| : Περνάμε στον επόμενο κύκλο που είναι η Δόρυα Κελατρία και θα ξεκινήσουμε με την κυρία Μαρία Λιλιμπάκια Καμάτη. Ο τύπλος της ανακοίνωσής της είναι η Παλουσία των Πύλων Ειδωλίων στα Ιερά της Πέρας. Πέρα γνωστό κέντρο παραβολής. Τα Πύλινα Ειδώλια αποτελούνται συνηθέστερα και πολυπληθέστερα αναθήματα στα δημόσια Ιερά της Πέρας. Η ανασκαπηκή ερμηνακριών Ιερών προσφέρει την δυνατότητα μιας γενικής θεώρησης των ειδωλίων αναχειμάτων μέσω από την επανεξέταση των γνωστών ως σήμερα ερμηνευτικών προσεγγίσεων, την επισήμασή κοινών στοιχείων των λατριών της Πέρας και ανάλογων λατριών άλλων περιοχών του Ελληνικού χώρου, τη διεπίστοση τοπικών ιδιατεροτήτων των λατριών και τέλος τη συμβολή των ειδωλίων αναχειμάτων στα προβλήματα ταύτησης της λατρείας συγκεκριμένων θεοτήτων στα Ιερά. Για την καλύτερη πραγμάτευση των παραπάνων ζητημάτων τα ειδώλια των Ιερών της Πέρας σύμφωνα με τις ταυτήσεις που έχουν προταθεί εντάσσονται σε σχετικές κατηγορίες. Τα Ιερά από τα οποία προέρχονται τα ειδώλια που θα παρουσιαστούν είναι το Θεσμοφόριο, το αστικό Ιερό της Μητέρας των Θεών και της Δήμητρας και το αστικό Ιερό του τοφικού θεραπευτή Θεού Δάρονους. Στην πρώτη κατηγορία των ειδωλιών αναχειμάτων που ταυτίζονται με λατρευόμενες θεότητες των Ιερών, ενδάσσεται ένας μεγάλος αριθμός ειδωλίων. Στο Θεσμοφόριο, το μικρό αγροτικό Ιερό βορειανοτολικά της πόλης με την κύριε δημόμενη θεάτη Δήμητρα έχουν συσχετιστεί οι μορφές με πόλο και αρθαιιστική απόδοση, καθώς και κάποιες αποσπασματικές μνημιακές σε σχέση με τις υπόλοιπες μορφές, ιστοτικότητα και με τοπική στάση των οποίων απητούν την επίδραση έργων μεγάλης δηλητικής. Δεν παρουσιάζει δυσκολία η τάχτηση άλλων θεοτήτων, όπως της Αρτέλητος, αγροτικής θεάς και της Κερασφόρου Αθηνάς, προστάτητας της κτηνοτροφίας και ιδίως των βοηδών στην Πέλλα. Με τη λατρεία αυτή συσχετίζονται πιθανόδοτα και τα περίθμητα διαφόρων τύπων βούκρανα, αν και τα δικίμενα αυτά μπορούν να χθούν και στην κατηγορία των κοινών εναθυμάτων στα ιερά, συμπολίζοντας τα θυσιαζόμενα ζώα. Τη λατρεία της Αφροδίτης, θεάς της γονιμότητας, υποδειχνύουν κουροτρόφες μοφές, ερωτηδήσεις και περιστέρια, ενώ οδηγτικά στοιχεία της λατρείας του Διονύσου αποτελούν τα ιδόλια με διονυσιακό χαρακτήρα. Σε ορισμένα κεφάλια γενιοφόρων ανδρικών μοφών έχουν αναγνωριστεί στοιχεία του Πλούτωνος και σε κάποιες νεανικές ανδρικές μοφές με πιθανότητα, στοιχεία του ερμή, βασικών θεοτήτων του μύθου της αρπαγής της κόρης. Με το μύθο αυτό συσχετίζονται και τα ιδόλια νικών και αλόγων σε κίνηση, που αποδίδονται σε μικρά ξύλινα άρματα και υποδηλώνουν έμμεσα την παρουσία και της κόρης του ιερώ. Στο αστικού ιερό της Μητέρας των Θεών και της Δήμητρας βόρεια της Αγοράς, οι τιμόμενες θεότητες αναγνωρίζονται σε πλήθος ιδολίων. Η Μητέρα των Θεών ταριστάνεται με το γνωστό τύπο της ένθυρνης μοφής και η Αφροδίτη σε πολλά περισσότερα ιδόλια με τους τύπους της ανταλίζουσης και της αναδιωμένης, της φωροτρόφου, της στηριζόμηνης και της κατιστής σε πτεινό υβράχο μοφής. Με τη λατρεία της Αφροδίτης συσχετίζονται ακόμη ζεύγια έρωτα και ψυχής και έρωτες διαφόρων τύπων. Οι δύο λεκτρευόμενες θεότητες απεικονίζονται πιθανότητα και σε πρωτομές, η αποσπασματικότητα των οποίων όμως δεν επιτρέπει ιδικότερη ταύτιση. Ο Διόνυσος προσωπείται με μοφές του κύκλου του, όπως ένα θυμιατήρι με μοφή σατήρου και ιδόλια με τυπολογικά στοιχεία του πιάγου, η Αθήνα παρουσιάζεται με απλή περικεφαλαία ή κερασφόρο, ενώ τη λατρεία της Δήμητρας απειχεί ο μητριαρχικός χαρακτήρας της μεγαλύτερης μορφής σε ζέρδος εναγκαλισμένων γυναικών. Με τη λατρεία του Δάρονος στο νοτιοδυτικό τυμήμα της πόλης έχουν συσχεδιστεί τα κτίρια τεσσάρων οικοδοτικών τετραγών. Στην παρούσα εισήγηση θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά οι δόλια των κτιρίων δύο τετραγών του ιερού, δηλαδή του κτιρίου με το διμεριελλατευτικό χώρο αριστερά πάνω και του κτιρίου παραγωγής αναθυμάτων δεξιά πάνω. Στο ιερό του Δάρονος οι δόλια στα οποία απεικονίζονται οι μορφές γνωστών θεοτήτων βρέθηκαν στον επιμήκη πρόοδομο του διμεριού συνατρευτικού χώρου. Ο Διόνισος αναγνωρίζεται σε δύο πρωτομές του γνωστού τύπου τρελιστικών χρόνων, δηλαδή στηριζόμενες με πίσω ώψη. Οι πρωτομές αυτές κατεσκευάστηκαν από μήτρες πρωτομών γυναικείων μορφών με την προσθήκη συμπληρωματικών στοιχείων. Ανάλογα παραδείγματα πρωτομών Διονύσου από την αγορά της Πέλλας δεξιά και την Καλύπετρα ή Μαθία στα αριστερά επιβεβαιώνουν την ιδιαίτερη σχέση του Θεού με τον κόσμο των γυναικών. Το Στεφάνικη Σου σε δύο γυναικείες πρωτομές που βρέθηκαν στον ίδιο λατρευτικό χώρο του ιερού υποδεικνύει ότι τα στενάσχετι ζώμενοι με τον Διόνισο όπως ήταν η Ευρωδίτη, η Μητέρα των Θεών και η Δήμητρα στερεά των οποίων είναι βεβαιωμένη η λατρεία του Διονύσου. Ζεύγος γυναικίας πρωτομείς με τη Στεφάνικη Σου και πρωτομείς Διονύσου έχει βρεθεί και σε οικιακό ιερό της Πέλλας. Με τη λατρεία του Διονύσου συνδέονται και άλλα ειδόλια από τον ίδιο λατρευτικό χώρο όπως τμήματα περίπνου των τσαδιών στεφιλιού και τμήμα ανακοκλυμμένους για βραχώδες στο πείο Ηρακλή του τύπου του Σύμποσιαστή, αλλά και δύο θημιατήρια, το ένα με τη μορφή καλικοτού κρατήρα των οποίων κρατούν σάτυρος και πάνω, το άλλο με κεφάλι σατύρου. Ανάλογο θημιατήρια με σάτυρο βρέθηκε και στο διπλανό κτίριο παραγωγής ανετημάτων, ενώ ένα κόμμα μεταξύ πολλών που βρέθηκαν στα δύο κτίρια έχει θυμηθεί γυναικίας πρωτομείς. Διονυσιακά στοιχεία νιπιστώνται και σε πολλά άλλα ειδόλια των δύο κτιρίων, ενώ τη λατρεία της Μητέρας των Θεών υποδεκνύουν δύο ειδόλια του λατρευτικού χώρου του ιερού, με την ένθρωνη θεότητα να συνοδεύεται από μορφές που εμφανίζονται συνήθως στις παραστάδες ή ειθνών ναίσκων και απληχούν την επιρροή της γλυπτικής στην τόροπλαστική. Τμήματα ειδολίων της Ιητέρας των Θεών αντοπίστευαν και στο γειτονικό κτίριο παραγωγής εναθυμάτων, όπου είχε βρεθεί και ένα χρυσό δακτυλίδι με την απλικό νησί της Σπενδόνη, όπου δόθηκε σε μέλος του ιερωτήλου. Από το λατρευτικό χώρο του ιερού προέρχεται πέλος από σπασματικά ειδόλια Αθηνάς, ερωτηδέας, τμήμα σύνθεσης μάλλον με την Αφροβίτη, καθώς και τμήμα φιδιού, ζώου που εμφανίζεται και σε οικιακά ιερά της Πέλος, όπως αυτό δεξιά, και συνδέεται με τη φύλαξη του Ήπου, τον Κδίσιο Δία, τον Διόνυσο Ζαγρέα, αλλά και το Ορφικό Διονυσιακά Μυστήρι. Για το γειτονικό νεοτολικά κτίριο έχει υποστηριχθεί με βάση την έβρεση μεγάλων αρχιολιτρών ειδολίων, χλιβάνου, και άλλων εργαστηριακών καταλήπων, ό,τι αποτελούσε χώρο παραγωγής εναθυμάτων του ιερού. Κάποια εμπρήματα βέβαια υποδεικνύν πιθανή εργαστηριακή δραστηριότητα και στο ίδιο το κτίριο του ιερού, εκτός αν αυτά είχαν εκεί μόνο αναθυματικό χαρακτήρα. Από το κτίριο παραγωγής αναθυμάτων προέρχονται τμήμα πρωτομής Διονύσου, ανάλογης με ευθύσεις του ιερού δυτικά, με ελαφρά τροποποιημένες επίθετα στοιχεία, ειδόλια γυναικίας βορφίας σε ελουρωειδές του τύπου της Αφροδίτης επιτραγίας και ειδόλιο στυριμμένου έλατου. Η επικόνιση ελουρωειδής στην θέση του τράβου προσδίδει και στο ειδόλιο της Αφροδίτης πιθανότατα διονυσιακό χαρακτήρα. Τέλος, σε λατρευτική κόνχη του ίδιου κτίριου βρέθηκε ειδόλιο ανακεκλημένους σε βράχο ειρακλή του τύπου του συμβουσιαστή, όμοιο με αυτό του λατρευτικού χώρου του ιερού δυτικά. Στις κατηγορίες τώρα των ειδολίων αναθυμάτων που συσχετίζονται με λατρευτικές στελετές και θρησκευτικές δοξασίες, εντάσσονται οι δυαφόρες μορφές του θεσμοφορίου και τα ομοιώματα ιδιών, κοινά αναθύματα του θεσμοφορίου που έχουν συνδεδεί με τις στελετές συντροφορίες και την εξαγριστική θύση του νερού σε θέση. Τα ιδόλια των χείρων κοινά επίσης σε όλα τα θεσμοφόρια αποδηλώνουν τις προσφορές των ιερών ζώων της Δήμητρας, ενώ τα ιδόλια των εγών όπως και τα οστά των ζώων αυτών στα μέγαρα των ταπέδων συσχετίζονται με τις θυσίες των προβάτων. Από τροπαϊκό χαρακτήρα πρέπει να έχουν τα πλακίδια με τη μορφή ογορμολίων, ενώ τις σφιτικές προσφορές υποδηλώνουν πιθανόντου σύστημα. Στο ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αυροδίδης, ο τυλιγμένος με ύφας μακρομός δέλμα αποτελεί αναφορά σε τελετή των μητριωλικών μυστηρίων μαρτυρημένη από γραπτές πηγές, δηλαδή την εγκοπή του Πέφχου και το τύλιγμά του με πορφυρές ταινίες, συμβολικά του θανάτου και της ανάστασης του συντρόφου της θεάς του Άπη, που αποτελεί και τη μόνη έμμεση παρουσία του στο ιερό. Στο κτίβο παραγωγής αναθυμάτων ανατολικά του ιερού του Τάδωνα, σε λατρευτική χώση, μαζί με το ιδόλιο του ανακυκλυμμένη ραθεί, υπήρχαν δύο ακόμη ενδιαφέροντε βρήματα. Το έναν διονυσιακό χαρακτήρα είναι ένα περίτμητο ομοίωμα της αυγής θεραπείας. Το άλλο, τα δύο ομοιώματα ανθρώπινων χεριών. Στα ομοιώματα χεριών αποδίδεται συνήθως ικετευτικός ή αποτροπαϊκός προφλακτικός χαρακτήρας, ή αναγνωρίζοντας αυτά οι αματικές ιδιότητες. Η συσχέτιση των ομοιωμάτων χεριών με τη λατρεία του θεραπευτή θεού Δάρονου στο ιερό της Πέλας είναι προφανής. Στην κατηγορία τώρα των κοινών ιδιολίων αναθυμάτων των τριών ιερών, αλλά και γενικότερα των ιερών του ελληνικού χώρου, εντάσσονται τα ιδόλια των γυναικείων ορφών, προσφορές μέσω των οποίων αναζητεί το υπροστασία των ατρεβόμενων ανθιωτήτων, όπως έχει υποστηριθεί και για ανάλογα ιδόλια κτερίσματα τάχου. Ανάλογο περιεχόμενες έχουν και οι πλαγκόνεις, οι οποίες έχουν δεχτεί πλήθος εμμοινιών ως σήμερα, αποτελώντας χαρακτηριστικό παράδειγμα της εμπειριστικής προβληματικής του λιού. Στην κατηγορία των κοινών αρθυμάτων εντάσσονται και τα ιδόλια χουροτρόφων και παιδικών μορφών, προσφορές που αποβλέπουν στην προστασία των παιδιών, τα ιδόλια ηθοποιών και χορευτριών, τα οποία υποδεικνύουν أ 66 ساعة αντικειμένων που έχουν σχέση με τον γυναικείο φύλλο και τον κύκλο της Αφροδίτης. Το γεγονός αυτό έχει ακολουθεί στην ευρύτερη συμμετοχή των γυναικών στην άσχηση της λατρείας. Θεωρούν, ωστόσο, ότι στην περίπτωση της Πέλλας αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στο γυναικείο φύλλο των κύριων λατρευόμενων θεοτήτων, με την Αφροδίτη και οι μορφές του κυκλουτής να έχουν εξέχουσα θέση ανάμεσά τους. Από τα γρήγορα ειδόλια των ιερών της Πέλλας ξεχωρίζει ο Διόνυσος, μορφές και τύποι ειδολίων σχετιζόμενων με αυτόν, επιβιβεώνοντας έτσι την πολλησυμία του ως κοσμικού και χθόνιου θεού. Και στα τρία δημόσια ιερά βεβαιώνεται πως και σε άλλα ιερά του ελληνικού χώρου προσφορά ειδολίων εναθυμάτων όχι μόνο στην κύρια λατρευόμενη θεότητα αλλά και ως αρισμένες άλλες που είχαν συγκλινικές υποστάσεις με αυτήν. Είναι δύσκολο πολλές φορές, με βάση τα ιδόλια εναθύματα, να προσφεριστεί η κύρια λατρευόμενη θεότητα ενός ιερού, όταν δεν υπάρχουν επιγραφικές συναρτήρια ή άλλα ανασκαφικά στοιχεία που να μπορούν να συσχετιστούν με συγκεκριμένη λατρεία. Στα ιερά της Πέλας, τουλάχιστον στα δύο αυτά, δεν υπάρχει αυτό το πρόβλημα. Τα ιδόλια του θεσμοφορίου βεβαιώνουν αφίβολα τη λατρεία της Δήμητρας Θεσμοφόρου καθώς ορισμένη τύπη είναι κοινή σε όλα τα θεσμοφόρια του ελληνικού χώρου. Αν και το βασικό τελετουργικό της λατρείας στο ιερό της Πέλας φαίνεται ότι είναι όμοιο με αυτό άλλων θεσμοφορίων, παρατείνονται κάποιες ιδιαιτερότητες, τις οποίες υποδεικνύει η παρουσία ορισμένων αθυμάτων, όπως οι μήκες και τα άλογα, αλλά και η ακουσία αθυμάτων κοινών σε άλλες θεσμοφόρια, όπως είναι η κάλαπη, τα ύπνα, οι δείς και προσφορών, οι κέρνοι, τα ομοιόμετα και μητικόν αδάρκαν. Η ταύτιση της βασικής λατρείας στο αστικό ιερό της Μητέρας των Θεών και της Αγροδίτης στηρίζεται στα ιδόλια ναθήματα, στα οποία επικονίζονται οι δυο θεότητες, ενισχύεται όμως και από άλλα εβρύματα, τις ανάγλυφες στήλες, τα γαλμάτια και τις αναθυματικές επιτρεπές. Στο ιερό εμφανίζεται, όπως είδαμε, ο σπάνιος τύπος του ιδολίου με τον τλιμμένο με ύφασμα χορμό δέντρου, λύγουν όμως… Λύπουν όμως αναθύματα χαρακτηριστικά άλλων νοητρών, όπως τα φίδια και οι τάο. Και στο δευτεραστικό ιερό της Πέλος του Δάρονους, τα ιδόλια που παρουσιάστηκαν υποδεικνύουν τη λατρεία βασικών θεοτύπων της φόρης. Ωστόσο, μια αναθυματική επίγραφή βεβαιώνει και τη λατρεία του τοπικού θεραπευτικού θεού του Δάρονους. Με τη λατρεία αυτή μπορούν να σχετιστούν άμεσα τα ομοιώματα των χεριών. Τα άλλα ευρύματα, τόσο του λατρευτικού χώρου του ιερού, όσο και του κτιρίου παραγωνιστής αναθυμάτων, ενισχύουν το θρησκευτικό χαρακτήρα των συμπροτιμάτων, όχι όμως και την τάφτιση της κύριας λατρείας, η οποίαν στηριχτεί κανείς μόνο στα πύληνα ιδόλια, δεν είναι τόσο προφανής όσο στα δύο προηγούμενα ιερά. Εδώ θεωρούμε ότι ο μεληπιτής οφείλει να λάβει υπόψη περισσότερο από τις τα προηγούμενα ιερά και άλλα στοιχεία, όπως είναι η αρχιτεκτονική μορφή των συμπροτιμάτων, οι εγκαταστάσεις και φυσικά και τα υπόλοιπα κινητά ευρύματα. Αναφέρθηκε ήδη η αναγνώση στοιχείων μιας οργανωμένης λατρείας στα τέσσερα οικοδομικά τετράγωνα της περιοχής αυτής, τα οποία αναδεικνύονται στον πολιοδομικό ιστό, πλαισιωμένα από μνημιακούς πλακοστομένους δρόμους, πεζοδρόμια και στοές. Το τελεπιουργικό της λατρείας εξυπηρετεί το πρωτίστως στο οικοδομικό τετράγωνο με το λατρευτικό διμελή χώρο και το κυβλικό κτίριο, αριστερά, και δευτερευόντους στο κτίριο παραγωγής ανεθυμάτων και στο λεγόμενο εστιατόριο δεξιά. Η έντονη παρουσία του νερού, με τα φρεάκου, τις κρίνες, τις δεξαμενές, τους μητήρες, ο συσχετισμός του κυκλικού κτιρίου με την ηρωική λατρεία του τοπικού δαίμονος, όπως αποκαλεί τον Βάρομα ο Ισίχιος, και η αναθεματική επίγραφη στον τοπικό θεραπευτή Θεό, τα ομοιώματα των χεριών και ορισμένα αντικείμενα που μπορούν να συσχετιστούν με φαρμακευτικό εξοπλισμό, μας όδησαν να αναγνωρίσουμε στα κτίρια της περιοχής αυτής μια λατρεία με ιαματικό χαρακτήρα. Τη λατρεία αυτή τότε, μετά την ανέβριση της αναθεματικής επίγραφής, ονομάσαμε λατρεία του δάρονος και χαρακτηρίσαμε την περιοχή των τεσσάνων οικοδομικών τετραγώνων ως περιοχή της λατρείας του. Με την εξέλιξη, ωστόσο, της μελέτης προκύπτουν πολλαπλά στοιχεία λατρείας και άλλων θεοτήτων, όπως και στα λαϊερά της πόλης, με ιδιαίτερα αξιοπρόσεπτη την υπεροχή των ειδωλίων με διονυσιακό χαρακτήρα. Αυτό υποδεικνύει ότι ο Διόνυσος πρέπει να είχε εξέχουσα θέση στη λατρεία από ασχήτο στα κτίρια της περιοχής αυτής, μιας πόλης με ιδιαίτερα διαδεδομένια βελοκαλλιέργεια, ονομαστό κρασί και έντονη παρουσία διονυσιακών ομορφών. Παρά τις παραπάνως τόσο διεπιστώσεις, θεωρούμε ότι η πλήρης κατανόηση της σύνθετης μορφής της λατρείας στη θέση αυτή, δεν έχει ακόμα επιτεχθεί και θα εξατουρτή να μας προβληματίζει έως ότου ολοκληρωθεί η μελέτη του συνόλου των κτιρίων και των ιδρυμάτων. Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνουν ακόμη μια φορά τον πολύ σύνθετο χαρακτήρα των ειδωλίων ανθημάτων και την προβληματική της εμπνείας τους. Μέσω αυτών, σε εκείνες περιπτώσεις, είναι δυνατή η ταύτηση λατρεών και πολλές φορές γίνονται γνωστές τελετουργίες, επιβεβαιώνοντας τις μαρτυρίες των πρακτών πηγών. Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, μόνο μια συνδυαστική εξέταση των ειδωλίων με τα λιπάνες κατοικά στοιχεία και ευρύματα μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσμα. Τα ειδώλια, λόγω της εύκολης ανακαραγωγής τους και της χαμηλής δαπάνης αγοράς, είχαν μια ευρύα χρήση, τόσο στην καθημερινή, όσο και στη δημόσια ζωή, με επικύρους συμβολισμούς που απειχούν την πολλησυμία των λατρευόμενων θεατήτων. Κάθε προσπάθεια κομμένος κατανόησε σε αυτόν τον συμβολισμό, είτε με την παρουσίαση νέων εσκληφικού υλικού, είτε με την επανεξέταση παλαιότερων ειδημάτων, μπορεί να βοηθήσει, ουσιαστικά, την έρευνα. Ευχαριστώ πολύ. |
