| : Καλησπέρα σε όλους και όλους, καλησπέρα στον κύριο Ποστολίδη. Ευχαριστούμε πολύ που συμμετέχετε σε αυτό το αγχείδημα και στον κύριο Ποστολίδη. Πρέπει να πούμε ότι θα έχουμε ένα δεκάλετρο διάλειμμα έτσι για να ξεκουραστούμε λίγο και στο τέλος θα μπορεί ο καθένας να κάνει, να υποβάλλει ερωτήματα στον κύριο Ποστολίδη. Οπότε μπορούμε να ξεκινήσουμε. Νιώθω λίγο σαν της, βέβαια, λόγω του ότι σιγά σιγά δεν μπορούμε ούτε να βγούμε και μειώνονται όλα τα οράρια τα νυχτερινά, νιώθω λίγο σαν τις εκπομπές τις υποχρεωτικές, επιχούντας, όπου δεν έχεις και τί άλλο να κάνεις, είσαι κλεισμένος μέσα στο σπίτι, δεν μπορείς να πας πουθενά και άρα είναι λίγο σαν υποχρεωτική εκπομπή, Ιωάννη μεταξά να ακούσετε. Ελπίζω ότι θα έχουμε καλύτερη παρέα όμως και ότι θα πούμε πιο ενδιαφέροντα πράγματα από τους έτοιμους πολιτικούς, δε βλέπω η φιλοξενία της βιβλιοθήκης Λιβαδιάς, την βλέπω να πέφτει, πού είναι η πορτοκαλάδα μου κύριε Λεωνίδα, πάντα μια πορτοκαλάδα δεν στέλνατε, πού είναι η πορτοκαλάδα, δεν έχω πορτοκαλάδα, πώς να ξεκινήσουμε. Για να σοβαρευτούμε λίγο, σήμερα το πρόγραμμα του Λιβαδιά, το πρόγραμμα που θα εξετάσουμε θα είναι ηθική και μάλιστα ηθική στη δυτική φιλοσοφία. Έχουμε τονίσει πόσο σημαντική είναι η συνισφορά του Σοκράτη, διότι είπαμε ότι είναι αυτός κυριότατα, και οι σοφιστές βέβαια το ξεκίνησαν, αλλά αυτός είναι που κυριότατα έδωσε όθηση στην ηθική, στη σκέψη γύρω από την ηθική. Σαν να είπε σε όλους τους προηγούμενους φιλοσόφους ότι εντάξει ωραία να μελετάμε τη φύση, ωραία να εξετάζουμε τον κόσμο, ωραία όλα τα άλλα, αλλά το βασικότερο και το σημαντικότερο είναι τι εμείς, πώς εμείς θα συμπεριφερθούμε και πώς εμείς θα μπορέσουμε να πετύχουμε να κάνουμε το σωστό και όχι το λάθος σε ολόκληρη τη ζωή μας. Αντίστοιχα αξιολογούμενοι από το αν το καταφέραμε ή όχι. Και θεώρησε λοιπόν ο Σωκράτης ότι αυτό είναι, προέχει λοιπόν, τους έλεγε στην Αθήνα και αυτός ήταν και ο βασικός λόγος του διωγμού του εν τέλει, διότι η πολιτική της εποχής εκείνης δεν μπόρεσε να το αντιληφθεί, ότι προέχει ουσιαστικά η φροντίδα για την ψυχή σας. Ο Σωκράτης μίλαγε απλά, ουσιαστικά και αυτά που έλεγε ισχύουν ακόμα και σήμερα. Θα μπορούσα ελληνολατρικά, κατά κάποιο τρόπο, να πω ότι ο Χριστός δεν έκανε πολύ περισσότερα πράγματα από αυτά που πρώτο υποτύπωσε ο Σωκράτης, λέγοντας το πρώτο και βασικότερο είναι να ασχολείστε με την ψυχή σας πώς θα γίνει καλύτερη και πώς θα υπάρξουν αυτές οι αρετές που όλοι ξέρουμε πώς θα τις κατακτήσετε. Αφήνοντας όμως το κομμάτι της αρχαίας ηθικής και πηγαίνοντας στο κομμάτι της νεότερης ευρωπαϊκής ηθικής, όπου βέβαια πάρα πολλές φορές θα διακρίνουμε μέσα τον βασικό λογισμό του Σωκράτη και της αρχαίας φιλοσοφίας. Δηλαδή και μέσα στον Γκάντ που θα συζητήσουμε σήμερα και μέσα στον Οφελημισμό είτε του Μπένθαμ είτε του Μίλ θα συνέχεια θα αναφύονται κομμάτια σκέψεων ατόφια που ήδη οι αρχαίοι είχαν διατυπώσει. Δεν μπορείς δηλαδή να προχωρήσεις αν δεν γνωρίζεις τα βασικά της αρχαίας σκέψης. Για αυτό και να επαναλάβουμε για εκατοστή φορά πως η αρχαία ελληνική σκέψη έχει βάλει τις βάσεις της δυτικής φιλοσοφίας. Δεν μπορεί κανείς να μελετήσει μόνο δυτική φιλοσοφία λέγοντας ότι εγώ δεν ασχολούμαι με αρχαία ελληνική διότι απλώς δεν γνωρίζει από πού ξεκινάει ο κάθε Κάντ, ο κάθε Τζων Στιουαρτ Μίλ ή οποιοσδήποτε άλλος. Ας πιάσουμε τρεις βασικές θεωρίες μέσα στα νεότερα χρόνια. Η πρώτη θεωρία που θα πιάσουμε είναι η οφελημιστική θεωρία, η δεύτερη είναι η καντιανή θεωρία και η τρίτη είναι η νητσεϊκή αντίληψη. Αν μπορούσαμε να ξεκινήσουμε την κατάταξη με τους οφελημιστές θα λέγαμε ότι εφόσον κάθε πράξη περιέχει ηθική πράξη, περιέχει τρία στοιχεία, το ένα είναι ο συντελεστής, το υποκείμενο, ποιος την κάνει αυτή την πράξη. Το δεύτερο είναι αυτή κάθε αυτή η πράξη, έχει σημασία ποιος την κάνει, άλλο το να την κάνω εγώ, άλλο το να την κάνει ο διπλανός μου. Πιθανόν άλλες προθέσεις, πιθανόν άλλη ποιότητα ανθρώπου, το έργο, τι κάνω εγώ. Αυτό κάθε αυτό είναι ηθικό, μπορούμε από εκεί να το σταθμίσουμε και τρίτος παράγον είναι ποιο αποτέλεσμα θα φέρει αυτή η πράξη. Γιατί έχουμε παρατηρήσει ότι πάρα πολλές φορές κάνουμε μια καλή εντός εισαγωγικών πράξη και αυτό έχει ένα τραγικό αποτέλεσμα. Πάρα πολλές φορές οι επιστήμονες έχουν βρει μεγάλες ανακαλύψεις οι οποίες ενώ έγιναν με τις καλύτερες των προθέσεων, δεν μπορούμε ποτέ να αμφισβητήσουμε την αγαθή πρόθεση των επιστήμών, χρησιμοποιήθηκαν εν τέλει για τους χειρότερους των σκοπών. Δεν θα μιλήσω για τη διάσπαση του ατόμου ή για τη ραδιενέργεια, θα πω το εντελώς απλό που αναφέρω και που συνήθως οι άνθρωποι δεν το έχουν σκεφτεί, ποιος θα έλεγε ποτέ όχι σε ένα τρομερό διαγνωστικό όπλο που έχει εμφανιστεί τα τελευταία 30-40 χρόνια στους υπερίχους. Είναι εντελώς ανόδυνο, δεν δίνει καν την ακτινοβολία μιας ακτινογραφίας, μπορεί να βοηθήσει τους γιατρούς σε πάρα πολλά πράγματα, ουσιαστικά να μελετήσουμε τα μαλακά μόρια του σώματος μας, να κάνουμε σπλαχνοσκόπηση, να δούμε στομάχια, έντερα, πάρα πολλά πράγματα. Και βεβαίως όλοι θα λέγαμε ναι, είναι μια απολύτως ανόδυνη και απολύτως χωρίς να φέρει καμία βλάβη στον ανθρώπινο οργανισμό. Ωστόσο, ίσως είναι η καταστρεπτικότερη διάγνωση που έχει γίνει ποτέ στον κόσμο και που έχει στυχίσει τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες, ούτε λίγο, ούτε πολύ, παιδιά. Στην Ινδία, από τη στιγμή που υπέρειχη, κοστίζουν ελάχιστα και μπορεί να τους κάνει μια οποιαδήποτε γυναίκα για προγεννητικό έλεγχο, όπως κάνουν όλες οι γυναίκες στον δυτικό κόσμο, ακριβώς για να διασφαλιστεί η υγεία του μωρού, για να μελετήσει ο γιατρός τα βασικά στοιχεία τα οποία θέλει για μια εγκυμοσύνη, χρησιμοποιείται με αυτά τα ελάχιστα λεφτά για να διαγνώσουν αν είναι αρσενικό ή θηλυκό το παιδί και επειδή οι κοινωνικές συνθήκες εκεί επιβάλλουν πρίκα για το κορίτσι, όλα τα κορίτσια θανατώνονται στους πρώτους μήνες που θα μπορέσει να διαγνωστεί το φύλο με ένα τεστ που δεν κοστίζει σχεδόν τίποτα, διότι οι άνθρωποι αυτοί, εάν γεννηθεί το κορίτσι, αντιμετωπίζουν μια ζωή ολόκληρη γεμάτη κόπο και εργασία για να του εξασφαλίσουν το μήνυμα μιας πρίκας. Προτιμούν λοιπόν να απαλλαγούν. Σκεφτείτε λοιπόν την ώρα που θα έλεγε ένας γιατρός βρήκα αυτό το νέο διαγνωστικό εργαλείο να του πει κάποιος θα σκοτώσεις εκατομμύρια παιδάκια. Μα ξέρεις θα κάνουν άλλα, μπορεί, αλλά οπωσδήποτε θέλουμε δηλαδή να βάλουμε στη σκέψη σας ότι δεν αρκεί η πράξη να είναι ηθική, είναι και το αποτέλεσμα. Εσύ την έκανες για καλό σκοπό, αλλά επομένως σε κάθε μας βήμα, είτε στο υποκείμενο που πρέπει να δούμε ποιος είναι αυτός ο πράττων, είτε στην ίδια την πράξη, είτε στο αποτέλεσμα της πράξης, μπορούμε να στηριχθούμε για να δούμε μια ηθική θεωρία. Ας ξεκινήσουμε από τους ωφελημιστές. Οι ωφελημιστές δεν έπεσαν από τον ουρανό. Δύο ονόματα θα πω πολύ βασικά που πρέπει κανείς να τα ξέρει. Τον Μπένθαμ και τον Джον Στιουαρτ Μιλ. Ο Μπένθαμ μάλιστα ήταν καθηγητής του Джον Στιουαρτ Μιλ, ήταν φίλος του πατέρα του Μιλ, συνετέλεσε πάρα πολύ στην εκπαίδευση του νεαρού Μιλ, ο οποίος ήταν ένα παιδί θαύμα, σε πολύ μικρή ηλικία, δεν πήγε σχολείο, διδάχθηκε τα πάντα στο σπίτι, κατάφερε όμως σε ηλικία 10 και 12 ετών να έχει τελειώσει την ύλη ολόκληρου του αγγλικού σχολείου, να γνωρίζει άπτες τα αρχαία ελληνικά και λατινικά, να είναι πραγματικά ένα παιδί θαύμα, σε σημείο ώστε να μπει τέσσερα χρόνια νωρίτερα στο πανεπιστήμιο από ό,τι μπήκαν όλοι οι συνομήλικοί του. Αυτό το παιδί θαύμα ήταν και ο σημαντικότερος κριτικός της θεωρίας του Μπένθαμ, δηλαδή του δασκάλου του, της ηθικής θεωρίας που διατύπωσε εκείνος. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν λίγο με τον Μπένθαμ που είναι πιο απλοϊκός. Και ο Μπένθαμ λέει τι είναι ηθικό, τι είναι καλό να πράττουμε και απαντάει αμέσως αυτό που μας φέρνει ευτυχία. Δηλαδή θα πρέπει πρώτα πρώτα να πω σε κάποιον ότι αυτό αν θέλεις να ξέρεις αν είναι καλό ή κακό αυτό που πρόκειται να κάνεις, κοίτα να δεις εάν φέρνει ευτυχία σε σένα και στους γύρους σου. Εάν σου φέρνει ευτυχία τότε είναι καλό. Μα αυτή την πρώτη πολύ βασική σκέψη η οποία κατάγεται απευθείας από τους αρχαίους ευδαιμονιστές, ήταν η ειδική σχολή φιλοσόφων, οι οποίοι καταγόντουσαν από τον Αρίστυπο τον Κυρινέο, τον περίφημο ευδαιμονιστή ο οποίος αποτέρος ήταν μαθητής του Σοκράτη. Πήρε δηλαδή τη Σοκρατική θεωρία η οποία έλεγε ότι υπάρχει ένας θεϊκός νους ο οποίος διατάσει όλο αυτό τον κόσμο και όλο τον κόσμο τον διαμορφώνει έτσι που να είναι προς ωφέλιαν του ανθρώπου. Αν δηλαδή υπάρχει ήλιος είναι για να ζεσταίνει τον άνθρωπο. Αν υπάρχουν ζώα είναι για να μπορεί ο άνθρωπος να έχει γύρω του ένα ζωικό βασίλειο και να τρέφεται. Αν υπάρχουν φυτά είναι για να τρέφονται τα ζώα. Οτιδήποτε υπάρχει είναι προς ωφέλιαν του ανθρώπου και το έχει σκεφτεί, το έχει προνοήσει, ο Σοκράτης ήδη βάζει αυτή την έννοια της πρόνοιας, το έχει λοιπόν προνοήσει ένας θεϊκός νους. Επομένως ο Αρίστηπος παίρνει από αυτή τη θεωρία και λέει, άρα το βασικό για να δούμε αν κάνεις το καλό ή το κακό είναι να δούμε εάν αυτό σου προκαλεί ευδαιμονία. Ο Θεός δεν θέλει να κρυώνεις, ο Θεός δεν θέλει να πονάς. Με τον πόνο σου δείχνει ότι είναι κακό να μείνεις στο κρύο μια νύχτα. Με τον πόνο σου δείχνει ότι είναι κακό να μην τρως επί 5 μέρες, να διψάς, να βασανίζεται το σώμα σου, να χτυπιέσαι και σε καθοδηγεί αυτός ο μεγάλος νους, σε καθοδηγεί προς την ευτυχία. Όταν το σώμα σου είναι σε ζέστη, φαγωμένος, σε καλή κατάσταση, τότε τι άλλο, οτιδήποτε βοηθάει προς αυτή την κατεύθυνση, είναι καλό. Γίνεται λοιπόν μια εξίσωση του καλού, του ευχάριστου, αυτούνου που προξενεί η δονή με το σωστό. Αυτή καταρχάς πρέπει και να τη σκεφτούμε πάρα πολύ σοβαρά. Ο Αρίστηπος την πάει στο τέρμα. Δηλαδή τι μας προτείνεις, να τρώμε, να πίνουμε, να περνάμε καλά, να μην κουραζόμαστε πολύ, να μην μένουμε στον ήλιο πολλές ώρες. Ποιος το θέλει. Και ποιος θα μπορούσε να πει, όχι, είναι καλό να βασανίζεσαι, όχι, είναι καλό να πεινάς, είναι καλό να σε χτυπάνε. Ποιος θα το έλεγε. Αυτή η απόλυτη εξίσωση, ευτυχία ήσον ηθική, παρουσιάζει προβλήματα. Την παίρνει ωστόσο ο Μπένθαμς στην εποχή του, στο 18ο αιώνα, τέλη 18ου. Και ξεκινάει και λέει το εξής, για να το δούμε ξανά. Ηθική ήσον ευτυχία. Και όχι μόνο, αλλά το τραβάει κι αυτός και αρχίζει και λέει το εξής. Μπορούμε να έχουμε ένα μετρητή της ηθικής. Για κάθε πράξη θα σκεφτόμαστε πόση ευτυχία φέρνει και πόση δυστυχία φέρνει. Είτε σε εμάς είτε στους γύρω μας. Και αν βγουν περισσότερα τα θετικά στοιχεία, ευτυχίας, ευδαιμονίας, ευχαρίστησης να το πούμε πιο απλά, τότε η πράξη σας είναι ηθική. Ρωτάει λοιπόν, κάνω ένα πολύ απλό, πολύ απλοϊκό για να μπορέσετε να το καταλάβετε. Έχετε ιδονιστικός λογισμός. Κάθεται και κάνει μια κλίμακα και λέει, αν αρωτιέμαι, είναι σωστό ένα παιδί να πει ότι πηγαίνει στο φροντιστήριο και στην πραγματικότητα να πάει να πιει ένα καφέ και να φάει ένα γλυκό με τους φίλους του. Από τη μία μεριά βάζει ότι το παιδί αυτό θα ευχαριστηθεί που θα έχει κοινωνικότητα και κοινωνική επαφή με τους φίλους. Θα ευχαριστηθεί ο σώμα που θα πιει ένα καφέ και θα φάει ένα γλυκό. Θα έχει ψηωμένα άλλες ωφέλειες. Ας κάτσουμε να τις δούμε, ας μη φλιαρούμε. Από την άλλη μεριά, θα δυσαρεστήσει τον πατέρα του ο οποίος πληρώνει το φροντιστήριο για να πάει. Δεν θα προσλάβει τη γνώση την οποίαν ο ίδιος θέλει να έχει να κερδίσει για να μπει στο πανεπιστήμιο. Θα χάσει λεφτά. Ο καφές και το γλυκό κοστίζουν κάποια χρήματα τα οποία χρήματα υδρώνει ο πατέρας του. Άρα αφαιρείται από την ευτυχία του πατέρα του. Θα γκρινιάζει η μητέρα του. Άλλη δυσαρέσκει εκεί πέρα ακόμα και αν χωρίς κανένα λόγο αυτή θα γκρινιάζει. Θα συσσωρεύσεις λοιπόν από τη μία πλευρά 4-5-6 αρνητικά και από την άλλη 2-3 θετικά. Και λέει ο Μπένθαμ άρα η πράξη είναι μη ηθική. Ως ένα σημείο αυτός ο λογισμός μας βοηθάει. Ωστόσο είναι πάρα πολύ χοντροκομένος. Στην εποχή του ο Μπένθαμ ήταν μεγάλος οραματιστής και ήταν και μεγάλος ριζοσπάστης. Θα μου πείτε δεν κατάλαβα τι το ριζοσπαστικό είχε. Γιατί ο Μπένθαμ έθεσε και κάποιους νόμους γύρω από αυτόν τον ιδονιστικό λογισμό. Πρώτα πρώτα ο πρώτος νόμος είναι ότι θεωρεί ότι η ιδονή κάθε ανθρώπου μετράει το ίδιο. Για να μπορέσει να εφαρμόσει αυτό το ιδονόμετρο. Μπορεί δηλαδή να μου λέει ο κύριος Λεωνίδας ναι ξέρεις εμένα με στεναχωρεί περισσότερο αυτό για σένα δεν είναι το ίδιο. Όλοι θα πρέπει να εφαρμόζουμε τον ίδιο ιδονιστικό λογισμό κατά τον Μπένθαμ. Έχουμε δικαίωμα. Άρα η ευτυχία ή η δυστυχία οποιοδήποτε από μας μετράει όσο οποιοδήποτε άλλου. Δεν μπορείς δηλαδή να μου λες ε δεν βαριέσαι ας κουράζει το πατέρας μου εγώ δεν κουράζομαι ο πατέρας μου είναι αναλόσυμος. Όχι θα πρέπει να σκεφτείς ότι για όλους θα ισχύσει το ίδιο. Από τη στιγμή αυτή ότι καθένας δηλαδή μετράει όσο όλοι σκεφτείτε ότι η θεωρία του που μας φαίνεται πολύ χοντροκομμένη σήμερα καθίσταται ριζοσπαστική για τον εξής απλό λόγο. Πού τη διατυπώνει αυτή τη θεωρία. Τη διατυπώνει στην Αγγλία του 18ου αιώνα όπου υπήρχαν δούκες και κόμιτες και πρίγκιπες και βασιλιάδες και μια αριστοκρατία ολόκληρη για την οποία τα δικαιώματα ήταν δεδομένα και ένα μεγάλο κομμάτι λαού για τα οποία δεν υπήρχε σχεδόν κανένα δικαίωμα. Όταν δηλαδή ο άρχοντας ζέστανε το νερό και έκανε μπάνιο και οι υπηρέτες πλαινόντουσαν στο βρώμικο στα απόνερα έτσι του άρχοντα. Εκεί ήταν μεγάλη κουβέντα πάρα πολύ ριζοσπαστική να τολμήσεις και να πεις ότι η δυστυχία η στεναχώρια το ζόρι καθενός μετράει όσο όλον. Γιατί εκεί δεν ήταν διασφαλισμένο. Ο άρχοντας σου έλεγε εγώ να μην κρυώνω. Το τι θα κάνεις εσύ ο υπηρέτης είναι δικό σου θέμα και αλίμονο αν μετράει το ίδιο. Οι υπηρέτες μέναν χωρίς θέρμανση έτσι στα πάνω πάνω στις στέγες και ο κύριος θερμενότανε με κάτι βασιλικά τζάκια στο ισόγειο. Και βεβαιότατα και δεν είχε διασφαλιστεί καμία ισότητα δικαιωμάτων άρα και καμία ισότητα ευτυχίας. Όταν λοιπόν έρχεται ο Μπένθαμ και διατυπώνει αυτή τη θεωρία ότι καθενός η ευτυχία και η δυστυχία μετράει όσο και καθενός άλλου. Είναι μια απελευθερωτική ρίζοσπαστική πολύ πρωτοποριακή αντίληψη για την ηθική ότι θα βάλουμε ένα μέτρο για όλους φίλε μου. Δεν έχεις καλύτερη εσύ ψυχή επειδή είσαι δούκας. Ωστόσο ως ένα σημείο δηλαδή άμα ήταν απλώς να φέρνω τη μεγαλύτερη ευτυχία τότε θα μπορούσε πολύ ομά μια κυβέρνηση να πει πόση ηρωίνη έχουμε στις αποθήκες μας, πόσα φαρμακευτικά σκευάσματα έχουμε τα οποία είναι ναρκωτικά, αντί να στεναχωριούνται οι άνθρωποι που δουλεύουν πολύ, που υπάρχουν φόροι, που δεν μπορούν να τα φέρουν πέρα, που άλλος αρρωσταίνει και δεν υπάρχει περίθαλψη, θα περνάει ο καθένας, θα παίρνει μια δόση από ναρκωτικό και θα είναι όλοι στο σπίτι τους χαρούμενοι και ευτυχισμένοι. Θα έχεις πάρει τη δόση σου, δεν θα έχεις προβλήματα, σκοτούρες, χάλασε το αυτοκίνητο, δεν μπορώ να τα βγάλω οικονομικά, ο γιος μου δεν διαβάζει, όλα θα είναι λυμένα, θα περνάς καλά, θα σε συντηρώ στο σπίτι σου μέσα και θα είναι εντάξει η κοινωνία. Εδώ ο ιδονιστικός λογισμός δεν προχωράει, δεν μπορεί να το εφαρμόσουμε για όλους, υπάρχουν δόξα τω Θεώ, θα μπορούσαμε να παρασκευάσουμε ωραίες δόσεις, να φουμάρουμε όλοι και να είμαστε ευτυχισμένοι, έτσι σε μια κοινωνία, περάστε, πάρτε το φακελάκι σας για σήμερα, να μη στεναχωριέστε, δεν θα πήγαινε μπροστά η κοινωνία, ούτε μπορεί να λειτουργήσει, επομένως σίγουρα υπάρχουν κενά, γιατί αρχίζουμε να βάζουμε μέσα τη σκέψη τα αποτελέσματα της πράξης όμως. Αυτές τις βασικές αδυναμίες του Μπένθαμ, παρά την πρωτοπορία του, επεσήμανε ο μαθητής του, ο John Stuart Mill. Ο John Stuart Mill σε βιβλία όπως το βασικό του βιβλίο είναι ο Εφελιμισμός, έχει γράψει κι άλλα, ήτανε μεγάς υπέρμαχος της ισότητας των γυναικών, της ελευθερίας μέσα στην κοινωνία, της ελευθερίας κάθε πολίτη έναντι του κράτους και ότι δεν επιτρέπεται ποτέ το κράτος να παρεμβαίνει στην ζωή του πολίτη, καθαρά αγγλικές αυτές ιδέες ανεξαρτησίας, ότι δηλαδή αν δεν προκαλείς βλάβη σε κανέναν άλλον παρά μόνος τον εαυτό σου, δεν επιτρέπεται ποτέ το κράτος ή κανένας άλλος σαν καλός πατερούλης να σε χειραγωγεί. Έλεγε δηλαδή ότι η χειραγώγηση ατόμου από άλλο άτομο απαγορεύεται ρητά, εφόσον δεν βλάπτει με τη στάση του κάποιον άλλον άμεσα. Αν δηλαδή κάποιος πατέρας πίνει, μεθάει και χτυπάει τα παιδιά του ή παραμελεί την οικογένειά του ή δημιουργεί προβλήματα, τότε ναι πρέπει το κράτος να παρέμβει και να τον πείσει ή να τον σοφρονήσει ή να τον τιμωρήσει. Αν όμως ένας μοναχικός άνθρωπος πίνει και δεν έχει άλλα εξαρτώμενα πρόσωπα κλίν του εαυτού του, τότε δεν επιτρέπεται στο κράτος να επέμβει και να χειραγωγήσει έναν ενήλικο. Μόνο τα παιδιά επιτρέπεται να χειραγωγούνται. Θέσεις που ακόμα και σήμερα θα έλεγε κανείς είναι ωραίες για αυτούς που αγαπάνε την ανεξαρτησία μέχρι των άκρων και ακόμα δεν τις έχουμε πετύχει. Αρχίζουν να σου λένε ναι αλλά εφόσον μεθάς βλάπτεις τον εαυτό σου και μετά εγώ θα πληρώνω το σύστημα υγείας, άρα εγώ θα σε υποχρεώσω να κάνεις αυτό που θέλω εγώ. Το πιο απλό παράδειγμα που μπορώ να βρω θέλω να οδηγώ το αυτοκίνητό μου σε υψηλές ταχύτητες χωρίς να φοράω ζώνη. Το πολύ πολύ να σκοτωθώ εγώ ίδιος. Η ζώνη δεν πρόκειται να με σώσει από το να κάνω ατύχημα. Αν κάνω ατύχημα είτε με ζώνη ή χωριζώνη μπορώ να το κάνω. Εσύ όμως ως κράτος παρεμβαίνεις και με τιμωρείς διότι δεν χρησιμοποιώ τη ζώνη. Η χρήση της ζώνης είναι υποχρεωτική. Άρα δίνεις σαν να με υποχρεώνεις να κάνω κάτι που εγώ μπορεί να μη θέλω να κάνω για τον εαυτό μου. Ακόμα λοιπόν και σήμερα η ελευθερία που παρέσκε και σκέφτηκε ο Μίλ δεν είναι απόλυτα. Δεν ξέρουμε αν μπορούμε να διαχειριστούμε το τέτοιο μεγάλο επίπεδο ελευθερίας και να έχουμε τέτοια οριμότητα ατομική. Και αν το πιστέψουμε εμείς και αν το υπερασπιστούμε εμείς, το κράτος σου λέει εγώ μετά θα σε θεραπεύω με σπασμένα πόδια ενώ αν φοράς ζώνη θα έχεις απλώς μια αναμυχή. Και άρα μου προκαλείς έμμεσα ζημιά. Πάμε να δούμε τι είπε ο Μίλι. Με μια φράση ο Μίλ απέριψε το σύστημα του Μπένθαν ως πάρα πολύ αδούλευτο, πάρα πολύ χονδροειδές. Τι είπε δηλαδή, είναι δυνατόν του λέει δάσκαλε, όλες οι ευτυχίες και όλες οι δυστυχίες να είναι ίσης αξίας, γιατί από τις βασικές αρχές των μαθηματικών δεν μπορούμε να προσθέσουμε μήλα με πορτοκάλια. Δεν γίνονται μήλο-πορτόκαλα. Αν λοιπόν σκεφτόμαστε ότι το ζόρι του πατέρα μας, το συναισθηματικό που την κοπανίσαμε και δεν πήγαμε στο φροντιστήριο, δεν μπορεί να είναι το ίδιο από την άλλη με την ευτυχία ότι γλίψαμε ένα παγωτό. Ο άνθρωπος αυτός έχει στηρίξει τη ζωή του σε εμάς, τις θυσίες που έχει κάνει. Δεν μπορούμε να λέμε από την άλλη μεριά, δεν πειράζει, το ισοφαρίζω εγώ, βάζω από την άλλη μεριά της ζυγαριάς ένα παγωτό, ένα σουβλάκι. Αν επίσης κάποιος κάνει πάρα πολλές θυσίες, τις αντίστοιχες που είπαμε, πει ψέματα στον πατέρα του, δεν πάει στο φροντιστήριο, πληρώσει λεφτά, αλλά για να πάει να ακούσει ένα κονσέρτο κλασικής μουσικής, εκεί πάλι δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι το ίδιο άλλο να τρως μία σοκολατίνα και άλλο να παρακολουθείς ένα κονσέρτο, μία συναυλία, μία έκθεση ζωγραφικής ή να πηγαίνεις σε ένα μουσείο. Εκεί δηλαδή ο Μίλ καταδεικνύει ότι μια τέτοια εξίσωση χονδροειδής όλων των ιδονών και όλων των οδυνών, οδυνεί από την άλλη, έλεγε ο Μπένθαμ, δεν είναι δυνατή. Έφτιαξε μία πρόταση, για αυτό σας είπαμε μία πρόταση στο Ανέρεσε, ότι για το κοινωνικό σύνολο, αφού εξετάζουμε ουσιαστικά την ηθική μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικού συνόλου, δεν είναι κανένα στο δάσος, γιατί στο δάσος κάνε ό,τι θέλεις. Εφόσον το εξετάζουμε λοιπόν μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, είπε, ένας δυστυχισμένος σοκράτης είναι προτιμότερος για μια κοινωνία από ένα ευτυχισμένο γουρούνι. Αυτή η φράση, θυμηθείτε τη σημειώστε την κάπου, είναι ωραία γιατί συνοψίζει όλο το πρόβλημα του οφελημισμού, λέει το εξής απλό, για μια κοινωνία εμένα που πρέπει να σκεφτώ κοινωνικά την ηθική, ακόμα και ο δυστυχισμένος, φτωχός και εν τόσο λίγο καταδικασμένος σοκράτης, ο οποίος όμως μέσα σε όλη αυτή τη δυστυχία προσφέρει σε αυτή την κοινωνία και σε 100 επόμενες κοινωνίες, το ηθικό του δίδαγμα, το δίδαγμα του γενικότερα, είναι πολύ προτιμότερος από έναν ο οποίος απλώς έχει σοριάσει λεφτά και σαγουρούνει, τρώει και χαίρεται και απολαμβάνει. Αυτός θα φύγει και δεν θα μείνει τίποτα. Ο σοκράτης ο Κακομύρης φασανίστηκε μια ζωή, πέρασε στερημένα, ακόμα και θανατώθηκε, ακόμα και καταδικάστηκε, άφησε παιδιά πίσω του, αλλά ένας ολόκληρος κόσμος, πλανήτης θα το όλου μάγα να πω, φωτίστηκε και βελτιώθηκε και μπήκε σε κίνηση με βάση τα δικά του διδάγματα. Επομένως, λέει ο Джων Στιουαρτ Μίλ, φίλε Μπένθαμ, φίλε καθηγητά, δεν μπορεί να ισχύσει ένας τέτοιος λογισμός. Υπάρχουν ποιότητες και ποιότητες. Και σε αυτές, κάθισε και είπε ο Μίλ, ότι οι πνευματικές ιδονές είναι ασύγκριτα μεγαλύτερες από τις υλικές. Δηλαδή, δεν μπορούμε καν να βάλουμε ένα κονσέρτο μουσικής ή μια συναυλία ή την απόλαυση την οποία απολαμβάνει κανείς πηγαίνοντας σε ένα μουσείο, δεν μπορούμε όσα σουβλάκια και να βάλουμε από την άλλη μεριά, όσα φαγητά, δεν υπάρχει περίπτωση να μπορέσουμε να πετύχουμε το αποτέλεσμα του να τα ισοφαρίσουμε. Και επομένως, είναι μάταιο να μπορούμε να λέμε οδύνη από τη μία, ιδονή από την άλλη. Τώρα, αφού λοιπόν ξεκαθάρισε ότι το ποσοτικό κριτήριο δεν μπορεί να είναι απλώς η διάκριση, ιδονή, οδύνη, οποιουδήποτε, προχώρησε στο, για να δούμε, είναι δυνατόν να διατυπώσουμε έναν καινούργιο νόμο για την ωφέλεια, με αυτό που μας είπε, ότι οι πνευματικές ιδονές είναι σαφώς ασύγκριτα, σημαντικότερες από τις υλικές. Προσπάθησε και διατύπωσε τον εξής νόμο, μία πράξη θα πρέπει να κριθεί ως ωφέλιμη, θα πρέπει να κριθεί αν δηλαδή φέρνει ωφέλεια σε περισσότερους ανθρώπους για περισσότερα χρόνια. Και βεβαιότατα προκρίνεται η πνευματική ωφέλεια, και κατόπιν και η υλική βέβαια. Αν μπορεί δηλαδή κάποιος να φυτέψει στάρι, ώστε να τρώει όλος ο κόσμος για 10 μέρες, μπράβο του είναι μια ηθική πράξη. Αν μπορεί να το κάνει για 10 χρόνια, είναι ακόμα ηθικότερη. Αν μπορεί να διδάξει κάτι, να φωτίσει κάτι, να λύσει μια εξίσωση, να μας βρει ένα διαγνωστικό εργαλείο στην ιατρική για 5 χρόνια, είναι πολύ σπουδαίο. Πνευματικό, έτσι, να γράψει ένα πείημα το οποίο θα επηρεάς κάποιους ανθρώπους, πολύ σπουδαίο. Αν μπορεί να είναι ο όμυρος και να γράψει ένα πείημα που για 1.000 χρόνια θα διαβάζετε, ακόμα σπουδαιότερο. Άρα, εδώ ο Μίλ προτείνει το εξής, περισσότερη ωφέλεια για περισσότερους ανθρώπους. Σταματήστε να ψάχνετε αν είναι ηθική η πράξη σας ή όχι. Καθίστε να μετρήσετε το αποτέλεσμα της πράξης. Δηλαδή, θα σταθμίσω πόσοι θα ωφεληθούν, με ποιον τρόπο, υλικό ή πνευματικό, προέχει ο πνευματικός και για πόσο χρόνο. Σαν να τα πολλαπλασιάζεις. Προσπαθεί, κατά κάποιον τρόπο, να εισαγάγει τα μαθηματικά, πάλι έναν λογισμό, αλλά πολύ πιο εξειδικευμένο από το λογισμό του δασκάλου του. Ωστόσο, και εδώ ανακύπτουν προβλήματα. Προτού προχωρήσω να δω τα προβλήματα, θέλω να σας θυμίσω και να το καρφώσετε στο μυαλό σας, ότι ο Μίλ είναι εντός εισαγωγικών ο εφευρέτης, μιλάω λίγο απλά λες και αποτείνομαι σε μαθητές, αλλά καμιά φορά είναι καλό, είναι πιο έβληπτα με αυτόν τον τρόπο, ας μην κατηγορηθώ για αφέλεια στην έκφραση, είναι λοιπόν ο εφευρέτης της περίφημης φράσης ότι η ελευθερία μας φτάνει ως εκεί που ακουμπάει, αγγίζει, παραβλάπτει την ελευθερία του άλλου. Αυτή είναι μια βασική οφελημιστική αρχή του John Stuart Mill, ορίζει δηλαδή την ελευθερία σου ότι φτάνει είσαμε εκεί που ο άλλος αρχίζει να ενοχλείται η δική του ελευθερία, σαν να είναι ο καθένας μας ένα κύτταρο και μόλις ακουμπήσουμε το διπλανό κύτταρο πρέπει να αρχίσουμε να τραβιόμαστε ως εκεί φτάνει η ελευθερία. Πάμε να δούμε τώρα. Πίστευε επίσης, πολύ βασικό, ότι η αύξηση της ατομικής ελευθερίας συμβάλει στην αύξηση της κοινωνικής ελευθερίας και ευτυχίας. Δηλαδή όσο πιο ελεύθερος και ευτυχισμένος και ευδέμονες κάνεις τους ανθρώπους έναν έναν τόσο συνολικά θα έχεις μεγαλύτερο ποσό ευδαιμονίας στην κοινωνία. Πολύ ωραία ιδέα. Πολύ σημαντική, πολύ δημοκρατική, πολύ ελεύθερη ιδέα να το σκεφτούμε. Για όποιον δηλαδή σκέφτε δε βαριέσαι και τι με νοιάζει εμένα αν περνάει καλά ο κύριος Χ στη Λιβαδιά, ο κύριος Ψ στη Λαμία και ο κύριος Ω στην Κόρινθο. Όχι φίλε μου. Και του τελευταίου εξημών εάν καταφέρεις να αυξήσεις την ευτυχία και την ευδαιμονία και να τον ανεβάσεις πνευματικά και υλικά θα έρθει στο σύνολο θα επιστρέψει μέγιστη ωφέλεια. Αυτό θα έλεγε κανείς ότι σήμερα είναι μια πάρα πολύ σημαντική αρχή που θα πρέπει να διέπει γενικά τη σκέψη μας ότι όχι και ο τελευταίος μετράει. Αυτό που θα προσλάβει ως καλό με πολύ απλή κουβέντα και ο τελευταίος ζητιάνος θα επιστρέψει στην κοινωνία με πολλαπλάσσιο ρυθμό. Όλα αυτά είναι καλά αλλά και τουμήλ η θεωρία πάσχει σε ορισμένα σημεία. Πού πάσχει? Φαντάζομαι ότι αν σας έβαζα το απλό δίλημα είναι αυτά τα λεγόμενα νοητικά προβλήματα που βάζουν οι φιλόσοφοι έτσι τα λένε για να μπορέσουν να εξετάσουν σαν in vitro δηλαδή όπως κάνουν οι μαθηματικοί με μια πράξη αν στέκει ο υπολογισμός τους, αν στέκει ο λογισμός τους. Πολλοί από εσάς θα σκεφτόσασταν αν σας έλεγα θα πατήσετε εσείς το κουμπί για να απελευθερωθεί η βόμβα στη χειροσήμα από το πηλωτήριο του ενώ λαγκαίει. Ήταν το αεροπλάνο εκείνο το B-52 που απελευθέρωσε το περίφημο πρωινό του 45 πότε ήταν την ατομική βόμβα. Οι περισσότεροι από εσάς θα διστάζατε πάρα πολύ να το πατήσετε μόνο κάποιος κυνικός θα μου απαντούσε όχι κύριε εγώ εφόσον είχα πιστεί ότι έχουν δίκιο οι Αμερικανοί και ότι οι άλλοι είναι δαιμονικές δυνάμεις είτε οι Ιάπονες είτε οι Γερμανοί και το είχαν αποδείξει και οι δύο ότι είναι δυνάμεις του σκότους στην κυριολεξία δεν μπορεί κανείς να έχει αμφιβολία επ'αυτού θα το πάταγα για να τελειώσει να νικήσει επιτέλους η δημοκρατία η ελευθερία στον κόσμο να πάψει αυτή η κατάσταση με τα τόσα εκατομμύρια νεκρούς. Οι περισσότεροι θα μου λέγατε ότι θα διστάζατε και σας βεβαιώνω ότι όσο κυνικός κι αν είσαι όσο κι αν δε σε ενδιαφέρουν οι καμένοι κακόμυροι οι Ιάπονες και τα παιδάκια και οι παππούδες που γίνανε στάχτη έγιναν 120.000 άνθρωποι στάχτη μέσα σε κάποια δευτερόλεφτα. Από την άλλη μεριά θα πρέπει να σκεφτούμε τον υπολογισμό των Αμερικανών. Οι Αμερικανοί κάθισαν και κάνανε λεπτομερές στατιστικές που αν τις πιστέψουμε δεν έχουμε λόγο να μην τις πιστέψουμε φαινόντουσαν τεκμηριωμένες. Λέγανε ότι με τη δύναμη που διαθέτουν οι Ιάπονες και οι Γερμανοί για να τελειώσει ο πόλεμος με συμβατικά όπλα θα χρειαζόταν τουλάχιστον ένας με ενάμιση χρόνο ακόμα. Στον έναν με ενάμιση ακόμα χρόνο υπολόγιζαν Αμερικανικές απώλειες, σημειώνεται λοιπόν Αμερικανικές μόνον απώλειες, ενάμιση περίπου εκατομμύριο άντρες, όχι γέροι, μόνο νέοι ηλικίας μεταξύ 20 και 30 ετών. Και επίσης υπολόγιζαν ότι από την άλλη μεριά θα υπήρχαν τουλάχιστον άλλοι τόσοι και περισσότεροι περίπου 2 ακόμα εκατομμύρια Γερμανοί και Ιάπονες νεκροί μέχρι να μπορέσουν οι Αμερικανοί να τους φέρουν σε θεογνωσία να σταματήσουν αυτόν τον πόλεμο. Φυσικά η Αμερική ιδιέθεται και τους άντρες και τα όπλα και τα εφόδια και θα νίκαγε. Το βλέπε κανείς γύρω στο 1945, όμως οι άλλοι δεν παραδιδόντουσαν. Επομένως θα είχα ενάμιση εκατομμύριο νεκρών Αμερικανών και δύο εκατομμύρια νεκρών αντιπάλων. Ανταυτόν εκείνη την ημέρα στη Χειροσήμα εξαερώθηκαν ομά 120.000 άνθρωποι, εκ των οποίων όμως κάποιοι ήταν γέροι, εβδομητάριδες. 10 χρόνια είχαν να ζήσουν ακόμα. Κάποιοι ήταν και ανάπηροι. Κάποιοι ήταν και οτιδήποτε άλλο. Κάποιοι είχαν και καρκίνο. Επομένως 121 ερωτηματικό δίπλα. Τώρα, εάν σας βάλω και σας βεβαιώσω ότι αυτός είναι ο υπολογισμός, θα πατήσετε το κουμπί. Εδώ τα θέματα δυσκολεύουν. Πολύ δύσκολα θα έρθει κάποιος και θα μου πει ότι όχι. Εγώ δεν θα το πατήσω. Θα αφήσω 1,5 εκατομμύριο ανθρώπους να σκοτωθούν. Νέους ανθρώπους. Όλους νέους, όλους υγιείς, γιατί δεν πήγαιναν στον πόλεμο καν σακάτης, μόνον υγιείς, μόνον νέα παιδιά στέλναν στον πόλεμο. Και συνολικά θα προτιμήσω να έχω 3,5 εκατομμύρια απώλειες, περιμένοντας να δω μήπως ξαφνικά αποφασίσουν να συνθηκολογήσουν. Πάρα πολύ δύσκολα θα μένατε στο «δεν το πατάω». Από την άλλη όμως, υπάρχει αυτό το περίφημο και αν την επόμενη μέρα ο αυτοκράτορας Χιροχίτω αποκτούσε μία νέα ερωμένη, η οποία του έλεγε ότι ξέρεις κάτι ας μην κάνουμε άλλο πόλεμο, make love not war, my dear Χιροχίτω. Και ξύπναγε με άλλη διάθεση και έπαιρνε τηλέφωνο τον αρχηγό του στόλου και τον αρχηγό του στρατού και τους έλεγε σταματήστε. Θα ήθελα να περάσω μια ωραία ζωή με ηρεμία. Αποκλείεται? Η πρώτη σας απάντηση θα ήταν ότι παίζετε με τα λόγια. Δεν παίζω. Δεν μπορεί να το αποκλείσει κανείς. Φιστικά βέβαια δεν προβλεπώ όταν κάτι τέτοιο. Ήταν φανατισμένος ο Χιροχίτω, ήταν η στρατηγή του ακόμα πιο φανατισμένη. Μάλλον 99,9% οι μετρήσεις, οι μαθηματικές και οι στατιστικές δείχναν ότι έτσι θα συνεχιστεί ο πόλεμος. Ένα όμως στο δισεκατομμύριο να πέθαινε ο Χιροχίτω εκείνη τη νύχτα και να ανελάβανε ο διάδοχός του που θα ήτανε ο παδός του Γκάντη και δεν θα ήθελε πόλεμο. Άρα, το να σταθμίζουμε την ωφέλεια στο μέλλον και στους περισσότερους έχει και αυτό πάρα πολύ βασικά προβλήματα. Ποιος μπορεί να το προβλέψει το μέλλον. Ποιος θα μπορούσε να μας πει πριν από μισό χρόνο ότι θα έρθει ο κορονοϊός. Θα μπορούσαμε δηλαδή να έχουμε ξεκινήσει έναν πόλεμο, να σκοτωθούμε με ένα γείτονά μας με την αντίληψη α ή β χωρίς να ξέρουμε ότι σε έξι μήνες φίλε μου θα έρθει κάτι που θα σε ξεπεράσει σαν χώρα, σαν οικονομία, σαν διήκηση, σαν πολιτική απόφαση. Και επίσης πως ξέρεις ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στο μέλλον. Εγώ το έκανα τώρα για καλό υπολόγησα όλα σωστά και βγήκαν λάθος. Άρα γεννιέται το μεγάλο ερώτημα στον ωφελημισμό που όλοι μας το έχουμε μέσα μας διατυπωμένο από αλλού. Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Επί πάρα πολλά χρόνια βαράγαμε τα παιδιά στο σχολείο για να γίνουν άνθρωποι. Όλοι όσοι είμαστε ηλικίας άνω των 50 έχουμε φάει ξύλο και από τους γονείς μας, έχουμε φάει ξύλο για να γίνουμε άνθρωποι όπως μας λέγανε, έχουμε φάει ξύλο από τους δασκάλους μας, έχουμε φάει ξύλο και νόμιζαν αυτοί οι άνθρωποι με όλοι τους. Ποιος να αμφισβητήσει τώρα ότι οι γονείς μας είχαν την καλή θέληση να μας κάνουν ανθρώπους. Λειτούργησε αυτό ή μήπως κάναν το αντίθετο στον χρόνο. Μας κάνανε να αναπαραγάγουμε το ξύλο στα παιδιά μας, να γίνουμε βίαιοι σε κάποιες συμπεριφορές μας, να θεωρήσουμε ότι με το ξύλο θα επιβληθεί το καλό. Και επίσης το καλό, θέλεις το καλό. Μήπως οι ισπανοί εραπόστολοι που κέγανε τους κακόμυρους τους ηθαγενείς στην Αμερική, διότι δεν πίστευαν το Χριστό και δεν ομολογούσαν την πίστη του Χριστού, για το καλό δεν το έκαναν οι άνθρωποι, για το κακό το έκανανε, είχανε κακές προθέσεις, οι ίδιοι ήτανε χριστιανοί, είχανε δει το σωστό δίδαγμα του Χριστού, αγαπά το ένα στον άλλο και βλέπανε μπροστά τους οι διάνοιους οι οποίοι οι κακόμυροι και έγδερναν να μαχριαζόταν τον αντίπαλο της αντίπαλης φυλής. Και τρώγανε πιθανόν και κάνανε ανθρωποδυσσίες και προσπάθησαν να τους δώσουν όλοι τους στην ψυχή το δίδαγμα του Χριστού. Ποιος να τους κατηγορήσει. Αλλά αυτό το καλό, κατέληξε στο να κένει στην πειρά απίστους. Επομένως πως μπορούμε να το σταθμίσουμε. Ο σκοπός δεν μπορεί να αγιάσει τα μέσα. Θα είχα άλλες 10, 20, 30 ενστάσεις των οφελημισμών να πω. Θα πω μόνο κάτι πολύ απλό. Είμαστε μια Ελλάδα των 10 εκατομμυρίων και έχουμε και 120 νησιά κατοικημένα, αν θυμάμαι καλά, αλλά και πολλά που είναι, ενώ είναι αρκετά νησιά, αρκετά μεγάλα κατοίκητα ή τρομερά αραιοκατοικημένα. Αν έκανε μια έτιση η Κίνα και έλεγε να σας πω σας παρακαλώ, έχω τρομερούς πληθυσμούς μέσα στην Ενδοχώρα που δεν έχουνε δει ποτέ τη θάλασσα, δεν έχουνε ποτέ το δικαίωμα να κάνουν ένα μπανάκι στη θάλασσα σαν άνθρωποι, να περάσουν ένα καλοκαίρι ωραίο, ωραίο, γιατί να μη σας πάρω ένα νησί που εσείς έχετε τόσα πολλά που δεν μπορείτε καν να τα κατοικήσετε. Έχετε τη Γιάρο ας πούμε και την έχετε ακατοίκητη, διαλόγους ιστορικούς μου λέτε και διότι δεν έχει και ωραίες παραλίες, όλο παλιόβραχα είναι, τι σας νοιάζει να φέρω εγώ από τη Μογγολία 2 εκατομμύρια ανθρώπους να τους βάλω πάνω στη Γιάρο, να τους φτιάξω, εσείς τι θα σας ενοχλήσω, το ίδιο μας λέει λίγο πολύ και ο Τούρκος, παιδιά θα σας ενοχλήσω πολύ να σας πάρω τυχείο που έχετε πάνω 140 χιλιάδες ανθρώπους, ενωχωράει άνετα πεντακόσες και εγώ έχω κοσμάκι να βάλω και εγώ να κάνουμε μπάνιο. Η απάντηση είναι μα, ξέρεις, είναι η πατρίδα μας, είναι τα εδάφη μας, τι δεν μπορείς να δώσεις, θα σου λερώσουν τη θάλασσα, τόσο βρωμοπόδαρη θα είναι, σκέψου τι χαρά που θα δώσεις σε 50 χιλιάδες, να μην βάλουμε υπερβολικά νούμερά, σε 50 χιλιάδες κυνεζάκια να αρθούν να βάλουν τα ποδαράκια τους στο ρέων νεράκι του Αιγαίου μας, όπως εσύ λες όχι. Ποια ηθική στάση είναι, δεν μου είπες πριν κύριε Μίλ, ότι με το δικό σου μέτρο πρέπει να φροντίσω τη μεγαλύτερη ιδονή για τους περισσότερους ανθρώπους στον περισσότερο χρόνο. Θα τους παράσχω μια ωραία ζωή σε μεσογειακό κλίμα, έναν υγιεινό τρόπο ζωής για αρκετό καιρό και σε περισσότερους ανθρώπους. Έχει τρεις ψαράδες πάνω και δύο τελονοφύλακες. Εκεί όμως μπαίνουν άλλα πράγματα. Άρα ούτε και ο φελιμιστικός ολόκληρος, όσο και να είναι βελτιωτικός λογισμός του John Stuart Mill, δεν μπορεί να μας βοηθήσει. Αυτό που θα πω για να κλείσω κάπου εδώ πέρα, δεν ξέρω, ήδη έχουμε προχωρήσει πολύ και θα έπρεπε ο κ. Λεωνίδας να έχει επέμβει και να βάλει τα κουδούνια να χτυπήσουν, είναι το εξής. Προσπαθήστε να δεχτείτε και να καταλάβετε ότι δυστυχώς ή ευτυχώς το 95% των κυβερνητικών αποφάσεων πάνω σε ολόκληρο τον κόσμο κρίνεται με βάση τα οφελημιστικά κριτήρια. Δηλαδή αυτή η λογική που σας ανέπτυξα του John Stuart Mill είναι αυτή με την οποία αποφασίζει το δικό μας το κράτος και σχεδόν το σύνολο του δυτικού τουλάχιστον κόσμου που γνωρίζουμε. Είναι το οφελημιστικό κριτήριο, κανένα άλλο. Για να δείτε πόσο προβληματικό είναι να πάμε με ένα τέτοιο κριτήριο. Νομίζω ότι πρέπει να κάνουμε εδώ ένα διάλειμμα. Λεωνίδα, πώς το βλέπεις? Ένα διάλειμμα, βέβαια δεν έχουμε κουλουράκι και τσάι τώρα, αλλά εντάξει. Καλά, θα σηκωθώ να πάω από την κουζίνα μόνος, ευχαριστώ. Έτσι, ένα πενταλεπτάκι λίγο να ηρεμήσει η φωνή μου και θα επιστρέψω. Ωραία, και 10 λεπτά, είπαμε εντάξει. Εντάξει, εγώ θα επιστρέψω να με δώ, να με βλέπετε και θα το ξεκινήσουμε. Χαιρετώ. Πότε ξεκινάμε, για το δεύτερο μέρος? Εγώ, από εμένα, είμαστε έτοιμοι. Θα ήθελα να είχα πολύ περισσότερο χρόνο για να αναφέρω παραδείγματα και να αρχίσετε να... καθένας να σκέφτεται με το δικό του χώρο και το δικό του τρόπο να δούμε τα προβλήματα που υπάρχουν πάνω στον οφελημισμό, γιατί δυστυχώς ή ευτυχώς, όπως σας τόνισα κλείνοντας την πρώτη ώρα, ο οφελημισμός είναι αυτός που σήμερα διέπει τον κόσμο. Σκεφτείτε κάτι πολύ απλό. Έχουμε φάρμακα για όλους? Μπορούμε να φτιάξουμε την υγεία όλων των ανθρώπων? Πώς σκέφτεται, λοιπόν, το κράτος μας, εάν πάτε να φτιάξετε τα δόντια σας και ένα δόντι έχει καταστραφεί, θα μάθετε ότι, απόσο τουλάχιστον γνωρίζω, ότι άνω των 70 ετών δεν κάνουν εμφυτεύματα. Δηλαδή, θεωρούν ότι ένας άνθρωπος που έχει περάσει το 70 έτος, ας είναι η μητέρα μας, ας είναι ο πατέρας μας, ας είναι το πιο αγαπητό μας πρόσωπο, δεν αξίζει τα λεφτά, το χιλιάρικο ή το χιλιοπεντακοσάρι, που κάνει ένα εμφύτευμα. Σου λέει, εάν νομίζεις εσύ, εγώ σαν Ελλάδα δεν μπορώ να σου το παράσω αυτό δωρεάν, αν νομίζεις πήγαινε να το φτιάξεις στο δόντι σου. Αν αυτό επηρεάσει γενικότερα την υγεία σου, δεν μπορείς να μάσεις, δεν έχεις καλή χόνευση, δεν τρέφεσαι καλά, κοινωνικά είναι άσχημο να σου λείπει ένα δόντι, δεν μπορώ. Μπορώ όμως για το παιδί, τον ενήλικο, κάποιον άλλον. Τι σημαίνει, σημαίνει ότι το κράτος αυτό, με καθαρά οφελημιστικό κριτήριο, σκέφτεται και λέει, εφόσον δεν έχω λεφτά να φτιάξω τα δόντια όλων, θα πρέπει να σκεφτώ τη μέγιστη οφέλεια που μπορώ να προσφέρω για το περισσότερο χρόνο. Η γιαγιά μπορεί να ζήσει 5 χρόνια, μπορεί να ζήσει 3, μπορεί να ζήσει 8. Ένας άνθρωπος 40 ετών, με τη στατιστική μου πάλι, την ίδια κρύα, παγωμένη, πιθανόν και άχρηστη, θα πείτε κάποιοι στατιστική, θα ζήσει άλλα 32 χρόνια. Άρα στο 40 πληρώνω εμφύτευμα, στη γιαγιά δεν πληρώνω εμφύτευμα. Γίνεται ομότερη αυτή η σκέψη, όταν σκεφτείτε ότι αν έχετε έναν ανάπηρο συγγενή σας και βγάλετε ένα αεροπορικό εισιτήριο, ότου θαύματος θα του δώσουν πάντοτε παράθυρο. Όχι γιατί σκέφτονται τον ανάπηρο να έχει κάτι να βλέπει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, οι περισσότεροι από εμάς επιζητούμε το παράθυρο να χαζεύουμε και λίγο να βλέπουμε κάτω κάτω στην προσγείωση, στην απογείωση. Όχι, θα του το δώσουν διότι ο κανονισμός λειτουργίας προβλέπει ότι αν συμβεί έναν ατύχημα, ο ανάπηρος εάν είναι καθισμένος προς τον διάδρομο θα εμποδίσει τους άλλους δύο να μπορέσουν να φτάσουν τον διάδρομο. Άρα, τον καταδικάζει να είναι μέσα μέσα και καταδικασμένος βέβαια ο ίδιος να μην μπορέσει ποτέ να απελευθερωθεί. Διότι ένας άνθρωπος που έχει το κινητικό πρόβλημα αντί να είναι δίπλα στο διάδρομο θα είναι στριμωγμένος στο βάθος του παραθύρου. Τον αφήνουμε να καεί για να μην εμποδίσει τους άλλους, για να φέρει περισσότερη ευδαιμονία, περισσότερη ευτυχία σε περισσότερους ανθρώπους, αφού είναι δύο που κάθονται και έτσι είναι φτιαγμένο το αεροπλάνο. Επομένως, αυτή η ομή, η ανάλυγητη σκέψη του πατάω το κουμπί γιατί σύμφωνα με τις στατιστικές θα γλιτώσω 100-200.000 νεκρούς, πατάω το κουμπί και λέω ότι για σένα δεν έχει θεραπεία γιατί είσαι πολύ γέρος, αλλά αν είμαι ο σημαντικός, είμαι ο Παπανικολάο που βρίσκω για τις γυναίκες και σώζω, ξέρετε είστε 72 ετών κύριε Παπανικολάο και ο άλλος είναι 69, κι ας είναι ένας βρωμωαλίτης μπεκρούλιακας με θίστακας. Το σύστημά μας, ξέρετε, στα 60 ή στα 70 έχει κόφτει. Εγώ είμαι πάρα πολύ σημαντικός, καθηγητής πανεπιστημίου, έχω ένα πρόβλημα με τα γόνατά μου, κινητικό, αν πέσει το αεροπλάνο εγώ πρέπει να σωθώ, ξέρετε λυπούμεθα ο κανονισμός σου απαντάνε. Επομένως επιμένω ότι πρέπει να σκεφτούμε πάνω σε αυτό το ανάλγητα οφελημιστικό νομικό κανόνα, που σε όλες τις νομοθεσίες όλου του δυτικού κόσμου δυστυχώς αυτός είναι που κανονίζει και διέπει τη σκέψη. Φεύγουμε, κλείνω τον οφελημισμό για να πάμε σε μια άλλη αντίληψη, την Γκανδιανή αντίληψη. Ο Κάντ, ένας περίφημος Γερμανός συστηματικός φιλόσοφος πάει να εξετάσει όχι το υποκείμενο, ούτε την ωφέλεια, το αποτέλεσμα, αλλά την ίδια την πράξη και διατυπώνει δύο, όπως της λέει, κατηγορικές προσταγές. Η πρώτη είναι η ηθική είναι η πράξη εκείνη την οποία κάνεις και θέλεις η πρόθεσή σου, όχι η πράξη σου, η πρόθεση πίσω από την πράξη σου να ισχύει ως γενικός κανόνας για όλους. Δηλαδή, θα κάνω κάτι, κάθομαι και εξετάζω, η πρόθεση με την οποία το κάνω, όχι το πράγμα γιατί μπορεί να ρίχνω ξύλο στο παιδί μου για να μάθει γράμματα. Δεν μπορώ να ρωτήσω τι θέλω, θέλω όλοι να ρίχνουν ξύλο. Είναι λάθος ερώτηση, όχι. Θέλω όλοι οι γονείς να προσπαθούν για τη μόρφωση των παιδιών τους, γιατί η πρόθεσή μου είναι επαγαθώ για να μάθει το παιδί μου γράμματα. Θέλω όλοι να έχουν αυτή την πρόθεση και να πράττουν έτσι. Ναι, βεβαίως, θέλω όλοι οι άνθρωποι να θέλουν τη μόρφωση των παιδιών τους, την ανοτεροποίηση, τον πολιτισμό, τον εκπολιτισμό, την εκπαίδευση των παιδιών τους. Άρα, η πράξη μου είναι ηθική. Εδώ αλλάζει εντελώς το σύστημα. Ρωτάει κάποιος, ποιο θα είναι το κριτήριο όμως, δηλαδή όταν λέμε η πράξη μου, πώς θα κριθεί από το αν όλοι θέλουν. Βάζει λοιπόν ο Κάντ, φυσικά πάλι από το Σοκράτη, τον ορθό λόγο. Λέει ότι κριτήριο θα πρέπει να είναι ο ορθός λόγος. Δηλαδή, θα ξαναρωτήσω, θα ήθελα η πρόθεσή μου να εκπαιδευτεί το παιδί μου και να μάθει γράμματα. Να ισχύει ως γενικός κανόνας για όλους. Ναι, όλοι πρέπει να θέλουν, πιστεύω, με ποιο επιχείρημα, με ποια βάση, με τον ορθό λόγο. Ωραία, άρα, ναι, επιμένω, η πράξη είναι ηθική. Εάν ο ορθός λόγος δεν λειτουργεί, δηλαδή αν ένα σηκώσει το χέρι και πει, όχι φίλε μου, με το ξύλο δεν μαθαίνει γράμματα το παιδί σου, τότε θα εξετάσουμε τον ορθό λόγο και θα βρούμε ποιο θα είναι η μέθοδος για να γίνει η πράξη, αλλά με ορθό λόγο. Επομένως, μαθαίνουμε απ' έξω την κατηγορική προσταγή του Κάντ. Η ηθική είναι μια πράξη όταν μπορούμε, η πρόθεσή μας πίσω από την πράξη, να πούμε ότι θέλουμε να ισχύει για όλους μέσα στην κοινωνία. Και με κριτήριο τον ορθό λόγο το θέλουμε αυτό. Πάμε να δούμε λοιπόν. Λαμβάνω μία ειδοποίηση, είμαι πυροτεχνουργός, λαμβάνω μία ειδοποίηση ότι σε ένα σχολείο με 300 παιδιά υπάρχει βόμβα. Μπαίνω στο αυτοκίνητο και το υπηρεσιακό πάρα πολύ γρήγορα και λέω στον οδηγό πήγαινε γρήγορα στην οδό Γεωργίου Τερτσέτη 33. Ο οδηγός σε κάποιο σημείο μου λέει ότι υπάρχουν διαβάσεις πεζών, του λέω πήγαινε γρήγορα, κινδυνεύει η ζωή 300 παιδιών. Ο οδηγός δεν μπορεί να προλάβει και υπάρχει ένα παιδάκι το οποίο περνάει τη διάβαση. Η πρόθεσή μου είναι να σώσω 300 παιδιά από βέβαιο τραυματισμό ή θάνατο. Μπροστά μου έχω μόνο ένα παιδί. Σκέφτομαι, είναι ηθικό να περάσει το αυτοκίνητο και να τραυματίσει ή και να θανατώσει το παιδί για να σωθούν 300 παιδιά με βάση τον ορθό λόγο. Δηλαδή μπορώ να πω ότι θα ήθελα όλη η κοινωνία εάν βρεθεί μπροστά στο δίλημα 300 παιδιά ενός σχολείου κινδυνεύουν από μια βόμβα ή ένα παιδί κινδυνεύει από πιθανό τραυματισμό ή και θάνατο εγώ να σταματήσω και να χάσω τη βόμβα. Η βόμβα έχει συγκεκριμένο χρόνο και εγώ έχω συγκεκριμένη διαδρομή να καλύψω. Εκεί πάλι γεννώνται προβλήματα. Ποια είναι, όταν λες δηλαδή η πρόθεσή σου είναι αγαθή και θέλεις βέβαια με τον ορθό λόγο, ο ορθός λόγος τι βάζει μπροστά. Την επιβίωση των περισσότερων και τι γίνεται με το ένα αυτό άτομο. Αν είμαι ωφελημιστής βάζω και λίγη από ωφελημισμό στη σάλτσα μου και λέω 300 στη μία πλευρά, ένα στην άλλη, οδηγέ πάτα. Αλλά ο Κάντ δεν λέει κάτι τέτοιο. Ο Κάντ επειδή ακριβώς είδε τα ελαττώματα ή μάλλον την έλλειψη αυτής της πρώτης κατηγορικής προσταγής διατύπωσε και μία δεύτερη, η οποία συμπληρώνει την πρώτη και λέει η ανθρώπινη ζωή είναι υπέρτατο αγαθό και πρέπει να αποτελεί πάντοτε σκοπό και ποτέ μέσω μιας ηθικής πράξης. Το επαναλαμβάνω, δεύτερη κατηγορική προσταγή. Προσέχετε! Είπαμε την πρώτη, θα πρέπει να συμπληρώσετε με μια δεύτερη. Η ανθρώπινη ζωή αποτελεί πάντοτε και μόνο σκοπό των ηθικών πράξεων και ποτέ δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο. Άρα, εύνης, την ώρα που είπα στον οδηγό πάτα αγγάζει γιατί σκέφτηκα 300 προς 1, έρχεται το πνεύμα του κύριου Κάντ, με χτυπάει στην πλάτη και μου λέει απαγορεύεται να χρησιμοποιήσεις τη ζωή έστω και ενός παιδιού ως μέσο για ηθική πράξη. Ανερείται η ηθική πράξη. Η ζωή πρέπει να χρησιμοποιείται πάντοτε και μόνο ως σκοπός. Με τον ίδιο τρόπο βέβαια ο Κάντ καταδικάζει αυτά που λέγαμε πριν και σώζει πάρα πολλά του ωφελημισμού. Πιάνει δηλαδή τους κακόμηρους εκείνους χριστιανούς ιεραπόστολους και τους λέει έλα εδώ. Σας είπα, η ανθρώπινη ζωή αποτελεί αυτό σκοπό και ποτέ ως μέσο δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί. Άρα ποτέ δεν θα κάψετε έναν ιδιάνο ή μια μάγισσα για να επιβάλλεται την ηθική. Όλοι συμφωνούμε ότι βεβαίως η χριστιανική ηθική είναι ανώτερη από του κάθε παππούα και κάθε κανιβάλου. Ο οποίος κάνει ανθρωποθυσίες ή τρώει το διπλανό του. Αλλά λέει ποτέ δεν θα χρησιμοποιηθεί η ανθρώπινη ζωή ως μέσο. Μόνο ως σκοπός. Άρα ο κύριος Κάντ λέει στον οδηγό, σε παρακαλώ φρένο. Αλλιότικα η πράξη σου δεν είναι ηθική. Πάνω στο θέμα του με ορθό λόγο που είπαμε πριν. Δηλαδή ότι πρέπει να θεωρήσω ότι η πρόθεση πίσω από την πράξη μου θέλω να ισχύει ως γενικός κανόνας για όλους. Με ορθό λόγο. Είναι η βασική στάθμιση. Να μην ξεχνάμε ή μάλλον να συναρθίσουμε και να πούμε ότι αυτή η ηθική του Κάντ είναι και μια μεγάλη απελευθερωτική πρόταση για την κοινωνία. Και μια πάρα πολύ δημοκρατική και εξεισωτική πράξη. Όταν σου λέει ότι με ορθό λόγο θα αποφασίσεις την ηθική, αυτό θα είναι το μόνο σου κριτήριο. Τότε δίνει την ελευθερία σε όλους ίση. Δεν επιτρέπεται να πεις, α, εδώ είναι η μαμά μου που θα πάθει κάτι και άρα πρέπει να πατήσω τον κάζι και ας γίνει ότι να είναι. Α, εδώ είναι ένας δικός μου άνθρωπος, εδώ είναι ο πολιτικός μου σύμμαχος, εδώ είναι οι φίλοι μου, εδώ είναι η ταξική μου γνωστή. Όχι. Όλοι με τον ορθό λόγο και ο ορθός λόγος ποτέ δεν μπορεί να σου πει για τέτοιους διαχωρισμούς. Άρα λοιπόν η φράση του Kant είναι και μια μεγάλη ορθολογική απελευθερωτική φράση και χαρίζει στην κοινωνία ισότητα. Μεγάλο αυτό να το σκεφτούμε. Εξασφαλίζει την ισότητά μας. Όποιος σκέφτεται σύμφωνα με τον Kant θεωρεί ότι όλοι έχουμε το ίδιο δικαίωμα και θα κρίνουμε με τον ορθό λόγο που για όλους μας είναι το ίδιο όργανο. Ως εδώ μοιάζει ο κύριος Kant να πέτυχε κάτι πολύ καλύτερο και να μας έδωσε στα χέρια έναν εύκολο κανόνα για να μπορούμε να κρίνουμε τα πάντα. Ωστόσο δημιουργείται ένα ερώτημα. Ο ίδιος ο κύριος Kant, εδώ διευκρινίζω, τόνισε. Απαγορεύεται να κρίνεις με άλλο κριτήριο εκτός από τον ορθό λόγο. Και άρα απαγορεύεται και η συναισθηματική κρίση. Δηλαδή περπατάμε στον δρόμο με μία κοπέλα, κάποιος πειράζει την κοπέλα μας και εμείς γυρνάμε και του λέμε σας παρακαλώ κύριε ποιος είστε, πλακωνόμαστε στο ξύλο αν αυτός δεν καταλάβει, δεν συνεχιστεί και συνεχίζει να προσβάλει την κοπέλα ή την κυρία που συνοδεύουμε και λέμε ότι αυτό είναι μια ηθική πράξη, είναι αδύναμη η κοπέλα και εγώ ως κατά τεκμήριον ισχυρότερος την υπερασπίζομαι. Έρχεται ο Kant και λέει δεν είναι ηθική πράξη αν είναι η κοπέλα σου, δεν είναι ηθική πράξη αν είναι η κόρη σου. Είναι μια πράξη, ηθική δεν είναι γιατί δεν έκρινες με ορθό λόγο, έκρινες με βάση του συνέστημά σου και το συνέστημά σου δεν είναι ποτέ ασφαλής οδηγός ηθικής. Αυτόν τον τρόπο όμως αφού μας είπε και επιμένεις τον ορθό λόγο χαλίμωνο αν κουνηθούμε, αν κουνηθούμε τότε μόνο οι φίλοι μας εξυπηρετούν την ηθική μας, τα ειδική μας άνθρωποι, μόνο οι χριστιανοί όταν είμαστε χριστιανοί και μόνο οι μουσουλμάνοι. Τότε ο τζιχαντιστής θα ρωτήσει έχοντας διαβάσει Kant είναι σωστό να κόβω κεφάλια, θα ήθελα η πρόθεσή μου να κόβω κεφάλια και θα αρχίσουμε να του πούμε ότι ναι. Διότι είναι τζιχαντιστές. Όχι φίλε μου. Επομένως ακόμα και αν παρακάπταμε το δεύτερο ότι η ανθρώπινη ζωή δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί ποτέ, θα έλεγε πιστεύετε ότι εγώ βάζω μεγάφωνα και προσιλητίζω ανθρώπους. Δεν τον σκότωσα, τον προσιλητίζω. Του λέω ότι ή θα σου επιβάλλω φορολογία ή θα αλλάξεις πίστη. Δεν έκανα τίποτα. Ή εγώ θα σου βάλω δεν ξέρω ποιες τιμωρίες. Δεν τον σκότωσα. Άρα, ναι. Και θεωρώ το πολύ σωστό, ψήφωνα με τη λογική όλων εδώ πέρα στην περιοχή, είναι να είμαστε όλοι μουσουρμάνοι. Ναι, αλλά φίλε, με τη λογική κρίνεις με το συνέστημα. Με το θρησκευτικό σου συνέστημα ή με κάποιο άλλο συνέστημα. Εξορίζει λοιπόν ρητά το συνέστημα ως επιχείρημα στη λογική του, την ηθική. Από τη στιγμή που το κάνει όμως αυτό, πέφτει σε μία άλλη παγίδα, τρομακτική. Είναι το νοητικό πρόβλημα της Anna Frank, το λέω. Ποιο είναι το νοητικό πρόβλημα της Anna Frank? Όλοι. Ξέρετε την κακομύρα αυτή που κρυβότανε τρία χρόνια πόσα σε μία σοφίτα. Εφόσον το κράτος, κατά τον Γκάντ, είναι ιδανικός αγαθό, αποτελείται από μας και δεν έχει λόγο να μας πει ψέματα, να μας κάνει, να μας ξαπατήσει ή να μας βασανήσει. Ένας γεσταπίτης χτυπάει την πόρτα του σπιτιού που κρύβεται η Anna Frank και λέει, έχουμε πληροφορίες ότι σε αυτό το σπίτι κρύβεται μία κοπέλα ονόματι Anna Frank. Είναι αλήθεια? Τότε, κατά τον Γκάντ, αυτός που ανοίγει χωρίς συνέστημα, με ορθό λόγο, αφού του το ζητά η πολιτεία, θα πρέπει να υποδείξει και να πει, ναι, είναι επάνω. Ο Κάντ καταδικάζει ρητά και κατηγορηματικά την ψευδολογία για οποιοδήποτε λόγο. Σου λέει, το ψέμα δεν μπορεί ποτέ να γίνει αποδεκτό ως καλό σε μια κοινωνία. Ποτέ με ορθό λόγο δεν επιτρέπεται να πεις ψέματα. Για κανένα λόγο. Γιατί σε ρωτάει αμέσως ο Κάντ, αφού κάνει αυτή τη διαπίστοση σιγά σιγά και λέει ότι ποτέ η ψευδολογία. Σε ρωτάει, είναι δυνατόν να πεις ότι θα ήθελες να ισχύει ως γενικός κανόνας σε μια κοινωνία το ψέμα? Να πας στον γιατρό και να σου πει ψέματα? Να πας στον καθηγητή να τον ρωτήσεις πως πάει ο γιος μου και να σου πει ψέματα για να πάρει ένα μάθημα, για να κερδίσεις κάποια λεφτά ή για να μη είσαι στεναχωρήσει. Επομένως ο Κάντ βάζει και άλλες παραμέτρους, πολύ ωραίες, πολύ γερές, αλλά που όσο περισσότερες βάζει, τόσο περισσότερο το σύστημα δείχνει τις αδυναμίες. Όταν αποκλείσεις την ψευδολογία, για σκεφτείτε τι ηθικός άνθρωπος είσαι εσύ που αποκλείς απολύτως την ψευδολογία. Ο Τζων Στιουαρτ Μίλι είχε μιλήσει, ο οφελημιστής έτσι σας θυμίζω, είχε μιλήσει για το χρήσιμο ψέμα, το κοινωνικό ψεύδος. Η φίλη σας αγοράζει ένα φουστάνι τραγικό, κίτς, απερίγραπτο, δεν βλέπετε και έρχεται και σας ρωτάει πώς σου φαίνεται η Ιωάννα μου το φουστάνι μου, τώρα μόλις το πήρε η κακομοίρα, ξόδεψε ένα κάρο λεφτά με κακό γούστο να της πείτε ότι είναι χάλια, τι θα κερδίσετε, δεν γυρνάει πίσω το φουστάνι, μόνο θα της στεναχωρήσετε. Οπότε με μια απλή κουβέντα της λέτε γιόταν σου πάει θαυμάσια. Ο μιλ λέει κερδίσατε ωφέλεια διότι η ίδια είναι ευχαριστημένη, θα βγει έξω και θα είναι ευχαριστημένη, θα περάσει καλύτερα με τους φίλους της και τις φίλες της, συνολικά όλη η κοινωνία έστω και ο μικρό κοσμός της θα κερδίσει από αυτό το χαμόγελο της φίλης σας. Με το να της πείτε την αλήθεια, ουσιαστικά τη στεναχωρείτε, την κάνετε να νιώθει απόλυτα ματαιωμένη ότι πλήρωσε κάποια λεφτά άχρηστα, χαλάται και τη φιλία σας, γιατί να μην πείτε ένα μικρό ανώδυνο ψέμα. Πάνω σε αυτό το μικρό ανώδυνο ψέμα που αρνείται βέβαια ο Καντ, έτσι ο Καντ θα πει τελείωσε, απαγορεύεται η ψευδολογία, είναι ανήθικη εξορισμού. Καλά στο φόρεμα της φίλης σας, στο θέμα του γιατρού συνοδέψατε τη μητέρα σας που είχε κάποια συμπτώματα, ένα βύχα στο γιατρό. Στην Ελλάδα, σας λέει ο γιατρός, ας περάσει η μητέρα σας έξω, της λέει δεν είναι τίποτα γιαγιά Μαρία, δεν είναι τίποτα, δώσε εγώ εδώ ένα ξυροπάκι θα σου περάσει ο βύχας, μην ανησυχείς γιαγιά Μαρία. Και σας λέει, ξέρετε η μητέρα σας έχει μετρημένο ένα μήνα ζωής, αθεράπευτη από αυτή τη Χ, την Ψ, την Ω, αρρώστια. Αυτή είναι η ελληνική προσέγγιση του πράγματος. Στην Αγγλία, σε χτυπάνε στην πλάτη τον ίδιο τον ασθενή, αρνούνται να δώσουν σε άλλον και σου λένε, έχετε δύο μήνες ζωή, τακτοποιήστε τις υποθέσεις σας. Θα μου πείτε άνθρωπος και γνώμη, εγώ θέλω να μάθω την αλήθεια, δεν θέλω να κοροϊδεύουν τη γυναίκα μου και να της λένε έχει καρκίνο, πεθαίνει αύριο και εμένα μου λένε μην ανησυχείς, μια χαρά σε βλέπω, πήγαινε για διακοπές. Θέλω να ξέρω. Και άλλο σου λέει, ποια θα είναι η βλάβη, η τρομακτική που θα κάνει στην ψυχολογία αυτού του ανθρώπου λέγοντας την αλήθεια, διότι ακόμα και ο πιο γερός ανάμεσά μας, όταν θα μας πει ο γιατρός ότι ξέρεις άνθρωπέ μου έχεις τόσο χρόνο ζωής, θα καταρακοθούμε. Και αν είχαμε δηλαδή δύο μήνες θα τους περάσουμε δύο μήνες με επιθανάτιο ρόγχο, όχι με ζωή, ενώ στο άλλο θα νομίζω ότι θα μου περάσει η βραχνάδα και ότι είναι βραχνάδα και όχι και αρκίνος του λάρυγκα. Ο ένας κρίνει οφελημιστικά, ο John Stuart Mill, ο Έλληνας γιατρός και δεν λέει τίποτα και το αφήνει και ο Άγγλος γιατρός ή η άλλη κοινωνία κρίνει καντιανά και λέει απόλυτη καταδίκη της ψευδολογίας, θα κρίνεις με τον ορθό λόγο και όχι με το συνέστημα, δεν μας ενδιαφέρει η γιαγιά και αν έχει ευαίσθητη καρδούλα η γιαγιά, η γιαγιά θα μάθει να ακούσει την αλήθεια. Και εδώ έρχεται το θέμα, δηλαδή τι συμβαίνει, δηλαδή όσοι άνθρωποι είμαστε και όσες κοινωνίες είμαστε, καθένας κρίνει και αλλιώς. Την ώρα που θα χτυπήσει την πόρτα ο αστυνόμος και θα πει τοκ τοκ τοκ ποιος είναι, εδώ μένει ο πατέρας σας, τον κυνηγάει η εφορία, είμαι η αστυνομία να τον συλλάβω, κάποιοι από εσάς εφαρμόζοντας την απόλυτα καντιανή ιδέα ότι όλοι πρέπει να πληρώνουμε τους φόρους μας, για όλους πρέπει να ισχύει ο νόμος, πρέπει όλοι να μαθαίνουν την αλήθεια, ποτέ δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί ο άνθρωπος ως μέσο αλλά πάντοτε ως σκοπός, θα πείτε ο πατέρας είναι μέσα στο δωμάτιο και κάποιοι άλλοι από εσάς θα πείτε όχι δεν μένει εδώ ο πατέρας μου, έχω πάρα πολλά χρόνια να τον δω και θα πείτε μετά θα συζητήσετε με τον πατέρα σας το πρόβλημα του αν πρέπει να πληρώσει, δεν πρέπει, αν εύτεγε, δεν εύτεγε ή οτιδήποτε άλλο. Η θηκή είναι και η μία στάση, η θηκή είναι και η άλλη. Μέχρι τώρα δηλαδή δεν καταφέραμε να βρούμε μια ρετσέτα, μια συνταγή που να μας δίνει την τέλεια λύση και δεν θα τη βρούμε μάλλον, αυτό είναι η μεγάλη τραγική ουσιαστικά φύση του ανθρώπου, ότι δεν υπάρχει μία λύση. Προσπαθεί με άλλα μέσα ο κύριος Κάντς, με άλλα ο οφελημισμός, με άλλα το ένα κράτος ή ένα κομμάτι του ενός κράτους και με άλλα το υπόλοιπο, με άλλα ο ένας άνθρωπος και με άλλα ο άλλος. Πολύ σύντομα, για να περάσω και να κλείσω με τον Νίτσεπ, θα το φάω το χρόνο κύριε Λεωνίδα, θα μπορέσω να φάω κανένα πεντά λεπτό. Πολύ σύντομα, το θέμα της αντιγόνης και του κρέοντα, όλοι το έχετε κάνει στο σχολείο και γι' αυτό το χρησιμοποιώ. Η αντιγόνη θέλει να θάψει τον αδερφό της και ουσιαστικά αντιτίθεται στις διαταγές του κρέοντα που είναι το κράτος, ο νόμος, απρόσωπος για όλους. Έχει δίκιο ο κρέοντας. Έναν άνθρωπο που έκανε σχάτη προδοσία και οδήγησε τα στρατεύματα του εχθρού μέσα στην πόλη μας, δεν επιτρέπεται να ασχοληθούμε πια μαζί του, είναι καταραμένος. Εκείνη όμως λέει, θεωρεί ότι πρέπει να τον θάψει. Για να δούμε πώς θα τη δει ο Κάντ, πώς θα τη δει ο οφελημιστής Μίλ. Ο οφελημιστής Μίλ θα σκεφτεί ποια είναι η μέγιστη οφέλεια που θα μπορεί να προκύψει για τους περισσότερους ανθρώπους. Από τη μια μεριά ο κρέοντας λέει είμαι με το νόμο. Πρέπει να εφαρμοστεί ο νόμος. Είναι προδότης. Υπάρχει τιμωρία για τους προδότες. Και καταδικάζει την αντιγόνη σε θάνατο. Έρχεται λοιπόν το εξής θέμα. Δηλαδή σκοτώνοντάς την τι πετυχαίνεις ρε κρέοντα. Χάνεται ένα άτομο. Καταστρέφεται μια ζωή. Και ποια οφέλεια υπάρχει. Μόνον η παραδειγματική στο νου σου ότι παραδειγμάτισες τους πολίτες να τιμούν. Σου λέει όμως ο Μίλ κάτσε. Ένας νόμος αν δεν τηρείται μπορεί να φέρει 100 παραβάτες. Αύριο να παρανομήσουν σε 100 πράγματα. Άρα το ένα παράδειγμα που δεν θα τηρήσει η αντιγόνη το νόμο κατά τον οφελημιστή μπορεί να είναι πάρα πολύ σημαντικό. Και πρέπει να σταθμίσω την οφέλεια την απότερη. Για 100 χρόνια θα τηρούν τους νόμους εδώ αν ξέρουν. Δεν μπορώ να υπολογίσω μόνο τη μία. Κατά τον Καντ βέβαια αλλάζουν τα πράγματα. Βέβαια όλοι πρέπει να τηρούμε τους νόμους. Και βέβαια όλοι πρέπει να σκεφτόμαστε θα θέλαμε η πρόθεση πίσω από την πράξη μας να ισχύει ως γενικός κανόνας για όλους. Βέβαια ο Κρέοντας θα το ήθελε. Η πρόθεσή του είναι να κρατήσει αυτή την πολιτεία και την κοινωνία όρθια. Ναι λέει ο Καντ αλλά δεν είπαμε ότι δεν πρέπει ποτέ η ανθρώπινη ζωή να χρησιμοποιηθεί ως μέσον μόνο να σκοπό. Άρα κύριε Κρέοντα κάτω τα χέρια από την αντιγόνη διότι εσύ για να επιβάλλεις κάτι χρησιμοποιείς τον άλλον ως μέσο παραδειγματισμού. Α ωραίο εδώ. Πιάνει όμως ο κύριος Καντ μετά την αντιγόνη και της λέει δεν μου λες κούκλα μου εσύ. Εσύ αποφάσισες να τον θάψεις ας ήταν ένας ξένος άγνωστος αργίος στρατιώτης γιατί ήθελες να διαφυλαχθεί η υγεία τον άλλον και να μη σαπίσει και κολλήσουμε καμιά πανούκλα. Είσαι όλο το έργο λες ότι είναι ο αδερφός σου και πρέπει να σταθείς σαν αδερφή στη μνήμη. Θα απαντούσε η αντιγονούλα η κακομοίρα. Γι' αυτό το είπα γιατί είναι αδερφάκι μου. Απ σηκώνει το δάχτυλο ο Καντ. Δεν είναι ηθική η πράξη σου. Καλά σου κάνει ο κύριος Κρέον και σε στέλνει απευθείας μέσα στο μπουτρούμι. Διότι εσύ δε διάλεξες με ορθό λόγο την ηθική πράξη αλλά με το συνέστημα. Και το συνέστημα λυπάμαι κυρία αντιγόνη μου αλλά δεν είναι σωστός οδηγός ηθικής. Κοιτάξτε λοιπόν μέσα από ένα ωραίο μέγιστο έργο και σύμβολο πόσο διαφορετικά μπορούμε να δούμε τον έναν ήρωα και τον άλλον ήρωα με ωφελημιστική ηθική με καντιανή ηθική. Αυτά έτσι για τροφή για σκέψη για το Σαββατοκύριακο και για όσο θέλετε. Θα κλείσω αδικώντας τον πιο εμπνευσμένο πάντοτε και πιο σκληρό και πιο ομώνιτσε ο οποίος είπε αλήθειες που ενοχλούσαν πολύ και κανείς δεν ήθελε να τις ακούσει. Θα χρειαζόμουν να τονίσω χρόνος όσο χρειάστηκα για τους άλλους δύο αλλά αναγκαστικά θα το συμπιέσω ακόμα και αν χρειαστεί στο επόμενο μάθημα ή λίγο να το ξαναθυμηθούμε και να κάνουμε και καμιά κουβέντα. Νίτσε, ο Νίτσε λέει μην απατάστε υπάρχει απόλυτος δετερμηνισμός, αιτιοκρατία. Επομένως πρώτον δεν είμαστε ελεύθεροι να διαλέξουμε για τις πράξεις μας. Τα πράγματα μας οθούν στις πράξεις και είναι αφελής αυτός που πιστεύει στην ελευθερία της πράξεις και άρα στην ελευθερία της ηθικής επιλογής. Αν το δεχθούμε αυτό που λέει αυτή την πρώτη αρχή ο Νίτσε είναι τρομακτική, δεν υπάρχει ένοχος. Ποιον φέρνεις μπροστά στο δικαστήριο αν δεχθούμε ότι δεν υπάρχει ένοχος. Ένοχος είναι η κοινωνία που τον άφησε αυτόν αμόρφωτο, που τον υπέβαλε σε τόσα μαρτύρια ώστε να σπάσει ένα τζάμι μιας βιτρίνας και να πάρει ένα ψωμί. Τον έφεραν τα πράγματα δεν αποφάσισε ελεύθερα. Και λέω πολλές φορές για ποιο πράγμα αποφασίζουμε ελεύθερα δίνοντας δίκιο δηλαδή στο Νίτσε. Ούτε για τα ρούχα που φοράμε. Τα ρούχα που φοράμε αν κάτσουμε και το αναλύσουμε τα πήραμε από συγκεκριμένα μαγαζιά μιας συγκεκριμένης περιοχής που είχαν προδιαλέξει οι έμποροι για μας ότι θα φέρουν αυτής της οικονομικής ποιότητας εδήματα. Τα έχουν προδιαλέξει οι γονείς μας γιατί από πολύ τριφερή ηλικία μας είπαν ότι δεν βάζουμε πράσινο πουκάμισο με κόκκινο παντελόνι. Δεν φοράμε κοντό παντελόνι με σακάκι. Πρέπει να φορέσουμε μακρύ παντελόνι με το σακάκι. Έτσι μας το είπαν, το μάθαμε. Δεν έχεις τα λεφτά τα οποία θα σου επέτρεπαν να πας κάπου αλλού να ταξιδέψεις και να πάρεις άλλα ρούχα. Έχεις ένα κοινωνικό περίγυρο που μόλις σε δει με κάποια πιο περίεργα θα σε κοροϊδέψει. Και άρα ο περίγυρος, η μαμά, η οικονομία σου, οι δυνατότητες σου προδιαλέγουν για σένα τα ρούχα σου. Ως και ο έμπορος δεν έφερε μοβ πουκάμισσα γιατί του φάνηκαν πολύ ενοχλητικά. Οπότε δεν θα βρεις μοβ να αγοράσεις. Μπεζάκι, γαλαζάκι με ρίγες, με χοντρύτερη ρίγα. Αυτή είναι η μόδα φέτος, κύριε Αποστολίδη. Εγώ διαλέγω τα ρούχα μου ή τα ρούχα μου με διαλέγουνε. Όταν λοιπόν φτάσουμε εκεί πέρα, ο Νίτσε βάζει ένα πολύ γερό υπομόχλιο και γκρεμίζει διάφορα τέτοια. Πάμε και σε ένα τελευταίο, πάλι πολύ σύντομα, του Νίτσε. Ο Νίτσε λέει μην είστε αφελείς. Η ωφέλεια του συνόλου είπατε κύριοι ωφελημιστές και καντ μου. Ποια ωφέλεια? Κάποιος θα έρθει και θα πει ότι η ωφέλεια του συνόλου είναι να επιβιώσεις σύμφωνα με τη φύση. Δηλαδή μια κοινωνία αν έχει πάρα πολλούς γέρους και τους συντηρεί και τους διορθώνει τα δόντια, τα σηκώτια, τις καρδιές, το κυκλοφορικό και διάφορα άλλα, θα είναι μια γερασμένη κοινωνία. Η κοινωνία για να επιβιώσει πρέπει να δει το πρότυπο της φύσης. Πρέπει να δει ότι η φύση, το ζώο που δεν αντέχει, το αδύναμο, το κουτσό, το πληγωμένο, το γέρικο, το αφήνει να το φάνε τα υπόλοιπα για να υπάρχουν γερά ζώα και να ζήσουμε. Εμείς όλοι που είμαστε εδώ και παρακολουθούμε σήμερα είμαστε παιδιά γονιών οι οποίοι ήταν τα ισχυρότερα κύταρα και δεν τα έφαγε ο Τούρκος, δεν υπέκυψαν στην πείνα της κατοχής, ήταν πιο πονηρά από τα άλλα, από κάποια άλλα που πιάστηκαν στα δόκανα και εμείς είμαστε τα παιδιά τους. Αν δεν φροντίσουμε ως κοινωνία να επιζήσουν οι ισχυρότεροι ομάτο λέει ο Νίτσε. Και γι' αυτό έχει κατηγορηθεί και πάρα πολλούς ως φασίστας, δεν ξέρω τι κλπ. Δεν μου λέτε η φιλανθρωπία που κάνετε μήπως είναι για το κοινωνικό κακό σώζοντας ένα πληγωμένο λιοντάρι και ένα σακάτικο ελάφι και ένα γέρη κορινόκερο. Μήπως κάνετε κακό συνολικό γιατί τρώει φύλλα από τα μεμονωμένα φύλλα αυτού του δάσους και τα λίγα. Μήπως λοιπόν όλη αυτή η κοινωνία θα έπρεπε να στηρίξει τον ισχυρό και μόνο. Θέτει θέματα τώρα που θα είχαμε να συζητήσουμε δύο μέρες και θα τσακωνόμαστε μάλλον θα μαλλιωτραβιόμασταν. Αλλά ποιος θα πει ότι αυτό είναι να σώσουμε όλη την κοινωνία. Ο Κάντ λέει για όλους. Ποιους όλους λέει. Κοροϊδεύεσαι του λέει κύριε Κάντ. Είναι άλλες οι αρχές. Δεν είναι απλώς όπως τα βλέπεις. Και τα πράγματα σεωθούν εκεί δεν επιλέγεις μόνος σου. Άρα τι μου λες για ηθική υπευθυνότητα. Και οι δύο προτάσεις λοιπόν του Νίτσε είναι πάρα πολύ ισχυρές ενστάσεις κατά των δύο προηγούμενων. Θα κλείσω αυτή η ηθική του Νίτσε βάλτε τη στο μυαλό σας ως νατουραλιστική ηθική. Πολύ χονδροειδός τα λέω και πάρα πολύ θα έχουν πολλές ενστάσεις έχοντας διαβάσει είτε Νίτσε είτε Κάντ είτε Μίλ. Τα λέω χοντρικά και πολύ απλά για να τα τακτοποιήσω μόνο. Η ηθική σου λέει ακολούθα αυτό που βλέπεις η φύση να έκανε και μας έφερε εδώ εμάς και όχι τους πηθήκους, εμάς και όχι τους δεινοσάβρους, εμάς και όχι τα κοτόπουλα. Αν αλλάξεις αυτό το νόμο μπορεί να υπερισχύσουν τα μικρόβια ή οι κατσαρίδες. Εάν σώζεις πάρα πολλούς ανθρώπους με καροτσάκι ή με πνευματική αναπηρία πιθανόν να μας νικήσουν οι κατσαρίδες. Πρέπει να νικήσουν οι ισχυρότεροι για να επιβιώσουμε. Η φύση αυτό έκανε, εσύ τι κάνεις? Ομό, απέσιο, απάνθρωπο θα λέγε κανείς. Εγώ δεν θα σας δώσω, εγώ θα θέσω μόνο ερωτήματα. Κάπου εκεί σταματάω και είμαι στη διάθεσή σας για όσες ερωτήσεις θέλετε τυχόν και μακάρι να συνεχίζουμε και με τις ώρες. Προσωπικά όταν ξεκινήσω να μιλάω και να συζητάω δεν τελειώνω ποτέ. Έχω υπερβεί ήδη κατά 10 λεπτά, τα αφήνω όλα τα υπόλοιπα στον κ. Λεωνίδα να κάνει συζήτηση με όποιοι θέλουν. Όποιοι θέλουν τυχόν κάτι να ρωτήσουν παραπάνω, ό,τι δεν είπα. Νομίζω ότι το είπαμε και στην αρχή, η ελέθα ο καθένας μπορεί να διατυπώσει. Δυστυχώς δεν έχω τη χαρά να σας βλέπω και το λέω ειλικρινά, μου αρέσει πιο πολύ ως φάτσες να κουνιέστε πάνω στους καρέκλες. Κύριε Δαμιανέ, θέλω να μου ξαναστήλετε κάπου, είχατε βρει μου είχατε βρει ότι το έν είδα ότι ουδέν είδα, δεν το είπε ακριβώς ο Σοκράτης, κάπου αλλού είναι ψαρεμένο. Εάν δεν σας κάνει κόπο στο email μου να μου το στείλετε, γιατί κάπου το χάσα το χαρτί και το θέλω για να λέω στον εαυτό μου ότι δεν το λέω σωστά δηλαδή, όχι τίποτα άλλο. Ευχαριστώ και πάλι είμαι μαθητής αμελής, ανοργάνωτος και τα χάνω, ορίστε. Τι τους θέλουμε τους μαθηματικούς, όλα καλά κατά τα άλλα. Δεν είναι κάποιος άλλος να κάνω μερικές παράδειγες. Ακριβώς, θα είναι και ο αδερφός μου στην εφορά εκείνη που ξέρει πολύ περισσότερα, Γιαννίτσε, με τον οποίο και διαφωνούμε, οπότε θα έχετε μια ωραία ζωντανή διαφωνία. Όχι, πιθανόν να διαφωνούμε και οι δυο μαζί με σένα. Αλίμονο, έτσι πρέπει. Ήθελα λίγο να σταθώ σε κάτι που έδωσε συγκεκριμένη βαρύτητα και ανάπτυξη όσον αφορά την αντίδεση του κρέοντα και της αντιγόνης. Εντάξει, το είπες από την αρχή είναι λίγο απλουστευμένα τα πράγματα. Εντάξει, το είπες από την αρχή είναι λίγο απλουστευμένα τα πράγματα. Εντάξει, το είπες από την αρχή είναι λίγο απλουστευμένα τα πράγματα. Εντάξει, το είπες από την αρχή είναι λίγο απλουστευμένα τα πράγματα. Είναι ότι ο κρέοντας δεν υπερασπίζεται απλά το νόμο. Ο κρέοντας υπερασπίζεται το δικαίωμα της πόλης, δηλαδή του κράτους, το δικαίωμα στην αυτοθέσμηση, δηλαδή στο να δημιουργεί τους δικούς της θεσμούς. Οι νόμοι δηλαδή στη Θήβα όπως και στις υπόλοιπες πόλεις δημοκρατικές και μη δεν προέρχονταν από τους θεούς. Δεν ήταν θεϊκή νόμι. Αντίθετα λοιπόν ο κρέοντας έχει υποχρέωση να υπερασπιστεί αυτό. Είναι δηλαδή συστατικό στοιχείο. Αν δεν το υπερασπιστεί είναι σαν να καταλεί την πόλη. Σαν να καταλεί την πόλη να υπάρχει δηλαδή ως θεσμός. Ενώ οι αντιγώνιοι, και να κάνω μια παρατήρηση, δεν λέει επειδή είναι αδερφός μου. Αυτό είναι στην πραγματικότητα ότι δεν είναι σίγουρο και διαπιστωμένο ότι θα φερότανε με τον ίδιο τρόπο αν ο νεκρός δεν ήταν ο νεκρός αδερφός, αλλά ήταν ένας νεκρός τον οποίον αφήναν άταφο. Παρ' όλα αυτά αυτό ισχυρίζεται, ότι οι θεϊκοί νόμοι λένε ότι πρέπει να τιμάμε τους νεκρούς. Ηρίστο δεν πάει... Όχι, όχι, τελειώστε για να καταλάβω και το άλλο. Ηρίστο εν παρόδο ότι ο νεκρός αδερφός που έμεινε άταφος, αν πάμε στην αρχή της ιστορίας, έχει δίκιο. Γιατί ενώ έχει υπονίσει να παραδοθεί η εξουσία, ο αδερφός του δεν παρέδωσε την εξουσία. Ακριβώς. Δηλαδή έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Έχει δίκιο στην πρόθεση και άδικο στα μέσα. Είναι η μεγάλη διαμάχη, κρύβεται πίσω από το έργο, μια μεγάλη διαμάχη ακριβώς εκείνη την εποχή των Σοφιστών, οι οποίοι είχαν εφέρει τον εξής απίθανο καταπληκτικό αντίλογο, ότι οι φυσικοί νόμοι είναι νόμοι, οι οποίοι είναι αιώνιοι και επιφέρουν πάντοτε τιμωρία, ασχέτον σαν σε βλέπει ή δεν σε βλέπει, σε ελέγχει ή δεν σε ελέγχει κανείς, ενώ οι νόμοι της πόλης αλλάζουν, είναι πιο άστατοι και μόνο αν σε πιάσουν τιμωρείσαι. Και προσπάθησαν οι Σοφιστές με αυτόν τον τρόπο να υπερασπιστούν τη δύναμη και την ισχύ του φυσικού δικαίου. Και πάνω σε αυτό το θέμα, που βέβαια πραγματικά κλόνιζε όλη την πόλη, άμα πας στην πόλη και πεις ότι υπάρχει ένα φυσικό δίκαιο και εγώ δεν ακούω την νομοθεσία που θα κάνεις εσύ αλλά ακούω το φυσικό δίκαιο, τότε γκρεμίζεται η πόλη. Βέβαια και από την άλλη μεριά είχαν και ένα δίκαιο αυτοί. Δηλαδή λέγανε ότι ξέρεις ο νόμος της βαρύτητας, αν εσύ είτε σε βλέπουμε είτε δεν σε βλέπουμε και πας να βγεις απ' το παράδειγμα θα πες κάτω και θα σκοτωθείς. Σε τιμωρεί ο Θεός ή η βαρύτητα. Ενώ άμα δεν σε δούν να κάνεις το έγκλημα, τη γλίτωσες. Άμα δεν αποδειχνεί τη γλίτωσες. Ποιος είναι πιο ισχυρός νόμος λέγαν οι σοφιστές. Επομένως πράγματι ο Σοφοκλής προσπαθεί με αυτό του το έργο να δώσει μια απάντηση πάνω σε αυτό το μεγάλο ερώτημα. Φυσική νόμη ή νόμος του κράτους ή νόμος που γίνεται ουσιαστικά τάξη μέσα σε μια πολιτεία. Γιατί αλλιώς γυρνάμε στη ζούγκλα, εγώ το βλέπω έτσι, εσύ το βλέπεις αλλιώς. Και ξέρεις αυτό είναι ο ηθικός νόμος που μου είπε ο Θεός. Ω, τι σου είπε ο Θεός εσένα, είναι δυνατόν. Πολύ σωστά και γι' αυτό είπα ότι μ' αρέσει ο προβληματισμός της αντιγόνης που είναι επίκαιρος 2,5 χιλιάδες χρόνια γιατί μας βάζει να μιλήσουμε και να συζητήσουμε πάνω σε θέματα που δεν έχουμε και απόλυτα, πώς το πω, δεν έχουμε καταλήξει ούτε μπορούμε ποτέ να καταλήξουμε. Το ότι ταλαιπωρούμαστε πάνω σε αυτά τα θέματα, μας κάνει ανθρώπους. Ήθελα να θυμίσω μια φράση του Θεορακόπουλου και με βάζετε να τη θυμηθώ τώρα με αυτό που μου είπατε κύριε Δαμιαννέ, ότι λέει ότι ο ηθικός προβληματισμός είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό, δηλαδή το ότι δεν μπορούμε να αποφασίσουμε αυτό είναι σωστό ή εκείνο. Του ανθρώπου με άλφα κεφαλαίο χωρίς αυτή τη βάσανο της ηθικής δεν είμαστε άνθρωποι. Τότε θα μπορούσαμε να φέρουμε και ένα κομπιούτερ να υπολογίζει και να μας πει αυτό είναι το σωστό. Αμα ακριβώς ότι προβληματιζόμαστε πάνω σε κάθε μας πράξη είναι αυτό που μας καθιστά ανθρώπους. Είναι αυτό που διαχωρίζει και τα ζώα από τον άνθρωπο. Δεν υπάρχει ηθική στα ζώα. Θα σε φάει το λιοντάρι χωρίς κριτήριο ηθικής. Κανένα. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που δημιούργησε ένα προβληματισμό που τον βασανίζει και τον κατατρώει και αυτό ακριβώς είναι η ιδιότητά μας, η πιο ανθρώπινη μας ιδιότητα. Είναι φοβερό το ότι βασανιζόμαστε. Αυτό. Αν υπάρχει κάποιος άλλος που κάτι άλλο επίσης θέλει, εδώ είμαι. Αν δεν υπάρχει να κάνω εγώ... Βεβαίως κύριε Δαμία. Ναι, χρειάζεται να ρωτάτε. Όσον αφορά τον οφελινισμό, το παράδειγμα που έφερες, το οποίο είναι και πολύ συγκεκριμένο σε σχέση με την Βόμπα, στο Ναγκασάκι και στο Ρεστιθείο... Ε, τα αυτά, ναι, ναι. Μια παρατήρηση προς εσένα. Η Γερμανία είχε παραδοθεί στις 8 Μαΐου του 1945 και λοιπόν, βαστιχυροσύμμα έφεσε στις 6 Αμβούστου. Ήτανε μόνο για την Ιαπωνία ουσιαστικά, η οποία δεν δεχόταν παρά που είχε φάει την ύτα της Γερμανίας. Αυτοί παρέμεναν σταθεροί. Όσο τα υπάρχουν έρευνες από τα αρχεία, τα τότε αρχεία, από το Αμερικάνικο Υπουργείο Εξωτερικών Πολέμου, το Πεντάγωνο κτλ, που λένε ότι η Ιαπωνία υπήρχαν μυστικές επαφές και ήταν έτοιμη να παραδοθεί. Ένα το κρατούμενο αυτό. Σωστό. Υπάρχουν βιβλία, δεν μπορώ να αναφέρω λεπτομέρειες. Το ζήτημα είναι ότι οι Αμερικανοί, πάω από την άλλη μεριά τώρα, οι Αμερικανοί στο άντι μου δεν λειτούργησαν οφεμιλιστικά. Αυτή την τακτική των υπολογισμών, 1,5 εκατομμύρια, που το έχουμε ξανασυρθεί σε παλιότερο μάθημα, 1,5 εκατομμύρια και 2 εκατομμύρια Ιαπωνέων. Ναι, ας πούμε, είναι αυτά. Το ξανάδαμε με το Ιράκ, αν θυμάσαι. Το ξανάδαμε με τη Συρία. Το έχουμε δει πολλές φορές, ειδικά τους Αμερικανούς. Αλλά δεν είναι εκεί. Υπάρχει η άποψη ότι σε ένα ποσοστό 10%, η βόμβα στην Κυροσήμα και στο Ναγκασάκι μετά, γιατί αν πούμε ότι είχε ένα όφελος... Μπράβο, ναι. Δεν χρειαζόταν και οι δεύτεροι. Α, μπράβο. Απ' το στόμα του κυρίου. Αλλά αυτό είναι σε ένα ποσοστό 10%. Στην πραγματικότητα άλλα κρύβονταν πίσω. Πρώτον, η εκδικητικότητα. Μην ξεχνάμε ότι οι Αμερικανοί μπήκαν στον πόλεμο μετά το Πέρρος-Χάρμπολ. Μέχρι τότε δεν είχαν μπεί στον πόλεμο. Μέχρι τότε είχαμε 20 εκατομμύρια νεκρούς στη Σοβιετική Ένωση. Δεν είχε κάνει το χαζό. Έτσι. Η Ελλάδα, μάλιστα, είναι η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό, αναλογικά σε θύματα στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ακριβώς. Είναι και το μικρότερο, είναι λοιπόν η εκδικητικότητα. Μας κάνατε το πουνέρι και είχαμε άδικα, γιατί άδικα υπήρξε το Πέρρος-Χάρμπολ. Δεν είχε κανέναν νόημα όταν το κάνανε οι Απίλοι. Ακριβώς. Το δεύτερο όμως, και σημαντικότερο, είναι η απαρχή του ψυχρού πόλεμου. Το μήνυμα δεν ήταν στην Ιαπωνία, παραδόσου, γιατί θα συγχωρήσω μετά λοιπόν. Το μήνυμα ήταν στη Σοβιτική Ένωση, η οποία είχε ήδη καταλάβει και είχε το Βερολίνο. Ήταν υπό τη δική της κατοχή, έτσι, ήταν στον πόρο... Τα λέω στην πεθερά για να τα ακούσει νύφη. Ήταν αδύν, και εγώ έχω αυτό το όπλο. Κανόνια και δεν κάτσω επόμενο. Απλώς με το αναφέρω, κύριε Δαμιαννέ, για να έχουμε ένα έστω ακόμα και υποκριτικό... Μου φαίνεται λίγο παράξενο να με λες, κύριε Δαμιαννέ. Ε, ωραία, εντάξει. Λοιπόν, Δαμιαννέ, το αναφέρω με όλες αυτές τις σκέψεις και τους υπολογιμούς. Ασφαλώς και κρύβεται πάρα πολύ υποκρισία πίσω από το οφελημιστικό, αλλά και από τα άλλα κριτήρια. Δηλαδή, πόσες φορές δεν τα χρησιμοποιούν για να μας πείσουν με ωραίες στατιστικές, με ωραία αυτά, ότι ναι, βρήκαμε, ότι κλπ. Και αυτό θα φέρει μια πολύ μεγάλη βλάβη σε όλο τον κόσμο. Και οι τάδε εξοπλίζονται με πυρινικά, που μετά βρίσκουμε ότι κανένα πυρινικό δεν υπήρχε, ας πούμε, έτσι. Και το έχουμε δει αυτό και στην πολιτική δύο και τρεις φορές τελευταία. Αλλά προσπαθούσα να πω ότι δηλαδή αυτό το οφελημιστικό κριτήριο, προσέξτε, η ωφέλεια των περισσότερων και λοιπά, είναι ένα κριτήριο που οι σύγχρονες κοινωνίες το χρησιμοποιούν κατακόρων. Μόλις τολμήσουμε και πούμε ότι ξέρεις αυτό, σου λέει, οι περισσότεροι, η ωφέλεια... Ιρήως οι επίσημες εξουσίες. Ακριβώς, ακριβώς. Και πρέπει να το έχουμε... Γι' αυτό και τροφοδότησα τους ακροατές μας με κάποια αντεπιχειρήματα του στυλ αγιάζιο σκοπό στα μέσα. Ούτως ώστε κάθε φορά που θα συναντούν μπροστά τους ένα τέτοιο επιχείρημα, ξέρεις, δεν βάζω στη γιαγιά σου εμφυτεύματα γιατί είναι μεγάλης ηλικίας, η απάντηση είναι, δηλαδή, τα σώζεις τα εμφυτεύματα για να βάλεις έναν κλέφτη αυτοκινήτων, ο οποίος είναι 40 ετών, ας πούμε, αλλά κλέβει αυτοκίνητα. Ή, ξέρω εγώ, είναι εγκληματίας. Εκείνος, εφόσον είναι 40 χρονών, θα του βάλεις εμφύτευμα. Στη γιαγιά μου που μια ζωή δούλεψε και πιθανότητα προσέφερε πολύ περισσότερα στο κοινωνικό σύνολο, δεν της βάζεις γιατί είναι σαν λυγμένη ουμολογία. Δηλαδή, να δούμε αυτές τις υποκριτικές πλευρές της σύγχρονης κοινωνίας, που οχυρώνεται πολύ συχνά, κυρίως, πίσω από τον οφελημισμό. Αυτό δεν βρίσκεται και η έννοια της μωριοδότησης που χρησιμοποιούμε κατά κόρον σύνολο. Βεβαίως. Δηλαδή, και κάνεις το σωστό και κάνεις και το κακό. Δηλαδή, για σκέψου τι θα πει. Πώς το βλέπεις έτσι. Θυμάμαι την περίπτωση αυτή μιας καθαρίστριας, η οποία η κακομείρα είχε πλαστογραφίσει κάποιο πτυχίο δημοτικού για να διοριστεί σε μια δημοτική υπηρεσία. Και αρχίσανε και την καταδικάσαν, δεν ξέρω πόσα χρόνια της βάλανε, ξέρετε, η πλαστογραφία. Ρε παιδιά, εντάξει, σωστό βέβαια, από την άλλη μεριά στέρησες την δυνατότητα δουλειά σε κάποιον άλλο, που πιθανόν είχε κάποια παιδιά περισσότερα από σένα, κάποια ανάγκη περισσότερη. Όλα είναι λίγο, μη μου τραβάς τη γραβάτα, θα μου σκύσεις το σόβρακο. Αλλά πρέπει και εμείς, σαν σκεπτόμενοι, να τα σταθμίζουμε με όσο το δυνατόν περισσότερη λεπτομέρεια και όχι απλά-απλά. Δε βαριέσαι, έχει τρία παιδιά, αυτή πρέπει να προσληθεί. Η άλλη έχει δυόμιση παιδιά. Δεν πάει έτσι, δεν είναι όλα έτσι. Δηλαδή ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντικατασταθεί με νόρμες, με αλγόριθμους. Μας έχουν βρει τους αλγόριθμους, ακούει και ο Δαμιανός και θα με σκοτώσει. Μας έχουν βρει τους αλγόριθμους και όλα λύνονται με αλγόριθμους. Ήθηκη δεν είναι ζήτημα αλγορύθμων. Ξέρεις να σου βρω το τέλειο, σε ποιον σημείο θα σταματήσεις να κάνεις αυτό και να κάνεις το άλλο. Κάτσε, εδώ είναι θέματα ποιού... Και θα μου πεις, ωραία ρε φίλε, αλλά θα καθόμαστε να φιλοσοφούμε πέντε μέρες για να προσλάβουμε τη δημοτική υπάλληλο. Λυπάμαι. Αλλά αν θέλεις να τα έχεις με τον εαυτό σου καλά, είναι ένα μεγάλο θέμα ακόμα και ο τελευταίος άνθρωπος που θα προσλάβεις ή η τελευταία πράξη που θα κάνεις. Αυτό είναι ο άνθρωπος. Αλλιώς γινόμαστε ζώα, μηχανήματα που θα βγαίνουν η καρτέλα έχετε τρία ακόμα τέσσερα μόρια πάνω από τον άλλον. Αυτό δεν το θέλουμε. Ουσιαστικά ανερεί τον άνθρωπο με α και β. Και φυσικά και θα έχουμε και τις τύψεις μας. Θα πούμε α ξέρεις εγώ, όχι δεν και θα είναι και οι τύψεις να με βασανίζουν. Ρε παιδί μου κι αν ήταν ένας άλλος πιο βασανισμένος και εσύ είδες αυτόν και δεν είδες τον άλλον, θα υπάρχει λύση. Αυτά νομίζω. Είναι το πρόβλημα. Ε, βέβαια. Εγώ να το θέσω με ένα απλοϊκό τρόπο. Κανόνες ή φιλοσοφία. Δεν υπάρχουν. Δεν υπάρχουν κανόνες δυστυχώς. Δηλαδή είτε τους είπαν κάτι είτε τους είπαν δεν ξέρω ποιος. Νομίζω ότι μάλλον πρέπει να μελετάμε και να μαθαίνουμε τους κανόνες για να φιλοσοφούμε εμείς κάθε φορά. Δηλαδή σαν να πω ότι να μάθουμε πώς λειτουργούν οι αριθμοί και οι εξισώσεις και τα θεωρήματα των μαθηματικών για να κάνουμε μαθηματικά. Όχι να τα φάμε έτοιμα και να πω εγώ τα ξέρω. Όχι πρέπει κάθε φορά αφού σου έμαθα τις εξισώσεις να λύσεις την καινούργια εξίσωση μπας και την πετύχεις. Για να κάνω έναν παραλληλισμό. Επομένως όχι να πάρουμε τους κανόνες για να τους εφαρμόσουμε. Να πάρουμε τους κανόνες για να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε. Αυτή την έννοια και γι αυτό προσπάθησα να σας δώσω τρεις, τέσσερις, πέντε αρχές από τον καθένα. Να σας βάλω σε ένα πρόβλημα ότι παιδιά και έτσι και αλλιώς χάλια είμαστε, πάμε να το δούμε πως θα μπορέσουμε να το κάνουμε καλύτερο. Ευχαριστώ πάρα πολύ όσους άκουγαν και για την υπομονή τους, τις φλιαρίες μου αν φλιάρισα κάπου και ελπίζω να είμαστε καλύτεροι κάθε φορά και καλύτεροι, Λεωνίδα. Και εμείς ευχαριστούμε πολύ, όλους σας ευχαριστούμε. Καλό βράδυ και καλή αντάμωση. Καλό βράδυ. |
