| Interviewee Dallas, Loukas Date interview: 2014 November 13 Language Greek Extent 1 digital file : MPEG-4. Credit Line United States Holocaust Memorial Museum Collection, courtesy of the Jeff and Toby Herr Foundation: και κάποια στιγμή ΕΚΟΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤΟΥΣΑΝΤ� Εντάξει, ωραία, γιατί εγώ έχω βροντερή φωνή και δεν κάνει να μιλάω πολύ δύνατα. Τρία, δύο, ένα, πάμε. Γεια σας, χαίρομαι πολύ που ήρθατε να μας συναντήστε. Μήπως μπορείτε να μας πείτε το όνομά σας? Λέγομαι Λουκάς Δάλλας, τον Νικολάου. Κύριε Δάλλα, πότε γεννηθήκατε? Στις 24 Σεπτεμβρίου του 1931. Και πού γεννηθήκατε? Στην Καστοριά. Η οικογένειά σας αποτελούνταν από πόσα άτομα? Η οικογένειά μου αποτελούνταν από 6 άτομα. Τέσσερα αδέρφια και ο μπαμπάς μου με τη μαμά μου. Εσείς σε ποια σειρά ήσασταν? Τελευταίος, ο μικρότερος. Ο μικρός. Ήθελα να σας ρωτήσω το σπίτι σας πού βρισκότανε. Βρισκότανε επάνω στο δίπλα στο υδραγωγείο, επί της οδού Βουρήου Πύρου 14. Αυτό ήτανε κοντά στη συνοικία των Εβραίων? Ήταν σχετικά κοντά, περίπου 200-300 μέτρα. Όταν πηγαίνατε σχολείο είχατε Εβραίους συμμαθητές? Στο γυμνάσιο θυμάμαι πως είχαμε. Στο δημοτικό δεν είχαμε γιατί οι Εβραίοι είχαν δικό τους σχολείο. Είχατε πάει κάμνες φορές σε αυτό το σχολείο? Σε αυτό το σχολείο πήγα στη 5η τάξη δημοτικού και εκεί κάναμε ολόκληρο το χρόνο με δάσκαλο, να πούμε κάποιον Κωνσταντινίδη Γρηγόριο. Και είχατε Εβραίους συμμαθητές? Όχι, όχι, μόνον Έλληνες ήμασταν, Καστοριανοί. Αλλιότικα είχατε Εβραίους φίλους? Φίλους δεν είχαμε, είχαμε όμως στο γυμνάσιο κάνα δυο συμμαθητάς. Και με αυτούς παίζατε, κάνατε φιλίες? Όχι, εγώ δεν έκανα. Είμασταν μικρότεροι τότε και δεν κάναμε. Δεν είχαμε και έχτρα. Ζούσαμε καλά, κανονικά. Επομένως γνωρίζατε τους Εβραίους. Γνωρίζαμε πάρα πολύ καλά. Ο πατέρας σας είχε καμιά σκέψη, ποιο ήταν το επάγγελμά του? Ο παπάς μου ήταν γουνοποιός και πήγαινε κάθε χρόνο σχεδόν στη Νέα Υόρκη και επέστρεφε και δεν είχε σχέσεις, ας πούμε, με γουνοποιούς. Αλλά ο ένας αδερφός της μητέρας μου, ο οποίος ήταν υφασματέμπορος, είχε αρκετές σχέσεις με Εβραίους εμπόρους, ας πούμε. Εδώ στη Καστοριάνη. Εσείς πώς τους θυμάστε τους Εβραίους? Δηλαδή τι εννοείται πώς τους θυμάμαι. Ως νέο παιδί, πώς συμπεριφέρονταν, τι εντύπωση είχαν οι Καστοριάνοι για τους Εβραίους? Οι Εβραίοι ήταν φιλήσυχοι άνθρωποι, δεν δημιουργούσαν προβλήματα και ούτε θεωρούνταν από τους Καστοριάνους σαν ξένο σώμα. Ζούσαμε αρμονικά μαζί και δεν είχαμε καμιά διαφορά. Υπήρχαν ορισμένοι που τους αντιπαθούσαν? Κοιτάξτε τώρα στη ζωή, όλα δεν είναι αρμονικά. Μπορεί να υπήρξαν και άνθρωποι που τους αντιπαθούσαν, μπορεί να υπήρξαν άνθρωποι και τους κυνηγούσαν, αλλά γενικά το σύνολο ας πούμε τους Καστοριανού λαού τους είχε με καλό μάτε. Τους έβλεπε, τους καλό έβλεπε ας πούμε. Γιατί ήταν ήσυχοι άνθρωποι δραστήριοι στη δουλειά τους, είχαν όλο το εμπόριο σχεδόν στην πόλη δικό τους, αφού να σκεφτείτε ότι στην επάνω αγορά στο λεγόμενο εβραίικο τσαρσί που το λέμε, από το ύψος της ομώνιας μέχρι ένα ξενοδοχείο, παλάδιο, σχεδόν όλα τα καταστήματα ήταν εβραίικα. Και από μανάβιν μέχρι φασματέμωρον, τενεκεντζή, και ξέρω εγώ παπουτσιν, τσαγκάριδες και τέτοια, ήταν όλο εβραίοι. Είπατε προηγουμένως ότι υπήρχαν όμως ορισμένοι... Κανόνα υπήρχαν. Α, δεν ξέρετε. Όχι, δεν ξέρω, όχι. Δεν άκουσα καμιά φορά να γίνουν είτε εγκλήματα, είτε καβγάδες και λοιπά, εις βάρος των εβραίων, εγώ τουλάχιστον πότε θυμάμαι. Εσείς ως παιδί ακούσατε τίποτε να φοβερίζουν τα παιδιά, μήπως οι εβραίοι τα πιάσουν και τα βάλουν... Έτσι μας λέγανε, έτσι καθίστε φρόνιμα γιατί θα σας πιάσουν εβραίοι και θα σας βάλουν στα βελόνια. Έτσι μας λέγανε. Και αυτό τι σήμερα ακριβώς. Δεν ξέρω, δεν ξέρω γιατί μας το λέγανε. Οι εβραίοι ήταν γενικά δηλείοι άνθρωποι, δηλείοι άνθρωποι. Δεν ήταν άνθρωποι δηλαδή όπως μας περιέγραφαν ας πούμε μεγαλύτεροι θα μας βάλουν στα βελόνια. Γιατί μας λέγανε, δεν το ξέρω. Εσείς θυμάστε την περίοδο που άλλαξαν τα πράγματα στην Καστοριά, στην περίοδο της κατοχής. Δηλαδή τι να άλλαξαν τα πράγματα. Όταν έγινε ο πόλεμος, ο ιταλικός πόλεμος και μετά ήρθανε εδώ κατακτητές στην Καστοριά. Ήρθαν οι Ιταλοί και συνέχεια μετά το τέλος, όταν κατελήφθη η Ελλάδα και από τους Γερμανούς, έδιουξαν τους Ιταλούς, γιατί οι Γερμανοί με τους Ιταλούς δεν τα πήγαιναν καλά μετά την κατάραυση. Μετά τις ίτες που υφίσταντο ας πούμε οι Ιταλοί, δεν τους είχα πω η εμπιστοσύνη και τους πήραν από εδώ τους Ιταλούς και ανέλαβαν οι Γερμανοί. Θυμάστε λίγο να μας περιγράψετε τη συμπεριφορά των Ιταλών από προσωπική πείρα. Σε σχέση με τους Γερμανούς πώς συμπεριφερόνταν μεγάλη διαφορά. Μεγάλη διαφορά, οι Γερμανοί είναι τραχείς λαός, σκληροί άνθρωποι και η συμπεριφορά τους ήταν άσχημη. Οι Ιταλοί ήταν πιο ευγενικοί, ας το πούμε έτσι πιο ευγενικοί. Δεν ήταν άνθρωποι του πολέμου, άνθρωποι ας πούμε του Σκοτώμου και του Παπαρόλου, που επί Ιταλών έγιναν ορισμένες εκτελέσεις Καστοριανών, διότι σε έρευνες που έκαναν στα σποίκια τους, βρίσκανε που έκαναν όπλο, που έκαναν σπαθί, ξέρω και εγώ έκανα τέτοια πράγματα πολεμικά και εκτέλεσαν οι Ιταλοί 3-4 Καστοριανούς. Έχετε κάποιο παράδειγμα για αυτό που λέτε ότι οι Γερμανοί ήταν τραχείς, έχετε κάποιο προσωπικό παράδειγμα που το είδατε εσείς. Όχι, προσωπικό, όχι δεν έχω. Πείτε μας τότε τι άλλαξε όταν μπήκαν οι Γερμανοί. Υπήρξε ένας μεγάλος φόβος στην Καστοριακή των Γερμανών, γιατί ακούγαμε στην κλεισσούρα εξαφάνισαν όλο το χωριό στο δίστωμο, στο παρακάτω ας πούμε, και φοβόμασταν με το παραμικρό μήπως γίνει κανένα μακελείο και γίνει κανένα μεγάλο κακό στην Καστοριακή. Όταν έφυγαν οι Γερμανοί... Όχι, θέλω λίγο να κάτσουμε στην κατοχή, συγγνώμη που διακόπτω. Πήραν οι Γερμανοί εκείνη την περίοδο κάποια μέτρα εναντίον των Εβραίων. Όταν ήρθαν οι Γερμανοί, ένα από τα πρώτα μέτρα που πήραν, ήταν να γράψουν στους στίχους του σπιτιού του κάθε Εβραίου το άστρο το Εβραϊκό. Όλα τα σπιτιά όπου υπήρχαν Εβραίοι είχαν το άστρο το Εβραϊκό. Και όλοι οι Εβραϊκοί Εβραίοι είχαν εδώ στο πέτρο τους ένα άστρο σταυρό. Ούτως ώστε να φέρουν από μακριά ποιοι είναι Εβραίοι και ποια σπίτια είναι Εβραϊκά. Κύριε Δάλα, οι Γερμανοί ήταν ξένοι. Πώς ήξεραν να βάλουν το άστρο στα σπίτια τα Εβραϊκά. Ποιος τους είπε ότι αυτοί ήταν Εβραίοι. Αυτό δεν το ξέρω. Δεν ξέρω. Από κάπου πιθανόν πήγαν στο δημαρχείο να πήραν τα στοιχεία από το δημαρχείο. Πιθανόν λέω εγώ την άποψή μου. Από κάπου θα έμαθαν. Ωστόσο πώς τους ταυτοποίησαν γιατί δεν νομίζω ότι οπτικά διαφέρουν οι Χριστιανοί. Όχι οπτικά δεν διαφέρουν. Υπήρχε κάποιος που βοηθούσε τους Γερμανούς. Δεν το ξέρω αυτό. Δεν ξέρω. Εσείς δεν είδατε. Όχι, όχι. Το πρώτο που ξέρω είναι αυτό που σας είπα ότι είχα το άστρο στο μπράτσο το αριστερό και το άστρο στις πόρτες τους. Τα είδατε εσείς αυτά τα άστρα. Βεβαίως τα είδα. Τα φορούσαν και τα παιδάκια, οι συμμαθητές σας το γνωρίζουν. Όχι, όχι τα παιδάκια, οι μεγάλοι τα φορούσαν. Και τότε τι σκεφτόντουσαν οι Εβραίοι, οι Καστόριανοί. Οι Εβραίοι όλοι φοβόμασταν ότι πιθανόν να γίνει κάτι. Οι Εβραίοι ήλπιζαν μήπως τη γλιτώσουν ας πούμε επειδή και πήγαινε ο πόλεμος προς το τέλος του. Γιατί ύστερα από κανένα χρόνο νομίζω τελείωσε ο πόλεμος αλλά δεν πρόλαβα δυστυχώς. Αυτά με το άστρο και τα σπίτια τα σημαδεμένα πότε περίπου έγιναν. Όταν ήρθαν οι Γερμανοί. Δεν ξέρω σε πόσο διάστημα από την ώρα που... Θυμάστε χρονολογία. Όχι, όχι. Δεν θυμάμαι. Πρέπει να έγινε το 43-44 τότε. Εσείς μεταξύ σας όταν είδατε τα άστρα τι λέγατε. Ότι δεν είναι καλό σημάδι για τους Εβραίους. Τους ταμπάρισαν. Είπαμε ότι τους ταμπάρισαν. Δεν μας άρεσαν. Ας πούμε οπωσδήποτε δεν τους άρεσαν και τους Εβραίους. Και μετά από το άστρο τι έγινε. Πήραν κάποια μέτρα περισσότερο εναντίον των Εβραίων. Όχι, τους άφηναν τους Εβραίους και ζούσαν κανονικά όπως πρώτα. Και πότε άλλαξε αυτή η κατάσταση. Αυτό έγινε ξαφνικά. Ένα πρωί τους μαζέψανε όλους και τους πήραν ας πούμε. Τους φλύσανε σε ένα σπίτι επάνω και κοντά σε εμάς. Τώρα είναι η Λέσχη Αξιωματικό και την άλλη την ημέρα με τα James. Εσείς είδατε τίποτε όταν τους μαζεύουνε. Όχι, όχι. Δεν είδαμε. Τότε πώς το μάθατε. Ακούσαμε και στην πόλη, ας πούμε, ότι τους μαζέψανε τους Εβραίους. Αυτοί που ήταν δίπλα στους Εβραίους μπορεί και να πήραν είδηση, να άκουσανε εκεί όπου τους μαζεύανε. Γιατί εμείς ήμασταν 200-300 μέτρα μακριά. Δεν είχαμε άμεση επαφή με τα σπίτια των Εβραίων ας πούμε. Αυτοί που ήταν δίπλα πήραν είδηση. Και εκεί τους κρέτησαν πόσο είπατε. Καμιά μέρα τους κρέτησαν. Και μετά είδατε κάτι. Όχι δεν είδαμε πώς τους πήραν. Εγώ τουλάχιστον δεν μπήρα χαμάρι. Πώς τους βάλανε στα αυτοκίνητα και πώς φύγανε δεν ξέρω. Εάν τους βάζανε κατά οικογένειες ή κατά φύλλο ας πούμε. Τα είδατε τα αυτοκίνητα εσείς. Όχι, όχι. Δεν έχουμε οπτική επαφή με εκεί που είναι παρόλο που είμαστε κοντά. Δεν έχουμε οπτική επαφή για να πάμε. Μην ξεχνάτε ότι εκείνη την εποχή η κυκλοφορία στην πόλη ήταν περιορισμένη. Δεν επιτρέπονα ούτε πολύ πρωί να βγεις ούτε πολύ να καθείς πολύ το βράδυ. 7, 8 η ώρα ή 6 ξέρω και εγώ έπρεπε να είμαστε όλοι στα σπίτια. Απαγορεύουν. Αυτό περίπου πότε μάθατε ότι έγινε ότι τους φόρτωσες τα φορτηγά. Με καμιά μέρα δυο ας πούμε. Αμέσως μάθαμε. Μαθεύτηκε το πράγμα. Από στόμα σε στόμα μαθαίνετε. Και από τη στιγμή που έφυγαν οι Εβραίοι τι έγινε στην Καστοριά. Φύγανε αφήσαν τα σπίτια. Άρχισε μια εγκλασία. Μπαίνανε πολύ μέσα στα σπίτια και άνοιγαν εκεί μπαούλα ένα άλλο. Εσείς είδατε ανθρώπους να μπαίνουν. Είδα όχι να μπαίνουν. Είδα να βγαίνουν στο δρόμο να βγαίνουν πράγματα. Εγώ τα είδα με τα μάτια μου. Γιατί ο παππούς μου από της μητέρας μου την πλευρά. Είχε σπίτι το οποίο ήταν σχεδόν απέναντι. Και περνούσαν από κοικόσμος και κυκλοφορούσαν. Και βλέπαμε εκεί πέρα μεγάλους βέβαια όχι παιδάκια σαν εμάς. Που φεύγανε φορτωμένοι ας πούμε με διάφορα πράγματα. Με κατσαρόλες, με ρουχισμό και τέτοια πράγματα. Και μας μάλλονε ο παππούς μας έλεγε μη σας δω εκεί πέρα να πάτε. Γιατί οι άνθρωποι κλαίνε τώρα και δεν είναι σωστό να πάμε να τους πάρουμε εμείς τα πράγματα. Πώς ήταν αυτοί που μπαίνανε. Ήταν πολλοί, ήταν λίγοι, εσείς... Τώρα εγώ δεν είδα πέντε μπορεί να ήταν πάρα πολλοί. Δεν ξέρω. Όπως ακούστηκε ας πούμε ότι ορισμένοι έγιναν ας πούμε πρόκοψαν εξαιτίας των Εβραίων. Που μπήκαν μέσα και βρήκαν ίσως πιθανόν να βρήκαν και χρήματα, να βρήκαν και χρυσαφικά και τα αξιοποίησαν. Ακούστηκαν αλλά αν ήταν αλήθεια ή όχι... Ξέρετε εσείς ορισμένους τα ονόματά τους από αυτούς που πλούτισαν μέσα σε μια λίφτα. Όχι, όχι. Δεν ξέρω κανέναν. Πείτε ότι λεηλατήθηκαν τα σπίτια. Αυτά μετά τα σπίτια ποιος τα κατοίκησε. Κατοίκησαν Καστοριανοί και μάλιστα πολλοί από αυτούς που μπένανε μέσα. Δεν ξέρω πως μπήκαν μέσα. Αν τους έβαλαν το κράτος ή αν τα κατέλαβαν μόνοι τους δεν πιστεύω. Ότι πολλά μετά όταν επέστρεψαν οι Λύγοι τα πούλησαν οι ίδιοι, η κοινότητας οι Εβραϊκοί. Ξέρω ότι έκανα μεγάλες ανασκαφές στα σπίτια. Μήπως βρουν λίρες, μήπως βρουν κοσμήματα και τέτοια πράγματα. Αφού μπήκαν και μετά... Αφού μπήκαν, ναι, ναι. Αφού μπήκαν. Τα ψάχνανε. Μου λέτε για Εβραίους που γύρισαν, εσείς τους συναντήσετε αυτούς τους Εβραίους. Πώς? Ποιοι ήταν, θυμάστε τα ονόματά τους? Πώς δεν θυμάμαι. Ήταν ένας τζαμζής, ήταν ευγενισμένος, ο Μισέαλ ο Μεβωρά. Ο οποίος ήταν ένας εξαιρετικός άνθρωπος, χαρούμενος σε όλες τις γιορτές, σε όλες τις εκδηλώσεις της Καστολιάς. Συγγνώμη, μέχρι που πέθανε ήταν μέσα. Ήταν ένας μουσίκος, ήταν ένας πέπος, ήταν ένας μουσούλας ο οποίος είχε μπακάλικο, τα παιδιά του βέβαια ήρθαν εδώ, αλλά δεν έμειναν στην Καστολιά. Ήταν ένας ντένις, ένας μούρτος και δεν ξέρω αν είναι και κάτι κάποιοι άλλοι ας πούμε. Αυτοί που έμεναν, αυτοί που γύρισαν ξαναπήραν τα σπίτια. Ο Ελιάου που είναι και ο γιος τους σήμερα εδώ πέρα. Ξαναπήραν αυτοί τα σπίτια τους. Πήγαν στα σπίτια τους αυτοί. Και ξέρετε καθόλου πώς τα βρήκανε τα σπίτια. Οπωσδήποτε δεν τα βρήκανε όπως τα αφήσανε. Και μετά ανέλαβαν αυτοί σαν εκπρόσωποι της κοινότητας να πουλήσουν σπίτια, να τα τρακτοποιήσουν ας πούμε όπως αυτοί νόμιζαν καλύτερα. Υπήρχανε περιπτώσεις που ήρθαν να πάρουν τα σπίτια τους και δεν τα επέστρεφαν αυτοί που κατοικούσαν μέσα οι χριστιανοί. Δεν το ξέρω αυτό το πράγμα. Δεν ξέρω. Μήπως ξέρετε τι απέγινε η Συναγωγή. Η Συναγωγή δεν ξέρω τι έγινε. Ξέρω ότι η Συναγωγή πριν ας πούμε τους Γερμανούς λειτουργούσαν κανονικά, ασκούσαν τα θεσκευτικά τους καθήκοντα ελεύθερα. Τι απέγινε δεν ξέρω. Κι εκεί δίπλα ήταν, δίπλα στη Συναγωγή, ήταν και το σχολείο τους, το εβραϊκό σχολείο. Είχατε πάει καμιά φορά εσείς εκεί. Στη Συναγωγή όχι, αλλά στο σχολείο σας είπα ότι όλη η τάξη μου, η πέμπτη τάξη τότε, τελειώσαμε εκεί. Δεν ξέρω για ποιον λόγο το σχολείο μας δεν λειτουργούσε και μας στείλαν εκεί. Υπάρχει κάποιος από ευτούς που λεηλάτησαν τα εβραϊκά σπίτια που τιμωρήθηκε. Όχι, δεν ακούστηκε τίποτα. Γιατί για να κάνεις, για να διώξεις κάποιον πρέπει να έχεις και ορισμένα στοιχεία και να έχεις και μάρτυρες και χίλια δυο πράγματα. Και ήταν λίγο δύσκολο, δεν ξέρω. Δεν ακούστηκε πάντως κάτι τέτοιο. Έχετε κάτι άλλο να μας πείτε σχετικά με την απελευθέρωση, τι έλεγε ο κόσμος, τι έλεγαν οι εβραίοι που γύρισαν. Μας διηγούνταν τα δεινά εκεί που πέρασαν, τους ανθρώπους τους που έχασαν και έγιναν ας πούμε οι άνθρωποι που ήρθαν χωρημένοι. Διότι το να γυρίσουν 35-40 άνθρωποι από χίλιους είναι μεγάλη υπόθεση. Μαζί εσείς μιλήσατε με κάποιον από αυτούς που αναφέρατε για αυτά τα αισθήματα. Αυτοί που ήταν μεγαλύτεροι από εμάς, αλλά τους βλέπαμε και τους ξέραμε ας πούμε ποιοι είναι. Δεν μιλούσα εγώ προσωπικά, δεν μιλήσα με κανένα από αυτούς. Πάντως όλοι είχαν εδώ στο πράτσο τον αριθμό ας πούμε που τους είχαν βάλει και στα στρατόπεδες αγγενιώσεις. Θα σταματήσουμε για λίγο να μιλήσω με τους συνεργάτες μου αν θέλουν κάτι να ρωτήσουν και θα ξαναμιλήσουμε. Προηγουμένως όταν η κάμερα ακόμα δεν έγραφε είχατε αναφέρει κάτι για την ιταλική κατοχή ότι είχαν βάλει σύρμα γύρω γύρω από την Καστοριά οι Ιταλοί και συνέβη ένα περιστατικό. Θα σας πω τι γίνεται. Όσοι είχαν χωράφια ή αμπέλια τους υποχρέσουν οι Ιταλοί την περίφραξη που είχαν με αγκαθοτά σύρματα να τα μαζέψουν και να τα φέρουν στην πόλη και με αυτά όλη την Καστοριά την έκαναν με συρματοπλέγματα. Βάζανε σε σχήμα χί τα οποία λέγονται τα θυμάμαι το στρατό Αχινή τα οποία ήταν μεγάλα και τα μετακινούσαν σε ορισμένες περιοχές και έκλειναν και το πρωί τάνηκαν για να μπορούμε να περάσουμε εκεί συγκεκριμένα στο πατρικό μου σπίτι για να βγούμε το πρωί εάν δεν τα έβγαζαν οι Ιταλοί δεν μπορούσαμε να βγούμε και όταν τελείωσε ο πόλεμος μετά όλοι όσοι είχαμε δώσει ας πούμε τρέχαμε και μαζέβαμε σύρματα να πάμε να κάνουμε την περίφραξη από τα σύρματα. Απαγορεύονταν επί ταλών το βράδυ να έχεις φως στο σπίτι φυσικά ηλεκτρικό ρέμα δεν υπήρχε εκείνη την εποχή ποτιζόμασταν με γαζόλαμπες και για να μη φαίνεται φως από τα παράθυρα είμαστε υποχρεωμένο να βάλουμε βελέντζες στα παράθυρα για να μη φαίνεται φως καθόλου έξω και το περιστατικό που σας είπα εκτός κάμερας είναι ότι βγάζαμε κάποτε τσίπουρο σε ένα καζάνι που είχαμε και από μακριά πως άνοιξαν η πόρτα και επειδή είχε φωτιά είδαν οι Ιταλοί φωτιά φως και νόμιζαν ότι κάνουμε σεινιάρος τους αντάρτες εκεί μας βοηθούσαν την πόρτα εκεί πέρα λέμε δεν ξέρουμε τίποτα αυτοί φώναζαν και είπατε οι άλλοι έλεγαν ιταλικά δεν καταλάβαμε αλλά τελικά έφυγαν γιατί είδαν ότι δεν υπήρχε τίποτα. Α δεν σας υποχρεώσαν να σβήστε την παρασκευή του τσίπουρου. Όχι όχι δεν το είδαν εκεί ήρθαν στην πόρτα σε εμάς. Εκεί το τσίπουρο ήταν κλειστά η πόρτα δεν φαίνονταν τίποτα. Αλλά θέλω να σας πω ότι ήταν φοβότανε πολύ. Ένα άλλο σημείο είναι ότι μας είχατε πει ότι το σπίτι σας ήταν 200-300 μέτρα από τον Τολτσό ή μάλλον από το Βαλαλά που μαζέψαν εκεί πέρα συγκεντρώσαν τους Εβραίους. Στις δύο μέρες που τους κράτησαν εκεί εσείς δεν περάσατε καθόλου απέξω. Πού να τολμίζει να περάσεις από εκεί. Ήταν οι Γερμανοί που τους φύλακαν μπορούσαν να περάσεις από εκεί. Δηλαδή υπήρχε διαταγή που δεν μπορούσατε να περάσετε. Δεν ξέρω αν υπήρχε διαταγή αλλά κανένας δεν τολμούσε να περάσει από εκεί. Πώς θα περάσει. Επομένως δεν περάσατε. Όχι όχι. Και κάτι τελευταίο. Εσείς μας είπατε ότι βλέπατε κόσμο να βγαίνει από τα εβραίικα σπίτια με τα διάφορα πράγματα που είχαν λεηλατίσει. Αυτά τα σπίτια όσα υπάρχουν σήμερα θα μπορούσατε εσείς να τα αναγνωρίστε. Τα εβραίικα. Ναι. Αυτά που έχουν υπάρχουν ακόμα τώρα. Ένα σπίτι που ξέρω είναι του Ελιάου που είναι δίπλα στο Παλάδιο. Δεν ξέρω. Κοιτάξτε εκεί που είναι σήμερα το νιγυμνάσιο, χτίστηκε επάνω σε σπίτια εβραίικα. Ήταν όλα στη σειρά από κάτω μεριά σπίτια εβραίικα. Απέναντι από το γυμνάσιο πάλι ήταν σπίτια εβραίικα. Έχουν χαλάσει αυτά. Δεν ξέρω αν πιο κάτω υπάρχουν σπίτια. Θα υπάρχουν, αλλά δεν τα ξέρω. Εσείς δεν θα μπορούσατε να τα αναγνωρίστε. Όχι, όχι. Εκτός από αυτό που μας είπατε του Ελιάου. Ναι, του Ελιάου αυτό. Επειδή είναι και εδώ ακόμα οι άνθρωποι αυτοί. Γιατί πιο κάτω από την Ομώνια και κάτω δεν πηγαίναμε. Εμείς παιδιά μικρά ήμασταν και εκείνη την εποχή τα παιδιά δεν τα άφηναν οι μάνες τους να φύγουν πολύ μακριά. Και λόγω νοοτροπίας τότε και λόγω του κατακτητή που ήταν εκεί φοβόταν να μας αφήσουν. Δεν ξέρω τι σπίτια υπήρχαν εκεί παρακάτω. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ κύριε Δάλα. Ευχαριστώ πολύ και αν προσθέθησα κάτι ας πούμε και φανό χρήσιμο θα χαρώ ιδιαίτερα. Προσθέσατε πολλά. Σας ευχαριστούμε. Κάτω. |