι έναν είχε δίκιο. Γιατί αυτό τίθται πάντα, φυσικά, δεν είναι, είναι όλα λάθος. Τα φυσικά τους γράμματα είναι όλα λάθος. Α, δεν μπορεί να βρεις καμιά θέση μέσα, καμιά καλή παρατήρηση, αν πας ειδικά στην εξήγηση των σεισμών, των μετερολογικών του και τα λοιπά, είναι τρελά. Σκεφτεί τώρα να προσπαθείς να εξηγείς τους σεισμούς με τη γνώση που δεν ξέραν τι είναι φύση, ας πούμε. Δηλαδή, γίνονται αυτά τα πράγματα. Δεν έχει σημασία. Δηλαδή, το βασικό είναι ότι κατάλαβε πώς λειτουργεί η σκέψη. Αυτό μας, Βασιλίνη, μας φάνει απερθείας σε ρήξη με το σημείο που τόνισε στην αρχή. Ότι ο Αριστοτέλης είναι έντιμος και δίκαιος απέναντι του Εμπεδοκλή και του Δημοκρίτου. Τους ανεβάζονται πολύ καλά για να επιχειρηματίσει, για να ανατρέψει το επιχείρημα ενός. Μήπως, όμως, αυτό δεν το κάνει. Μήπως, δηλαδή, το να τους ανεβάζει με τον τρόπο που θέλει εκείνος για να τους καταρρίψει. Βγάζει έναν αχειράνθρωπο. Ο Εμπεδοκλής μπορεί να τραβούσε τα μαλλιά του. Λίγο δεν τα έπα αυτά, κύριε Αριστοτέλη. Αυτό δεν μπορώ να το ξέρουμε. Και έχει κατηγορηθεί ο Αριστοτέλης ότι δεν είναι καλός ιστορικός, ας πούμε. Αλλά, στην ουσία, όλη η εικόνα που έχουμε για την παλιότερη φιλοσοφία, την οφείλουν στον Αριστοτέλη. Ήταν ο πρόσωπος που κατάλαβε την ανάγκη να γραφεί η ιστορία της γνώσης. Δηλαδή, ότι η γνώση δεν ξεκίνησε έτσι. Ότι ξεκίνησε από τον Θαλή. Αυτός είπε ότι ο Θαλής είναι ο πρώτος φιλόσοφος. Αυτός είπε ότι ο Παρμενίδης ξαφνικά έκανε μια επανάσταση. Αυτός είπε ότι ο Πλάτων... Αν πάρετε μια ιστορία της φιλοσοφίας σημερινή, που γράφεται το 2019 και τα πρώτα βλέπω τα μετά, τα φυσικά του Αριστοτέλη θα δείτε το ίδιο σχήμα. Ο Θαλής είναι φιλόσοφος. Εκεί όμως αναγκαστικά κάνεις απλούστευση. Θα κρατήσω από τον Θαλή ό,τι θέλω. Το νερό. Δεν με ενδιαφέρουν τα άλλα. Ο Θαλής μπορεί να είπε ότι θεοί υπάρχουν παντού και δεν ξέρω και εγώ τι. Κρατάω το είπε ότι η αρχή είναι το νερό. Χρειάζεται αυτή η απλούστευση. Προσπάθησα να δείξω ότι το κείμενο αυτό είναι πάρα πολύ καλό για να είναι εμπεδοκλήση. Εγώ θεωρώ ότι αποπλήτως η Εμπεδοκλήση θα το έχει γράψει τόσο καλά. Όχι το αντίθετο δηλαδή. Ότι θα είχε καλά επιχειρήματα να απαντήσει. Εκεί ναι, γιατί μετά κάνει τη συζήτηση μόνος του Αριστοτέλης. Δηλαδή εγώ διατυπώ τη θέση λέει και θα σας πω τώρα ότι πιστεύω. Εκεί νομίζω ότι αυτά τα κοκκινισμένα θα τα έπιανε ο Δημοκριτός τουλάχιστον και θα έλεγε ναι. Εκεί είναι μόνος. Αλλά τη διατύπωση της θέσης είναι, νομίζω ότι, και ίσως επειδή είναι και εσωτερικά γραφτά, γράψεις πιο ειλικρινώς και με μεγαλύτερη γενεοδορία όταν γράψεις και τον εαυτό σου, ας πούμε, από τότε δημοσιεύεις. Και ίσως αυτό να έχει κάποια σημασία, ότι σώθηκαν γραφτά που ήταν δικά του. Προσθέτοντας αυτό που πες Βασίλη, ότι δεν έχει σημασία αν ήταν τόσο αν ήταν σωστό, θα το έλεγα διαφορετικά το σημαντικό μου, τον Αριστοτέλη. Και με την αρχαία ελληνική πίστη, ότι έθεσαν τα σωστά προβλήματα. Δηλαδή ο Αριστοτέλης έθεσε το θέμα της κίνησης, των δύο κίνησεων. Ότι χρειάζεται μια δύναμη για να διατηρείται ταχύτητα, το οποίο είναι πάρα πολύ καθημερινή εμπειρία. Δύο άνθρωποι, αν σπρώξουν ένα κανάλι, θα πάει δύο φορές πιο γρήγορα. Ότι ταχύτητα είναι ανάλογα με την κοινούς αδύναμη. Και είναι για μια προσέγγιση. Έρχεσε το σωστό πρόβλημα. Και το άλλο σωστό πρόβλημα επίσης είναι το ερώτημα, που προϋποθέτει ένα πολιτισμό πολύ υψηλό επίπεδο, ότι η ύλη, η πικηλότητα των μορφών της ύλης πρέπει να οφείλεται σε λίγα βασικά στατικά. Ακόμα και η λάθος θεωρία των τεσσάρων ουσιών είναι μεγαλειώτηση. Ένας πολιτισμός που δεν δέχεται την πολλοίτητα και την πολυπλοκότητα του κόσμου, αλλά να ζητά την απλότητα πίσω από την επιφάνεια. Το δέδιμο κρίδιο αυτό είναι η πιο πρόωρα παιδί στην ιστορία των εδαιών. Αλλά σε σχέση, όμως, να διαφωνήσω λίγο μαζί σου, με τις μεταγενέστερες, ο γαλληλέος ο Νέσθωνας θα είναι ΕΣΑΥ. Μπορεί να ξέρω με τα όρια της ότι από τόσες ταχύτες και πάνω, ή όταν πάει στο μικρό κοσμοϊσκή κουβεντοβουλικανκή σχετικότητα, αλλά και νυν και αή και στις αιώνες των αιώνων θα εφαρμόζουν στα περιοχή ισχύρωστος τους νόμους, των έθνων. Αυτό δεν πρέπει να δημιουργούμε την εντύπωση ότι η επιστήμη είναι κάτι που αλλάζει. Θέλω να σου θυμίζω ότι ο Σιμπλί και ο καλύτερος σχολιαστής του, ο Αριστοτέλη, ήταν σύγχρονος του Δαμάσκου. Τελευταία της σχολής των Αθηνών την έκλεισαν ο Ιουστινιανός και πήγε για λίγο στον Χοσρόι. Δηλαδή γράφει σαν να γράφει για τον εαυτό του περίπου χίλια χρόνια μετά τον... Μου φαίνεται θα μου έλεγε αυτό που είπες εσύ. Ο Αριστοτέλης στους αιώνες των αιώνων θα ισχύει. Το ξέρω, το ξέρω, το ξέρω. Όχι, συγγνώμη. Θα επιμείνω σε αυτό. Διότι ενώ υπάρχει σχετικότητα, δεν λαμβάνομαι υπόψη μας το σχετικότητα, όταν πετάω μια πέτρα και θέλω να δω πόσο μακριά πήγε, ούτε να λαμβάνω υπόψη μου την κυβάντα μηχανική, όταν πρόκειται οι μηχανικοί που χτίζουν πολυκατοικίες, δεν χρησιμοποιούν. Το αντίστοιχο επιχείρημα υπέρ του... Κατάλαβα, όχι, δεν είμαι σχετικιστής, όχι. Έχω κάθε διάθεση να σε πιστέψω και θα ήθελα να έχει λυθεί το πρόβλημα. Αλλά όταν λες τι ισχύει από τον Αριστοτέλης, αυτό που με ρώτησα, και λέω είσαι κατασκευαστής τζάκιων, δεν θα φτιάξεις το τζάκι έτσι ώστε ο καπνός να ανεβαίνει προς τα πάνω και να γίνει σωστά. Αν δεν ανεβαίνει και του πεις, ξέρεις, και ο καπνός έχει βάρος, θα πεθάνεις από την ασφυξία. Λοιπόν, εξακολουθούμε να κατασκευάζουμε, να χρησιμοποιούμε την Αριστοτελική Φυσική στην καθημερινή ζωή. Λέμε, όλοι ο ήλιος ανατέλλει, λέει κανένας από εσάς ότι, ξέρεις, η γη γυρίζει. Ο ήλιος κάθε πρωί ανατέλλει, λέμε. Τι να κάνουμε, αυτό είπε ο Αριστοτέλης. Μας στάνει. Τα ελαφρά σώματα ανεβαίνουν, το αέριο, τώρα αερόστατα, δεν έχουμε τι θα πεις, είναι σχετικά πιο βαρύ το ήλιο, ξέρω και εγώ από το τάξι. Για την καθημερινή ζωή η Αριστοτέλης, όχι για τις νόμεις της και δεν είναι το ίδιο, έχει ένα κομμάτι που ισχύει, ίσως, εγώ έδωσα την εντύπωση ότι δεν ισχύει από όλες τίποτα, δεν είναι σωστό, αλλά στην πρακτική ζωή είναι τάξι. Λοιπόν αυτόν που διάβασε ένα βιβλίο, λίγο σύγχρονο φυσικού, που είχε πάρει νόμιλη, ξεχνάω το όνομά του, ο οποίος έχει ασχοληθεί με το να παρουσιάσει την αρχαία ελληνική επιστήμη, εντωσιακό λοιπόν, η φιλοσοφία πιο σωστά, και κυρίως με έφαση στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και λέει σαν κλητική, πως δεν αναρωτήθηκα τις διάφορες βασικές αρχές, πάνω στις οποίες θεμελίωσαν τα επιχείρηματά τους, πού το ξέρω, πως δεν το σκέφτηκαν οι ίδιοι, πως δεν το σκέφτηκε κάποιος από όλους τους μαθητές τους ή όποιοι τους άκουνα, πουθενά δεν υπάρχει, πού το ξέρω. Γιατί είναι περισσότερο αυτό που λες, που είπες, κλητορική δυνότητα, βασισμένη στην προφανή παρατήρηση, παρά έλεγχος πραγματικά αυτό που λέω ότι είναι πραγματικά έτσι. Και τι μπορώ να κάνω να το ηλέξω, αυτό δεν φαίνεται να υπάρχει καθόλου. Και αυτή είναι η βάση της σημερινής επιστήμης ή της επιστήμης των τελευταίων αιών, που αναζητά πραγματικά αυτό που λέμε επιστημονική αλήθεια. Ίσως μία, δεν είναι απάντηση, δεν υπήρχε, ας πούμε, η νεότερη νεοτερικότητα, αυτό που λέμε μετά το 17ο αιώνα, στηρίχθηκε πολύ στη διαμάχη των επιστημονικών θεωριών, στις εναλλακτικές θεωρήσεις, στις μεγάλες ανακαλύψεις, κλπ. Η αρχαία φιλοσοφία μετά τον Αριστοτέλη πήγε περισσότερο προς την ηθική, δηλαδή έγινε η αίρεσης βίου η φιλοσοφία, πώς θα ζήσω. Εκεί υπάρχουν τρελές διαμάχες, το τι είναι καλό ανάμεσα στους υπικούριους, τοικούς, τη φυσική, την αφήσαν έξω, δεν νομίζω ότι έχει καμία συμβολή. Κάποιοι σχολιαστές θεωρεί τον Φιλόπονος καλό σχολιαστής, γιατί προέβλεψε ότι θα κάτσει σαν τη θεωρία της ορμής, ότι δεν κινείται από τη δύναμη, αλλά κάτι εν τη πόντη. Δεν υπήρχε μεγάλο διακύβευμα στο πώς λειτουργεί η φύση, ας πούμε. Δεν ήταν αυτό. Μετά, σκεφτείτε, ήρθε ο χριστιανισμός. Άλλαξε το πλαίσιο πάρα πολύ, ώστε να μπει κάποιος να πει να ελέγξει τον Αριστοτέλη με πείραμα, ας πούμε, αν στέκεται. Έχουμε μια καλή θεωρία, εξηγεί σε επίπεδο καθημερινής εμπειρίας και γεγονότων που θέλουμε να λύσουμε τα πράγματα. Είναι συμπαγές το σύστημα για πάντα, από τη σφαίρα των απλανών μέχρι το μυρμήγκι, όπως λέμε. Έχουμε, δηλαδή, ένα πόθεμα γνώσεων. Δεν το πολύ ψάχνουμε. Δηλαδή, δεν είχαν το νέο ελπιστημονικό πνεύμα, το είπαν, αυτό που ξεκινάει από το 16ο-17ο αιώνα, που είναι μια τάση να εξηγήσω την πραγματικότητα. Δεν υπάρχει αυτό στην αρχαία Ελλάδα, όμως. Να προσθέσω κάτι. Μεταξύ αριστοτέλη και χριστιανισμού, βλέπει και και η Αξανδρυνή περίοδος, η οποία έχει πολύ σημαντικές συμπολές, πραγματικά στο να ανακαλύψει η επιστημονική αλήθεια. Στην ιατρική περισσότερο. Ναι, ο Αρίστος Σέντσερ. Ναι, ακρίβεια, έτσι, 1% βρήκαν, τουλάχιστον ένας βρήκε, ότι πιθανόν η Γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο και όχι ο ήλος γύρω από τη Γη. Και ο Ποπέδικος, που ήξερε αυτή την εργασία και επειδή υπάρχουν γράμματα του, στο επίσημο βιβλίο, η κειμενό του δεν την ανέφερε. Ευχαριστούμε, ο Αρίστος Σέντσερ. Πόσες τοποθετείτε? Το 320, πολύ νωρίς, λίγο μετά το Αριστοτέλη. Λίγο μετά το Αριστοτέλη, μαζί με τον Αρχημήδη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αρχημήδης... και ο Αρχημήδης μια φυσική θεωρία που επίσης... αλλά όλοι αυτοί δεν αισθανόταν ότι είναι φυσικοί φιλόσοφοι, δηλαδή ότι κάνανε μεγαλειώδη συνθέσεις, ας πούμε. Ο Αρχημήδης θεωρούσε ότι τον κάλευτε ο Πλάτων, ας πούμε. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτούς τους δύο ο Αρχημήδης θεωρούσε ότι μόνο ο Εραντοσθένης μπορεί να καταλάβει τη λύση ενός προβλήματος και έστρελνε από τη Συρακούη στην Αλεξάνδρια, γράμμασε όλο την οικουμένη, κανείς άλλος δεν μπορούσε να καταλάβει και όντως μέχρι το 16ο αιώνα κανείς δεν μπορούσε να διαβάσει τον Αρχημήδη. Αυτό είναι και λίγο το μεγάλο άλμα. Δεν περιμένουμε και ήδη η πεποίθηση των Αρχαίων να υπάρχει ένα είδος νομοκρατούμενης φύσης. Ήταν πάρα πολύ πρόσωπο να περιμένουμε να φτάσουν και στο σημείο να ελέγχουν τις υποθέσεις τους με ελεγχόμενα πειράματα. Νομίζω πάρα πολύ πρόσωπο να το περιμένουμε. Κανείς ήδη το στάβιγε αυτό που όπως δουλεύει ο κ. Οικονόμου ριτωρικό ήταν περισσότερο, ο λογικός έλεγχος ήταν το βασικό και όχι επίκληση μιας εξωτερικής εμπειρίας. Αυτό τα θέλω καλλιτέως. Δηλαδή αυτό που λέμε σύγχρονη επιστήμη είναι από τη στιγμή που πέραν των οποίων λίγοτε λογικών ελέγχων της θεωρίας, το βασικό είναι τι κάνει ο κόσμος εκεί έξω. Αυτό είναι και επειδή της χαράστιας προόδου και ηθική αξία της σύγχρονης επιστήμης. Ότι δεν είναι τα δικά μου επιχειρήματα, ό,τι η επίκληση του Θεού, αλλά η πραγματικότητα εκεί έξω. Αυτό το μεταβάζω. Και γι' αυτό και από εκεί και πέρα είναι συσσορευτική η γνώση. Δεν ανατρέπουν το καινούριο, δεν ανατρέπουν το παλιό, επεκτείνει τα όρια της ισχύως του και βάζει τα όρια της ισχύως του προηγούμενου. Και αυτό είναι το μη την ευτόνια και η καλλιλεϊκή επιστήμηση. Ευχαριστώ και ένα δεύτερο ευχαριστώ και στους κομματικού μου και στους αρχαίους μου καμπού γιατί που πράστηκαν οι τέσσερις ώρες μέσα στις ευγενείες των εμβουλίων σας. Και γι' αυτό την ανάγκη σας να το πω γιατί μιλάτε πολύ όμορφα γενικά. Έχει γίνει μια πόρτα στους ανθρώπους πραγματικές και ένας με πολλά πράγματα. Θέλω να κάνω μια παρατήρηση για την ομιλία σας απόψε. Κάτω από τα φυσικά που μας προωρισιάσετε δοθήκανε κάποιες απόψεις για τον Αριστοτέλη. Έχει γίνει μια κουβέντα από τη Λέφτρα της Τέρας. Θα να προσθέσω δύο λέξεις μόνο πάλι από το γραμτάδι του Αριστοτέλη από ένα άλλο γεγονότητα, μηχανικά. Τις πρώτες λέξεις τελικά μαζί σε αυτό στο κλεγονό. Θαυμάζει με καταφύση τις συμβενόντων πόσο αναγνωείται το έντεο. Είναι προκειτικό. Όσο αναγνωείται το έντεο, το δε παραθύσει. Όσα γίνεται διατέχνει προς το συμφέρον της ανθρώπης. Εμπολίζει δάρρυ φύσης πτεναντίων προς το χρήσιμο η μη ποιή. Η μέρα φύσης αήτων αυτόν εχει τρόπον, αήτων αυτόν εχει τρόπον. Και απλώς το δε χρήσιμο μεταβάει κολλαχός. Όταν ου δε εχει παραθύσει πράξε, δια το χαληπών απορίαν παρέχει και δείτε τέχνηση. Πρέπει να συνεχίσω, νομίζω πως είναι αρκετό για να δούμε ότι ο Αριστοτέλης, είμαι σίγουρος για το που θα πω, εάν τον ρωτούσε κανείς σύμφωνα γι' αυτά που διάβασατε και τώρα. Αν το Λιβείο των Φυσικών, όπως παρουσιάσατε, είναι μία μηχανή, μεθαλή, είναι μία μηχανή. Σύμφωνα γι' αυτό, προφανώς θα πει είναι μία μηχανή. Γιατί έτσι πόρισε, γι' αυτά που είπαμε την κατακοιμάσια, μία φορμάσια μηχανή. Φορμάζονται και μηχανή. Πώς εμπλούντου. Και θέλω να συμπώξει και την εντελέχεια της σκέψης του Αριστοτέλη. Γιατί αν δεν ήταν εντελεχής, αν τουλάχιστον δεν πίστευε ότι αυτά που γράφει και είναι εντελέχη, τον δείχνουν τα έρα, έτσι δεν είναι. Οπότε, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, πώς θα τον ξαναβάζατε ίσως τον Αριστοτέλη δίπλα σε πλάτη μου. Την τελευταία ερώτηση. Πώς? Σε αυτό το πλαίσιο που είπατε. Σε αυτό το πλαίσιο της εντελέχειας και του ορισμού της μηχανής, που ο κύριος που θα διαβάζει είναι και αυτό μια μηχανή για τον Αριστοτέλη. Πώς θα τον βάζαμε δίπλα στον πλάτη μου. Δεν ξέρω. Παράλληλα ή αντίθετα. Δηλαδή σε τι δείχνει τελικά ο Αριστοτέλης από τον πλάτον. Ποιος και όλος ο Αριστοτέλης για την αντελέχειά του, ποιος και όλος ο θέος του για τον ορισμό της μηχανής, που δείδει, δεν περπατάει παράλληλα με τον πλάτον. Θα δεχόταν ο πλάτον τέτοιο ορισμό, ότι η φύση πάει κόντρα στον άνθρωπο και στις χρήσεις του. Από τη στιγμή που κάνει ανθρώπινο το σύμπαν... η ανάγκη του να θετήσει την πόλη και να βάρει πολεμιστές, δεν εισάγει την πίεση και ο πλάτον. Θα ήθελε να είναι ορθολογική κύριε... Όχι, όχι. Η εικόνητη τάξη πολίτες της πόλης του πλάτον είναι οι πολεμιστές. Ναι, αλλά θέλω να πω ότι ο πλάτον θα ήθελε ένα εξίσου οργανωμένο σύμπαν με μια εξίσου οργανωμένη πόλη, όπως θα την ήθελε αυτή. Αυτό θα μπορούσε να το πει κανείς μηχανή. Δεν ξέρω πώς το βλέπετε εσείς, ας πούμε. Δεν κατάλαβα ακριβώς το συσχετισμό. Λέω ότι η πρόκριση του θαυμασμού, που θέτει στα μηχανικά του Αριστοτέλη σαν το έδειο της παραγωγής των μηχανών, είναι ακριβώς το ίδιο. Αυτό είναι πλατονικό και αριστοτελικό μια χαρά. Ναι, ναι, ναι. Για αυτό λέω ότι όταν σύμφωνα εσείς είχατε τις αιτίες σήμερα, δηλαδή τα έντε, τα τέσσερα και τα λοιπά. Η αιτία της πράξης, η αιτία της συγγραφής, η αιτία του λόγου και των δύο είναι η ίδια, τελικά. Ναι, ναι. Και σε αυτό που είπατε αρχικά, γιατί τα μηχανικά έχουν ένα πρόβλημα, αν είναι αριστοτελικά ακριβώς, ίσως το έχετε ακούσει, αλλά δεν μας ενδιαφέρει ειδικά τώρα αυτό το θέμα. Αυτή η αίσθηση που δεν είναι και πολύ σημερινή, και δεν ξέρω κι αν είναι και δικαιολογημένη, ότι και ο Πλάτον και ο Αριστοτέλης θα σου λέγανε η φιλοσοφία, δεν το πιστεύουν να το διακηρήσουν, είναι εκθήσιως άχρηστη. Οι άνθρωποι δεν κάνουν τη φιλοσοφία για να λύσουν προβλήματα, οι επιστήμη γενικά, επιστήμη τι λέγαν τότε, αλλά για τη γνώση, για τη γνώση. Τον δαξί και οι δύο έχουν, ειδικά ο Πλάτον, το μισό του έργου είναι πολιτική φιλοσοφία, οπότε να πεις αυτό ότι δεν χρειάζεται σε τίποτα η φιλοσοφία και ξαφνικά να κάνεις, είναι λίγο αντιφατικό. Πάντως, κι ακόμα κι αν, όντως, μόνο και μόνο η κεντρική έννοια, που είναι η εντελέχεια, αυτό δεν... Αυτό, όμως, είναι τελεολογικό, καθαρά, έτσι, σαφέστηθα. Ο κοδικής κάπου δεν συγκρούεται. Όχι, όχι, σε αυτό το θέμα που ανέπτυξα σήμερα, νομίζω πάνε χέρι-χέρι ο Πλάτον και εσείς. Θα έχουν άλλα που είναι εντελώς διαφορετικοί. Άντε, ερώτηση. Βασίλη, ευχαριστούμε πάρα πολύ. Ήταν πολύ ωραία εγκένιση. Πάρα υπερπέκτον που μίλησες αυτό. Αναρωτιέμαι, αυτό το αυτόματο, έχω κολλήσει σε αυτό τώρα, αυτό το αυτόματο περιέχει, σίγουρα, κάποια λίγη αναγκαιότητα, δεν είναι? Όχι κατ' ανάγκη. Όχι κατ' ανάγκη. Ναι. Δηλαδή, τι είναι το αυτόματο. Το αυτόματο είναι κάτι... δεν θα το εξηγήσεις και την τύχη και το αυτόματο, αφαιρώνει ολόκληρη πραγματικούλα. Και το περιορίζει αρκετά. Ναι, το δέχεται. Γιατί, εάν σου θέλεις, δέχεται και την τύχη. Γιατί, σου λέει, αν ο κόσμος όλος πιστεύει στην τύχη, δεν μπορεί κάτι εδώ τρέχει, ας πούμε. Δεν είναι δυνατόν. Ποτέ, ό,τι πιστεύει ο κοινός νους, δεν το πετάει. Αλλά το περιορίζει τόσο πολύ και το αυτόματο. Γιατί είναι αυτά τα γεγονότα, λέει, που δέχομαι εγώ, ή κατά τύχη, όσα θα μπορούσαν να έχουν γίνει με σκοπό, αλλά τελικά δεν έγιναν με σκοπό. Δηλαδή, αν σου πέσει το λαχείο, δεν είναι τύχη για το να είσαι στο τέλει, διότι αγόρασες το λαχείο για να σου πέσει το λαχείο. Το ότι σου έπεσε το λαχείο, είναι απλώς ένα σπάνιο γεγονός. Είναι ένα στο εκατομμύριο, αλλά εσύ το αγόρασες για να κερδίσεις. Κέρδιση, λοιπόν, δεν είναι τύχη. Ποιο είναι, να πας, ας πούμε, στην αγορά για να ψωνίσεις και να σε επιτύχει ο δανειστής σου και να πει, δώσε τα δανεικά τώρα, δηλαδή, και να νομίζει ότι πήγες για να δώσεις, δηλαδή, που είναι μια τρελή θεωρία. Άρα και στο αυτόματο που το περιορίζει στη φύση και όχι στους ανθρώπους, θα ήταν κάτι που μοιάζει να γίνεται με σκοπό, αλλά τελικά δεν έχει σκοπό. Ποιο θα μπορούσε να είναι αυτό. Ας πούμε, έχει μεγάλο πρόβλημα και αυτό δείχνει εντυμότητα με την αυτοματική γέννηση. Είναι αναγκασμένο τη δεχτή, διότι όλοι την πιστεύουν εκείνο το καιρό. Ξέρω κι εγώ, αν αφήσεις ένα κρέας εκτεθειμένο, θα βγάλεις σκουλίκια. Άρα το σκουλίκι γεννιέται χωρίς πατέρα και μητέρα, χωρίς σπέρμα, χωρίς αβγό. Γεννιέται από το κρέας. Το πήραμε το 16ο αιώνα που βάλαμε τη γυάλα, το πιστεύουν όλοι. Στην ουσία υπονομεύει τη θεωρία του Αριστοτέλη περί σκοπιμότητας και τελεολογίας. Υπάρχει ένα μέρος της φύσης που δεν αναπαράγεται με παιδιά και γονείς, άνθρωπος άνθρωπος γεννά που λέγουν είναι αρχή της φύσης. Τι να κάνουμε, θα μπορούσε να το κρύψει κάτω το χαλί. Η νεότερη επιστήμη αυτό κάνει συνήθως. Μερικές φορές ένα φαινόμενο που δεν μας βολεύει το αφήνουμε στην πάντα. Κάποιος άλλος θα το λύσει. Θα αφήσουμε όλη τη θεωρία τώρα επειδή βρέθηκε ένα λαθάκι, ας πούμε, ενοχλητικό. Αυτό όμως είναι πολύ χοντρό. Γιατί η αυτοματιγένειά σου δεν το πιστεύεις. Είναι ένα κομμάτι της φύσης που μοιάζει να λειτουργεί. Αυτό ίσως θα έλεγε ότι είναι αυτόματο. Όταν τα σκουλήκια γεννιούνται θα σου έλεγε αυτομάτος. Από εκεί βγήκε το αυτομάτος, το χρησιμοποιούμε εμείς ως επίρρημα και όχι το αυτόματο. Τι είναι το αυτομάτος αυτό που μοιάζει να έχει κάτι πίσω του και τελικά είναι ύλη λέει. Μερικές φορές αυτοενεργεί. Αυτή είναι η απάντησή του. Κάποιες φορές η ύλη λέει δεν μπορούμε. Η φύση δεν λειτουργεί κατά απόλυτη αναγκότητα. Ως επί το πολύ λέει και κατά κανόνα. Όπως θα πέσει μια βροχή τον Αύγουστο. Τι να κάνουμε τώρα τον Αύγουστο. Αν πέσει μια βροχή θα πούμε ότι δεν υπάρχουν εποχές ας πούμε. Ή αν έχει κρύο. Πώς είναι φέτος έχουμε 28 βαθμούς στο Ιράκλιο. Ε, εντάξει. Είναι ένα θέμα. Αλλά επειδή και σου λέει το έχει χρησιμοποιήσει αυτή την έννοια ο Δημοκριτός. Θα το αναφέρω κι εγώ. Θα προσπαθήσω να κάνω μια διαφορετική. Δεν είναι από τις πιο πετυχημένες του αναλύσεις. Αλλά δείχνει αυτό ότι δεν αφήνω τίποτα έξω. Και ένα φαινόμενο που δεν με βολεύει το αναφέρω. Θα βρω μια βοηθητική εξήγηση. Και εντάξει. Ίσως δεν λέει ποτέ αυτό που θα έλεγε ένας σύγχρονος επιστήμονας. Θα έλεγε ότι θα το λύσει η επόμενη γενιά. Νομίζω ότι αυτός μπορεί να τα λύσει όλα. Δεν χρειάζεται επόμενη γενιά. Αλλά εντάξει. Κάπως μπερδεύτηκα με την τελεολογία. Δεν μου έγινε πολύ καθαρή έννοια στο μυαλό μου από την κουβέντα και από τα κείμενα. Προφανώς το αντίθετο του τελεολογίας, κάτι που γίνεται με σκοπό, όταν υπάρχει σκοπό στα πράγματα, θέλει να γίνονται χωρίς σκοπό. Ωστόσο εδώ δεν αναφέρεται σε κάτι άσκοπο. Αναφέρεται, συγκεκριμένα αισθάνθηκα εγώ, πρώτον ή λάθος, ότι σαν αντίθετο θέτη την αιτιοκρατία. Σαν αντιδρύ. Ναι, αλλά με ποιο τρόπο θα τελειώνει να αντίθεται, γιατί δεν μπορεί να συνηπάρξουν. Αυτό είναι το ένα θέμα το οποίο δεν αισθάνθηκα να έχει. Το δεύτερο ερώτημα είναι ότι, υποτίθεται λέτε ότι με τον Δαρδίνο πέφτει και το τελευταίο χειρό, όχι της αιτιοκρατίας σε καμιά περίπτωση, αλλά της τελεολογίας. Πάλι, δεν βλέπετε πώς γίνεται αυτό το πράγμα, γιατί πέφτει η τελεολογία? Το δεύτερο θα το απαντήσει ο κ. Ζούρους, εγώ δεν είμαι δικός, εγώ το αναπαράγω από αυτά που διαβάζω. Το πρώτο, δεν την απορρίπτει την αιτιοκρατία που θα έλεγατε, απλώς την υποτάς, να το πω λιγάκι. Λέει, ας πούμε η βροχή, αυτή την εξήγηση που δίνει εδώ, γιατί προφανώς θα την δεχόταν και ο δημοκρατός και όλοι, γιατί πέφτει η βροχή, αυτό θα πει όλοι στο τέλος, δεν είναι το υλικό αίτιο που λες εσύ, γιατί έπεσε η βροχή, γιατί είχε κρύο και έπεσε η βροχή, πάβωσε το τέλος. Εγώ θα σου πω επιπλέον από αυτό, ένα αίτιο που επικαθορίζει τη βροχή. Η βροχή πρέπει να πέφτει για να υπάρχει κλωρίδα και πανίδα στη Γη. Ο φυσικός σου λέω, στο τέλος, πρέπει να ψάχνει και τα τέσσερα αίτια. Εσείς τι κάνετε οι μηχανιστές, μένετε στο ένα, στο υλικό. Εκείνη είναι η αντίρρησή του. Και ο πλάτων σε ένα σημείο δέχεται, ό,τι αφορά τις αισθήσεις, το βαρύ, το ελαφρύ, αυτά είναι με το δημόκλητο. Αλλά σου λέω, ως σύνολο η φύση, λειτουργεί με σκοπιμότητα. Εκείνη η διαφορά, δεν θα πεις έναν προφανώς τώρα, ένα βενόμεσα την βροχή, γι' αυτό είναι εύλογο το επιχείρημα, γι' αυτό είναι προς τιμή του, φέρνει το παράδειγμα της βροχής, που όλοι θα λέγανε, γιατί πέφτει η βροχή, γιατί κάνει κρύο, γιατί μου την έριξε κανένας, ας πούμε, αυτό είναι το ισχυρό χαρτί του αιτιοκράτη, θα το πάει και στην ίδια φύση, που είναι το δικό μου ισχυρό χαρτί, αλλά θα το δεχτώ, έστω να έχει δίκιο. Γεννήθηκαν διάφορες αυτομάτως, διάφορες μορφές οργανισμών και χάθηκαν, επειδή δεν προσαρμόστηκαν. Και μη ήταν αυτοί που είναι προσαρμοσμένοι. Και αυτό η αιτιοκρατία είναι, δεν χρειάζεται σκοπιμότητα. Φύτρωσαν όλες οι μορφές από τη Γη. Και έρχεται μετά το επιχείρημα, όμως τότε θα παράγεις τάξη, θα έχεις τάξη στον κόσμο, με την αιτιοκρατία απλώς. Θα είναι ωραίος ο κόσμος. Φαντάζουμε στον Δημοκρότο αν έφται κανείς το ερώτημα, είναι ωραίος ο ουρανός. Δε θα δεχόταν να απαντήσει. Και εμένα μου φαίνεται ωραίος, αλλά ωραίος σαν ιδιότητα του σύμπαντος. Θα λέγει δεν μπαίνω σε τέτοια... Για τον πλάτωνος και το εσωτελευτό είναι αγαθός ο δημιουργός, ωραίος ο κόσμος. Είναι βασικό επιχείρημα. Επομένως, θέλουμε να ακυρώνουμε την τελεολογία γιατί θα μας χρειάζεται. Σήμερα λέμε ή τότε. Ναι, ο Δημοκρότος θα λέγει ναι, ακυρώνουμε δεν μου χρειάζεται. Θα σου λέγει μπορώ εγώ να ζήσω μια χαρά σε ένα σύμπαν το οποίο δεν έχει λογικότητα. Στην ανθρώπινη μου ζωή έχω λογικότητα και έχω σκοπούς και θέλω να είμαι ηθικός. Αλλά αυτό είναι κατασκευές ανθρώπινες. Άρα στο ανθρώπινο μικρό μου σύμπαν, είμαι τελεολόγος γιατί ο άνθρωπος είναι έλογον. Αλλά όχι στη φύση. Κάποιοι το δέχονταν. Η τελευταία ερώτηση, η δεύτερη ήταν με το Δαρβίνο. Συγχωρείτε άμα θέλετε να πω, δεν είναι λίγο μεγάλη. Έχει να κάνουμε την πρώτη ερώτηση. Μου δίνεται η αίσθηση, και γι' αυτό επιμένω και γι' αυτό είναι ερώτηκα, την απορρίπτουμε την τελεολογία επειδή μας βολεύει. Μου δίνεται η αίσθηση ότι η τελεολογία, αυτός ο τρόπος να βλέπεις τα πράγματα, να βλέπεις κόπος τα πράγματα, είναι με έναν τρόπο κάπου συστατικό στοιχείο του μυαλού. Το ανθρώπινο μυαλό. Δόθηκε με εξήγηση ότι αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στη θρητογραμμά μας, στο εξέλιξή μας, σε οτιδήποτε τέτοιο. Αλλά η ερώτηση είναι σημαντικά, μήπως δεν είναι, μήπως είναι κάτι τελείως άρχιστο, η τελεολογία. Κάποιοι βιολόγοι δεν ξέρω. Εγώ άκουσα ότι υπάρχει και ένα γονίδιο τελευταίο που το ψάχνουμε, που είναι τη θρησκευτικότητα στο γονίδιο. Δεν κάνω πλάκα, το έχω δει. Αν αποδειχτεί ότι είναι γονίδιο η θρησκεία, τότε δεν ξέρω τι να πω. Είναι η προδιάθεση να ισχυθούμε κάτι στο οποίο θα φαντώνουμε. Και άμα ισχύει αυτό τώρα, τι συζητάμε. Αν μπορώ να συμβάλλω κάτω σε αυτό το θέμα. Τελεολογία. Ας πάρουμε το εξέλιξης πάλι. Το είπε το γράφετο γράφος του Ξεγβίου. Ένα παιδάκι, λοιπόν, πολύ έξυπνο, περπατάει με το πατέρα του στο γάσος και είναι άνοιξη και βλέπει όλοι τα λέντερα και μάτια του να κάνουν φύλλο. Και προχειθεί και πέρυσι και πρόκριση και ρωτάει το πατέρα του, γιατί παπάς την έγινε αυτό τα φύλλα να βγει μετά, δέντρα να βγάζουν φύλλα τον Αμπρίιο και να μην το βγάζουνε τον Άγγιστο και να μην το βγάζουνε το Γενάριο. Ο πατέρας λοιπόν λέει το εξής, αυτό που δεν είναι δερφυλλική εμπειρία, και θα πω ότι δεν είναι δερφυλλική εμπειρία μετά. Παιδί μου, βγάζουνε τα φύλλα της τώρα, για να έχουν αρκετό χρόνο μπροστά με τη δέση του ίδιου, να μαζέψουνε τριτικές ουσίες, να συθέσουνε ζάκαρα, να φτιάξουν χαρμούς, να προλάβουν χαρτί, να δέσουν και να απομαζέψουν το φυτό. Ωραία, τι είναι το εμπειρικό φύλλο? Υπάρχει σκοπό, πίσω από όλη τη συνέχεια, το εμπειρικό φύλλο. Έρχεται ο δερφυλλός και λέει, κακώς ο μπαμπάς είπε αυτή την απάντηση. Η σωστή απάντηση είναι η εξής, ότι όσα δέντρα βγάζανε τα φύλλα του στο Γενάρι, μαρενώτησαν τα φύλλα τους και αυτό ήταν το πρώτο δέντρο. Όσα δέντρα βγάζανε τα φύλλα του στον Ιούνιο, δεν πρόλαβανε να κάνουν καρπούς και αυτό ήταν το τέλος τους. Άρα τι επιζύγει αυτό που οι νόμοι της φύσης, πώς το θέασαν, μέσω μιας διαδικασίας εκατομμυρίων χρόνων, που δεν ήταν καρφιτό, ήταν κάτι άλλο και κάτι άλλο και κάτι άλλο, και συναμπολογήθηκε αυτό το πράγμα. Αν ανά πάσα στιγμής της διαδικασίας της μαχρόπλησης που μας έδωσε το φυθό, ήταν αυτό που ευλουούσε το φυσιό πράγμα. Τα άλλα απλώς δεν επέζησαν, τα χαζόντα έμπαιραν τόσο πολύ. Καβουγενή ανδρόπρωρα. Συμφωνεί, συμφωνεί η λευθέρη. Το ίδιο είπαμε. Το ίδιο, το ίδιο. Υπάρχουν άλλοι ερώτησες. Έχουμε δύο ερωτήσεις. Αν δεν έχουμε άλλοι ερώτησες, θα επανέβουμε. Αν δεν έχουμε άλλοι ερώτησες. Το νόημα των πραγμάτων, της ζωής ή γενικώς? Δεν νομίζω ότι συνδέεται κάτι με αυτό που είπα. Δηλαδή, σε άλλο κομμάτι, αν πηγαίναμε της αριστοτελικής, να το συζητήσουμε όταν μιλάει για το νου, ας πούμε, για πώς λειτουργεί η σκέψη. Αλλά εδώ δεν βλέπω κάτι. Ή, αν θέλετε, μια διαφορά της αρχαίας σκέψης από τη νεότερη, είναι ότι το υποκείμενο της γνώσης δεν επηρεάζει το αντικείμενο. Δηλαδή, γνώση δεν είναι κατασκευή και σύνθεση. Είναι σύλληψη. Δηλαδή, ο κόσμος υπάρχει, είναι ανεξάρτητος από εμάς, το μοντέλο που λειτουργεί στο μυαλό τους και στο πλάτο και στο αριστερό, είναι η όραση. Αυτό είναι το μοντέλο. Δηλαδή, το ορώμενο, το ορατό, υπάρχει ανεξάρτητα να το βλέπω εγώ. Χρειάζεται το φως για να φωτιστεί. Και εγώ θα πω ότι αυτό που βλέπω είναι μια παράσταση που παράγω εγώ, αλλά επειδή έρχεται από το ορατό αντικείμενο. Άρα, τα πράγματα από μόνο τους θα έλεγε ίσως ότι δεν έχουν νόημα. Δηλαδή, αν και δεν θέλω να πω σε ένα θέμα που είναι δύσκολο και να το απλουστεύσω με μία υποτίθυπος, οι επανάσεις του Descartes, που λέγαμε πριν, το σκέφτομαι ότι θα υπάρχουν. Δηλαδή, το βασικό είναι το εγώ. Δηλαδή, εγώ σκέφτομαι και όχι ο κόσμος. Ενώ για τους αρχαίους το βασικό είναι εσείς ένα κομμάτι της φύσης. Δεν είσαι τίποτα παραπάνω. Τυχαίνει να είσαι το υποκείμενο της γνώσης, αλλά είσαι ένας φυσικός οργανισμός σαν τους άλλους. Άρα, έχει μία πρωτοκαθεδρία το αντικείμενο της γνώσης σε σχέση με το υποκείμενο της γνώσης. Τώρα, εγώ βέβαια, δεν ξέρω πως επαγγηματική διεστοφή προχωρήσαμε να το κολλήσουμε στο κείμενο και αναλογιέμαι αν είναι σωστό να πούμε για το δεύτερο απόσπασμα. Είμαστε εδώ το ευρύτερο πλαίσιο για να το σχολιάσουμε, αλλά ότι είναι ένα κακό επιχείρημα. Δεν ξέρω με ποια έννοια πρέπει να πούμε ότι είναι επιχείρημα αυτό που λέγεται εδώ. Γιατί η ευκριμή του αυτομάτου, νομίζω, μας ανοίγει τα μάτια στο γεγονός ότι η ιδιόγραση στο τέλος ήδη προϋποθέτει λύση. Έτσι, δηλαδή το αυτόματο ορίστητος προς το σκοπό είναι αυτό που φαίνεται σαν να έχει σκοπό. Και άρα και θα έλεγα ότι και το συμπτωματικό ορίζεται ως προς το σκοπό. Δηλαδή, ήδη το πετύλαιο έχει τεθεί με έναν τρόπο. Και αυτό τελειάζει και πολύ ωραία με το γεγονός ότι βρισκόμαστε στις απορίες. Δηλαδή, βρισκόμαστε μπροστά σε δύο λύσεις. Και ψάχνουμε. Και αρθηταλαντευόμαστε. Λέμε, είναι αυτή ή είναι η άλλη. Οπότε, εμείς έχουμε ήδη ταχθεί με την άλλη και κρύβουμε την αυτή, που δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς, όμως. Είμαστε σαν πορεία. Είναι πολύ σωστό αυτό από την άμπστου, την οσοφκή γενικότερα μιλώντας. Δηλαδή, ότι πραγματικά υπάρχουν τέτοια ερωτήματα, στα οποία πρέπει να πάμε από τη μία για την άλλη. Λοιπόν, οπότε, αν η τύχη και το συμπτωματικό ορίζεται ως προς το σκοπό, τότε αυτό που λείωρας στο τέλος δεν είναι τρελό. Γιατί? Γιατί ο μηχανισμός, πράγματι, μπορεί να μου εξηγήσει πώς πέφτει η βροχή, αλλά γιατί υπάρχουν οι υποχές. Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει εδώ. Μετά στη συνέχεια πλέω ότι είναι συχνά για το χειμώνα, αλλά αν συνέβαινε τον άγγουστο θα το λέγαμε συπτωματικό. Άρα, δεν μας βοηθάει σκέτος ο μηχανισμός. Και άρα, εδώ, όταν μιλάει για τύχη, όσο για μας να μας φαίνεται κουφό, μιλάει για το μηχανισμό, για το κατανάκι μιλάει. Και ότι αυτό το κατανάκι το μηχανιστικό δεν μου αρκεί απλώς. Αυτό λέει. Είναι συνάδελφος φιλόσφος ο κ. Καβουλάχουσα για να καταλάβει για τη λεπτολογία που λέγαμε, έχεις δίκιο. Δηλαδή μπορεί και το σύμπτωση, ανταγρασικά το πέρασε λιγάκι, δεν είναι όπως λέμε σήμερα εμείς το σύμπτωση. Είναι το συμπερβικός, το συνέβαιο, που σημαίνει κάτι που γίνεται χωρίς να σημαίνει κατανάκιν σπάνιο. Οπότε θα μπορούσε ίσως κάποιος να στηρίξει τον Αϊσοτέλη και να μην πει ότι είναι όπως το κατανάκι για λόγους ρητορικής παρουσίας. Δεν είναι ένα νοκάουτ επιχείρημα, δεν είναι απόδειξη. Είναι σαν να προϋποθέτει το κριτήριό του και να του λέει ότι με βάση αυτό εγώ τώρα κρύμα. Πού πάτε να φτιάξετε όλη την τάξη του κόσμου. Έτσι, αυτό όμως. Που δεν έχει και άδικο να πούμε την αλήθεια. Γιατί και σήμερα αυτά οι εναπορίες συνεχίζουν να είναι εναπορίες και στην επιστήμη νομίζω. Τώρα, εγώ βέβαια δεν οσθάξω εναποράφια. Ναι, μη το λες πολύ δυνατά. Αλλά και οι επιστήμονες παρκαλέπτουν να μην μου πεις τώρα. Ναι, όμως, εντάξει. Άλλη ερώτηση. Α, λοιπόν, τι είναι πάλι ο κύριος Πέτρος, άλλο ο Πέτρος. Εγώ θέλω να ρωτήσω αυτό που είπατε για τις αρχές του Αριστοτέγιου. Ναι. Οξυγούν ένα όκρυο υποδόμημα σε σχέση με τις αρχές του Νέφθονα και τα λοιπά και τα λοιπά. Πώς αυτός φτιάγει ένα υποδόμημα το οποίο είναι συνεπές ως προς τις αρχές του. Η εποχή εδώ είναι πώς είναι συνεπές ως προς τις αρχές του όταν μας λέει ότι, παραδείγματος χάρη, οι πλανήθες έχουν ένα θείο υποδόμημα ότι είναι με πλουσία άρα τους αφήνουμε απ' έξω από τη λογική τους. Ένα δεύτερο θα ήθελα να ρωτήσω πώς, γιατί, αφού σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Αστοτέλης, τα φυσικά τουλάχιστον είναι λάθος, γιατί τόσα χρόνια κάναμε για να βρούμε αυτά τα λάθη σαν επιστήμη. Ένα τρίτο, μήπως ο τελογίας του, ο Αριστοτέλης, ή τον άλλο, οδήγει στις θρησκείες της Μοναδιστικής? Το δεύτερο, νομίζω ότι πολλά πράγματα που νομίζαμε για πάρα πολλά χρόνια ότι είναι έτσι, κάποια στιγμή ανατράπηκαν. Δηλαδή, κάποια στοιχεία δεν είναι τόσο απλό να απορρίψει τον Αριστοτέλη. Ήταν πολύ δουλειά και χρειάστηκαν ογκώληθες της μορφής του Χαλιλαίου και του Νεύτωνα. Δεν είναι τόσο απλό. Ένα εωλιστικό σχήμα το οποίο εξηγεί τα πάντα. Το πρώτο που λέτε δεν ισχύει. Είναι μια πολύ ορθολογική εξήγηση. Λέει ο Αριστοτέλης τι είναι η φυσική κίνηση αυτή που δεν την προκαλεί ένα κοινό νέο που επεμβαίνει. Όλες αυτές τις σώματα, αν φύσουν ένα ελεύθερο σώμα ή θα πάει προς τα κάτω ή θα πάει προς τα πάνω, τί και με τους πλανήτες. Και αναγκάζεται και πολύ έξω να κάνω τίποτα νόμο να πω ότι θα πρέπει να υπάρχει και μια κυκλική κίνηση φυσική. Διότι κανείς δεν σπρώχνει τον πλανήτη. Δεν υπάρχει θεός που το βάζει σε τάξη στο Αριστοτέλη. Άρα η ύλη τους είναι μια τέτοια ύλη που επιτρέπει μόνο την κυκλική κίνηση. Δεν υπάρχει θεός. Τουσία λέγεται γιατί είναι το πέμπτο στο πέμπτο στοιχείο. Πέμπτη ουσία, τέσσερα στοιχεία του εμπεδοκλή και πέμπτο είναι αυτό. Το άσχετο μετά του δώσανε άλλη σημασία στη λέξη. Οι πλανήτες, δηλαδή πάνω από τη Σελήνη, εφόσον όλοι πιστεύουν ότι κινούνται με κυκλική κίνηση τα αστέρια και οι πλανήτες, θα πρέπει να έχουν μια δική τους ύλη, η οποία δεν τους επιτρέπει να πέσουν. Αν είχαν ύλη σαν τα άλλα σώματα, θα πέφτουν, δεν πέφτουν. Κέντρο Υγείας είναι έτσι. Άρα κινούνται κυκλικά, πρέπει να έχουν μια ύλη διαφορετική, πρώτο σώμα τη λέει η πέμπτη ουσία, η οποία τα κάνει και κινείται. Δηλαδή αποδίδει την κίνηση του πλανητός σε μια ειδική ύλη που έχουν. Δεν είναι παράλληλα. Κατά τη γνώμη είναι μια προσπάθεια να μπαλώσεις μια τρύπα του συστήματος σου με ένα σωστό τρόπο. Το τελευταίο είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον, ξεπερνάει αυτά που θα πούμε, αλλά είναι εντυπωσιακό το αντίθετο από αυτό που λέτε. Ότι ο Αλπός κατάφερε στο τέλος και συνυπήρξε με τις θρησκείες. Δηλαδή ένας φιλόσοφος που είναι, ας πούμε, το επίκεντρο της αραβικής φιλοσοφίας, και μετά της Μεσαιονικής, όλοι αυτοί και ο Θωμάς είναι επίσκοποι, δεν είναι φιλόσοφοι που διδασκάσαν στο πανεπιστήμιο, ο Θωμάς ο Κακκινάκης και οι υπόλοιποι. Ένας φιλόσοφος ο οποίος λέει ότι ο κόσμος δεν γεννήθηκε από κανέναν, είναι αγέννητος. Ότι ο Θεός δεν επεμβαίνει στον κόσμο, αν υπάρχει, δεν παίρνει θέση περίπου και σίγουρα δεν προνοεί για τους ανθρώπους, ότι η ψυχή δεν είναι αθάνατη αλλά πεθαίνει μαζί με το σώμα και αυτό, εμένα, μου είναι τεράστια απορία πως ήταν αριστοτελικά, θεοκρατικά, στην ουσία καθεστώτα και φιλοσοφίες, ας πούμε, όχι πως ο Αριστοτέλης οδήγησε προς τα εκεί, το αντίθετο μου κάνει φοβερή έντυπωση. Πως κατάφερα και συνδύασαν την πίστη, μπορεί να είναι η διπλή αλήθεια που λέγανε, έτσι, άλλο στο σπίτι μου, άλλο τι πιστεύω και ακόμα σήμερα φαντάζομαι πολλούς ψυχικούς επιστήμιους να τους ρωτήσεις, θα σου πω, άλλο η πιστήμη και άλλο η πίστη, πως έτσι πρέπει να το λύσανε, δεν ξέρω. Βέβαια, η τελεολογία τον έσωσε, μήπως οφείλεται σε αυτό. Μπορεί, μπορεί, ναι, εντάξει, αν έλεγε το επίκουρο ή του δημοκριτού, φυσικά θα μπορούσε να επιβιώσει το χριστιανισμό, δεν χωράει συζήτηση, αλλά τον να πεις ότι υπάρχει σκοπό στα πράγματα, αλλά δεν είναι θεϊκός σκοπός ο Αριστοτέλης, δεν τον έφτιαξε κανένας, δεν τον καθόρισε. Από μόνο του το κάθε είδος, τι είναι στην εντελέχεια του που λέγαμε πριν, τι είναι η εντελέχεια ή πραγμάτος του είδους, γιατί έναν άνθρωπο η εντελέχεια του είναι να είναι έλογος, αρθημελής και 40 χρονών. Αυτό είναι η εντελέχεια του ανθρώπου. Και να μπορεί να κάνει παιδιά ώστε να συνεχίσει, δεν υπάρχει, κανείς δεν καθόρισε αυτό το... Δεν έχει άλλο σκοπό ύπαρξης ο άνθρωπος, ούτε να φτιάξει πόλη, ούτε ξέρω και εγώ, στο επλαίσιο της φυσικής, σαν βιολογικών. Ωραία, ακόμα, το μότο μας είναι μέχρι που να εξαμπληθεί και... είχαμε δυο μιλουδίες, κοντέρνουμε στα όρια της εξάμπλησης, αλλά νομίζω μπορούμε να δούμε μια-δυο ραθμίσεις ακόμα. Κάπου από πέρα. Όχι, τότε πάμε στο στέφνι. Εγώ ήθελα να τονίσω λίγο την απορία που δεν είναι και δικιά μου, που λέχτηκε πριν. Πώς αντέξει δυο χιλιάδες χρόνια ο νόμος της γίνησης που έλεγε ρητά, ότι ένα σώμα πέντε φορές βαρύτερο από ένα άλλο, αν τα αφήσεις εδώ, το ένα θα πάει πέντε φορές πιο γρήγορα στο άλλο. Αν όποιος δίκοται άνθρωπος, αν του βάλεις στο ένα χέρι μια πέτρα και στο άλλο μια κομματική μολία ας πούμε και τα αφήσεις, θα δείτε ότι πέφτουν ταυτόχρονα. Λοιπόν, θέλω όμως να τονίω σε μια προσωπική μου απάντηση. Η δύναμη του δόχο, όταν έχεις ένα τεράστιο σύστημα, που εξηγεί ότι όλο το κόσμο, η δυνατότητα του ανθρώπινου μυαλού, όταν παγιδεύεται σε στήματα σκέψερ, να βγει έξω από αυτά και να τα δει εξωτερικά, όπως βλέπουμε, σε μικρότερη κλιματική και σύγχρονη επιστήμη. Μπορώ να σας δώσω αυτή την ιδέα πριν από 30-40 χρόνια, δεν έχω δικά ποιόγοι, δεν μπορούσα να τη δούνε, γιατί είμαστε εχμαλωτισμένοι σε παγίδες σκέψης, σε σχήματα ερνηνευτικά τα οποία θα έχουμε αγαπήσει, τα ξέρουμε, μας είναι η υγεία. Άρα ο συντηρητισμός είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπινου μυαλού. Τώρα τότε έπαιρνε 2.000 χρόνια για να... αυτό σήμερα μπορεί να μας παίρνει 20, αλλά συνεχίζει να είναι ένα στοιχείο της σχέση μας με τη γνώση. Σε αυτό που λες το πρώτο, ίσως σώθηκε ο Αριστοτέλης από τέτοιου είδους διαψεύσεις, επειδή ποτέ δεν διατύπωσε με μαθηματική μορφή νόμο. Λέει ανάλογο, δηλαδή με περιφραστικό τρόπο, αλλά δεν θα κάτσει ποτέ να γράψει μια... ώστε να πει ο άλλος πέντε φορές, θα σου πει μεγαλύτερα, θα πάει πιο γρήγορα όσο πιο βαρύ είναι. Ανάλογα. Ανάλογα σημαίνει... Ναι, ανάλογα μπορείς να βάλεις πάλι την αντίστοιξη του αέρα σκέψου πάλι, το ότι ρίχνεις ένα από τον πύργο της Πίζας που δεν υπήρχε, μια πέτρα, ένα συντηρέν και ένα πούπουλο. Θα έπρεπε να πέσουν την ίδια στιγμή. Με βάση του Γαλιλαίου, δηλαδή, και αυτό είναι κόντρα στην εμπειρία. Δηλαδή, ότι τα βαριά πράγματα, τα πιο βαριά πέφτουν λίγο πιο γρήγορα, είναι κοντά στο κοινό νου. Δεν ισχύει, δεν ισχύει. Όταν γίνεσαι στην εμπειρία, διότι το που κάνεις, σε ανθρώπους δεν θέλω να... πάρεις το ένα χέρι σου και τα κλειδιά κρατάς και στο άλλο ένα μολυμπάκι. Εσθάνεσαι ότι το ένα σε πιέζει και θέλει οπωσδήποτε. Να πάει πιο γρήγορα. Και του λες, αν τα αφήσεις τώρα πιο γρήγορα, σου λέει τα κλειδιά και εμπρόντιποι όλοι οι άνθρωποι, όταν τα αφήνουν να βλέπουν, να πέφτουν τα δώχνα. Άρα πράγματι, αριστοτελικά σκυφτόμως, θέλω να μείνω στην ιδέα της φυλακής σκέψης, που είναι αυτά τα συστήματα. Έτσι. Είναι τα δόγματα, είναι πάρα πολύ ισχυρά. Ναι. Τις πονόφουλες. Είναι γιατί μας αρέσουν οι βεβαιότητες. Έτσι. Είναι η ασφάλεια. Θέλω να ρωτήσω, όταν δεν αναφερθεί για το παγκόσμιο, το θέμενα μαθηματικά. Αυτό με ενδιαφέρει πάρα πολύ και τη σχέση του πλάτωνα με τα μαθηματικά. Είπατε πριν ότι ο ο αριστοτέλης δεν τα διατύπωσε με μαθηματικές εξόδους, γι' αυτό ήταν μια χαρά. Ποιος? Ποιος. Όπου η πλατωνική θεωρία, οι πλατωνιστές, δέσανε με τα μαθηματικά και χάρη σε αυτό μπόρεσαν να είναι αποδεικτοί. Ναι. Αν δεν είναι σύμπτωση, δεν μπορεί να είναι σύμπτωση, το γεγονός δηλαδή ότι όλη η μεγάλη μαθηματική του τέταρτου αιώνα είναι μέσα στη πλατωνική ακαδημία ή δίπλα, σημαίνει ότι αυτό δεν ήταν συμπτωματικό, δηλαδή προφανώς... Πώς συνδύαζε την πλατωνική θεωρία των ιδεών, σίγουρα είναι κάτι εφηρεμένο, όσο η μαθηματικά είναι εφηρεμένη. Ναι, ναι. Τα μαθηματικά, δηλαδή πώς τα βουλεύανε εκεί στη Λατόκοπο, στη ακαδημία. Είναι ας πούμε το κομμάτι που υποτίθεται πήρα από τους Πιθαγορίους, δεν το είπε ποτέ ο πλατωνιστός, αλλά στα λεγόμενα άγγραφα δόγματα που τα σώζει ο εξοτέλης, ποτέ έχει μια προφορική διδασκαλία διαφορετική από την γραπτή, εκεί δεν υπάρχει το αγαθό, υπάρχει το ένα. Δηλαδή, η δομή, ειδικά της θεωρίας αριθμών, των αριθμητικών σχέσεων, το ένα και το δύο, για τον πλάτωνα και για την πλατωνική παράδοση, σαν να έκλειναν το μυστικό του κόσμου. Το ένα είναι η σταθερότητα, ο καθορισμός, η τελειότητα, αυτό που θα λέγαμε συγκεκριμένο, και το δύο είναι το αόριστο. Και την έκανα αόριστο, τη διάδα που σημαίνει προσδιόριστο. Δηλαδή, ο κόσμος μπορεί να συνδυφθεί ως μια σύνθεση στοιχείων σταθερότητας και στοιχείων αναπροσδιοριστίας. Συνήθως, θέλεις να πεις ήλι και είδος, δεν απέχει πολύ. Η ήλι του Αριστοτέλη είναι η διάδα του πλάτωνα. Γιατί τα μαθηματικά του σχεδόν ήταν τριμμένα, έτσι πολύ κομψό τρόπο, σαν να κρύβανε το μυστικό των πραγμάτων. Και το δεύτερο σχέδιο που θα μπορούσε να πει κανείς είναι ότι από ανεξάρτησης πηγές, την ίδια εποχή που θεμελιώνεται η φιλοσοφία θεμελιώνεται για τα μαθηματικά. Δεν ξέρει κανείς ποιος προηγήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Αυτό δεν είναι λειμμένο ακόμα το πρόβλημα, δηλαδή αν οι μαθηματικοί πήραν από τους φιλοσόφους ή οι φιλόσοφοι από τους μαθηματικούς, δεν είναι καθόλου δεδομένο. Κάποιοι θα πούνε ότι πολύ από την ορολογία των μαθηματικών είναι πολιτικά το λήμμα, το αξίωμα, ότι είναι από την πρακτική του δικαστηρίου περισσότερο, δηλαδή ότι προηγήθηκε, ας πούμε, η έλογη διαβίωσης της πόλης και ήρθαν τα μαθηματικά και πήρα λέξεις, δεν τα φτιάξαν από την αρχή, ας πούμε. Αλλά ας πούμε ο Παρμενίδης, που θεωρείται ένα κρίσιμο, γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας, πιο κρίσιμο στοιχείο από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, γιατί μετά το Πλάτωνα μπορεί να το φτιάξει, ας πούμε, από τον Ιδάκητο και του Παρμενίδη. Υπήτρωσε αυτός ο τύπος, ας πούμε, ξανακά του 500, ας πούμε, και έχει μια λογική απόδειξης συλλογισμού και απόδειξης που θα είναι πολύ ενδιαφέρον, αν ξέραμε ότι υπήρχαν μαθηματικά εκείνη την εποχή, τα πρώτα στοιχεία γράφονται το 430, λένε, από τον Ιποκράτη απ' τοιχείο. 430 είναι πολύ πριν τον Πλάτωνα, δηλαδή είναι πολύ ενδιαφέρον και ψάχνουν η μαθηματική ιστορική των μαθηματικών, έχουμε λύση. Αυτό θα ήταν πολύ σημαντικό για να καταλάβουμε λιγάκι την ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης στην Ελλάδα. Αν τα μαθηματικά είχα προηγηθεί και ξαπνικά έχεις στοιχεία, δεν μπορείς να μην το θαυμάσεις αυτό, δηλαδή η λογική του Αριστοτέλη και τα στοιχεία του Ευκλίνα να τα διαβάζεις δίπλα-δίπλα, δεν ενδιαφέρον. Αλλά είναι πολύ ωραίο θέμα αυτό και δεν μπορώ να πω ότι το ξέρω και το καλύπτω. Έχουμε δύο επίσης ακόμα. Κύριε Αγγελάκη, μία από τον κύριο Χριστάκη, αλλά σύντομα παρακαλώ. Υπάρχει συνδέσια σημαντικά με αυτό το θέμα της ιατριόνιας γωγής με την πλατωνιτσή εταιρεία της ιόνιας. Αν σκεφτείτε ότι ο Θαλής από τον Πλάτων απέχει 200 χρόνια, δηλαδή είναι τεράστια η διαφορά. Ο Θαλής επίσης δεν έγραψε τίποτα. Επομένως, από προφορικό λόγο, το τι έφτασε ο Θαλής, ας πούμε, αναφέρει στους πλατωνικούς διαλόγους μέσα σε ανέκδοτα, ότι έπεσε σε ένα λάκκο, γυρτούσε τα στέρια. Είναι περισσότερο το να αναφέρει ο Αριστοφάνης σαν άνθρωπος Θαλής, δηλαδή ήταν περισσότερο αυτό που λέμε εφτά σοφή, δηλαδή ότι αν ασάσου έλυνε πρακτικά προβλήματα, ήταν διάσημος γι' αυτό, αλλά ήταν μυθική μορφή. Αν ο Αριστοφάνης δεν μας έδειγε μετά ότι είναι ο πρώτος φιλόσοφος, δεν θα σκεφτόταν ποτέ κανείς να κάνει το Θαλή αρχιηγέτη της φιλοσοφίας, ας πούμε. Μαθητές του Θαλή, ο Αναξαδόρας, ο Αναξίμαντος, αυτοί δεν ήρθαν με τα άλλα, πάλι είναι πολύ κοντά. Από τον Θαλής, από τον Αναξίμαντο, είναι 15 χρόνια νεότερος ο Αναξίμαντος και άλλα τόσο, δηλαδή είναι αρχές έκτου αιώνα, με τις αρχές τέταρτου που είναι ο Πλάτων, είναι πάρα πολύ μακρινή η απόσταση. Δηλαδή σκεφτείτε, κάνετε την απόσταση, δηλαδή πριν το 1821, τόσο πίσω είναι αυτά τα γεγονότα των 200 χρόνων, δεν είναι λίγο. Άρα το φτιάχνουν από την αρχή του πράγματος, δηλαδή εγώ πιστεύω ότι η φιλοσοφία ξεκινάει με τον Πλάτων. Δηλαδή ο Πλάτων ορίζει τι είναι η φιλοσοφία, ποιο είναι το Βελιναϊκές της, τι θα εξηγήσει, ποιο... Όχι ότι δεν υπήρχαν προεδομές στον χαστίτης, αλλά είμαι σίγουρος ότι αν ρωτήσεις στον Παρβενή τι είσαι, αποκλείντας ο παντούς ο φιλόσοφος, δεν υπάρχει κανένα λέξη, έτσι, τι είσαι ποιητής θα έλεγε μάλλον, ξέρω, ποιήμα έγραψε. Ο κ. Χρυστάκης και νομίζω να είναι και τελευταία... Όλα τα κείμενα που χαρακτηρίζονται σήμερα σαν φιλοσοφικά, δεν ήταν παρθενογέννα εσείς, ήταν κείμενα τα οποία προκύψανε πολλούς κοινωνίες ανθρώπων οι οποίοι είχαν μια... Δηλαδή, ήταν πολιτείες με λίγους κατοίκους. Ήταν πολιτείες πολύ μικρότες από τον Ιράκη. Ήταν λίγος πολύ γνωριζότους. Όμως, έργα κάνουνε μεγάλα έργα που μπορείτε να γνωρίσετε, περισσότερα έργα που κάνουνε, κρατούσανε δουλειά περισσότερων ανθρώπων. Ο πόλεμος ήταν επίσης μια δουλειά η οποία ανταπτύσσε τη συνεργασία των ανθρώπων. Για να τις εννοηθούνε και να μπορέσουν να συντονιστούν, όλοι αυτοί οι άνθρωποι χρειαζόταν έναν λόγο ή κανό να τους κρατήσεις σε συνοχή. Αυτός ο λόγος, πράγματι όπως το είπατε στις προηγούμενες, είναι απόλυτα. Μόνο που θέλω αυτό που είπατε θα το να γίνει θύμα. Ότι δηλαδή οι σχολές, η Ακαδημία του Λάδουνα ή του Λύκειου, Αριστοτέλευση, ειδικότερα σχολές, ήταν τόπο που χρήστονταν οι πολύ άνθρωποι μαζί. Και η ποιθό και η διδασκαλία που είχαν αφιάβει και χάπτοντουσαν αυτόν τον λόγο, ήταν δηλαδή αποκοιήματα μιας κοινωνίας η οποία έργαζε μπροστά της να κάνει κάποια έργα. Έτσι και τα μαθηματικά. Το να αποδείξει δηλαδή κάποιος ότι φεύγει το πυθαγόρι στο θεωρημά του και μετά να βρει και ότι η ρίζα είναι ένας άλλης αριθμός και να σπάξει και κατωγόγει, δηλαδή αυτό σήμανε ότι για αυτό είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Ήταν κάτι, άντε, αποδείξαν λίγα θεωρημακάκια. Αν παρακάλετε, αφνίσυμα το τεράστιο δραστηριότητα μια εποχή που δεν γνωρίζαν ή μάλλον δεν μπορούσαν να αποδείξουν το πυθαγόρι. Το πυθαγόρι δεν το ξέραν και οι χεινές, το ξέραν και πολλοί άλλοι. Ίσως και πριν από τον πυθαγόρι. Αλλά η αποδείξη του πυθαγόρις σήμανε μια κοινωνία η οποία επεκτείνονταν με οριζόνια και όχι κατακόρυπα, όχι κάθαρσα. Άρα μπορείτε να είστε να πείτε ή να υποθέσει μια εικασία ότι τα μαθηματικά έπαιρνε προϊόν της δημοκρατίας ή η δημοκρατία έπαιρνε προϊόν του μαθηματικότητα. Ήταν δύο ανθρώπινα τεχνίματα, τα οποία το ένα βοήθησε το άλλο ή γεννηθήκαν μαζί να δείδουμε παιδιά μιας ελληνικής στάσης ζωής. Συμφωνώ απόλυτα με ό,τι λέει. Λοιπόν, θα έχουμε ένα σχόλιο και θα είναι και το τελευταίο. Θα το γράψω λίγο μαζί σας, γιατί είχα την έννοια της αξίας, όπως η κυρία μου είπε. Και δεν θα πω πολλά. Παρακαλώ όποιος θα θέλει να διαβάσει έτσι το αξιονεστή περίπτου. Μαζί με τους πρώτους στήθους και της ηλιάδας και της οδύσσιας. Ή δυνατόν έχοντας δικαίωση του αρχικού κοινού. Είναι μια φοβερή επιχειρία. Άξιο δυστυχώς και με άλλη κάποια μία ζεύρα. Καλείζουμε, γιατί αλλιώς δεν φαίνεται πως ο Κάτσιος είναι. Αυτό το αξιονεστή περίπτου, η έννοια της αξίας, είναι αυτό που ενώνει τη δημοκρατία το μαθηματικά και το σωτηρία. Ωραία, ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστώ πολύ.
|
