| : Αυτή είναι η επόμενη Δερβενική Δευτέρα, θα είναι στις 19 του μηνός, δηλαδή κάτι λιγότερο από πριν που δυο εβδομάδες, με τον καθηγητή της ιατρικής τον κ. Μαυρουδή, ο οποίος είναι καθηγητής παθολογικής ογκολογίας. Και το θέμα του, που ταιριάζει πολύ νομίζω με το θέμα μας γενικότερα, είναι η νομοτέλεια του καρκίνου. Λοιπόν, με αυτά θα δώσω τον λόγο στη Μαρία για να πει δύο λόγια απλά και σύντομα για την ομιλήτριά μας απ' της απόψης βραδιάς. Καλησπέρα και από μένα. Είναι τεράστια χαρά να έχουμε εδώ την ιότα την Ποϊράζη, η οποία είναι εκλεκτή συνάδελφος και πάρα πολύ στενή καλή φίλη. Και θεωρώ ότι είναι μεγάλη τύχη που την έχουμε στο Πανεπιστήμιο Κρήτη στο ITE και στην ευρύτερη ακαδημαϊδική ελληνική κοινότητα της Κρήτης και της Ελλάδας. Θα σας πω μερικά λόγια, αλλά τι να πρωτοπώ με ένα καταπληκτικό βιογραφικό που έχει η κ. Ποϊράζη. Να ξεκινήσω με το ότι έλαβε το πτυχίο της στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου και μετά συνέχισε τις δακτωρικές της σπουδές, το δακτωρικό της, στην βιοιατρική μηχανική στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, στο Λοσάντζελες, όπου το ολοκλήρωσε το 2004. Και από το 2004 είναι ερευνήτρια στο ITE και ηγείται το εργαστήριο υπολογιστικής βιολογίας. Η έρευνά της επικεντρώνεται σε θέματα που αφορούν τους εντρύτες στη νοίμη και σήμερα θα μας κάνει ένα πολύ ωραίο ταξίδι, ξεκινώντας από τα νευρονικά κύταρα, καταλήγοντας στη τεχνητή νοημοσύνη. Η ΙΟΤΑ έχει τιμηθεί για την ερευνική της συνισφορά με πάρα πολλές διακρίσεις, πάρα πολλά βραβεία. Να επισημάνω μερικά από αυτά μόνο. Ένα εξαιρετικά σημαντικό βραβείο για τους ερευνητές είναι το ERC για τους Ευρωπαίους Ερευνητές. Είναι το βραβείο των νέων ερευνητών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας, από το οποίο τιμήθηκε και με το οποίο τιμήθηκε το 2012. Επίσης έχει τιμηθεί με το Κυπριακό Βραβείο των Νέων Ερευνητών Μανώλης Χριστοφίδης. Επίσης να επισημάνω ότι είναι μία από τις κορυφαίους 30 νέους νευροεπιστήμονες που αποτελούν το FENS, Network of Excellence. Και σήμερα μέσα από την ομιλία της θα μας κάνει επίσης ένα ταξίδι και θα προσπαθήσει να απαντήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες ερωτήσεις σχετικά με τις μνήμες, πώς δημιουργούνται, σχετικά με την μάθηση, σχετικά με τους δεντρείτες. Λοιπόν, ο χρόνος τώρα είναι για εσένα. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ που ήρθατε. Ευχαριστώ πολύ Μαρία, ευχαριστώ Λευτέρη για την πρόσκληση. Είμαι πάρα πολύ χαρούμενη που είμαι εδώ και βλέπω τόσο κόσμο. Ελπίζω να μην απογοητευτείτε. Έχω πάλι τα δυνατά μου. Λοιπόν, τίποτα δεν ακούτε. Αυτό δουλεύει. Μισό λεπτό. Τεχνικός. Ακούμε, ακούμε. Δεν ακούμε. Μισό λεπτό, μήπως δεν είναι ανοιχτό. Όχι, εγώ έχω το αυτό. Ακούμε τώρα. Εγώ ακούω πάντως. Ακούτε τα έξω μόνο. Μισό λεπτό. Νομίζω αυτό πρέπει να κλείσει κάπως. Λοιπόν, ξεκινάμε και ακούνε έξω τα παιδιά. Μέσα δεν ακούτε. Εδώ τώρα ακούτε. Οπότε θα το κάνω από εδώ. Δεν πειράζει. Τώρα είναι καλύτερα το ίδιο πράγμα. Λοιπόν, εγώ ξεκινάω με αυτό. Να μιλάω πιο δυνατά. Ναι. Λοιπόν, σήμερα θα μιλήσουμε για τη μνήμη. Καταρχάς, γιατί μας ενδιαφέρει η μνήμη. Τι είναι και γιατί μας ενδιαφέρει. Λοιπόν, μνήμη είναι η ικανότητα να μαθαίνουμε, να αποθηκεύουμε και να ανακαλούμε πληροφορίες. Γιατί μας ενδιαφέρει. Ουσιαστικά, επειδή τη χάνουμε. Είναι μία από τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας που φθύνει με τη γύρανση και με την παρουσία διάφορων ευρωεκφυλιστικών ασθενειών, όπως το Αλσχαίμερ, το Πάρκισον και τα λοιπά. Αυτό που πιστεύουμε στο εργαστήριό μου και πολλοί άλλοι συνάδελφοι είναι ότι για να καταλάβουμε και να αποτρέψουμε την απόλυα μνήμης πρέπει πρώτα να καταλάβουμε πώς γίνεται η επεξεργασία πληροφορίας στον εγκέφαλο, που αποθηκεύονται, τι είναι αυτό που πάει στραβά όταν υπάρχει απόλυα μνήμης και με ποιους τρόπους θα μπορούσαμε να το αντιστρέψουμε. Που βρίσκεται λοιπόν η μνήμη. Καταρχάς δεν υπάρχει μία πολύ συγκεκριμένη περιοχή. Είναι κατανεμημένη σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου ανάλογα με τον τύπο της μνήμης. Για παράδειγμα, στον υπόκαμπο που είναι αυτή η περιοχή που μοιάζει με πέταλο αποθηκεύεται η προσωρινή μνήμη, η χωρική μνήμη, δηλαδή η μνήμη του που βρισκόμαστε στο χώρο, η αυτοβιογραφική μνήμη, δηλαδή το τι μας έχει συμβεί στα προηγούμενα χρόνια της ζωής μας. Ενώ στην αμυγδαλή, για παράδειγμα, που είναι αυτό το μικρό κόκκινο μπιλάκι, αποθηκεύεται η μνήμη που έχει να κάνουμε συναισθήματα, είτε αυτά είναι φόβος, χαρά, αιδεία, κτλ. Και στον προμετοποιείο, που είναι το προστινό κομμάτι του εγκεφάλου, έχουμε τη μνήμη εργασίας, που είναι η λειτουργία που μας χρειάζεται, για παράδειγμα, αν θέλουμε να πάρουμε ένα αριθμό τηλεφώνου και θέλουμε να κρατήσουμε αυτή την πληροφορία, τα εφτά νούμερα, στον εγκέφαλό μας για μερικά δευτερόλεπτα ή λεπτά και μετά αυτή η πληροφορία δεν χρειάζεται πλέον, αυτή είναι η μνήμη εργασίας. Επίσης η κανότητα να σχεδιάζουμε πράξεις και να παίρνουμε αποφάσεις έγκειται στον προμετοποιείο φλοιό, την προστιλή περιοχή λοιπόν του εγκεφάλου. Οπότε υπάρχουν διάφορες περιοχές στον εγκέφαλο που σχετίζονται με διαφορετικά τύποι ήδη μνήμης. Και το πρώτο ερώτημα είναι πώς δημιουργείται μια μνήμη, για παράδειγμα μία εξαρτημένη μνήμη. Αρχίζω με τα πρώτα παραδείγματα του Παυλώφ που έγιναν πριν πολλά χρόνια το 1900 όπου ο Παυλώφ μελέτησε την μνήμη που σχηματίζεται σε ζώα σε αυτή την περίπτωση σκύλους όταν συνδυάζουν δύο πληροφορίες. Δεν ξέρω αν τα γνωρίζετε ήδη τα παιδιά με τα αυτά. Συγκεκριμένα παρατήρησε ο Παυλώφ ότι όταν ένα σκύλος περίμενε ότι σε λίγο θα πάρει φαγητό, η αντίδρασή του ήταν η παραγωγή σάλιου. Συσχέτησε δηλαδή η αντίδραση μάλλον της αναγνώρισης της παρουσίας φαγητού ή της αναμονής φαγητού ήταν η παραγωγή σάλιου. Ο Παυλώφ ήθελε να δημιουργήσει μια συσχετισμένη μνήμη ανάμεσα σε ένα ουδέτερο ερέθισμα, για παράδειγμα έναν ήχο και την παρουσία φαγητού. Οπότε παρουσίαζε στο ζώο μαζί έναν ήχο και ένα πιάτο φαγητό. Όταν αυτό έγινε αρκετές φορές το ζώο κατάφερε να συσχετίσει την παρουσία του ήχου με το φαγητό. Οπότε με το που άκουγε αυτόν τον ήχο χωρίς να βλέπει ή να έχει άλλη πληροφορία ότι σε λίγο θα πάει αντιδρούσε με την παραγωγή σάλιου που έδειχνε ότι είχε συσχετίσει τον ήχο με το φαγητό. Αυτή είναι η πρώτη προσπάθεια να μελετήσουμε την δημιουργία μήμης και σε αυτή την περίπτωση αυτής που ονομάζουμε εξαρτημένη. Εξαρτάται δηλαδή από την παρουσία του ρεθύσματος του ήχου. Σήμερα οι επιστήμονες συνεχίζουν ακριβώς στα μονοπάτια αυτά που έθεσε ο Παυλόφ με ένα άλλο είδος εξαρτημένης μνήμης που είναι πιο εύκολο και γίνεται σε ποντίκια. Πλέον δεν κάνουμε πειράματα σε σκύλους, θεωρείται ανήθικο. Λοιπόν τα ποντικάκια είναι ας πούμε πιο εύκολο να τα χειριστεί κανείς. Σε αυτό λοιπόν το πείραμα που έγινε στο εργαστήριο ενός πολύ καλού φιλού στην Αμερική, μελέτησαν τη δημιουργία εξαρτημένης μνήμης σε ποντίκια και αυτή τη στιγμή μιλάμε για εξαρτημένη μνήμη φόβου. Πώς ακριβώς γίνεται αυτό? Τοποθετούμε το ποντίκι μέσα σε ένα περιβάλλον, ένα κουτί, σε αυτή την περίπτωση κίτρινο, στο οποίο δεν συμβαίνει τίποτα καλό, αυτή είναι η ουδέτερη συνθήκη. Και το ποντίκι αντιδρά με κανένα ιδιαίτερο τρόπο, δηλαδή συνεχίζει να εξερευνά ανέμελα. Αν τώρα σε αυτό το κουτί παρουσιάσουμε έναν ήχο και ο ήχος αυτό συσχετιστεί με ένα ηλεκτροσοκ, το ποντίκι φοβάται το συγκεκριμένο περιβάλλον στο οποίο εκτέθηκε στον ήχο και αυτή η μνήμη φόβου γίνεται τόσο εύκολα όσο και με μία μόνο παρουσίαση του ήχου. Μόνο μία φορά να ακούσει αυτό τον ήχο και να συμπέσει με ηλεκτροσοκ, το ποντίκι θα δημιουργήσει μία μνήμη φόβου γι' αυτό το περιβάλλον. Το θέμα είναι τώρα, πού βρίσκεται αυτή η μνήμη και πώς τη μελετάμε. Σε αυτά τα πειράματα που έγιναν πριν μερικά χρόνια, η τεχνολογία επέτρεψε να εντοπίσουμε τα κύτταρα αυτά στον εγκέφαλο που περιέχουν τη συγκεκριμένη μνήμη. Αυτό που βλέπετε εδώ με κίτρινα βελάκια είναι κάποια κύτταρα νευρώνες, των οποίων το χρώμα είναι πράσινο σε σχέση με τα υπόλοιπα που είναι μπλε. Αυτά είναι τα κύτταρα που ενεργοποιούνται όταν το ζώο βρεθεί σε αυτό το κουτί, εφόσον έχει μάθει τη μνήμη και προσπαθεί να τη θυμηθεί. Άρα έχουμε ένα πολύ καθορισμένο πληθυσμό κυτάρων που περιέχουν τη μνήμη. Το ερώτημα είναι τώρα, τι μπορούμε να κάνουμε με αυτή την πληροφορία εφόσον ξέρουμε που βρίσκεται σε αυτή την περίπτωση η μνήμη φόβου. Αυτό που έκαναν οι επιστήμονες ήταν να διαγράψουν αυτά τα κύτταρα με διάφορες μεθόδους, μπορεί κανείς είτε να τα σκοτώσει τελείως είτε απλά να τα απενεργοποιήσει και παρατήρησαν ότι όταν συμβεί αυτό το ζώο πλέον δεν εκφράζει αυτή τη μνήμη φόβου, βρίσκεται και πάλι στο ίδιο κουτί αλλά δεν αντιδράει με φόβο. Επίσης, αν ξαναενεργοποιήσουμε αυτή τη μνήμη με το να ξαναδώσουμε ζωή σε αυτά τα κύτταρα, να τα ξαναανάψουμε δηλαδή, τότε η μνήμη επιστρέφει και το ποντικάκι μας εκεί που ήταν αδιάφορο ξαφνικά αντιδράει με έντονη αντίδραση φόβου. Αυτή λοιπόν η τεχνολογία υπάρχει εδώ και μερικά χρόνια και επέτρεψε τους επιστήμονες για πρώτη φορά να εντοπίσουν στο νευρικό ιστό ακριβώς που βρίσκεται μία τέτοιου είδους μνήμη και όχι μόνο να την εντοπίσουν αλλά να μπορέσουν να τη χειριστούν, να τη διαγράψουν, να την επαναφέρουν και όχι μόνο αυτό αλλά και να εμφυτέψουν μία ψεύτικη μνήμη σε αυτά τα ζώα. Αυτή είναι δουλειά που έγινε στο εργαστήριο του Σουσσούμο τον Εγκάουα πριν από μερικά χρόνια ο οποίος έχει πάρει το βραβείο Νόμπελ και έκανε το εξής εντυπωσιακό. Ο Σουσσούμο λοιπόν στα πειράματα αυτά τοποθέτησε ένα ποντικάκι μέσα σε ένα κουτί αυτό το περιβάλλον το γαλάζιο, το συγκεκριμένο περιβάλλον δεν είχε τίποτα το οποίο να δημιουργεί φόβο στο ζώο, ήταν ένα ουδέτερο περιβάλλον. Με μία τεχνική που θα περιγράψω σε λίγο, κατάφερε να εντοπίσει ποια είναι αυτά τα κύταρα τα οποία κωδικοποιούν τη μνήμη του συγκεκριμένου κουτιού. Όλα τα κυταράκια που είναι με λευκό ανάβουν όταν το ζώο βρίσκεται στο μπλε κουτί. Μετά έβαλε το ίδιο ζώο μέσα σε ένα άλλο κουτί, σε ένα κόκκινο κουτί στο οποίο έδωσε ένα ερέθισμα φοβικό, του έδωσε δηλαδή ηλεκτροσοκ. Οπότε το ζώο βρισκόμενο μέσα στο κόκκινο κουτί θα έπρεπε να δημιουργήσει τη μνήμη ότι το κόκκινο κουτί είναι κακό αλλά το μπλε δεν δημιουργεί πρόβλημα. Αυτό όμως που έκαναν οι επιστήμονες ήταν, ενώ το ζώο βρισκόταν στο κόκκινο κουτί, άναψαν χρησιμοποιώντας οπτογενευτικές τεχνικές τα ίδια λευκά κύταρα που άναβαν μέσα στο μπλε κουτί. Δημιούργησαν δηλαδή μια συσχέτιση ανάμεσα στα κύταρα που κωδικοποιούσαν το μπλε κουτί και την ύπαρξη του φοβικού ερεθίσματος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μετά από αυτό το συμβάν, το ζώο όταν τοποθετείται μέσα στο μπλε κουτί, το οποίο ουσιαστικά δεν είναι απειλητικό για αυτό, δεν έχει κανένα κακό ερεθίσμα μέσα σε αυτό το κουτί, αντιδράει με φόβο διότι θυμάται ότι όταν εγώ βίωσα αυτή τη μνήμη υπήρξε η παρουσία του ηλεκτροσοκ και ας ήταν αυτή η μνήμη ψεύτικη. Κατάφεραν δηλαδή να εμφυτεύσουν σε ένα ζώο μια μνήμη που δεν είναι πραγματική. Και αν αυτό δεν σας θυμίζει κάτι, εμένα μου φέρνει στο μυαλό κάποιες παλιές ταινίες που είχαμε δει μερικά χρόνια πριν, όπως το Matrix, που ήταν η πρώτη ταινία στην οποία εμφύτευσαν πληροφορίες που δεν υπάρχουν στους πρωταγωνιστές και πιο πρόσφατα το Inception, δεν ξέρω πόσοι από εσάς το έχετε δει, είχε και αυτό μια παρόμοια λογική, όπου κατά τη διάρκεια του ύπνου των ονείρων, εμφύτευαν μια ψεύτικη πληροφορία σ' αυτούς τους ανθρώπους, ας πούμε την οποία μετά ξυπνώντας τη θυμόντουσαν σαν να ήταν πραγματική. Οπότε βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή σε ένα τεχνολογικό επίπεδο που σε ζώα τουλάχιστον και δινητικά και σε ανθρώπους, γιατί η τεχνολογία εύκολα μεταφέρεται και σε ανθρώπους, μπορεί κανείς να εμφυτεύσει ταιχνητές μνήμες. Το ενδιαφέρον είναι ότι όχι μόνο μπορεί κανείς να εμφυτεύσει, αλλά μπορεί και να τις διαγράψει, όπως είδαμε πριν, απενεργοποιώντας αυτά τα κύτερα. Και πού είναι χρήσιμο να διαγράψει κανείς τέτοιου είδους μνήμες. Μπορεί να σκεφτεί κανείς γιατί θα ήθελε κάποιος να διαγράψει μία μνήμη. Οπότε η τεχνολογία αυτή γίνεται ήδη πειραματικά σε ανθρώπους με μετατραυματικό στρες, εξετάζουν το ενδεχόμενο να σβήσουν κάποιες από αυτές τις επόδεινες μνήμες. Λοιπόν, ας μπούμε τώρα σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια μέσα στον εγκέφαλο να δούμε πού και πώς σχηματίζονται αυτές οι μνήμες. Για τις εξαρτημένες μνήμες που έχουμε μιλήσει, η περιοχή η οποία είναι η πιο σημαντική ονομάζεται υπόκαμπος. Και είναι αυτό το σχήμα που βλέπετε εδώ που μοιάζει με πέταλο. Δεν ονομάστηκε υπόκαμπος, γιατί αν δείτε εδώ το ψαράκι, τον υπόκαμπο μοιάζει πάρα πολύ με τη δομή του υποκάμπου. Και εδώ τώρα πάμε να δούμε... Λοιπόν, εδώ τώρα βλέπουμε τον υπόκαμπο, γιατί είναι απαραίτητο να δούμε αυτό το βιντεάκι. Λοιπόν, ο υπόκαμπος σε μεγαλύτερη ανάλυση. Αυτό που βλέπουμε που είναι μικρά-μικρά κοκκιδάκια, είναι πάρα πολλά κύταρα που επικοινωνούν μεταξύ τους. Αυτό που αναβοσβήνει είναι ηλεκτρικά σήματα που μετακινούνται από ένα κύταρο στο επόμενο. Ένα νευρικό κύταρο του υποκάμπου, το σώμα του. Η οδοντοτή έλικα είναι αυτή η περιοχή. Να τα νευρικά κύταρα λοιπόν. Όταν αναβοσβήνουν είναι ηλεκτρικά σήματα. Κάνουμε ζουμίν μέσα σε ένα από αυτά τα κύταρα. Βλέπουμε τον άξονα του που φεύγει προς τα μπρος. Σωρί, αλλά δεν παίζει. Να προχωρήσει το βίντεο. Να δοκιμάσουμε και αυτό. Το ξανά ξεκινάει. Έπαιζε μια χαρά πριν, λυπάμαι για αυτό. Παρακάτω. Αυτές οι μικρές δομές που βλέπετε ονομάζονται συνάψεις. Αυτά τα μικρά boutons τα οποία επικοινωνούν με τους επόμενους άξονες και δημιουργούν τις συνάψεις από τις οποίες μεταδίδεται το σήμα από το ένα κύταρο στο άλλο. Αυτή εδώ είναι τώρα μια σύναψη. Και αυτά που βλέπετε να φαίνονται από πίσω είναι ηλεκτρικά δυναμικά. Και αυτά τα ηλεκτρικά δυναμικά ουσιαστικά είναι ο τρόπος με τον οποίο μεταδίδεται η πληροφορία από το ένα κύτερο στο επόμενο στον εγκέφαλό μας. Αυτή είναι μια πραγματική, αν το θέλετε, περιγραφική αναπαράσταση της μεταφοράς πληροφορίας. Λοιπόν, γίνονται όλα αυτά τα πολύπλοκα και ενδιαφέροντα πράγματα στον εγκέφαλό μας και το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να τα μελετήσουμε. Τι τεχνικές έχουμε στα χέρια μας για να μελετήσουμε αυτά τα φαινόμενα. Υπάρχουν διαφόρων ειδών τεχνικές. Η πρώτη που ήθελα να αναφέρω, η πρώτη ομάδα είναι τεχνικές απεικόνισης. Οπτικοποίησης δηλαδή των διαδικασιών που γίνονται στον εγκέφαλο. Και αυτό που βλέπουμε εδώ στις τρεις εικόνες είναι τρία αποδικάκια τα οποία φοράνε συσκευές απεικόνισης. Αυτό εδώ ονομάζεται miniscope, είναι ένα μικροσκοπικό μικροσκόπιο το οποίο τοποθετείται πάνω στο κρανίο εφόσον το ανοίξουμε και μας επιτρέπει να οπτικοποιήσουμε την κυταρική δραστηριότητα στο ποντίκι ενώ αυτό κινείται. Είναι τελευταία τεχνολογία, κοστίζουν γύρω στα 80.000 το ένα και είναι πολύ δημοφιλή αυτή την περίοδο. Οι άλλες τεχνολογίες αυτές είναι λίγο παλιότερες και ουσιαστικά ακυνητοποιούν το ποντίκι. Βλέπετε είναι στερεωμένο πάνω σε αυτό το μοχλό. Από πάνω υπάρχει μικροσκόπιο για να καταγράφει κανείς τη δραστηριότητα των κυτάρων και τα ζώα εκτελούν κάποια συμπεριφορά. Μπορεί να βρίσκονται πάνω σε μία μπάλα και να τρέχουν ή μπορεί να βρίσκονται σε ένα μεγάλο δίσκο και να τρέχουν κάνοντας διάφορα συμπεριφορικά μαθησιακά πρωτόκολλα, τα οποία δίνουν τη δυνατότητα ταυτόχρονα στους ερευνητές να καταγράφουν τη δραστηριότητα των κυτάρων. Και τι βλέπουμε όταν καταγράφουμε από αυτά τα κύτερα, κάτι σαν αυτό. Και έχουμε τη δυνατότητα να βάψουμε με διαφορετικά χρώματα διαφορετικούς πληθυσμούς κυτάρο. Επίσης μπορούμε να καταγράψουμε τη δραστηριότητα αυτών των κυτάρων στον χρόνο. Οπότε έχουμε πολύτιμη πληροφορία κατά τη διάρκεια που το ζώο εκτελεί μία συμπεριφορά, το οποίο είναι και αυτό σχετικά καινούριο. Παλιότερα δεν μπορούσαμε να καταγράφουμε την ώρα που το ζώο εκτελούσε τη συμπεριφορά, γιατί κουνιόντουσαν τα ηλεκτρόδια, γιατί δεν είχαμε ειδικά μικροσκόπια, οπότε και αυτά είναι τεχνολογίες οι οποίες έχουν επιτρέψει στους επιστήμονες να μελετήσουν σε μεγαλύτερο βάθος αυτά τα φαινόμενα. Έχουν βέβαια κάποιους σημαντικούς περιορισμούς. Όπως βλέπετε σε αυτή την εικόνα, μπορούμε να δούμε τι συμβαίνει στα κύταρα που είναι μέσα στον εγκέφαλο. Αλλά δεν μπορούμε να δούμε μικρότερες δομές, όπως τις συνάψεις που σας έδειξα πριν, ή τους άξονες, ή τους δεντρίτες. Αυτή η τεχνολογία δεν το επιτρέπει. Επίσης, το άλλο που αναφέραμε πριν λίγο για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να τροποποιήσει τη δραστηριότητα των κυτάρων είναι οι ονομαζόμενες οπτογενετικές τεχνικές. Σε αυτές τις τεχνικές έχουμε μια οπτική ύνα η οποία εμφυτεύεται μέσα στον εγκέφαλο του ζώου και ανάβοντας το φως, σε αυτή την περίπτωση το μπλε φως, μπορούμε είτε να ενεργοποιήσουμε ένα κύταρο, είτε να το απενεργοποιήσουμε ανάλογα με το τι θέλουμε να κάνουμε τη συγκεκριμένη στιγμή και έτσι να τροποποιήσουμε πάλι την δραστηριότητα σε πολύ συγκεκριμένους πληθυσμούς, το οποίο μας έχει δώσει την ικανότητα, όπως είπαμε πριν, να σβήνουμε μνήμες ή να την επαναενεργοποιούμε. Και αυτή η τεχνική έχει τους ίδιους περιορισμούς. Ότι δεν μπορεί να κατέβει σε πολύ χαμηλό επίπεδο, σε επίπεδο δεντρητών, συνάψιων και αξών. Οπότε, τι κάνουμε εμείς για να αντιμετωπίσουμε όλα όσα έχουμε πει μέχρι στιγμής όμως, αναφέρονται σε αλλαγές οι οποίες κατά τη διάρκεια της μάθησης συμβαίνουν σε χαμηλό επίπεδο. Αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν μέσα στους δεντρίτες και στις συνάψεις. Γιατί οι συνάψεις είναι τα σημεία επικοινωνίας ανάμεσα στους διάφορους νευρώνες. Και όταν ένα ζώο ή ένας άνθρωπος μαθαίνει μια καινούργια πληροφορία, αυτό που συμβαίνει στον εγκέφαλό του είναι αυτή η δίοδος επικοινωνίας να αλλάζει. Μπορεί να γίνεται ισχυρότερη ούτως ώστε τα σήματα να περνάνε πιο εύκολα από το ένα κύτερο στο άλλο ή μπορεί να γίνεται ασθενέστερη. Για πληροφορίες που δεν μας ενδιαφέρουν για παράδειγμα και θέλουμε να τις ξεχάσουμε, αυτή η δίοδος εξασθενεί ή μπορεί και να διαλυθεί τελείως. Και το ερώτημα είναι πώς θα μελετήσουμε εμείς τέτοιου είδους δομές όταν δεν έχουμε πρόσβαση σ' αυτές με τις τεχνικές που αναφέραμε, επειδή εμείς ακριβώς θέλουμε να είμαστε ετολμηροί και να πάμε εκεί που δεν κατάφεραν να πάνε άλλοι, όπως ο φίλος μας ο Captain Kirk στο Star Trek, αυτό που κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε αυτούς τους περιορισμούς είναι να χρησιμοποιούμε υπολογιστικές τεχνικές. Οι υπολογιστικές τεχνικές, οι οποίες ουσιαστικά προσωμιώνουν τον εγκέφαλο, έχουν τη δύναμη των πειραματικών από την άποψη ότι μας επιτρέπουν να κάνουμε αντίστοιχα πειράματα, να καταγράψουμε δραστηριότητα σε κύτταρα, να αλλάξουμε τη δραστηριότητα σε κύτταρα και έχουν και κάποια συγκεκριμένα πλεονεκτήματα. Είναι φτεινές, διότι δεν πληρώνουμε πολλούς ανθρώπους, πληρώνουμε υπολογιστές βέβαια, αλλά οι υπολογιστές κοστίζουν λιγότερο. Είναι γρήγορες, γιατί ένας υπολογιστής μπορεί παράλληλα να τρέξει πάρα πολλές προσωμιώσεις, είναι ξεκούραστες, αν και οι φοιτητές μου διαφωνούν, αλλά εγώ επιμένω ότι είναι ξεκούραστες, διότι θέλουμε πάρα πολλές ώρες μηχανής για να τρέξουμε κάποιες προσωμιώσεις, και ενώ οι άνθρωποι εκείνη την ώρα μπορούν να κάθονται και να πίνουν το καφεδάκι τους, σωστά? Και το πιο σημαντικό ίσως είναι ότι δημιουργούμε κάποιες προβλέψεις, οι οποίες κατευθύνουν τα πειράματα που θα γίνουν στη συνέχεια. Προφανώς υπολογιστικές τεχνικές δεν είναι η λύση, δεν είναι πανάκια. Έχουν και αυτές προβλήματα. Και ένα από τα βασικότερα προβλήματα είναι ότι βασίζονται σε υποθέσεις. Αυτές οι υποθέσεις για το σύστημα, για τη σύναψη, για το δεντρύτη, για το πώς λειτουργεί μπορεί να είναι λάθος. Άρα τα αποτελέσματά μας δεν είναι σίγουρα σωστά, έτσι. Το ίδιο βέβαια ισχύει και για πολλά μοντέλα οργανισμούς. Μοντέλα που αναπαραιστούν το Αλτσχάιμες, για παράδειγμα, ή το Πάρκινσος, είναι κατασκευασμένα. Δεν είναι η πραγματική συνθήκη, οπότε αντίστοιχους περιορισμούς έχουν και πολλά από τα ζωικά μοντέλα που χρησιμοποιούμε. Και το άλλο είναι ότι δεν είμαστε σε θέση ακόμα να προσωμιώσουμε ολόκληρο τον εγκέφαλο και τις δραστηριότητές τους. Είναι πολύ μεγάλος ο εγκέφαλος, μπορούμε να προσωμιώσουμε μικρά κομμάτια. Μια προσωμίωση. Πώς το κάνω αυτό τώρα, να φανεί στην οθόνη? Ναι, είναι αυτό. Λοιπόν, εδώ βλέπετε μία προσωμίωση ολόκληρου του εγκέφαλου, ολόκληρη, του ροσπάνου κάποιας εξωτερικής περιοχής, του φλίου. Αυτό τώρα είναι όλο στον υπολογιστή και ουσιαστικά αυτό που βλέπουμε να αναβοσβήνει είναι και πάλι ηλεκτρικά σήματα τα οποία μετακινούνται από τον έναν ευρώνα στον άλλον. Δεν μπορούμε να δούμε τη λεπτομέρεια αυτή τη στιγμή των δεντριτών, των αξώνων, των συνάψεων, αλλά είναι όλοι εκεί. Αν κάνει κανείς zoom in θα παρατηρήσει ότι αυτά τα in silico κυταράκια μπορούν να έχουν, αν θέλουμε, τις ιδιότητες των πραγματικών. Οπότε κάτι τέτοιο είναι το εργαλείο που χρησιμοποιούμε εμείς στην ομάδα μας. Ωραία και τώρα πώς πω πίσω στο άλλο. Άμα βρω και το mouse και πάμε εδώ πάλι. Από εδώ κάτω δεν είναι καλό. Ναι άμα το βλέπαμε. Είναι για να το εμπεδώσετε. Παρακολουθήστε το καλά, ωραία. Λοιπόν, πάμε τώρα να δούμε λίγο αυτά τα υπολογιστικά εργαλεία που χρησιμοποιούμε στη δική μου ομάδα για να διερευνήσουμε προβλήματα που έχουν να κάνουμε μνήμη και μάθηση. Και αυτά τα εργαλεία που βλέπετε εδώ είναι κάποια μοντελάκια μερικών κυτάρων, μικροκύκλωμα δηλαδή, αλλά το ποντίκι δεν συνεργάζεται. Αυτό είναι ένα προγραμματάκι ενός κυκλώματος τεσσάρων νευρώνων που βλέπετε ότι έχουμε μέσα τους δετρίτες, έχουμε το σώμα, έχουμε τον άξονα. Κάθε φορά που αυτό γίνεται κίτρινο σημαίνει ότι το κύτραρο εκπολώνεται. Αυξάνεται δηλαδή το δυναμικό ενεργίας του ή το δυναμικό που έχει στη μεμβράνη του και κάθε φορά που γίνεται κίτρινο παράγει μια απόκριση. Αυτή η απόκριση που βλέπετε εδώ ονομάζεται δυναμικό ενεργίας. Φανταστείτε το σαν ένα σήμα. Όταν γίνεται κίτρινο το κύτραρο λέει τώρα εγώ κάνω κάτι και το μεταφέρει στο επόμενο κύτραρο. Και εδώ σε αυτό το δίκτυο που έχει πιο απλοποιημένη μορφολογία, γι' αυτό δεν τη βλέπετε σε μεγάλη λεπτομέρεια, έχει αυτό το δικτυάκι την ικανότητα να μαθαίνει να αλλάζει τις συνάψεις του, ούτως ώστε να μαθαίνει στον χρόνο. Θα το δούμε σε συνέχεια. Πάμε τώρα να δούμε ένα παράδειγμα για το πώς τα οικοοπολογιστικά μοντέλα ρίχνουν φως σε διαδικασίες μνήμης και μάθησης. Λοιπόν, ξεκινάμε με το τι είναι συσχετιζόμενες μνήμες. Θα ήθελα να σας ζητήσω να σκεφτείτε τη λέξη πετάω ή πετάει και να μου πείτε τι σας έρχεται στο μυαλό. Ωραία. Τι κοινό έχουν όλα αυτά τα πράγματα? Πετάνε, ακριβώς. Γιατί, λοιπόν, έχει γίνει αυτή η διαδικασία στο μυαλό σας, αυτόματα. Σας είπα, εγώ σκεφτείτε τη λέξη πετάω και πείτε μου λέξεις που σας έχονται στο μυαλό. Γιατί έχουμε στο μυαλό μας την ικανότητα, αυτόματα, να δημιουργούμε συσχετίσεις. Όλες αυτές οι λέξεις που μου είπατε είναι σχετιζόμενες λέξεις με το πετάω, έτσι. Αυτή η διαδικασία, λοιπόν, γίνεται αυτόματα, κατά τη διάρκεια της μάθησης. Κάθε λέξη που γνωρίζουμε ή κάθε concept, κάθε ιδιότητα που γνωρίζουμε, οργανώνεται, αν θέλετε, σε μια γειτονιά παρόμοιων ενειών. Και δημιουργούνται μεταξύ τους συσχετίσεις. Πώς, λοιπόν, γίνεται αυτή η διαδικασία στο μυαλό μας και πώς μπορούμε να μελετήσουμε αυτό το φαινόμενο. Αυτό που έκανε, που κάνουν συνήθως μάλλον οι επιστήμονες, για να μελετήσουν ακριβώς αυτό το φαινόμενο, είναι να χρησιμοποιούν και πάλι ζωικά μοντέλα και να δημιουργούν σε αυτά τα ζωικά μοντέλα τις συσχετιζόμενες μνήμες, οι οποίες είναι πολύ παρόμενες με τις εξαρτημένες μνήμες που συζητήσαμε προηγουμένως. Τώρα η συσχέτιση, ουσιαστικά, μπορεί να είναι ανάμεσα σε ήχο και ηλεκτροσοκ. Μπορεί να είναι ότι το ζώο βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον που του αρέσει ή του προκαλεί φόβο ή του προκαλεί κάποιο άλλο συνέστημα. Μπορεί να υπάρχει ένας αρουρέος απέξω. Οτιδήποτε δημιουργεί κάποια συσχέτιση ανάμεσα σε ένα ερέθισμα και κάποιο άλλο, θεωρούμε ότι υπάρχει ένα βασικό σετ κανόνων από πίσω, το οποίο είναι κοινό. Ωραία, αυτή είναι η παραδοχή μας. Και πάμε να δούμε πώς θα το βρούμε αυτό το σύνολο των κανόνων. Ο Αλσίνο Σίλβα, ένας πολύ καλός φίλος στο Πανεπιστήμιο του UCLA στο Los Angeles, κάνει τέτοια πειράματα. Στο εργαστήριο του εκπαιδεύει λοιπόν ποντικάκια τα οποία δημιουργούν συσχετιζόμενες μνήμες. Οι μνήμες αυτές είναι συνήθως μνήμες φόβου ή μνήμες περιβάλλοντος, γιατί αυτές είναι πιο εύκολες να μελετήσουμε. Και κοιτάει πού βρίσκονται αυτές οι μνήμες, σε ποια κύτρα αποθηκεύονται και ποίοι είναι οι μηχανισμοί που δημιουργούν τις συσχετίσεις. Και έχει σκεφτεί την εξής υπόθεση ο Αλσίνο. Υποθέτει ότι αν μία μνήμη ή ένα επεισόδιο, οτιδήποτε, το μάθω σε μια χρονική στιγμή α, αυτό το επεισόδιο θα αποθηκευτεί σε κάποιους νευρώνες. Το είδαμε από τα προηγούμενα πειράματα. Ξέρουμε ποιοι είναι αυτοί οι νευρώνες που περιέχουν τη συγκεκριμένη μνήμη. Τώρα, αν μετά από κάποιο μικρό χρονικό διάστημα μάθω κάποια δεύτερη πληροφορία, τότε αυτή η πληροφορία θα αποθηκευτεί σε μεγάλο ποσοστό στα ίδια κύτρα. Θα έχουμε δηλαδή κοινούς νευρώνες που ανάβουν όταν θυμάμαι είτε την πρώτη είτε τη δεύτερη μνήμη. Ενώ κάποια πληροφορία που θα τη μάθω πολύ αργότερα, δύο μέρες μετά, δεν θα αποθηκευτεί σε αυτά τα κύτρα και δεν θα δημιουργηθεί συσχέτηση. Θεωρεί λοιπόν ότι η συσχέτηση προκύπτει από το γεγονός ότι οι πληροφορίες που έχουμε μάθει σε μικρό χρονικό διάστημα, όταν βλέπουμε ένα αεροπλάνο αυτό συνήθως πετάει. Οπότε το πετάω και το αεροπλάνο πάνε μαζί. Πληροφορίες λοιπόν που τις έχουμε δει σε μικρό χρονικό διάστημα, υποθέτουμε ότι πάνε στα ίδια κύτρα. Πού βασίζεται αυτή η υπόθεση? Βασίζεται σε μία δουλειά που έγινε από αυτόν και από άλλους, που έδειξε ότι υπάρχει ένας παράγοντας, το κρεπ είναι ένα γωνίδιο, το οποίο μετά που μαθαίνουμε κάποια πληροφορία, ενεργοποιείται και προκαλεί στα κύτρα αυτά που περιέχουν τη μνήμη, αυξημένει η διακευσιμότητα, είναι ενθουσιασμένα αυτά τα κύτρα. Και οτιδήποτε έρθει μετά, επειδή ακριβώς βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση ενθουσιασμού αρπάζουν και την επόμενη μνήμη και έτσι αυξάνεται η πιθανότητα να έχουμε κοινούς νευρώνες για την πρόσφατη, για τη μνήμη που συναντήσαμε σε μικρό χρονικό διάστημα. Ενώ αν περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα χάνω τον ενθουσιασμό του στα κύτρα μας και πάει σε άλλα κύτρα η πληροφορία, ωραία. Αυτή είναι η υπόθεση και την ονομάζουμε η υπόθεση της νευρονικής επικάλυψης, διότι υπάρχουν κοινή νευρώνες που κωδικοποιούν δύο μνήμες και θεωρούμε ότι έτσι τις συσχετίζουμε. Και να σας δώσω ένα παράδειγμα. Όταν έπεσαν οι δίδυνοι πύργοι το 2011, θυμάστε τι κάνατε, τι έκανες δύο ώρες μετά. Θυμάστε, δηλαδή, πολλή πληροφορία από αυτή τη μέρα, περισσότερο από τις άσχετες μέρες. Καλό. Κάποιος άλλος συμφωνεί, διαφωνεί. Σκεφτείτε το αυτό σε σχέση με μια ουδέτερη μέρα. Μια άλλη ουδέτερη μέρα. Ποιαδήποτε στιγμή της μέρας. Πόσο κοντά ή μακριά από αυτή την πληροφορία. Πες τι έφαγα χθες το μεσημέρι. Πόσο εύκολο, μάλλον πριν μια εβδομάδα, είναι να θυμηθώ πριν μια εβδομάδα τι έφαγα και τι έκανα δύο ώρες μετά. Είναι πολύ πιο δύσκολο. Αν το δοκιμάσετε, είναι πολύ πιο δύσκολο. Και γιατί συμβαίνει αυτό. Γιατί όταν βιώσουμε ένα γεγονός που είτε μας τραυματίσει, είτε μας σκέφτεται, είτε μας σκέφτεται, γεγονός που είτε μας τραυματίσει, είτε μας εντυπωσιάσει πάρα πολύ, είτε είναι κάτι τέλος πάντων πολύ ξεχωριστό από την καθημερινότητά μας, τότε αυτός ο ενθουσιασμός που λέμε στα κύταρα είναι πολύ μεγαλύτερος από τη συνήθως. Τα κύταρα παραμένουν ενθουσιασμένα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να συσχετίζουμε με αυτή τη μνήμη, άλλες πληροφορίες που συμβαίνουν σε κοντινούς χρόνους, είτε πριν είτε μετά, αλλά κυρίως μετά. Λοιπόν, αυτό είναι το παρατηρησιακό δεδομένο. Και πάμε να δούμε τι έκανε ο Σίλβα για να αποδείξει ότι αυτό συμβαίνει όντως στην πραγματικότητα. Εκπαίδευσε ζώα ποντικάκια τα οποία τα έβαζε σε διαφορετικά περιβάλλοντα, σε ένα πράσινο κουτί, σε ένα κίτρινο κουτί από αλλοσχήμα, σε ένα μπλε κουτί από αλλοσχήμα και κοιτούσε αν αυτή τη μνήμη την διαχωρίσω πράσινη από το κόκκινο 7 μέρες ή αν τη διαχωρίσω 5 ώρες κόκκινο από το μπλε και κοιτάξω τα κύτταρα που περιέχουν τη μνήμη του πράσινου, τα κύτταρα που περιέχουν τη μνήμη του κόκκινου, τα κύτταρα που περιέχουν τη μνήμη του μπλε, που υπάρχει μεγαλύτερη επικάλυψη και βρήκε ότι μεγαλύτερη επικάλυψη υπάρχει στις 5 ώρες από τις 7 μέρες, σημαντικά μεγαλύτερη. Και όχι μόνο αυτά τα κύτταρα ήταν κοινά, αλλά και η συμπεριφορά του ποντικού. Όταν έπαινε στο μπλε κουτί ήταν μεγάλη, παρόμοια με τη συμπεριφορά του όταν έπαινε στο κόκκινο κουτί, αλλά καμία σχέση με τη συμπεριφορά του όταν έπαινε στο πράσινο κουτί. Αυτό σημαίνει, να το μεταφράσουμε, το ζώο ότι αν βρεθώ στο μπλε κουτί, περιμένω ότι θα βρεθώ και στο κόκκινο, γιατί αυτά τα έμαθα σε κοντινή χρονική διαφορά. Το πράσινο ήταν πολύ μακριά, οπότε δεν περιμένω κάποια συσχέτιση ανάμεσα στα δύο. Μεταφράζεται λοιπόν η συμπεριφορά σε νευρονική επικάλυψη. Οπότε η υπόθεση του Σίλβα υποστηρίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό. Και το πιο εντυπωσιακό είναι όχι μόνο ότι αυτό το πράγμα συμβαίνει στα νεαρά ποντικάκια, αλλά αυτή η ικανότητα εξαφανίζεται με τη γύραση. Αυτό που παρατήρησαν λοιπόν, βλέπετε νεαρά και γυρασμένα ποντικάκια εδώ, είναι ότι αυτή η συμπεριφορά, η συσχέτιση ανάμεσα στα δύο φαινόμενα εξαφανίζεται και η νευρονική επικάλυψη επίσης εξαφανίζεται. Συσχετίζει το μπλε με το κόκκινο τόσο όσο το πράσινο με το κόκκινο, δηλαδή καθόλου. Οπότε τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης λένε ότι πρώτον συσχετίζουμε πληροφορίες με το να τις αποθηκεύουμε σε παρόμοιους πληθυσμούς κυτάρων και δυστυχώς αυτή την ικανότητα τη χάνουμε καθώς γερνάνε. Και αυτό είναι πρόβλημα. Άρα, για να πάμε να το διορθώσουμε, πρέπει να πάμε να μπούμε λίγο βαθύτερα τώρα στους μηχανισμούς του συστήματος μας και να πούμε γιατί τη χάνουμε αυτή την ικανότητα. Γιατί ο Σίλβα επικεντρώθηκε στο κυταρικό επίπεδο, δεν μπορούσε να δει πιο μέσα, έτσι, μέχρι εκεί του επέτρεπε η τεχνική του. Και εδώ έρχεται ένας πολύ αγαπητός και ταλαντούχος μεταδιδάκτωρας στο εργαστήριο, Γιώργος Καστελάκης, να φτιάξει ένα μοντέλο του όλου αυτού συστήματος και να μας πει τι μπορεί να συμβαίνει σε χαμηλότερο επίπεδο. Έφτιαξε, λοιπόν, ο Γιώργος ένα μεγάλο υπολογιστικό δίκτυο της περιοχής αυτής, του υποκάμπου, που αποτελείται από τους βασικούς νευρώνες που υπάρχουν σε αυτή την περιοχή. Έχει δενδρείτες, που δεν μπορούσαμε να δούμε με τις άλλες τεχνικές, και έχει συνάψεις. Τα στρογγυκλά μπιλάκια είναι οι συνάψεις και αυτοί οι δενδρείτες αυτών των κυτάρων συμπεριφέρονται όσο το δυνατό πιο κοντά στην πραγματικότητα. Έχουμε χρησιμοποιήσει, δηλαδή, πειραματικά δεδομένα για να τους κάνουμε σχετικά ρεαλιστικούς. Έχουμε ένα αρκετά καλό μοντέλο. Τώρα, πώς κάνει κανείς αυτό το μοντέλο να μάθει κάτι. Δεν είναι απλό να φτιάξει ένα μοντέλο για να του διδάξεις πληροφορία. Πρέπει να είναι σε θέση το μοντέλο να αλλάζει κάτι. Πώς μαθαίνουμε, μαθαίνουμε αλλάζοντας τον κυτταρικό ιστό. Τι είναι αυτό που αλλάζει, είναι οι συνάψεις μεταξύ των κυττάρων. Οπότε, φτιάξαμε εμείς ένα μοντέλο το οποίο περιλαμβάνει κανόνες, πολλά είδη κανόνες, και δεν θέλω να σας κουράσω με λεπτομέρειες, αλλά περιλαμβάνει κανόνες που επιτρέπουν στις συνάψεις, στις συνδέσεις ανάμεσα στα κύτταρα, να ενισχύονται ή να αποδυναμώνονται. Περισσότερο ακόμα, όχι μόνο αυτό, αλλά και να δημιουργούνται καινούριες. Έτσι, οπότε, έχει μια δυνατότητα το σύστημα μέσω των αλλαγών να μαθαίνει πληροφορίες. Και ελπίζω να παίξει αυτό το βιντεάκι γιατί σας δείχνει πώς σας μαθαίνει. Λοιπόν, αυτό είναι το μοντέλο του Γιώργου. Βλέπετε τα κύτταράκια, αυτά που βλέπετε μικρές πηλίτσες είναι οι συνάψεις. Όταν φαίνεται να αναγοσβήνουν από πίσω είναι τα δύο κύτταρα που μιλάνε. Αν παρατηρήσετε, αυτές μικραίνουν και μεγαλώνουν. Αυτές είναι μεγαλύτερες από τις άλλες. Και με αυτόν τον τρόπο το σύστημά μας μπορεί να αλλάξει τις συνδέσεις του, τις συνάψεις του, ούτως ώστε να μάθει καινούριες μνήμες, ακριβώς όπως το κάναμε στα ποντικάκια. Και το τελικό αποτέλεσμα είναι να δημιουργηθεί ένας υποπληθυσμός μέσα στο μοντέλο, το οποίο, όταν το μοντέλο θυμάται τη μνήμη, να ανάβει. Αυτός ο πληθυσμός είναι αυτός που κωδικοποιεί μία μνήμη. Και τώρα πάμε να δούμε. Μπορούμε να επαναλάβουμε ακριβώς αυτό που είδε ο Σίλβα? Να μάθουμε δηλαδή δύο μνήμες και να δούμε αν αυτές επικαλύπτονται στο επίπεδο των κιτάρων και τι συμβαίνει μέσα στους δεντρίδες όταν το κάνουμε αυτό. Και αυτό που είδαμε είναι ότι αν μάθουμε μία μνήμη, αυτή είναι η μνήμη πρώτη, και μία δεύτερη μνήμη, και η χρονική απόσταση μεταξύ τους είναι είτε μία ώρα, είτε δύο, είτε πέντε, είτε 24, αυτό που υπάρχει είναι μία αλληλεπίδραση. Αυτό που βλέπουμε εδώ είναι το μέγεθος της πρώτης μνήμης. Το μέγεθος λοιπόν της πρώτης μνήμης, όταν μάθουμε και τις δύο, αυξάνει. Αυξάνει όταν οι δύο μνήμες τις μάθουμε σε μικρό χρονικό διάστημα και όσο μεγαλώνται αυτό το χρονικό διάστημα, οι μνήμες δεν αλληλεπιδρούν πλέον. Το πολύ ενδιαφέρον είναι ότι... Τι είναι αυτό? Εγώ το προκαλώ αυτό? Δεν όμως. Μάλλον εγώ. Δεν ξέρω από πού έρχεται αυτό. Δεν ξέρω από πού έρχεται αυτό. Το Chrome, το κλείνω όλο. Ωραία, το κλείσα. Δεν ήτανε plant. Το ενδιαφέρον είναι... Βλέπουμε ότι η δεύτερη μνήμη, στις πέντε ώρες που είχε μελετήσει και ο Σίλδα, έχει ένα πολύ μεγαλύτερο μέγεθος από την πρώτη, που δείχνει ότι η μάθηση της πρώτης μνήμης επηρεάζει και το πόσο καλά θα μάθω τη δεύτερη και μαθαίνω πολύ καλύτερα τη δεύτερη όταν αυτές οι δύο χωρίζονται από μερικές ώρες. Όχι μόνο φαίνεται αυτό στο μέγεθος της μνήμης, αλλά φαίνεται και στην κυταρική επικάλυψη. Ο Σίλβα είχε προβλέψει κάτι γύρω στο 20%, στις πέντε ώρες. Το μοντέλο βρίσκε και αυτό κάτι λίγο μεγαλύτερο, αλλά κοντά στο 20%. Το ενδιαφέρον που βγαίνει από αυτό το μοντέλο είναι ότι αν μάθω δύο μνήμες σε μικρότερα χρονικά διαστήματα, μία ή δύο ώρες, το ότι αυτή η επικάλυψη είναι πολύ μεγάλη και πιθανό αυτό να είναι προβληματικό. Και δεν ξέρω, γνωρίζετε επειράματα που έχουν γίνει σε ανθρώπους που τους έχουν ζητήσει, για παράδειγμα, να απομνημονεύσουν λίστες από λέξεις σε μικρό χρονικό διαστήμα, της τάξας της μισής ώρας. Και μετά όταν πάνε να τις ανακαλέσουν, δεν μπορούν να ανακαλέσουν δύο ξεχωριστά τη μία λίστα από την άλλη, τα μπερδεύουν. Οπότε αυτή η μεγάλη επικάλυψη που συμβαίνει σε μικρά χρονικά διαστήματα μπορεί να ευθύνεται για το γεγονός ότι αν μάθουμε κάτι πολύ κοντά, το μπερδεύουμε, δεν μπορούμε να το διαχωρίσουμε σαν δύο ξεχωριστές πληροφορίες, ενώ αν αυτό το διάστημα είναι μερικές ώρες, το ότι είναι καλύτερα. Αυτό μας λέει κάτι για τα σχολεία μας και για τον τρόπο που οι φοιτητές παρακολουθούν διαλέξεις. Αυτό μας λέει κάτι για τα σχολεία μας στον εκεφαλό μας. Καλύτερα είναι να έχουμε μεγάλα διαλύματα ενδιάμεσα. Πόσο μεγάλα, δεν ξέρω, να ρωτήσουμε τους πειραματικούς. Αλλά μάλλον το πολύ κοντά δεν είναι το ιδανικό. Τα αποτελέσματά μας επιβεβαιώνουν τα πειραματικά και πάνε και ένα βήμα παραπάνω να δούμε τώρα τι γίνεται μέσα στους δεντρίτες. Και παρατηρούμε ότι όταν τα κύταρα που μαθαίνουν τη μνήμη είναι τα ίδια αυτό μας δείχνει μια μεγάλη επικάλυψη που βλέπετε είναι αντίστοιχη της κυταρικής στους δεντρίτες. Τι σημαίνει τώρα αυτό? Σημαίνει ότι για να συσχετίσουμε πληροφορίες πρέπει οι πληροφορείς αυτές να καταλήγουν μέσα στους ίδιους δεντρίτες κοινών κυτάρων γιατί μόνο αυτό τους επιτρέπει να ενδυναμωθούν και να κλειδώσουν μαζί. Οπότε εμείς προτείνουμε από αυτά τα πειράματα ότι ο βασικός μηχανισμός που ευθύνεται για τη συσχέδιση μνημών είναι η ικανότητα των κυτάρων αυτών να αναγνωρίζουν δύο πληροφορίες που εμφανίζονται σε μικρό χρονικό διάστημα και αυτές τις δύο να τις κλειδώνουν και να τις ενδυναμώνουν μαζί μέσα στους ίδιους δεντρίτες. Και ο λόγος που χάνουμε αυτή την ικανότητα στη γύραση και θα το δούμε μόλις τώρα στο μοντέλο μας, θα σας πω ποιος μπορεί να είναι. Πάμε λοιπόν στο μοντέλο τώρα αυτό να το κάνουμε γυρασμένο. Πώς το κάνουμε γυρασμένο, το κάνουμε να χάσει το πολύ ενθουσιασμό του. Ξέρουμε ότι στη γύραση μετά που μαθαίνουμε μία μνήμη τα κύτερα δεν είναι τόσο διαγέρσιμα πλέον όσο είναι στα νέα ραζόα, παύουν να έχουν αυτή την αυξημένη διαγερσιμότητα δυστυχώς. Έχουμε λοιπόν πάει στο μοντέλο και έχουμε φύγει αυτή την αυξημένη διαγερσιμότητα και βλέπουμε τι συμβαίνει. Μία μνήμη τη μαθαίνει μια χαρά, τη δεύτερη μνήμη όμως όταν πάει να τη μάθει χάνει το πλέον έκτημα που είχε, το μπλε είναι το κανονικό και το κόκκινο το γυρασμένο. Και βλέπετε ότι η δεύτερη μνήμη πλέον έχει πέσει στα επίπεδα της πρώτης, που σημαίνει ότι χάνει το σύστημα την ικανότητα να κερδίζει μαθαίνοντας πολλές κληροφορίες. Και αυτό συμβαίνει και στο κυθαρικό επίπεδο και στο δεντρητικό επίπεδο, όλα πέφτουν. Άρα μία πιθανή εξήγηση του γιατί με τη γύρανση χάνουμε αυτή την ικανότητα είναι γιατί οι δεντρείτες ατροφούν, γιατί η ικανότητα των συνάψεων να έχουν αυτή την πλαστικότητα που έχουν μειώνεται και γιατί αυτή η αυξημένη διαγερσιμότητα των κυτάρων ο ενθουσιασμός που το λέω εγώ μειώνεται πάρα πολύ. Από εδώ λοιπόν βγαίνουν κάποιες προβλέψεις του μοντέλο που θα πάνε να τις εξετάσουν πειραματικά οι συνάδελφοί μας. Και με αυτό ήθελα λίγο να κλείσω το κομμάτι των υπολογιστικών μοντέλων και του τι μπορούν να μας δώσουν. Σας έχω πει για ένα απλό ρεαλιστικό υπολογιστικό μοντέλο που αναπτύξαμε στο εργαστήριο, δείξαμε ότι το μοντέλο αυτό μπορεί να αναπαραστήσει τα πειραματικά δεδομένα και μπορεί να πάει και ένα επίπεδο παραπάνω πιο μέσα και να εξετάσει μηχανισμούς που δεν μπορούμε να εξετάσουμε με τις υπάρχουσες πειραματικές μεθόδους αυτή τη στιγμή. Και το που ο μοντέλο μας εξηγεί σε ένα ποσοστό γιατί η γύρευση μπορεί να οδηγήσει στην απόλυα αυτού του είδους της συσχέτησης πληροφοριών. Άρα το take-home message θα ήταν ότι αν θέλετε να βελτιώσετε λίγο την μνήμη σας, προσπαθήστε να δημιουργείτε τέτοιου είδους συσχετήσεις. Δεν ξέρουμε αν το λέει, αλλά είναι μια πιθανή τεχνική που θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε. Λοιπόν, και εδώ κλείνει το κομμάτι των μοντέλων και ήθελα να πάω λίγο σε αυτό που σας υποσχέθηκα για την τεχνητή νοημοσύνη και για τις τεχνητές μνήμες. Και θα σας πάω λίγο πίσω σε μια δουλειά που είχαμε κάνει το 2003, όπου είχαμε δείξει ότι ένα νευρικό κύταρο μπορεί να κάνει υπολογισμούς λειτουργώντας σαν ένα πολυεπίπεδο μηχανικό σύστημα, ένα νευρωνικό δίκτυο, όπως αυτό αποκαλείται. Και πλέον από το 2003 που είχαμε κάνει αυτή τη συζήτηση, είμαστε σε αυτή την εποχή, όπου χρησιμοποιούνται κατά κόρον συστήματα αυτού του είδους, νευρωνικά δίκτυα δηλαδή, για να λύνουμε πολύπλοκα προβλήματα. Για παράδειγμα, εδώ έχουμε ένα πρόβλημα αναγνώρισης προσώπων, έτσι. Και εδώ έχουμε ένα μηχανικό σύστημα, που το βλέπετε αυτό, το πολυσυνδεδεμένο πολυεπίπεδο. Κάθε κυκλάκι, υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύει έναν νευρώνα, όλοι αυτοί συνδέονται μεταξύ τους και έχουμε πολλά επίπεδα, γι' αυτό και ονομάζεται DEEP, βαθιά μάθηση, αυτό το σύστημα, έτσι. Και ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να εκπαιδευτεί, να διακρίνει ανάμεσα σε πρόσωπα. Πώς το κάνει αυτό? Υπάρχουν συγκεκριμένα κομμάτια του τα οποία μαθαίνουν να αναγνωρίζουν χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, τα φρύδια. Άλλο κομμάτι της μηχανής αυτής αναγνωρίζει άλλο χαρακτηριστικό, το στόμα. Άλλο αναγνωρίζει το μαλλί. Και καθώς ανεβαίνουμε επίπεδο, αυξάνεται η πολυπλοκότητα της πληροφορίας. Στην αρχή είναι το φρύδι, μετά είναι το φρύδι μαζί με το μάτι και στο τέλος έχει δημιουργήσει ένα πρόσωπο αυτή η μηχανή. Και με αυτόν τον τρόπο χρησιμοποιούμε αυτά τα συστήματα για να ξεχωρίζουμε διαφορετικά πρόσωπα. Και ονομάζεται αυτή η τεχνική Deep Learning και βασίζεται στο πώς το κάνει ο γέφαλος. Και για να σας δώσω ένα πολύ απλό παράδειγμα. Σκεφτείτε τι γίνεται στην κάμερά σας όταν θέλετε να πάρετε μια φωτογραφία. Εφανίζονται αυτά τα πράσινα κουτάκια που δείχνουν ότι η κάμερα έχει αναγνωρίσει αυτό το πρόσωπο. Αυτό είναι μια εφαρμογή ακριβώς αυτού του συστήματος. Πώς αναγνωρίζει το πρόσωπο η κάμερα χρησιμοποιώντας ένα τέτοιο είδους αλγόριθμο. Πότε αυτό είναι το που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις εφαρμογές. Και θέλω να σας μιλήσω για το μέχρι που έχουν φτάσει αυτές οι τεχνικές, η τεχνητή νοημοσύνη αυτή τη στιγμή. Χρησιμοποιώντας τέτοιου είδους μοντέλα έχουν καταφέρει οι επιστήμονες να νικήσουν παγκόσμους παίκτες σε πολύ πολύ πλοκα προβλήματα. Όπως αυτό του Go. Δεν ξέρω αν το ξέρετε το Go. Το Go είναι ένα παιχνίδι που είναι πολύ πιο πολύ πλοκοθεωρείται από το σκάκι. Και έχουν εκπαιδεύσει ένα σύστημα ονομάζεται αλφα Go η μηχανή. Το 2006 και το 2007 έγινε αυτό που κάνει μία στρατηγική το σύστημα. Ποιες θα είναι οι επόμενες κινήσεις. Αξιολογεί το ρίσκο που θα έχει να του απαντήσει ο αντίπαλος με την κατάλληλη κίνηση. Και έχει παίξει σε παγκόσμια πρωταθλήματα δύο χρονιές και έχει μέχρι στιγμής βγει ανίκητος ο αλφα Go. Αυτό είναι ένα παράδειγμα τέχνη της νοημοσύνης που βασίζεται στην ίδια λογική με τον εγκέφαλο. Και το άλλο είναι τα drive less cars τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς. Που η Google αυτή τη στιγμή έχει ένα τέτοιο αμάξι υποδοκιμαστική φάση στο San Francisco. Και δεν υπάρχει οδηγός υπάρχει ένα σύστημα από αισθητήρες ο οποίος μαζένει πληροφορίες για το περιβάλλον. Υπάρχουν μέσα αυτά τα συστήματα των ευρωνικών δικτύων που είδαμε πριν. Και υπολογίζουν προς τα που πρέπει να πάει το αμάξι για να αποφύγει το εμπόδιο. Και αυτό είναι κάτι που σε μερικά χρόνια μπορεί να είναι στην καθημερινή χρήση. Ναι δεν είναι πάρα πολύ καλό ακόμα. Όριστε. Όχι. Αλλά έχουν ήδη εφαρμοστεί κάποια από αυτά τα συστήματα. Να δείτε για παράδειγμα της Volvo το φορτηγό. Έχει μια τεχνητή νοημοσύνη για ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Για να βρίσκει αν ένα εμπόδιο είναι σχετικά κοντά. Κλειδώνει τις ρόδες και δεν προχωράει άλλο το αμάξι. Μικρά κομμάκια τους ήδη μπαίνουν στην καθημερινή μας ζωή. Και υπάρχουν βέβαια και τσιπάκια όπως αυτά. Τα οποία μέσα περιέχουν ολόκληρους όγκους τέτοιων δικτύων. Και τα οποία χρησιμοποιούνται στην ρομποτική αυτή τη στιγμή για να λύνουν προβλήματα. Και κάποια στιγμή μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να αντικαταστήσουν τη μνήμη μας που χάνεται. Και μιλάμε τώρα για τα εμφυτεύματα μνήμης. Υπάρχουν δύο είδη τέτοιων εμφυτευμάτων που είναι υπό ανάπτυξη αυτή τη στιγμή. Και τα δύο γίνονται στο Λοσάντζελ, στο USA και στο UCLA. Και είναι μικρά τσιπάκια όπως αυτά που βλέπετε εδώ. Τα οποία εμφυτεύονται μέσα στον υπόκαμπο. Και καταγράφουν και ερεθίζουν τα κύτερα του υπόκαμπου. Να αποκαταστήσουν τη χαμένη μνήμης ασθενής με Αλτσχάιμερς, για παράδειγμα. Έχουν χρησιμοποιηθεί σε ζώα και έχουν δείξει ήδη θαρρυντικά αποτελέσματα. Σε ανθρώπους είναι ακόμα σε πολύ δοκιμαστική φάση. Αλλά θέλω να κλείσω με αυτό το οποίο δουλεύει. Είναι ένα βιντεάκι με δύο ηλικιωμένους. Είναι ζευγάρι. Η γυναίκα έχει Αλτσχάιμερς εδώ και τρία χρόνια. Νομίζω θα φύγουμε τον ήχο και θα σας τα λέω εγώ. Λοιπόν, οι γιατροί αυτό που έκαναν σε αυτή την περίπτωση, σε αυτή τη γυναίκα που είχε Αλτσχάιμερς από τα 85 της, ήταν να τις εμφυτεύσουν implants όπως αυτά που μπορεί κάποιοι να γνωρίζετε για το Parkinson's disease, που τα βάζουν και ενεργοποιούν σε κάποιες περιοχές του εγκεφάλου. Αυτά είναι τα ηλεκτρόδια που τοποφέτησαν με εγχείρηση στον εγκέφαλό της. Αλλά όπως ξέρουμε, στο Αλτσχάιμερς η πρώτη περιοχή που προσβάλλεται είναι ο υπόκαμπος. Οπότε αντί να τα βάλουν στον υπόκαμπο, τα έβαλαν στο προμετοπείο φλειό. Ο υπόκαμπος κατά πάσα πιθανόντα έχει ήδη καταστραφεί σε ένα άτομο με τόσο προχωρημένη ασθένεια. Και προς έκπληξή μας, παρατηρήσαμε ότι αυτή η γυναίκα ήταν σε θέση πλέον από εκεί που δεν μπορούσε να αποφασίσει να πάει να σηκωθεί από το κρεβάτι, να κάνει τα πολύ βασικά πράγματα, γιατί δεν μπορούσε να σχεδιάσει ούτε να πάρει αποφάσεις. Αυτό τα αρεθίσματα στον εγκέφαλό της της επέτρεψαν, να πεις το πιάνο, το βλέπετε, και τρία χρόνια μετά η ασθένειά της δεν έχει εξελιχθεί, γιατί μάλλον έχει εξελιχθεί πολύ λιγότερο απ' ό,τι θα περίμενε κανείς σε έναν ασθενήμη Alzheimer's και αυτό τώρα είναι η πρώτη περίπτωση ανθρώπου που το έχει δοκιμάσει, είναι το 2017 η δημοσίευση και είναι σε trials. Οπότε υπάρχουν κάποια θαρρηντικά νέα με εμφυτεύματα για την αντιμετώπιση ασθενειών στις οποίες χάνεται η μνήμη, όπως το Alzheimer's. Και με αυτό σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την προσοχή σας. Ευχαριστώ. Όλα τα καλά έχω να τέλος και ο κύριος Μιγιέ της Παναγιώτης είχε να τέλος, αλλά νομίζω ότι από αυτή τη στιγμή αρχίζουν πολλές ερωτήσεις και ενδιαφέρουσες ερωτήσεις. Προς υπόνοχους του πρώτου ερωτών ή του πρώτου που θέλετε να ρωτήσει πιβάλλει κάτι. Ευχαριστούμε για την ωραία ομιλία. Κάπου φάνηκε να απαιτείται ομοιοστατική πλαστικότητα. Και η ερώτηση είναι αυτή η δύο όροι είναι λίγο αντιφατική. Ομοιοστασία σημαίνει ότι κάθε εξορροπείται, η πλαστικότητα ό,τι αλλάζει. Τί είναι ως ομοιοστασία και πλαστικότητα. Όταν ένα νευρικό κύκλωμα μαθαίνει αλλάζουν οι συνδέσεις, οι συνάψεις. Αυτή είναι ο ορισμός της πλαστικότητας. Αλλάζουν οι συνάψεις. Αυτή είναι η πλαστικότητα δηλαδή. Ως αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών, το κύκλωμα αυτό συνήθως έχει αυξημένη διαγερσιμότητα. Δηλαδή πυροδοτούν πολύ τα κύτταρα. Για να κρατηθεί αυτή η διαγερσιμότητα σε επίπεδα φυσιολογικά, θα πρέπει πάλι να γίνει η πλαστικότητα των συνάψεων, μη με ένα τρόπο που θα τα κατεβάσει όλα ομοιόμορφα προς τα κάτω. Δηλαδή είναι πλαστικότητα η ομοιόσταση σε αυτά τα συστήματα. Πάλι αλλάζουν οι συνάψεις. Μέσω αλλαγών επιτυχάνεται η ισορροπία. Αλλά έχει ως αποτέλεσμα την ισορροπία στη δραστηριότητα των κύτταρων. Και γίνεται μετά τη μάθηση, για να το επαναφέρει. Ευχαριστώ. Μπορώ να συνεχίσω, Βέβαια. Σε μοριακό επίπεδο, ξέρουμε τι κάνει τα κύτταρα να χάνουν τον ενθουσιασμό τους και να γυράσκουν. Ξέρουμε ουσιαστικά ότι ένα συγκεκριμένο κανάλι Καλλίου, το οποίο βρίσκεται στα σώματα των κυτάρων αυτών, και το οποίο μετά το κανάλι αυτό του Καλλίου, απενεργοποιεί τα κύτταρα. Μετά τη μάθηση αυτό το κανάλι χάνει την αγωγημότητά του. Ούτως ώστε η απενεργοποίηση που προκαλεί να είναι μικρότερη. Στη γύρωση δεν συμβαίνει αυτό. Ξέρουμε δηλαδή ποιο είναι το κύταρο για τον ενθουσιασμό, μιλάμε τώρα έτσι, για τη διαγερσιμότητα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό που συμβαίνει. Συμβαίνουν πολλά άλλα πράγματα. Αυτό είναι ένα από τα πολλά που συμβαίνουν. Ξέρουμε ότι αυτό το κανάλι έχει πρόβλημα, αλλά και άλλοι μηχανισμοί έχουν πρόβλημα. Έχουμε και μια τρίτη ερώτηση. Στα αυτοκίνητα καταλαβαίνουν το εμπόδιο και το παρακάμπτουν. Αλλά δεν καταλαβαίνουν πού θέλει να πάει το αυτοκίνητο. Δηλαδή μπορεί κανείς να προγραμματίσει μία διαδρομή. Δηλαδή με τα Google Maps του λες τα φασική του. Λες τα φασική του και πάει μία διεύθυνση. Και το παιδάκι δίπλα θέλει να ρωτήσει κάτι. Τους βάζει κάποιος, είναι όπως ένα ρομπότ. Στο ρομποτάκι του δίνεις από μέσα μία διαδρομή και του λες ξεκίνα και πήγαινε εκεί. Οπότε ακολουθεί αυτή τη διαδρομή. Και όπου βρίσκει εμπόδιο σταματάει και πάει από δίπλα. Σαν το τηλεκατοφθυνόμενο αυτοκίνητάκι ακριβώς. Ευχαριστούμε πάρα πολύ για τη δουλειά σας στο βιβλίο. Νομίζω ότι είναι ένα θέμα τεράστιτο που δεν θα καλύψει κανείς. Δεν έχω πολλά ερωτήματα. Είχατε να συστέψετε κάποιο βιβλίο που να φοράει για τη μνήμη. Τι κάπως, δηλαδή, σε εμμωριακό, τα εγγόρυντα, τα γνήματα. Αυτός μου έκανε πολλές εξελίξεις. Πολλά βιβλία που να είναι επιστημονικό και σε βάθος. Το ανακαλύπτοντας τη μνήμη είναι ωραίο, που μου είχε αρέσει πολύ. Είναι έτσι ελαφρύ σχετικά. Δεν παίρνει, βέβαια, σε πολύ μεγάλο βάθος, αλλά ίσως αυτό είναι ένα καλό βιβλίο για να διαβάσει κανείς. Να αρχίσει. Ήρθε μια συσχέτιση μεταξύ για τις σχετζόμενες μήνες. Βάζετε τα πράγματα του χρόνου. Δηλαδή συσχετίζονται δεν σε εχθρονικά σχετικά. Αλλά ουσιαστικά είναι επίσημο να συσχετίζονται παράνοια πράγματα, που δεν αποκτώνται σε κοντινή χρονική στιγμή. Αυτό είναι το σύστημα. Πρέπει να είναι εποχή και συμφάνει κοντινά και κοίτα στις σχετζόμενες μηών, οι οποίες όμως χρονικά δεν έχουν προδειχθεί. Εμείς αυτές οι μνήμες που συζητήσαμε σήμερα είναι εξαρτημένες μνήμες. Και για τις εξαρτημένες μνήμες η περιοχή που είναι υπεύθυνη είναι ο υπόκαμπος και αυτή η διαδικασία θεωρούμε ότι συμβαίνει εκεί. Μετά από τον υπόκαμπο το σήμα πάει σε ανώτερα κέντρα, πάει στο φλειό. Θεωρούμε, αλλά δεν έχει αποδειχθεί, ότι για να συσχετίσουμε με βάση την πληροφορία, το label ας το πούμε και όχι το χρόνο, η έξοδος του υπόκαμπου καταλήγει σε πληθυσμούς αλληλεεπικαλυπτόμενους, αλλά σε άλλη περιοχή για να δημιουργήσει τα concepts, για να δημιουργήσει ενιακά σύνολα. Δεν γίνονται όλα στην ίδια περιοχή. Λοιπόν, δεν ευθύνεται για τα πάντα. Σε ακούμε. Μπορώ να σου πω τι μεθόδους χρησιμοποιούσα εγώ, δεν ξέρω αν γενικεύονται. Σίγουρα πριν πας για ύπνο κάνεις επανάληψη. Η ομοιοστατική πλαστικότητα που συζητούσαμε πριν, δουλεύει πάρα πολύ στον ύπνο. Οτιδήποτε μαθαίνεις πριν πας για ύπνο, επειδή δεν παρεμβάλλεται κάτι άλλο μετά και επειδή θα κάνει το σύστημα ομοιόσταση, αποθηκεύεται καλύτερα. Δεν μιλήσαμε για τον ύπνο σήμερα, αλλά είναι πολύ σημαντικό στοιχείο. Οπότε μια καλή συμβουλή είναι πριν πας για ύπνο κάνεις επανάληψη. Οπότε επανάληψη μην επανάληψη όσο σχεία. Θα μπορούσε αυτή η τεχνολογία στο μέλλον να χρησιμοποιηθεί για να εκπαιδεύονται πλέον οι άνθρωποι, να εκπαιδεύονται δηλαδή δρομώσεις. Από τη στιγμή που μπορούσαμε να εκπαιδεύσουμε και να αυτογραμματίσουμε νεαρόνες για το φόβο, το ίδιο τόπο θα μπορούσαμε να αποθηκεύσουμε και οβέλη. Υπήρξαν τσιπάκι στο δεύτερο ζώο και έστελναν τα σήματα από τον εγκέφαλο του πρώτου μέσω ίντερνετ για να ενεργοποιήσει το τσιπάκι στο δεύτερο ζώο. Και έδειξαν ότι με αυτόν τον τρόπο το δεύτερο ζώο έμαθε. Έμαθε πολύ πιο γρήγορα από ότι πριν, όχι ότι αντέγραψε τις μνήμες του άλλου, αλλά ο ρυθμός με τον οποίο ενεργοποιείται ο εγκέφαλος του άλλου ζώου, προφανώς περιέχει κάποια πληροφορία που βοηθάει τον προβληματικό εγκέφαλο να καλύψει το χαμένο έδαφος. Δεν μιλάμε για να πάρουμε τη μνήμη και να την φοιτεύσουμε σε ένα άλλο εγκέφαλο και αυτός να μπορεί να έχει τις ίδιες αναμνήσεις με τον πρώτο, όχι μόνο για να βοηθήσει το χαμένο έδαφος, αλλά και για να βοηθήσει το χαμένο έδαφος. Εννοείται ότι είναι πολύ λίγο? Δεν μπορεί και να πάει πέντε ώρες βέβαια. Επίσης να πούμε ότι αυτά τα πειράματα των πέντε ώρων δεν έγιναν στις τρεις, για να ξέρουμε αν στις τρεις δεν έψαξε κανείς ποιο είναι το ιδανικό διάστημα μάθησης. Και επίσης να πούμε ότι αυτά είναι ποντίκια τα οποία είναι λίγο χαζά. Σε ανθρώπους μπορεί σίγουρα να είναι διαφορετική. Οπότε δεν μπορεί κανείς με βάση αυτό το πείραμα να πει πάτε στα σχολεία τώρα και κάντε μεγαλύτερα διαλύματα. Νομίζω ότι είναι λίγο τραβηγμένο. Έχουμε ένα ορισμό του χρόνου. Πολύ ωραίο ερώτημα και υπάρχουν αρκετοί ερευνητές που το ψάχνουν. Πώς δηλαδή μετράμε το χρόνο και πώς κρατάμε keep track of time. Δεν είναι πάρα πολύ γνωστό αλλά κάποιοι υποστηρίζουν ότι τα ίδια κύτταρα αυτά στον υπόκαμπο που μαθαίνουν συσχετίσεις είναι αυτά που χρησιμοποιούμε για να θυμόμαστε το χρόνο. Το πώς ακριβώς γίνεται αυτό δεν είναι γνωστό. Μπορεί να βασίζεται στη δυναμική κάποιων πρωτεϊνών οι οποίοι ζούνε για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Για παράδειγμα το κρέπο όταν ενεργοποιηθεί μένει ενεργοποιήμενο για ένα δωδεκάρο. Δηλαδή ο κυρκαδικός ρυθμός πιθανό να ορίζεται με βάση στη ζωή κάποιων πρωτεϊνών, το turnover κάποιων πρωτεϊνών. Αλλά δεν ξέρω πάρα πολλά να σας πω. Μπορεί να είναι εκτός αλλά υπάρχουν δύο τάκια της εμπειρίας. Μην μεταφράσω σχετικούς κούρας. Λέω ότι το σώμα κατασκευάζει εγκέφαλο και συνεχώς αφήνει, αφήνει να τελείχνει με τις νέες πληροφορίες. Και εμείς τώρα ο εγκέφαλός μας είναι ήδη διαφορετικός από ό,τι όταν πήκαμε εδώ. Σωστά. Ναι. Βεβαίως, οποιαδήποτε εμπειρία διώνουμε, αυτή προκαλεί κάποια αλλαγή στα κύτταρά μας. Το κατά πόσο αυτή η αλλαγή θα μείνει ή θα σβήσει μετά από λίγο, έχει να κάνει με το πόσο εντυπωσιακή ήταν για μας αυτή η πληροφορία. Συνήθως κάτι που μας κάνει μεγάλη εντύπωση, το κρατάμε στη μνήμη μας για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, από ότι κάτι το οποίο δεν μας εντυπωσιάζει. Επίσης, αν μας είναι χρήσιμο, κρατάμε πληροφορίες που μας είναι χρήσιμες, για άχρηστε σβήνονται. Αλλά σίγουρα κάθε τύπου βιώνουμε αφήνει ένα αποτύπωμα στον εγκέφαλο, το πόσο θα ζήσει το αποτύπωμα είναι το ερώτημα. Γενικώς είναι καλό να το γυμνάζουμε, οτιδήποτε κάνουμε για να το γυμνάζουμε είναι χρήσιμο. Μια ερώτηση, είδαμε ότι η μνήμη, ποια κύτταρα έχουν τις μνήμες ή δυο μνήμες ένα κύτταρο, τι είναι η μνήμη. Πολύ καλή ερώτηση. Δεν είναι έξεκάθαρο, δηλαδή άλλοι πιστεύουν ότι η μνήμη είναι οι συνδέσεις ανάμεσα στα κύτταρα, αυτή είναι η πιο διαδεδομένη θεωρία. Έχουμε ένα σύναλλον ευρώνων, συνδέονται με συγκεκριμένο τρόπο, μία άλλη συνδεσιμότητα είναι μία άλλη μνήμη για παράδειγμα. Άλλοι πιστεύουν ότι η μνήμη βρίσκεται στο DNA των κυτάρων, να υπάρχει μέσω επιγενετικών παραγώντων, οι οποίοι προκαλούν συγκεκριμένες αλλαγές στο DNA και υπάρχει θεωρία ότι οι πολύ μακρόχρονες μνήμες αποθηκεύονται εκεί, είναι πιο τραβημένη αυτή, αλλά υπάρχουν αρκετά στοιχεία υπέρ της. Οι πιο διαδεδομένοι θα έλεγα ότι είναι ένα συγκεκριμένο πρότυπο ενεργοποίησης μίας ομάδας νευρώνων που συνδέεται με τον Α τρόπο. Οι ίδιοι νευρώνες μπορούν να συνδεσθούν και με τον Β τρόπο, έχουν πολλούς εντρίτες, οπότε σε κάθε εντρίτε καταλήγουν διαφορετικοί άξονες και μπορείς να έχεις πολλές μνήμες στον ίδιο πληθυσμό νευρώνων, ενώ αυτοί συνδέονται με διαφορετικό τρόπο. Φανταστείτε δηλαδή τους συνδυασμούς μέσα σε billions που έχουμε κύτερα εκεί μέσα, πόσους τέτοιους συνδυασμούς μπορούμε να έχουμε. Όσοι έχουν υποβηθεί σε χειρουργική επέμβαση κάτω από γενική νάρκωση, θα έχουν την εμπειρία ότι υπάρχει μια διαταραχή της μύμης, απριόρι και αποστεριόρι, πριν από την επέμβαση και μετά την επέμβαση. Και για μένα τη διαταραχή την αποστεριόρι-αποστεριόρι, την μετά. Είναι λογικό να ερμηνευθεί κατά κάποιο τρόπο, γίνεται μια αλλείωση, τελώς πάνω, με χημική, ηλεκτροχημική κλπ. Δεν, ίσως, θα μπορούσατε να εξηγήσετε πώς συμβαίνει να διαταράσετε και η πρώτη σε επεμβάσεις της μύμης. Δηλαδή, χάνεις λίγο τη μνήμη σου, τι συνέβη πριν σου κάνουν την αλλεστισία. Εκεί μπορούμε να πούμε κάτι, να το ερμηνεύσουμε. Υπάρχουν... Καλά, το ένα θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι το stress. Το stress ξέρουμε ότι προκαλεί προσωρινή απώλεια μνήμης από την άποψη ότι σβήνουμε το επόδεινο γεγονός ή το αγχωτικό γεγονός. Το εκπληκτικό είναι ότι δεν είναι προσωρινή, είναι μόνιμη. Ναι, σωστά. Αν είναι πολύ ισχυρό το stress θα μπορούσε να είναι και μόνιμη. Αλλά αυτό είναι μια πιθανότητα. Η άλλη πιθανότητα είναι ότι υπάρχουν κάποιοι μηχανισμοί, που μάλιστα τους έχουμε βάλει σε αυτό το μοντέλο που σας έδειξα, που ονομάζεται synaptic tagging and capture και αυτός ο μηχανισμός είναι κάποιες πρωτεΐνες, οι οποίες όταν παραχθούν μένουν στο κύταρο για ένα χρονικό διάστημα μία και μισή ώρα. Είτε πριν είτε μετά από το γεγονός το οποίο θα προκαλέσει την απώλεια μνήμης, για παράδειγμα. Αυτές οι πρωτεΐνες είναι προσβάσιμες, λοιπόν, μέσα σε αυτό το μεγάλο παράθυρο, σε νευρώνες. Αν θεωρήσουμε ότι στη χρονική στιγμή μηδέν που έγινε η νάρκωση το σήμα ήταν σε αυτές τις πρωτεΐνες, ότι τώρα τα κλείνω όλα, οι νευρώνες που είχαν πρόσβαση σε αυτές τις πρωτεΐνες ακόμα και πριν γίνει το ερέθισμα, θα μπορούσαν να αντιδράσουν με αυτόν τον τρόπο και να διαγράψουν ότι δίποτε τους συνέβηκε. Αυτό θα μπορούσε να είναι, αλλά τώρα υποθέτω, απλά ξέρω ότι υπάρχει ο μηχανισμός. Για ποιον δεν θυμόμαστε τίποτα από τα πρώτα χρόνια της ζωής σας. Μακάριν άξι. Τι να σου πω, πιθανόν γιατί γεννιούνται πολύ περισσότερα κύτταρα μετά, πιθανόν γιατί αυτές οι πρώτες συνδέσεις έχουν αποδιοργανωθεί και δημιουργηθεί καινούριες. Αν σκεφτεί κανείς ότι στα πρώτα χρόνια της ζωής η ανάπτυξη είναι τόσο ραγδαία, να σας πω είναι αλήθεια δεν γνωρίζω, αλλά υποθέτω ότι είναι επειδή συμβαίνουν πάρα πολλά πράγματα μετά που αλλάζουν τη δομή των κεφάλου. Να κάνουμε μια ερώτηση πάνω σε αυτήν την ωραία ερώτηση της. Αναρωτιέμαι, θυμάμαι κάποια πειράματα που είχα δει σε πολύ νεαρά ποδικάκια που ήταν πολύ γνώριζοι. Δηλαδή αυτός ο αντισιασμός που περιγράφεις ήταν εκκληκτικός και αυτά τα πράγματα γινόντουσαν λιγότερο έντονα καθώς η μεγάλη μου τοποδίκηκε. Είπες κάτι παρευθερές νωρίτερα. Να διαγράφεις μια μνήμη με την επόμενη εννοείς. Οπότε αναρωτιέμαι λίγο όταν το ποδίκι είναι πολύ νεαρό υπάρχει πάρα πολύ σφόριβος. Δηλαδή κάπως η νύμη δεν έχει γίνει... Δεν έχει κρυσταλώσει. Πιθανόν δεν έχουμε κάποιον αναπτυξιολόγο στο ακροατήριο να μας πει. Δεν είμαι αναπτυξιολόγος αλλά μην γυναικολόγος. Υπάρχει μια μελέτη που βάζει και ένα μεταχροτριακό στην Αθήνα που μελετάει την προγενητική ψυχολογία και έχει βρεθεί ότι και τα έμβρυα ακόμα έχουν εμνήμη. Δηλαδή πολλά πράγματα από αυτά που συμβαίνουν προγενητικά και μέσα... Και πώς το αξιολογούν, πώς το μετράνε? Γιατί δεν μπορείς να τα ρωτήσεις. Όχι, δεν τα ρωτάς αλλά... Προφανώς γνωρίζει τη φωνή της μητέρας. Σωστά. Δηλαδή η ικοιότητα αυτή μελετάνε 4 χρόνια την προγενητική ψυχολογία. Δηλαδή πώς επηρεάζει η ενδομή της ζωής του εμβρύου, πώς επηρεάζει και μετέπειτο εξέλιξη του νεογνού και των ανθρώπων. Απλά αυτή η μνήμη δεν μένει, δηλαδή δεν τη χυμάται μετά. Δηλαδή ο ήχος της μητέρας και του πατέρα είναι γνώριμος. Όταν γεννιθεί το παιδί, η ρεμή με αυτό με την ομιλία ό,τι καταλαβαίνει τι λέει, είναι η χρειά της φωνής που την καταλαβαίνει. Πολλά άλλα πράγματα και πολλές μυλικημικές αλλαγές που γίνονται μέσα ενδομηθρίως, παίρνεται ότι καταγράφονται εκεί μετά. Ίσως αυτές είναι οι πιο σημαντικές μνήμες, που είναι απαραίτητες για την επιβίωση. Όταν δεν θυμόμαστε, αλλά καταγράφονται το ίδιο τρόπο. Και μετά, ίσως, τα πρώτα χρόνια της ζωής του εμβρύου. Ευχαριστούμε. Όσον αφορά τη διαγραφή της μνήμης και κατά πώς είναι εύκολο, ιδίως στις τροματικές μυλικές που παίρνετε, αυτό θέλουμε να μας πείτε. Εύκολο δεν είναι. Σε ποντίκια είναι πολύ εύκολο, γιατί τη δημιουργούν τη μνήμη, ξέρουν ποια είναι αυτά τα κύτερα που την περιέχουν και εύκολα τα εντοπίζεις για να τη διαγράψεις. Σε ανθρώπους, προφανώς, δεν γίνεται κάτι τέτοιο αυτή τη στιγμή, γιατί για να φανταστείτε, για να εντοπίσουμε αυτά τα κύτερα, βάζουμε μέσα στα ποντίκια κάποιους ιούς, οι οποίοι μπαίνουν μέσα στον εγκέφαλό τους και πάνε στα συγκεκριμένα κύτερα. Ναι, δεν είναι κάτι το οποίο πολύ σύντομα θα εφαρμοστεί σε ανθρώπους και αν εφαρμοστεί κάποια στιγμή θα είναι σε προχωρημένες καταστάσεις, που ήδη συμφωνούν να δοκιμαστεί ένα ιούς που θα μπει και μάλιστα της οικογένειας των έρπιδων συνήθως, που θα μπει στον εγκέφαλο. Ακόμα είμαστε στην έρευνα. Βέβαια, ακόμα είμαστε στην έρευνα γι' αυτό. Η Μελίνα έχει μια ερώτηση, πες μου Μελίνα. Τι είναι οι δεντρίτες. Οι δεντρίτες είναι λεπτές παραφιάδες που βγαίνουν από τα νευρικά κύταρα και πάνω σ' αυτούς τους δεντρίτες είναι που γίνεται η επικοινωνία από το ένα κύταρο στο άλλο. Εκεί μιλάνε, πιάνουν χεράκι-χεράκι και μιλάνε. Εάν απλά απενεργοποιηθούν αυτά τα κύταρα, μπορεί να πάει σε κάποια στιγμή κάποιος που θα τα ενεργοποιήσει και πάλι να επαναφέρει τη μνήμη. Αν τα κύταρα αυτά σκοτωθούν, δηλαδή τα διαγράψεις τελείως, τότε είναι πολύ δύσκολο να επανερθεί η μνήμη μόνο αν είχε αποθηκευτεί και σε άλλα κύταρα που δεν μπορούσαν, δεν τα εντόπισαν εκείνη τη στιγμή. Ξαρτάται από το τι κάνει κανείς. Αναφέρατε ότι μπορούμε να ενεργοποιήσουμε και να τα ενεργοποιήσουμε και να τα ενεργοποιήσουμε με τη χρήση του φωτός. Πώς δεν μπορεί να γίνεται αυτή η μνήμη. Λοιπόν, υπάρχει μια πρωτεΐνη που ονομάζεται ροδοψίνης. Λοιπόν, αυτή η πρωτεΐνη μπορεί κανείς να τη βάλει μέσα σε ένα ιό, ο ιός θα μπει μέσα στο νευρικό κύταρο και θα εκφραστεί αυτή η πρωτεΐνη μέσα στο κύταρο. Αυτή λοιπόν η πρωτεΐνη κάθεται στη μεμβράνη του κυτάρου, μπαίνει πάνω στη μεμβράνη και ουσιαστικά ανοίγει με φως. Είναι κανάλι, είναι διαβλός, μέσα από το οποίο περνάει ασβέστιο. Όταν λοιπόν φωτιστεί αυτή η πρωτεΐνη, ανοίγει, περνάει ασβέστιο μέσα από αυτό το μπόρο και το ασβέστιο έχει ως αποτέλεσμα την εκπόλωση του κυτάρου, το κύταρο πυροδοτή. Με αυτόν τον τρόπο το ενεργοποιούμε. Και υπάρχει και άλλη αρχαία ροδοψίνη, η οποία είναι κανάλι καλλίου αντί ασβεστιού, περνάει κάλλιο μέσα. Το κάλλιο είναι υπερπολωτικό ρεύμα και έτσι το κλείνουμε το κύταρο. Έχουμε δύο ιδόν ροδοψίνες, μία για να τα ανάβουμε, μία για να τα κλείνουμε. Όχι απλώς για την έρευνα αυτήν την θέματα μυαλικής πια. Φυσικά. Κάθε μία να βρει. Φυσικά. Και ποιος είναι καπό μας ειστεί. Το ποιος δεν μπορώ να σας το πω, σίγουρα υπάρχουν θέματα. Και γι' αυτό δεν έχει μεταφερθεί αυτή η έρευνα στους ανθρώπους. Υπάρχουν πάντως επιτροπές, στο κάθε πανεπιστήμιο και στο κάθε ιστιτούτο, υπάρχουν επιτροπές που κρίνουν αυτά τα ζητήματα και αποφασίζουν. Και μετά επίσης υπάρχουν και σε εθνικό επίπεδο και σε ευρωπαϊκό και σε παγκόσμιο. Επομένως υπάρχει συνεχής έλεγχος. Άκου, επιτρέπετε, σήμερα έχω ένα άρθρος πατρίδα, όπου τον Πλάτωνα τον Πέδρο πηγαίνει ο βασιλιάς, ο εφευρέτης, το γραμμά του, ευνολογία και τα λοιπά, στο Θεό, στο Θαμού, το βασιλιά του. Και του βρήκα τη συγγραφή στο βάρματο της μυμή. Και το απαντά ο βασιλιάς, εμπροκειμένα η πολιτική θεσία. Άκουσα να δεις, του λέει, εσύ ως εφευρέτης καμαρώνεις το εμβριβά σου. Το να πει, θα σώσει τη μυμή ή όχι, είναι δικό μου θέμα. Το λέω, πατρίδα της σήμερα. Και σαφώς και αυτά τα θέματα, πρέπει να είμαστε πιο ανοιχτοί, το να επιτρέπουμε κάποια έρευνα για να προωθήσει και να σώσει σωές. Τώρα, οι ευαισθησίες εγκαλές. Ο κ. Ζούρος είναι με την κυρία Τσινώρεμα σε μια επιτροπή βιοηθητικής και έχουν προχωρήσει πάρα πολύ σε αυτά. Έχουμε ένα ερώτημα. Εγώ θα σας ρωτήσω. Γνωρίζω ότι ο ανθρώπινος και ο ανθρώπινος ιδέα χαρακτηρίζονται από την ιδιαίτερη κανότα που μονεύουν πολλά πράγματα. Και η ερώτησή μου είναι, τι είναι αυτό που κάνει τον ανθρώπινο ιδέα, που είναι τόσο ξεχωριστός σε αυτό το τομέα, σε σύγκριση με το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Είναι πολλά πράγματα σε συνδυασμό. Πρόσφατα έχουν ανακοινωθεί, έχουν μελετηθεί μάλλον ηλεκτροφυσιολογικά, τα πρώτα ανθρώπινα κύτταρα. Γιατί μέχρι τώρα δεν ήταν και εύκολο να τα χαρακτηρίσουμε. Και από τις διαφορές που έχουμε βρει, περιλαμβάνονται. Κατ' αρχάς είναι πολύ μεγαλύτερα. Πυραμητικοί νευρώνες, για παράδειγμα, που είναι αυτοί που θεωρούμε ότι είναι βασικότεροι. Είναι πολύ μεγαλύτεροι. Έχουν δεντρίτες οι οποίοι είναι πολύ πιο μη γραμμικοί, δηλαδή μπορούν να κάνουν διάφορους υπολογισμούς, που δεν μπορούν να κάνουν στα κατώτερα ζώα. Έχουμε πολύ περισσότερα τέτοια κύτταρα. Έχουμε πολύ περισσότερες συνάψεις. Συνδεσιμότητα δηλαδή. Άρα είναι ένα μείγμα από όλα αυτά. Και επίσης υπάρχουν και περιοχές που έχουν αναπτυχθεί μόνο στον άνθρωπο. Δηλαδή έξτρα τύπους κοιτάρων. Ειδικά οι εντωνευρώνες που είναι κάποια πολύ πλοκακύτταρα που έχουμε στον εγκέφαλο των ανθρώπων είναι, οι τύποι τους θεωρούνται πολύ περισσότεροι από αυτοί των ζώων και δεν έχουν χαρακτηριστεί ακόμα. Οπότε είναι λίγο από όλα. Δεν υπάρχει μία απλή απάντηση. Γεια σας. Θα ήθελα να σας ρωτήσω το εξής. Η εργασία είναι μέσα στο παραδείγμα. Έχουμε πηχεί ένα ποτικάκι σε ένα άλλο ποτήρι. Μετά δέχεται μια ηλεκτροπληξία. Μετά σε συνέχεια του δίνει την αγαπημένη του τροφή. Εκεί το κύριο του ποτήρι φαντάζονται θα συσχετίσει την ηλεκτροπληξία με την αγαπημένη του τροφή. Θα μπερδευτεί. Ναι. Εμείς ως ερευνητές μπορούμε μετά να κάνουμε μέσω διάφορων μεθόδων, μέσω οικολογιστικών ή βιολογικών, να απομονώσουμε την ηλεκτροπληξία, να το φάγουμε από το συσχετισμένο κυτερό και να αφήσουμε μόνο το καλό την αγαπημένη τροφή. Μπορούμε, βασικά θα πρέπει κανείς να χρωματίσει τα κύτταρα της ηλεκτροπληξίας και αυτά της αγαπημένης του τροφής με διαφορετικό χρώμα, οτωσόστε να μπορείς να ξεχωρίσεις τους δύο πληθυσμούς. Σίγουρα θα έχουν μεγάλη επικάλυψη γιατί θα τα μάθει σε μικρούς χρονικά διαστήματα, αλλά θα μπορεί κανείς να πάει μετά με φως και να απενεργοποιήσει το χρώμα πράσινο αλλά όχι το κόκκινο. Θα απενεργοποιήσει μαζί και τα κοινά αλλά η μνήμη θα μείνει έστω και μερική σε μικρότερο ποσοστό, θα μείνει του θετικού ερεθίσματος σε σχέση με το αρνητικό. Βασικά έχουν γίνει τέτοια πειράγματα, ο Τον Εγγάουα τα είχε κάνει που είχε αναποδογυρίσει τις μνήμες. Μια θετική μνήμη την έκανε αρνητική και μια αρνητική την έκανε θετική, με αυτόν τον τρόπο, στα ποντικάκια. Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση τελευταία αλλά αυτό δεν έχει δειχθεί. Πρώτον για τα γλυκά κύτταρα ταγλία που είναι αυτά που είναι μεταξύ των ευρώνων και υποτίθεται ότι θεωρούνται καθαριστές του εγκεφάλου αλλά νεότερες μελέτες λένε ότι πολλοί πιθανόν και αυτά να έχουν ένα σημαντικό ρόλο στην μνήμη. Και μετά το δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο δεύτερο. Πολλοί πιθανόν και αυτά να έχουν ένα σημαντικό ρόλο στην μνήμη. Και μετά είναι και οι αντωνευρώνες τους οποίους επίσης θεωρούσαμε όχι τόσο σημαντικούς αλλά καινούργια δεδομένα δείχνουν ότι κι αυτοί κάνουν πράγματα πολύ περισσότερα από αυτά που νομίζαμε. Οπότε θεωρώ ότι στην τελική θα βρεθούν κι άλλα κύττα ή δικητάρων που περιέχουν την μνήμη. Αυτή τη στιγμή δεν είναι πολύ χαρακτηρισμένο όμως ακόμα. Έχουμε μια ερώτηση από πίσω. Ποια άλλη μία από εδώ. Έχουμε μια ερώτηση εκεί. Θα πάω λίγο της εζήτησης επίσης. Κάποιος από τη μέση ήθε μιλήσε πριν για τα μωρά για το ότι όταν ήμασταν σε πολύ μεκρή ηλικία δεν θυμόμαστε πράγματα, η μνήμη μας είναι σαν να έχει χαθεί. Εγώ αφορμόμενος από τη φιλική θεωρία που θέλει την εμπρυακή ηλικία να είναι αυτή που επηρεάζει την υπόλοιπη ζωή του ανθρώπου. Έχω διαβάσει ότι ο Φρόιτι λέει το σχετικό της ότι από την ηλικία του ενός δύο ετών μέχρι και τέσσερα είναι η ηλικία που ο άνθρωπος λαμβάνει τα ερεθίσματα τα οποία στην ουσία σφιλεύουν την μετέπειτα ζωή του. Αυτή η αντίδυση πώς εξηγείται. Δηλαδή το ότι ενώ δεν έχουμε καθαρή μνήμη στην εμπρυκή ηλικία παρόλα αυτά κάποια ερεθίσματα καταμενάχονται στο υποστηνήπτο και είναι αυτά που στην ουσία μας επηρεάζουν. Οι υποθέσεις κάνω αλλά μπορώ να σου πω κάποια βασικά δομένα. Για παράδειγμα ο προμετοποιός φλοιός που είναι το μπροστινό κομμάτι του εγκεφάλου μας είναι αυτός που αναπτύσσεται πιο αργά από όλα τα υπόλοιπα όργανα. Ενώ ο υπόκαμπος και η αμυγδαλή που είναι από τα πρώτα όργανα που εξελικτικά δημιουργήθηκαν στον εγκέφαλο είναι ήδη όρημα στην εμπρυκή ηλικία. Επειδή αυτά τα όργανα υπόκαμπος και αμυγδαλή είναι πιο αρχαίγωνα ας τα πούμε μπορεί να περιλαμβάνουν τέτοιου είδους πληροφορίες οι οποίες όμως επειδή ο φλοιός ακόμα δεν έχει αναπτυχθεί δεν αποθηκεύονται στο συνειδητό κομμάτι. Γιατί ο φλοιός είναι αυτός που επικοινωνεί με τον υπόκαμπο και μας βοηθάει στο να παίρνουμε αποφάσεις να έχουμε πρόσβαση σε συγκεκριμένες γνήμες κτλ. Υπόθεση κάνω αλλά θα μπορούσε αυτή η χρονική διαφορά στην εξέλιξη των οργάνων να παίζει κάποιο ρόλο. Δηλαδή αυτές οι γνήμες να υπάρχουν αλλά να μην είναι προσβάσιμες από το φλοιό. Θέλω να πω η φροϊδική θεωρία θα βαλετεύεται ιατρικά και στη Μούρκα. Δεν νομίζω ότι είμαι σε θέση να σου απαντήσω αυτό το ερώτημα. Εγώ έτσι θα ρωτήσω γιατί μετά από να κάνετε έναν αρρωσιακό οργάνο που δεν θυμάται γιατί σύνθετα ίσως έχουν πολλούς οργάνους αλλά εκεί θέλεις να τα πινεις. Μετά θα καταλάβω σε αλκοόλ. Τι κάνει το αλκοόλ στον εγκέφαλο κύριε. Δευροδιαβάστες. Αλλάζει την... Νομίζω ότι δε θέλει να είναι ο τρόπος. Βασικά εμπλοκάρει τη μεταφορά. Διαταράζει μήπως το ρέμα. Ναι. Αλλάζει το τρόπο την ευκαιρία με το να παίχνουν που θα κυλικούν μέσα στην εμβάνα. Υποθέσεις έχω κάνει πάλι αλλά μπορώ να σας πω από προσωπική εμπειρία ότι δεν κοιμάμαι καλά όταν πιω αλκόλ και νομίζω αυτό συμβαίνει σε πάρα πολλούς. Το αλκοόλ διαταράζει τον ύπνο. Ξέρουμε ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου οι εμπειρίες της μέρας μπορούν να μετατραπούν σε μνήμες. Αν δεν κοιμηθεί καλά, αυτά που έμαθε την προηγούμενη μέρα τα μισά τα ξεχνάει. Δεν ξέρω αν έχετε βιώσει αυτό το συνέστημα. Ο ύπνος είναι πάρα πολύ σημαντικός για το consolidation της μνήμης. Οπότε οτιδήποτε διαταράζει τον ύπνο οδηγεί σε κακή μνήμη. Το αλκοόλ σίγουρα διαταράζει τον ύπνο. Ναι, μήπως έχουμε απάντηση. Όχι, δεν έχουμε απάντηση. Τώρα για τις πρωτέίνες δεν ξέρω τι ακριβώς κάνουν. Αν θέλετε που διαταράσσονται οι μετακίνησες. Εκείνα είναι μηδικό φαινόμενο. Είναι μηδικό. Είναι ένα μηδικό φαινόμενο. Αλλάζει γενικώς, ας το πούμε, το εξόδες της κυθαρικής μογκάνησης. Οπότε όλα αυτά τα κανάλια που βρίσκονται στα νεαρτικά γύτερα, μπορούν να λειτουργήσουν διευθυκά. Θα το εντρυφίσω και την επόμενη φορά. Την λειτουργεί διευθυκά ένα μονοτικό φιλ, ο οποίος δεν μεταφέρονται τη νεοπορίας με την ίδια ταχύτητα. Ο νεοποριακής δηλαδή. Υπάρχει η καθυστέρηση στην μεταφορά της νεοπορίας. Γι' αυτό και τα αντανακαλωστικά πέφτουν. Και αυτό γίνεται σε όλο τον ιδέφαλο. Σε οποιαδήποτε σύναυση, σε όλο τον ιδέφαλο. Να, εδώ η εξήγηση. Κύριε, σου ευχαριστούμε. Μήπως έχετε να μας πείτε κάτι για το βομήδιο ARC. Το ARC. Αναφέρεστε στις πρόσφατες μελέτες. Ένα είναι αυτό. Το άλλο είναι για τη διευθυκνότητα. Μπορούμε σε μια συσκευή που εκπαίδει τη διευθυκνότητα να επηρεάσουμε όλα τα νεοκέφαλα και τη διευθυκνότητα και τις καλύτερες συνάψεις στα νεοκέφαλα. Για το δεύτερο δεν γνωρίζω. Έχω μόνο… Έχουν διευθυκνικές συσκευές που κάποια ώρα… Έχω ακούσει γι' αυτές, αλλά δεν ξέρω πώς λειτουργεί αυτό το σύστημα. Υπάρχει και ένα ειδικό κέντρο τώρα που έχει γίνει πάνω στη θέρμηση θεσσαλονίκης, που βγαίνει με διευθυκνότητα και πειράζει πάρα πολύ στους ανθρώπους και σε Θεοβίδο Ναυρίου και σε Πάκησο και σε Ατσχάιμε. Ναι, δυστυχώς δεν μπορώ να σχολιάσω γι' αυτό, γιατί δεν γνωρίζω. Έχουν διευθυκνικές διευθυκνότητα, δηλαδή δίνουν κάποιο σύστημα και βεβαιωθεί όλη αυτή η διευθυκνία στο κεφάλι τους. Έχω ακούσει γι' αυτό ότι επαναφέρουν τα κύταρα στην αρχική τους διευθυκνότητα. Ναι, αλλά δεν μπορώ να σας πω ότι ξέρω μηχανιστικά πώς αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει. Μπορώ να σας πω για το ARC, ότι αυτό που έδειξαν δύο μελέτες που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα στο ARC, είναι ένα αγωνίδιο το οποίο ενεργοποιείται αμέσως μετά που το κύταρο έχει δεχτεί κάποια πληροφορία, τη μάθη πληροφορία θεωρούμε ότι ένα κύταρο το οποίο παράγει ARC συμμετέχει σε μια διαδικασία μάθησης. Αυτό το αγωνίδιο λοιπόν ξέρουμε ότι βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες, το mRNA του που είναι το μόριο το οποίο θα μεταφραστεί στην πρωτεΐνη βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες στους ζεντρίτες και έχει προταθεί να συμμετέχει σε διαδικασίες πλαστικότητας, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη μάθηση καινούργιας πληροφορίας. Αυτό που έδειξαν οι πρόσφατες μελέτες είναι ότι αυτό το αγωνίδιο συμπεριφέρεται περίεργα όπως συμπεριφέρονται κάποιοι ιοί. Δηλαδή δημιουργεί το ίδιο κάποια καψίδια, σαν πακετάκια φανταστείτε το, μέσα στο οποίο πακετάρεται το δικό του mRNA και μεταφέρεται από το ένα κύταρο στο γειτονικό του μέσω diffusion. Βγαίνει δηλαδή από το ένα κύταρο και το πρώτο κυταράκι που θα βρει στο δρόμο του το αρπάζει. Και έχει προταθεί ότι αυτός ο μηχανισμός μπορεί να λειτουργεί για να μεταφέρει αυτό το αγωνίδιο από το ένα κύταρο στο άλλο και κάπως να τα συντονίζει, να τα συντονίζει ως προς το φαινόμενο της μάθησης ή μπορεί να τα συντονίζει και ως προς το φαινόμενο της ομοιοστατικής πλαστικότητας που συζητήσαμε πριν. Γιατί η ομοιοστατική πλαστικότητα αφορά ένα ολόκληρο δίκτυο, δεν αφορά έναν ευρώνα. Και δεν ξέρουμε ακριβώς πώς μπορεί ένα ολόκληρο δίκτυο να συντονίζεται για να ανεβάσει ή να κατεβάσει τις συνάψεις του και ένας πιθανός μηχανισμός είναι το ARC, που μετακινείται με αυτά τα καψίδια. Και επίσης το ενδιαφέρον είναι ότι χρησιμοποιεί αυτό τον μηχανισμό που είναι υιογενής. Δηλαδή οι ΥΕ έχουν αυτή τη δυνατότητα να δημιουργούν καψίδια. Αυτά γνωρίζω εγώ για το ARC. Και ένας άλλος τρόπος για να αποτελεί ως συμβίνει είναι και οι endorphine. Γιατί πολλοί, ας πούμε, χρησιμοποιούν οι γιατροί σε επίπεδο τους ανθρώπους ανθρώπιν. Παρά τον εκπληκτικό μηχανισμό, έτσι βοηθά. Ναι, αυτό πάει πακέτο με το ευχάριστο συνέστημα της αμυγδαλής. Είναι στο κομμάτι του αν κάτι το βιώσεις έντονα, είτε δυσάριστα είτε ακόμα καλύτερα ευχάριστα. Όλο αυτό βοηθάει τη διαδικασία μάθησης. Κατά τη διάρκεια της νύχτα σίγουρα αρνητική. Διότι διακόπτεις τους κύκλους του REM. Πρέπει να υπάρχει μια εναλλαγή ανάμεσα σε αργό και γρήγορο κύκλο του ύπνου για να μπορέσει η πληροφορία να μεταφερθεί θεωρητικά τουλάχιστον από τον υπόκαμπο στο φλειό. Οπότε δεν πρέπει κανείς να διακόπτει τον ύπνο, αν δεν ξέρει ακριβώς ότι βρίσκεται στη σωστή φάση που επιτρέπεται να τον διακόψει, το οποίο δεν το γνωρίζεις, έτσι. Κατά τη διάρκεια της μέρας όμως, που δεν συνηθίζει ο οργανισμός να κοιμάται, μικρά διαστήματα, 10-20 λεπτά ύπνος, βοηθάνε. Έχουν δειχθεί ότι βοηθάνε. Τώρα, ακριβώς γιατί βοηθάνε, υποθέτουμε ότι είναι, κατά τη διάρκεια αυτού του σύντοχου χρονικού διαστήματος, κάποιες από τις συνάψεις του υποκάμπου απελευθερώνουν αυτή την πληροφορία, τη στέλνουν δηλαδή αλλού. Ωστόσο να μπορείς να μάθεις καινούργια. Και επειδή μέσα στη μέρα να το κάνεις αυτό πολλές φορές είναι μικρή ποσότητα της πληροφορίας που μπορείς να προλαβαίνεις τα 20 λεπτά να τη στείλει ο εγκέφαλος κάπου αλλού, ίσως αυτός να είναι ο λόγος που βοηθάει. Αλλά όλα αυτά είναι υποθετικά, δηλαδή μιλάμε με βάση εμπειρίες ανθρώπων που έχουν διαπιστώσει ότι βοηθάει και δεν νομίζω ότι έχει δειχθεί μηχανιστικά με ποιο τρόπο βοηθάει ακόμα. Ο Είλον Μάσκ, CEO της Tesla και της SpaceX, βλέποντας βάσει κάτι παράλληλη ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και του πώς κυριεύει κάθε, κυριεύει είναι αρνητικός φορός, πώς κατακλείζει κάθε εταιρεία πλέον, είπε ότι το να ασχολούμαστε με την τεχνητή νοημοσύνη είναι «summoning the demon», είπε, σαν να ευελευθερώνουμε και θα λάβεις το νέο μωρό. Αυτό δεν το κάνει πάντως. Αυτός λέω το κάνει κατά κόρο. Βλέποντας ότι αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να ελέγξει, προσπάθησε, όχι μόνο να βάλει όρια σε αυτό, φτιάχνετας το Neuralink με έναν άλλον intrepreneur, που νομίζω ήταν στο Oxford αρχικά, αλλά αυτό που προσπαθεί να κάνει είναι μια εταιρεία που λέγεται Neuralink και προσπαθούν να φτιάξουν, από ό,τι έχουν καταλάβει, μια μικρή μακέτα επιφάνεια, η οποία θα εφεύγει μέσα στον εγκέφαλο και θα μας επιτρέπει να κάνουμε brain machine interface. Αυτό είναι κάτι που έχει ξανά γίνει. Η συντροφωνική Έλλη Νικολέλης, μέχρι τώρα, αλλά αυτός το έχει κάνει μόνο με, όχι με ολόκληρο τον εγκέφαλο. Πώς είναι, είστε η μόνη computational science, πώς ξέρω, δεν ξεδίγω εκτός από αυτά που θα πρέπει να ακουστεί, αλλά είστε η μόνη που μπορώ να ρωτήσω και θέλω να πείτε τη γενική άποψη για το αν γίνεται κάτι τέτοιο. Αν υπάρχει οπότε περίπτωση να κάνουμε έναν εγκέφαλο να επικοινωνεί, εξολογίρουμε το μηχάνημα, όχι απλώς να κουλάει ένα joystick, όπως έκανε η Ιωράνα. Εννοείς να κάνει όλες τις λειτουργίες που κάνει ένα σταθμίδι. Να μιλάμε με υπολογιστή. Να μιλάμε με υπολογιστή, ήδη μιλάμε με υπολογιστή. Πολύ τρόπι να μιλήσεις με υπολογιστή. Κατεβάζεις ένα ηλεκτρόδιο από το πιο απλό, σου λέω εγώ, από το Πάρκινσον στο implant. Κατεβάζεις ένα ηλεκτρόδιο στον εγκέφαλο, καταγράφεις τη δραστηριότητα της γύρω περιοχής και τη μεστέλνεις αυτή στον υπολογιστή και με βάση αυτή ο υπολογιστής σου λέει, άλλαξε το ρυθμό με τον οποίο περιοδοτεί το ηλεκτρόδιο. Δηλαδή κάτι πολύ απλά πράγματα γίνονται ήδη. Πιο εξελιγμένα έλεγχο στον ολόκληρο artificial body ας πούμε, τέτοια πράγματα που ακούγονται σάι φάι τώρα. Ναι ακούγονται σάι φάι. Σίγουρα ο τομέας αναπτύσσεται πάρα πολύ γρήγορα. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι κάποια στιγμή στο μέλλον δεν αποκλείεται πολλά πράγματα. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν βάλει implants για κάμερες στο κεφάλι τους. Δεν ξέρω αν τους γνωρίζεις. Κάποιοι άνθρωποι οι οποίοι έχουν εμφυτεύσει extra cameras για να βλέπουν τετραπλό βίζιο. Και το cyborg ακριβώς. Οι οποίοι ήδη έχουν επιτύχει επικοινωνία ορισμένων περιεχών με τον εγκέφαλο. Κι αυτό γίνεται ήδη. Επίσης έχουν βάλει έναν άνθρωπο μέσω internet να ελέγχει τις κινήσεις ανθρώπου που είναι παράλλητος. Από την άλλη μεριά. Έχουν κάνει πάρα πολλά πράγματα. Εντάξει, αυτό είναι πάρα πολύ απλό. Αυτό είναι πάρα πολύ παλιό. Μα εκείνο δεν είναι κάποιος άλλος να το καθοδηγεί. Είναι το ίδιο το σύστημα. Και το δεύτερο είναι ότι έχουν καταφέρει να κάνουν download έναν ευρώνα. Τι εννοείς να κάνουν download έναν ευρώνα. Να το κατεβάσουν στον υπολογιστή. Τι σημαίνει να το κατεβάσουν. Να δουν ακριβώς τα μονοπάτια που ακολουθεί μέσα στον εργασμό. Download πολλούς ευρώνες κάνουμε. Εμείς ακριβώς αυτό κάνουμε. Ενώ δεν έχουν καταλάβει ακριβώς πώς είναι. Αυτό έχουν καταλάβει τουλάχιστον. Αλλά μόνο σε έναν ευρώνα. Και είναι ένα πρόγραμμα που έχει ένας δυσεκατομυρίου προς ρώσος. Που προσπαθεί να κατεβάσει όλο τον ανθρώπινο κέφαλο. Ώστε τελικά είναι ένας τρόπος αυτός να ζήσεις για πάντα. Παρτί από το δυνατό ακόμα και από τη σημερική φαντασία. Ε, λίγο πολύ τραβηγμένο το βρίσκω. Τι σημαίνει να κατεβάσεις όλο τον ανθρώπινο κέφαλο. Τη δραστηριότητα όλων των κοιτάρων, κάθε μέρα, κάθε λεπτό. Ναι, δεν νομίζω ότι έχουμε τους υπολογιστές για αυτό ακόμα. Ούτε storage. Ναι, το storage ενώ. Δεν υπάρχει περίπτωση να το αποθηκεύσεις όλη αυτή την πληροφορία. Ναι, πολύ τραβηγμένο θα έλεγα. Αλλά αν θες, έλα στο εργαστήριο να τα συζητήσουμε. Έχουμε πολλούς ενδιαφερόμενους ποιητές. Πριν βάζω το λόγο στο όνομα που θα είναι ο Παναλιώτας. Και επειδή λέω ότι έχουμε κάποια διαερευλία όπως είναι φυσικό, θα ήθελα να σας σημαίνω το εξής. Η έρευνα της Παναλιώτας έχει υποστηριχθεί σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό όπως λέει και εκεί ΕΕΡΣΙ, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Έρευνα. Και να σας πω ότι αυτό το Συμβούλιο, που έχει αναδείξει τόσο πολλούς ερευνητές, έχει ιδρυθεί από τον Πιθυπόντα Φώτικα Φάτου, ο οποίος μετέλεσε και ο πρώτος Πρόεδρος αυτού του Συμβουλιού και ο πρώτος Πρόεδρος ο οποίος συνέχισε και μετά τη θητεία του μέχρι που, λυστικώς, συνέβη να χαραστήσει. Και βλέπετε ότι αυτή η μεγάλη οργανισμή, ας μην είμαστε τόσο κακοί που και έτοιμοι να σας κατεβικάσουμε, γιατί έχω ακούσει από τελευταία παρακολουθώντας, τελείως είχα τη δηλώραση, ότι οι ερευνητές μας δεν πρέπει να κρίνονται από την ικανότητα να φέρνουν κονδύλια. Ακούστηκε και αυτό. Λοιπόν, βάζουμε εκπωσία. Αυτό είναι ένα σχόλιο. Θα ήθελα να σας ρωτήσω παραδειγματικά και έχω το μικρόφωνο. Αυτή η συσχέθηση μεταξύ ενθουσιασμού, διέργευσης και μίμησης, σημαίνει ότι αυτός που έχει καλύτερο μνημονικό είναι και πιο διηγερμένος από όλο τον χρόνο και συδομάνει τα μηνύματα, οι αισθήσεις του ανταποκριώσουν κακύτερα και υπάρχουν και μειονεκτήματα από την άλλη τελευταία. Τι γίνεται όταν είναι κάποιος υπέρ λεγετάνος. Σίγουρα υπάρχουν μειονεκτήματα, γιατί οτιδήποτε έρχεται σβήνει το προηγούμενο. Καταγράφεται μία μνήμη πάνω στην άλλη, αν υπάρχει πολύ μεγάλη διαίγεσή μόντερα. Έχουμε και το σύνδρομο της υπερκινητικότητας που πάει συνήθως παχέτο με αυτό, επειδή υπάρχει μια αυξημένη ένταση όταν υπάρχει πολύ μεγάλη διαίγεσή μόντερα στα κυτάρων, οπότε δεν είναι απαραίτητα καλό. Αυτός που έχει το καλύτερο μνημονικό, δεν ξέρω αν έχει γίνει κάποια μελέτη που να συσχετίζει τη μνήμη με τη διαίγεσή μόντερα των κυτάρων, εγώ τουλάχιστον δεν το γνωρίζω αυτό. Πιθανόν, δηλαδή αν το φανταστεί κανείς σίγουρα, αν είναι χαμηλή η διασυμμότητα δεν μαθαίνεις καλά, οπότε λογικά αν είναι υψηλή, αλλά όχι υπερβολικά υψηλή, μαθαίνεις καλύτερα. Αλλά πιστεύω ότι θα είναι και άλλοι παράγοντες, για παράδειγμα, πού πάνε μετά οι μνήμες, γιατί όλο αυτό που συζητήσαμε είναι στον υπόκαμπο και είναι για ένα συγκεκριμένο τύπο μνήμης, τις συσχετιζόμενες μνήμες. Μετά οι πολύ μακροχρόνιες μνήμες είναι σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου και ποιοι μηχανισμοί εμπλέκονται εκεί δεν το γνωρίζουμε, μπορεί να είναι άλλοι μηχανισμοί, να μην έχουν να κάνουν τόσο με τη διαγερσιμότητα, αλλά με τον αποθηκευτικό χώρο της περιοχής. Οπότε δεν έχω μια απλή απάντηση σε αυτό, σίγουρα η πολύ διαγερσιμότητα κάνει κακό. Οπότε βλέπουμε τώρα μια συσχέδιση όμως ότι πάλι είναι οι αισθήσεις μας που μας δίνουν με τον εξωτερικό κόσμο, δηλαδή θα μπορούσε κανείς να φανταστεί και την υπερδιέκριση με την οσμή. Ότι θυμάμαι ένα φαγητό, επειδή είναι μορτύπες που με έκανε εντυπωσιακό μνήμη. Και βέβαια κριτά έρχεται στο τελευταίο, ότι ο καλός δάσκαλος είναι αυτός που διεγύει το προατήριό του. Α, ναι, ένα πολύ ενδιαφέρον έβρημα ήταν ότι στη διδασκαλία σε παιδιά αν χρησιμοποιεί κανείς πολλά αιρεθίσματα, ακουστικά, οπτικά, ως κριτικά, η μάθηση είναι καλύτερη. Και μπορεί αυτό να οφείλεται στο ότι έχεις αιρεθίσματα πολλών διαφορετικών ειδών που συμβάλουν στη διαγερσιμότητα όλα αυτά, δίνουν το μικρό μικρό κομματάκι, και έτσι να συσχετίζεις καλύτερα τη μνήμη με ένα σύνολο αιρεθισμάτων και να τη θυμάσαι περισσότερο. Οπότε ένα καλό συμπέρασμα είναι η διδασκαλία να είναι πολύ αισθητηριακή. Οπότε για να μην έχεις τίξεις ότι το αδικείμενο, όσο και ο Μιλιάς Φιντή, πλήρως σε διευκαιές ευθέες, με το να συνδέσουμε τη σεστήση του εξωτερικού κόσμου και τη μνήμη, κάνουμε φυσική δημιουργία και εξελίσεις. Έτσι λοιπόν. Λοιπόν, απλά ήταν αυτό το τελευταίο που είπατε να το συσχετίσω με τον τρόπο που είπε. Άλλο είναι η απόκτηση της μνήμης, τη διαδικασία μνήμης, και άλλο είναι η διαδικασία ανάκτησης. Γιατί ο όρος που λέμε μάθησης δεν είναι ένα μάθημα μηκανικά, ένα σύστημα, αν θα τα αποκροτεί ή όχι, είναι μια ολιστική προσέγγιση στο όλο είναι. Αυτό λοιπόν είναι μια διαδικασία ανάκτησης και προξεγραφίας. Αυτά τα δύο λοιπόν που λέει μάθηση, το μάθηση είναι συγκεκριμένοι ορισμός μάθησης. Δεν είναι μάθηση σαν απόκτηση γνώσης βιωματικής εμπειρίας. Αυτό είναι το υπόλοιπο κομμάτι της ιστορίας που είναι αλλού. Θα κάνουμε ερώτηση. Μήπως θα πρέπει να είναι και τελευταία μια και άρχισε, αλλά είναι η τελευταία, ίσως θα δώσουμε το λόγο σε κάποιον άλλο. Ευχαριστώ πολύ, μια γρήγορη ερώτηση για εξής. Συζητήκε το θέμα της σχέσης των αισθήσεων με την μήμη και την ανάκτηση κάποιου της πληροφορίας και υποθέτω ότι κάποιες αισθήσεις έχουν μεγαλύτερη δύναμη στην ανάκτηση της πληροφορίας από άλλες, το λένε τελώς εμπειρικά, δηλαδή άκουρα για τη δύναμη της ώσκρησης. Στο να θυμάσει κάποια πράγματα. Έχουν γίνει μελέτες? Έχουν γίνει κάποιες μελέτες, πάντως αυτό είναι καθαρά θέμα προσωπικό και έχει να κάνει με το πόσο πολύ κάποιος βασίζεται σε μια συγκεκριμένη αίσθηση. Πόσο πολύ χρησιμοποιεί τη μύτη του, για παράδειγμα. Κάποιος που είναι ζαχαροπλάστης ή φτιάχνει αρωματοποιός, τότε η αίσθηση της αίσθησης θα είναι σίγουρα πολύ πιο σημαντική από ότι η ακοή ή η όραση. Έχει να κάνει με το πόσο περισσότερο χρησιμοποιείται μια αίσθηση και άρα το representation της στον εγκέφαλο είναι μεγαλύτερο. Όσο πιο πολύ τη χρησιμοποιείς, τόσο μεγαλύτερη περιοχή καταλαμβάνει αυτή στον εγκέφαλο. Άρα δεν υπάρχει απόλυτη, είναι προσωπικό. Βέβαια, κύριε Πορευράς, να κάνουμε μια πρόσφυση εδώ, ότι ειδικά για τη νοσπιστή είναι από τις λίγες περιοχές που έχουμε νευρογέννηση καθόλου τη διάρκεια της ζωής μας. Αυτό μπορεί να κάνει λίγο πιο ειδικό το συγκεκριμένο. Το ίδιο και για τον υπόκαμπο. Η πρώτη περιοχή του που είδαμε στο βιντεάκι, επίσης, έχει νευρογέννηση καθόλου τη διάρκεια της ζωής μας. Συμβάλικε αυτό στον αυξένωτο καπάστη, το διαθυσιμό, στον καινούργιο νευρό. Ευχαριστώ πάρα πολύ για τα σχόλια. Να ευχαριστήσουμε θερμά, κύριε Πορευράζη. Ευχαριστώ, παιδιά. |
