| : αρχητήματα της διαδικτυακής εποχής στην οποία ζούμε, μπορούμε να ξεκινήσουμε. Είμαστε σήμερα εδώ για να παρουσιάσουμε ένα ερευνητικό πρόγραμμα, το οποίο εκπονήθηκε από το 2018 ως το 2020 από το Κέντρο Έρευνας Νεότερη Ιστορία στο Κέννη, το Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντίου Πανεπιστημίου και το οποίο έχει χρηματοδοτηθεί από το Ίδημα της Ευβουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλισμό και τη Δημοκρατία και έχει ενταχθεί στο πλαίσιο των δράσεών του για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Ο τίτλος του προγράμματος είναι «Τόπι Μνήμης για την Ελληνική Επανάσταση, 19-20 αιώνας». Αντικείμενο ήταν η δημιουργία ενός ηλεκτρονικού αρχείου των δημόσιο νεότερων εμνημίων, Ανδρυάντες, Πρωτομές, Στύλες, Ηρώα κτλ., της Αθήνας, καθώς και άλλων πέντε εμβληματικών δήμων για την ιστορία του αγώνα, Τρίπολη, Πάτρα, Ναύπλιο, Μεσολόγκη και Ερμούπολη, ώστε να επικονιστεί ο τρόπος μνημιοποίησης του μίζωνος γεγονότος της ελληνικής εθνικής ιστορίας. Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε με επιτόπια έρευνα στους έξι εμβληματικούς δήμους που επελέγησαν, όπου αναζητήθηκε τεκμήριωση στα τοπικά αρχεία, ΓΑΚ και ιδιωτικά, συλλόγου, συλλογές και βιβλιοθήκες. Αναζητήθηκαν, καταγράφηκαν και ψηφιοποιήθηκαν αρχιακές μαρτυρίες για κάθε μνημείο, ψηφιοποιήθηκαν τα σχετικά έγγραφα ή δημοσιεύματα, αναζητήθηκαν βιογραφικά στοιχεία για τους αποικονιζωμένους τα μνημεία και για τους γλύπτες και τέλος έγινε αυτοψία και φωτογράφηση των μνημείων. Συνολικά έχουν καταγραφεί 179 μνημεία, 122 βιογραφικά προσώπων που αποικονίζονται ή συνδέονται με κάποιο τρόπο με την κατασκευή των μνημείων και 77 βιογραφικά γλυπτών ή δημιουργών καλλιτεχνών εν γένη που ενεπλάκισαν στη δημιουργία των μνημείων. Πολλές ευχαριστίες οφείλονται γι' αυτό το έργο, κυρίως αυτούς τους ανώνυμους εργάτες της έρευνας στα τοπικά αρχεία, τους συλλόγους οι οποίοι διατηρούν την τοπική μνήμη με τους οποίους συνεργαστήκαμε που στήριξαν το έργο μας. Δεν μπορώ να τους αναφέρω όλους ονομαστικά, ξέρω ότι είναι παρόντες και παρούσες, τους ευχαριστώ και πάλι προσωπικά και βέβαια τα ονόματά τους αναγράφονται στην ιστοσελίδα του προγράμματος. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να πευθύνω στον κύριο Πάνο Σταματίου, τον τεχνικό ο οποίος έστισε όλη αυτή, όχι μόνο την ιστοσελίδα, αλλά είναι εκείνος ο οποίος σταθερά μέχρι και σήμερα στηρίζει τις διορθώσεις, τις ενημερώσεις αυτής της πολύ φιλόδοξης βάσης δεδομένα. Δεν θέλω να μακρηγορήσω, θέλω να πω απλώς ότι το έργο αυτό καλύπτει ένα μικρό μέρος μόνο των αστικών κέντρων όπου έχουν αναγερθεί μνημεία τα οποία αποτυπώνουν τη μνήμη της επανάστασης στον δημόσιο χώρο και συνεπώς δεν αποδίδει τον πανελλήνιο χαρακτήρα της ιστορικής μνήμης του 21 ούτε την τοπική πικυλομορφία της. Παρά την αναμφισβή της συγκέντρωσης μνημείων στην πρωτεύουσα, η μνήμη του 21 συντήθεται από πολλές τοπικές ψηφίδες. Λόγω της σταδιακής επέκτασης των εθνοκρατικών συνόρων και της διαφορετικής χρονολόγησης της ενσωμάτωσης των επιμέρους περιοχών στο ελληνικό κράτος, η μνήμη της επανάστασης προσλαμβάνει τελείως διαφορετική μορφή στην Πελοπόννησο ή τη Μακεδονία για παράδειγμα. Θα ήταν σκόπιμο η παρούσα έρευνα να βρει μημητές και συνεχιστές, γνωρίζω ότι υπάρχει αυτό το ενδιαφέρον σε τοπικό επίπεδο και ελπίζω ότι πολλά μικρά projects, μικρά προγράμματα θα συνεχίσουν πάνω στο μοντέλο που αυτή η βάση δεδομένων αυτό το πρόγραμμα προτείνει. Θα συνεχίσουμε, θα δώσω το λόγο για σύντομους χαιρετισμούς, καταρχήν στον καθηγητή του ΕΚΠΑ, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, τον κ. Εβάντη Χατζιβασιλίου, ο οποίος είναι και ο Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και όπου, όπως είπα, ήταν και το Ίδρυμα που χρηματοδότησε και στήριξε αυτό το πρόγραμμα. Κύριε Χατζιβασιλίου, έχετε το λόγο, σας ευχαριστώ που είστε σήμερα εδώ μαζί μας. Εγώ ευχαριστώ για την πρόσκληση. Θα ήθελα να ξεκινήσω εκφράζοντας τα θερμά μου συγχαρητήρια στο κενί του Παντείου, σ' όλους τους συναδέλφους που δούλεψαν, σε ένα πρόγραμμα το οποίο προσφέρει μια κριτική ματιά για την εθνική μας μνήμη και κατά τούτο νομίζω ότι αποσκοπεί και νομίζω ότι το καταφέρνει να πάει πιο πέρα από μια απλή αναπαραγωγή των προσλήψεων για το παρελθόν στην κριτική τους εξέταση. Και όχι μόνον αυτό αλλά στην κριτική τους εξέταση στη δημόσια σφαίρα σε πραγματικά μια προσπάθεια αυτοεξέτασης ή εξέτασης του εαυτού σε ένα εθνικό επίπεδο σε αυτή τη χρονιά. Κάτι που νομίζω ότι αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο για την πολιτική κουλτούρα, για την ιστορική κουλτούρα της κοινωνίας μας. Πρέπει να πω ότι εδώ πέρα βρίσκομαι ως γενικός γραμματέας του ιδρύματος της Βουλής. Μου έκανε την τιμία η κυρία Κουλούρη να με καλέσει. Με αυτή την ιδιότητα όμως οφείλω νομίζω να κάνω δύο παρατηρήσεις. Η μία παρατήρηση είναι ότι τα έψημα για το πρόγραμμα ανήκουν στο κενί. Αυτό είναι ο οργανισμός, το ίδρυμα που έχει κάνει την έρευνα, που έχει συλλάβει την ιδέα, έχει παράσχει την ερευνητική ομάδα, έχει συντονίσει μια μεγάλη σκλημακάς έρευνα και έχει ετοιμάσει αυτή την εξαιρετικά χρήσιμη ιστοσελίδα. Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι εγώ τώρα συγκυριακά βρέθηκα εδώ. Επίσης τα έψημα για τη συσχέτιση του Ιδρύματος της Βουλής, την χρηματοδότηση δηλαδή και την υποστήριξη αυτής της προσπάθειας, τα έψημα δεν ανήκουν σε μένα. Ανήκουν στην κυρία Νίκη Μαρωνίτη, καθηγήτρια στο Πάντιο Πανεπιστήμιο, η οποία ήταν η Γενική Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, στην εποχή που ελείφθη η απόφαση για αυτή τη συνεργασία, για την οποία είμαστε πάρα πολύ χαρούμενοι. Εκφράζω και πάλι τα θερμά μου συγχαρητήρια, τις ευχαριστίες του Ιδρύματος της Βουλής για την εξαιρετική αυτή συνεργασία και τις αυχές μου για μια εξαιρετική πορεία του Ιδρύματος αυτού στον δημόσιο λόγο. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Εμείς σας ευχαριστούμε κύριε Χατζημπαθυλίου και χαίρομαι που αναφέρατε και τη φινάδελφα, την κυρία Μαρονίτη. Πράγματι, ήταν εκείνη όταν ξεκίνησε αυτό το πρόγραμμα και είχαμε μια άριστη συνεργασία και βεβαίως τα πράγματα έχουν συνέχεια και είναι πολύ σημαντικό να έχουν συνέχεια και να αναγνωρίζεται η προσφορά όλων. Θα παρακαλούσα εκτός από τους συμμετέχοντες να κλείσουν και τις κάμερες και τα μικρόφωνα, ώστε να μπορούμε να έχουμε, επειδή υπάρχει αναμετάδοση, να έχουμε μόνο τους ομιλητές στην οθόνη. Και τώρα στο Kenny βέβαια, στο οποίο πάλι ήμουν εγώ όταν ξεκίνησε, τώρα όμως έχουμε ένα νέο διευθυντή, τον αγαπητό συνάδελφο τον κύριο Ανδρέα Λιμπεράτο, ο οποίος εκ μέρους του Kenny θα χαιρετήσει εκείνος την εκδήλωση. Την μικρόφωνό σας κύριε Λιμπεράτε. Αγαπητή κυρία Πρίτανης, αγαπητή κύρια Γενική Γραμματέα, κύριες και κύριοι, είναι μεγάλη μου χαρά που η έναρξη της θητείας μου ως διευθυντή του Kenny συμπίπτει με την παρουξίαση των αποτελεσμάτων του ιδιαίτερα ενδιαφέροντος ερευνητικού προγράμματος του κέντρου μας, τόπι μνήμης για την ελληνική επανάσταση 19τος-20τος αιώνας. Το ελόγω πρόγραμμα ήλθε να συνεχίσει και να ανανεώσει μέσα από την προβληματική της μελέτης της ιστορικής μνήμης, τη σταθερή και γόνιμη παράδοση μελέτης της επανάστασης του 1821 στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας και στο Πάντιο Πανεπιστήμιο γενικότερα με εξέχουσες συμβολές στις μελέτες των συναδέλφων Νίκου Θεοτοκά, Νίκου Κοταρίδη και Στέφανου Παπαγεωργίου. Ειδικότερα στο Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας, εκτός από το πρόγραμμα που παρουσιάζουμε σήμερα, υλοποιούνται τα ερευνητικά προγράμματα Λεξικό του 1821, υπό τη διεύθυνση του ομότιμου καθηγητή Κυρίου Στέφανου Παπαγεωργίου και του Εργαστηρίου Μελέτης και Τεκμηρίωσης της Ελληνικής Επανάστασης και το πρόγραμμα Βαλγανικές Αναγνώσεις του 1821, υπό τη διεύθυνση του Ομιλούντος. Στο φώτος ενός μάλλον υποτονικού λόγου πανδημίας σεορτασμού, από τον οποίο βέβαια δεν έλειψαν οι υπερβολές και οι κακογουστιές, θα έλεγα, οι τόποι μνήμης για την Επανάσταση του 1821 προσκαλούν κυρίως τη νοητική και λιγότερο τη συναισθηματική μας αντίδραση, έχοντας χάσει τη λειτουργία τους ως περιβάλλοντα μνήμης, ως milieu de mémoire. Με τα λόγια του Σκαπανέα των σχετικών ερευνών πιέρνορα θα λέγαμε ότι η μελέτη των μημείων αυτών αφορά μάλλον την αποκωδικοποίηση του ποι είμαστε από τη σκοπιά του ποι δεν είμαστε πλέον. Την ίδια στιγμή, η βασική έρευνα που με άψογο τρόπο υλοποίησε το ερευνητικό πρόγραμμα Τόπι Μνήμης για την Επανάσταση 19-20 αιώνας, τεκμηριώνει λεπτομερώς τα εκάστοτα ιδεολογικά συμφραζόμενα και τις αντιθέσεις της μνημιωποίησης, καλλιεργώντας το αναγκαίο διαχρονικά και ίσως περισσότερο σήμερα κριτικό έθος, έναντι των ποικίλων χρήσεων του παρελθόντος. Δίχως να πάρω άλλο χρόνο από την παρουσίαση, θα ήθελα καταρχή να ευχαριστήσω όλες και όλους όσους συνέβαλαν στην υλοποίηση του προγράμματος, πρωτίστως τη Διευθύντρια και τους ερευνητές του προγράμματος, όπως επίσης και το Ίδρυμα της Βουλής και βεβαίως θα ήθελα να ευχηθώ να συνεχιστεί και να διευρυνθεί αυτή η προσπάθεια σύμφωνα με τους σχεδιασμούς των συντελεστών της. Καλή συνέχεια. Ευχαριστούμε πολύ κ. Διμπεράτε. Στο κύριο μέρος των παρουσιάσεων συνδυάζονται οι παρουσιάσεις των μελών της ερευνητικής ομάδας, θα μιλήσουν και οι τέσσερις ερευνητές που μετήχαν σε αυτό το πρόγραμμα, αλλά και εξωτερικών θα λέγαμε παρατηρητών, αξιολογητών αυτής της δουλειάς πάνω σε δύο βαθύκου χάξονες, που είναι η έρευνα και η εκπαίδευση. Θεωρούμε δηλαδή ότι αυτό το πρόγραμμα μπορεί να είναι υποδειγματικό τόσο για τον τομέα της έρευνας, της ερευνητικής δραστηριότητας, όσο και ως διδακτική ύλη, δηλαδή μπορεί να αξιοποιηθεί από τους εκπαιδευτικούς στο εκπαιδευτικό τους έργο. Θα ήθελα λοιπόν να καλέσω πρώτη την κυρία ΖΕΤΑ Αντενοπούλου, διδάκτορα της ιστορίας της τέχνης, προϊσταμένη του τμήματος πολιτιστικής κυρονομιάς, δεν θα διαβάσω όλο τον τίτλο αλλά του Δήμου Αθηναίων, η οποία θα έλεγα είναι η πρώτη διδάξασα. Τα δικά της βιβλία για τη δημόσια αγλυπτική ήτανε, τα είχαμε δίπλα μας σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος. Συνεργαστήκαμε πολύ στενά στα αρχεία του Δήμου Αθηναίων και την ευχαριστώ και προσωπικά, όπως και την ευχαριστώ πάρα πολύ για την παρουσία της εδώ απόψε. Έχουμε έναν πολύτιμο και γόνιμο διάλογο με την ιστορία της τέχνης, παρόλο που εμείς δεν κάνουμε ιστορία της τέχνης, αλλά νομίζω ότι και οι δύο εποφελούμαστε από αυτό το διάλογο και τη συνεργασία. Κυρία ΖΕΤΑ Αντενοπούλου, σας ευχαριστώ πάρα πολύ που είσαστε παρούσα και έχετε το λόγο. Καλησπέρα σας, κυρίες και κύριοι. Κυρία Κολούρη, εγώ σας ευχαριστώ. Είναι ιδιαίτερη τιμή για μένα σήμερα να είμαι μαζί σας ως ομιλήτρια στην παρουσίαση του προγράμματος «Τόπι Μνήμης» για την Ελληνική Επανάσταση του ΚΕΝΝΙ, του Πανδίου Πανεπιστημίου. Θα ήθελα κι εγώ με τη σειρά μου να συγχαρώ την ερευνητική ομάδα, τους ερευνητές, που είχα τη χαρά να τους γνωρίσω προσωπικά για την πληροότητα της έρευνας, αλλά και για τους φορείς συλλοπίσεις και υποστήριξης για την άρπια παρουσία και οργάνωση στο ψηφιακό περιβάλλον. Θα αναφερθώ και στη συνέχεια της ομιλίας μου για τη συμφέρηση που προκύπτουν από αυτήν την τόσο σημαντική πρωτοβουλία και πόσο μπορεί να συνεισφέρει, κυρίως ως πρότυπο για μελλοντικές ενέργειες. Λοιπόν, θα μου επιτρέψετε να ξεκινήσω την ομιλία μου. Δημόσια γλυπτική, ένα περίοδο πεδίο έρευνας. Όρος περίοδος στον τίτλο της ομιλίας μου είναι σύνθετος όρος και είναι συνήθις τη γλυπτική. Σημαίνει το περίβλεπτο, υπογραμμίζει περισσότερες από τις μία όψεις ενός έργου και δυνατότητα της διαφορετικής θεώρησης του από κάθε μία, δυσδιάστατο δηλαδή πλεονέκτημα εφόσον αυτό υπάρχει και συγχρόνως τη δυσκολία ή την τεξιοτεχνία του καλλιτέχνη να εργαστεί με επιμονή και κόπο όλες τις πλευρές του έργου του σαν να είναι μονοδικές, σαν προτσόψεις. Η λέξη επισημμένει επίσης νοητά ένα κέντρο ή από το οποίο γίνει το θεατής, κατεπέκταση ορευνητής, σαν σε τροχιά ανακαλύπτοντας από το περί στο κέντρο μέσω της παρατήρησης, της όρασης, του οπτικό δηλαδή, της αφής, του αυτό μέσω δηλαδή όλων των αισθήσεων αλλά και της νόησης και του σώματος. Αυτές οι έννοιες και προσεγγίες απαντούν και γενικά στην έρευνα, επομένως και στη μελέτη της δημόσιας ελπτικής που προκρίνει αν θέλετε τις αισθητικές λειτουργίες. Και αν η έρευνα έχει ένα κέντρο, ένα στόχο, ας δούμε τις πιθανές τροχές γύρω από αυτόν ή τους αλληλέντων τους άξονες που με τη σειρά τους σχηματίζουν και τη δική τους γεωμετρία. Επιτρέψτε μου μια σύντομη προσωπική κατάσταση των συγκεκριμένων ερευνητικών πεθείων. Όταν στα τέλη της δεκαετίας του 1990 κλείθηκα να υπηρετήσω στο Δημήμα Παραδοσιακών Κτιρίων και Μνημείων του Δήμου Αθηναίων, ο τότε προηστά να ενιώσουμε ο Αρχιτέκτονας, ο ίμνητος Γρηγόρης Πουλημένος, μονέθεσε το αντικείμενο των γλυπών της Αθήνας. Υπήρχαν πολλοί ευαντικοί μέρος στην υπηρεσία για το οποίο δεν υπήρχαν καθόλου ευτυχία, ελάχιστοι φάγγελοι. Συγχρόνως συνέβαιναν πολλοί βανδαλισμοί και υπήρχε η ανάγκη της αποκατάστασης, κατά περίπτωση, αλλά και της θεσμικής μέρημνας και οργάνωσης και την εμπνευσία τους. Κάπως έτσι βρεθήκαμε τα γλυπτά και εγώ στην πόλη και ξεκίνησε μεταξύ μας γνωριμία. Υπήρχαν πολλοί ευαντικοί μέρος στην υπηρεσία για το οποίο δεν υπήρχαν καθόλου ευτυχία, ελάχιστοι φάγγελοι. Συγχρόνως συνέβαιναν πολλοί ευαντικοί μέρος στην υπηρεσία για το οποίο δεν υπήρχαν καθόλου ευτυχία, ελάχιστοι φάγγελοι. Κάποια ευαντική εργασία, όπως αναφέρατε και ευχαριστώ γι' αυτό, ένα κόρπος των γλυπτών της Αθήνας και ένα χρήσιμο εργαλείο για την καθημερινότητα του Δήμου της Αθήνας. Τα ερωτήματα που έθεσα τότε κινούμενοι και εγώ στην τροχιά αρχηγά του εντοπισμού, ήταν ποιά και πόσα είναι τα γλυπτά που βρίσκονται. Πρακτικά ζητήματα. Πώς θα τα εντοπίσω, πώς θα τα μετρήσω, με ποιο στιγμό θα τα καταγράψω. Τι ψάχνω ακριβώς να τεχμηριώσω, τι αποκονίζω για τα τιμώμενα πρόσωπα, ποιοι οι καλλιτέχνες, με την πόλη, με την ιστορία, ποιογραφίες τους, πού θα βρω στοιχεία. Θυμίζω πως τότε δεν υπήρχε ευκολία της πληροφόρησης που υπάρχει σήμερα. Σχεδόν δεν υπήρχαν τα αρχεία που υπάρχουν σήμερα. Το ιστορικό αρχείο του Δημαθηναίου συστάθηκε πολύ αργότερα, ενώ άλλα αρχεία υπήρχαν όλα δεν ήταν ταξινομημένα. Στην αρχή είχα τη βιβλιογραφία σύντροφο και βέβαια πολύτιμες εργασίες συναδέρφων που είχαν προηγηθεί. Ο στόχος όμως της δικής μου πρωθιάς, ήταν η συγκρότηση ενός χωροχρονικού συνολού της ικέτριας γλυπτικής στην πρωτεύουσα. Και ξεκίνησε φυσικά από το πεδίο, με την παρατήρηση και την αναζήτηση. Με ένα χάρτη λοιπόν στο χέρι, κάμερα, κοντάρι, μετροπαινία και τελικά καταγραφής, συνδέθηκαν 230 μικρο ιστορίες, όσες και το τότε σύναλλο της ικέτριας γλυπτικής στα όρια του Δήμου της Αθήνας. Γιατί είναι σημαντική η καταγραφή, τρία έρεμνα στο πεδίο. Η παρατήρηση της υλικότητας επιτρέπει τη συγκέντρωση στοιχείων που αφορούν το τιμόμενο πρόσωπο, την αφηγηματική σκηνή, το θέμα που αποτωνίζεται, την τυπολογία, το είδος, το υλικό. Μας επιτρέπει να συλλέξουμε υπογραφές, επιγραφές. Αυτά που βλέπετε στην οθόνη είναι από τον Ανδριάντα Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τις οποίες δεν μπορούσαμε να διαβάσουμε αν δεν είχαμε ανέβει στο ύψος τον Ανδριάντα. Άρα συγκεντρώνονται πάρα πολλά στοιχεία και για τη θηλωτέχνηση, για τη χρονολογία, για τους συμβιλεστές του έργου. Και φυσικά τα παιδεία αυτά ανοίγουν καινούργια παιδεία στην έρευνα, τα στοιχεία αυτά. Σύγχρονη λοιπόν της διαδικασίας καταγραφής είναι και η θεώρηση με τα εργαλεία της ιστορίας της τέχνης. Τεχνοτροπία, αισθητική, επιρροές και αντιστοιχείες με το πνεύμα και τις τροπές των καιρών. Αυτή η τόσο σημαντική λέξη, κερή τη θησύλαβη λέξη, γίνεται αντιληπτή προδίσως στη διάσταση του χρόνου και του χώρου της ιστορίας. Αναστεί, επομένως, η ιστορικότητα στο δημόσιο χωρακτήρα των έργων και με τη χρονικότητα συμπορεύεται και η χωρικότητα. Χρόνος και χώρος είναι σημαντικές παράμετρη, αφού η ειχληπτική οριστριαγνήση είναι έτοχη μόνο με την εξέλιξη της κάθε πόλης, με την πολυοδομική και αρχιτεκτονική μορφή της, με τη συγκρότηση των ελεύθερων χώρων και με τις μεταμορφώσεις τους, με τα κτίρια επίσης ως συνοδός τέχνη, με τους κήκους ως διακοσμητική τέχνη. Συνδέεται ακόμα με την τεχνολογία και άλλες φοραμμέτρες των υλικών, με την τυπολογία, υπογραμμίζει προτιμήσεις και συνδιαλέγεται με το κενό και το διαθέσιμο στην πόλη, ακόμα με την οικονομία της ειχληπτικής. Ας δούμε λίγο πώς αυτά εμπινεύονται με απλά διαγράμματα. Για παράδειγμα βλέπουμε το σύνολο των υλικών στην Αθήνα και σε ποιους τόπους είναι τοποθετημένα. Βέβαια, το γεγονός ότι το μεγαλύτερο πλήθος εμφανίζεται στους κήπους δεν σημαίνει ότι έχουμε τόσο πολλούς κήπους. Αντίθετα, ότι στους κήπους έχουμε πιο πολλά έργα. Ή μπορεί κανείς να δεις ένα διάγραμμα ότι το μεγαλύτερο πλήθος στους κήπους ανήκει στις προτομές. Αλλά αν κάτω αναγάγει αυτή τη λεωφορία στον χρόνο, θα δει ότι στην αρχή είχαμε μεγαλύτερα αγάλματα. Έχει τους αμβριάντες, μνημεία, στήλες, ενώ το είδος της προτομής προτιμάται μετά τον πόλεμο και ακόμα περισσότερο μετά τη μεταπολίτευση. Έχει να κάνει βέβαια με τη διαθεσιμότητα των χώρων, αυτό που είπα πριν, την οικονομία των υλικών, αλλά και το είδος των υλικών. Γιατί αντίστοιχα, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό στη χληπτική είναι στο μάρμαρο, αν και αυτό το αναγάγουμε στον χρόνο, θα δούμε ότι με τα πολεμικά και πλέον έχουμε περισσότερα μπλουτς να μνημεία. Αυτό συμβαίνει, γιατί έχουμε την ανάπτυξη της καλκοχητικής που τα προηγούμενα χρόνια δεν υπήρχε. Εμβαθύναντας τώρα από αυτά, πρέπει να κάνεις στα μειωρατά παιδεία. Το έγω στο δημόσιο χώρο, πέρα από καλλιτεχνικό προϊόν, είναι κοινωνικό, πολιτικό, ιδεολογικό. Προποθέτει έναν εντολοδόχο, εν προκειμένου κρατικό ή πολιτικό φορέα, συλλογικότητες, ακόμα και ιδιότητες. Προποθέτει επίσης πόρους, ένα συγκεκριμένο προϋπολογισμό, που προκύπτει στις περισσότερες των περιπτώσεων του Πανελλήνιου Έρανου. Η πρωτοβουλία αυτή περιέχει και την συμμετοχή των πολιτών, από κοινού, προς ένα σχοπό. Διαδικασία που αναδεικνύει τη σημαντικότητα της θυμόμενης προσωπικότητας, αλλά και την πρόθεση της επίσημης πολιτείας. Και τέλος ο απόηχος. Τα έργα στην πλεονότητά τους επιτελούν τη λειτουργία της μνήμης και της ορισμού προς βλέπουν συγκινή αποδοχή. Απευθύνονται στους πολίτες, συνομιλούν ή όχι μαζί τους, τρύνονται για τη νου ζωντανό το νόημά τους, ή αυτό περνά σε μια ιδιότητη λήθη, ίσως και παρακμή, αφού λανθάνει ο δεσμός, η διάδραση, αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε βιωσιμότητα. Λανθάνουν ίσως χωρισμένες αξίες, αν προαδεχτούμε πως αρκετές φορές η σκοπιμότητα της ανέγευσής τους σε περνά σε προτεραιότητα τις όποιες λειτουργικές, καλλιτεχνικές και αισθητικές παραμέτρες. Όλα τα παραπάνω όμως έπονται της αρχικής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο γλύπτης ως δημιουργός είναι η αφετηρία. Η ψυχή του καλλιτέχνη, όπως συνηθίστε να λέγεται, η προσωπικότητά του, τα βιώματά του, το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο συνηπάρχουν στο έργο και μας καλούν να τα διακρίνουμε και να τα συνεχιστευτούμε. Και από την πλευρά μου αμολογώ πως αυτή είναι μια ιδιαίτερη ερευνητική διαδρομή. Ο Αριστοτέλης είχε επισημάνει τη διάκριση μεταξύ του προσωπικού οράματος του καλλιτέχνη της καθολικής αξίας της τέχνης. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, είχε επισημάνει τη διάκριση μεταξύ του προσωπικού οράματος του καλλιτέχνη και της καθολικής αξίας της τέχνης υποστηρίζοντας ως ανεξάρτητη και προτιμητέα την ισχύτη της δεύτερης. Όσο σημαντική είναι όμως η συνήπαξή τους. Εντοπίζω, λοιπόν, καταγράφω εμβαθύνου θεωρώ. Η διερεύνηση και η σύνθεση όλων αυτών των διαφορετικών, αλλά και αλληλέντρων παραμέτρων του θέματος δεν μπορεί πάνω να είναι μια περιπτωδιώδης διαδρομή από την παρατήρηση της υλικότητας στην αναζήτηση όρων της ειδελούν. Και εδώ έχει τον όνος των αρχείων, των ποιούν και κάθε είδους μαρτυριών που υποβοηθούν την ανάγνωση του αφηγήματος της μνημονικής ή τιμητικής του λειτουργίας, αλλά και του βίου του, από την πρόθεση ανέγερησης έως τη συγχρονία. Άρα, αξιοποιούμε μεν στα παλιά αρχεία της παλιάς μαρτυρίας, αλλά σύγχρονος λαμβάνεται και μέριμνα για τη συγκρότηση των νέων αρχείων. Και έτσι η δημόσια γλυπτική είναι πεδίο δημόσιας ιστορίας, πεδίο εκπαιδευτικών και άλλων γάσεων, διαδρομές στην πόλη, στον φρόνο, στα γεγονότα, στα πρόσωπα. Πρόκειται εξάλλου για μια ανθρωποκεντρική μνημιοποιήση στην πλειονότητά της. Μιλώντας δε για το 1821, το ανθρώπινο γίνεται υπεράνθρωπο, αλλά και επανανθρώπινο, εθνικό. Στηρίζει και αντικατοπτρίζει την ιδεολογία των σύγχρονων πράτους, το επίσημο προσωπό του και τη συγκινητική ανάγκη μνίας, όχι τόσο του απότερου, όσο του πρόσφατου κλαίους. Θυμίζω πως αρχική πρόταξη του Χράντσερ για την Πόσλη, στον Προπηλίαν του Πανεπιστημίου, ήταν τα γάμματα των αρχείων θεών. Η σύγχρονη τόσο όμως αποφάσισε διαφορετική σύγχρονη θεματολογία σχετική με την Παλγενεσία. Η εικόνα του ήρωα, του ευεργέτη του πολιτικού, είναι σημείο αναφοράς, αναζητά τη διαχρονία και αντίτητα μέσα για να την επιτύχει. Αν βλέπετε για ολότσομα έργο, η ΕΦΠΟ αποκτά περιγραφική εφεγηματικότητα που εστιάζει σε κίνηση, δράση, ανάλογη με το κατορθώμα του συνδρομικού στοιχείων του χαρακτήρα του ήρωα. Ο Ρηγασφαιρέας, για παράδειγμα, τύνει το χέρι προς την ελευθερία, δείχνει τον δρόμο προς την ελευθερία, ενώ η αλυσίδα στο πόδι είναι σπασμένη. Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Πέμπτος απευθύντει στο ποιμνιό του και ο Κοραΐς κρατά τη ΔΕΛΤΟ, ένα βιβλίο. Η γλώσσα, δηλαδή, των συμπολισμών είναι κενής. Αν προς την ελληνοπορθέτα έχουμε εδώ έντονα ψυχονομικά χαρακτηριστικά, ρεαλισμό, έκφραση, δηλαδή ψυχογραφήματα, αλλά συγχρόνως έχουμε και ιδεαλιστικές προσεγγίσεις. Και δίνω, σαν παράδειγμα, τον Κανάρη. Βλέπουμε ένα έργο του Λάζερ ο Φιγκάλης, σήμερα είναι στη Πλατεία Κιτσέλης, που δεν είναι το πρόσωπο του Κανάρη φυσικά, η φυσιονομία του, αλλά είναι μια ιδεαλιστική προσέγγιση. Και δεξιά το πορτρέτο του Κανάρη από τον Μιχάλη Τόμπρος στο πεδίο του Άρεους. Και αν η εικόνα αποσιάζει, χρησιμοποιούνται άλλοι τύποι, όπως η Στήλη, ένας τύπος διαδεδομένος και στην ταφική γλυπτική, και συνοδεία ανάγλυφων και ολόγλυφων θεμάτων. Αυτά είναι και τα πρώτα μνημεία που τοποθετήθηκαν στην Αθήνα, μετά τη συστρασία της σε πρωτεύουσα. Ο ερευνητής εμπομένος καλείται να εντοπίσει, να συγκεντρώσει, να καταχωρήσει, να μελετήσει, αλλά και να μεταδώσει το παραπάνω. Και για να κάνει το γέφυρα με την ψηφιακή εποχή και το λεξιλόγιο της, να τα εργανώσει σαν με τα δεδομένα ενός προϊόντος, όσον αφορά ένα μεμονωμένο έρευμα, αλλά και μιας ολόκληρης κατηγορίας, όσον αφορά ένα σύνολο. Φόρο ταξικό, καλλιτεχνικό, ιστορικό, κοινωνικό, θεματικό. Αν ο ερευνητής είναι ο πομπός, ποιος είναι ο δέκτης, είναι ο αναγνώστης, ίσως ένας άλλος ερευνητής, συγχρόνος θεατής και πλέον ψηφιακός θεατής. Η προσβασιμότητα, η ταχύτητα και η εργάνωση της πληροφορίας στο ψηφιακό περιβάλλον είναι μ' αμφίβολα υπέροχα πλαιονεκτήματα με ευρύα καθολική αμπίχηση. Αναδρέχοντας λοιπόν στο πρόγραμμα «Τόπι Μνήμης», θα πω πως διαπιστώνω ότι αυτό την πληροότητα της εργάνωσης της τεχνηρίωσης σε συμφωνία με τα νεοτέρα. Το θεματικό το πρόγραμμα, το θέμα ξανά μια από τις πολλαπλές κατηγοριοποιήσεις της δημόσιας γλυπτικής, τα μνημείδα του 21 όσοι είναι λόγια καταγορισμένα σε τόπους, για αρχή σε 6 πόλεις. Λέω αρχή γιατί εύχομαι και εγώ με τη σειρά μου τη γεωγραφική συνέχεια και τη συμπερίληση και άλλων τόπων συνδεδεμένους με το 21 όπως για παράδειγμα την αγαπημένη σε εμένα Χίο. Οι αιτικέτες πόλεις, μνημεία, πρόσωπα, γλύπτες ως τίτλοι αφηγηματικών κεφαλαίων δηλώνουν αυτόματα και με έβληπτο τρόπο τη δυνατότητα αναζήτησης. Έχουμε επομένως ένα εργαλείο φιλικό στο χρήστη που δεν χρειάζεται έναν ειδικός ερευνητής, κάθε άλλο. Πολλαπλά πεδία, βιβλιογραφικές, αρχαιακές και διαδικτυακές αναφορές, ευρετηρίαση, κατανοητά, ευσύνοπτα αλλά και εξαινή χείμενα. Μια διαδρομή από το γενικό στο ειδικό, από το έργο στο γλύπτι, από το γλύπτι στο τιμόμενο πρόσωπο ή στους χορηγούς, στο ιστορικό ανήντρησης. Μια πληρότητα και μια δυνατότητα επιλογών που μπορεί να γίνει με όποιον τρόπο επιθυμεί ο χρήστης. Θα πω ακόμα πως χαίρομαι που η δημόσια γλυπτική βρίσκεται μετά από καιρό στο προσκήνιο. Με την ευκαιρία της επετίωτων 200 ετών τα μνημεία των αγωνιστών πρωταγωνιστούν στους τηλεοπτικούς δέχτες, σε αφιερώματα, σε ντοκιμαντέρ, σε ερεμνητικά προγράμματα, ευτυχώς, αλλά και στο λαϊκό αίσθημα με την εκδήλωση τιμητικών λειτουργιών. Και διαπιστώνω πως ο κόσμος αναζητά την ιστορία τους. Αναρωτιέμως τόσο, χρειαζόμαστε επετίους και ένα μεγαλειώδες αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας για να λειτουργήσει η αξία της μνήμης στην δημόσια γλυπτική. Και αν δεν υπάρχουν αυτές οι γέφυρες, πού βρίσκεται τότε η καθολική αξία του έργου στο δημόσιο χώρο, η τέχνη από μόνη της δεν αρκεί ή κάνουμε τακή τέχνη. Στην άλλη, αν το μνημείο στο δημόσιο χώρο επιτελεί μόνο τη λειτουργία της μνήμης και καμία άλλη, τότε καν είναι καταδιχασμένη να τοντένει η μνήμη μας πώς εξασφαλίζει τη βιοσημότητα του έργου τέχνης, πόσο εξαρτάται και από ποιον. Διαμορφώνεται που ο μένος συλλογικής μνήμης μέσα από τα μέσα πληροφόρησης και της κοινωνικής δικτύουσης διαρκεί ή είναι πράως καιρός η ταχύτητα της αλλαγής των θεμάτων σε ένα δελτίο ητήσεων. Με άλλα λόγια θα ασχολούμαστε με τα ηρωά και τα μνημεία του 2019 τα επόμενα χρόνια ή θα επανέλθουμε στο προσκήνιο με τον επόμενο μεγάλο εορτασμό. Τα ερωτήματα αυτά βασανίζουν όχι μόνο εμένα αλλά και όλους όσους διαχειρίζονται τη δημόσια γλυπτική. Προτάσεις όπως η υιοθεσία γλυπτών, η ευαισθητοποίηση του κοινού και αντιμετώπιση των βανδαλισμών, χρειάστηκαν χρόνια για να εφαρμοστούν. Μα και πως αλλιώς όταν η δημόσια γλυπτική, ούσα υλικός παρούσα, σημειώνεται απούσα ακόμα και στα επίσημα τοποραφικά σχέδια. Η μνήμη λοιπόν προφανώς χρειάζεται αναδοχοδότηση και νέα μέσα. Η γνώση χρειάζεται αντισβήτηση, έρευνα, εμπλουτισμό και επικαιροποίηση. Και η πληροφορία χρειάζεται οργάνωση και διάδοση και η εκπαίδευση εδώ καλείται να παίξει έναν επικεντικό ρόλο. Πιστεύω επομένως πως η τόπη μνήμης είναι ένα πολλαυλό εργαλείο, πρόσφορο ακόμα όχι μόνο στην ιστορική μελέτη και τα πολύ πλούσια συμπεράσματα, αλλά και στη βιοσημότητα της ίδιας της μνήμης, αλλά και τον μέσο με τα οποία αυτή επικελείται. Συγχρόνως όμως το έργο στο δημόσιο χώρο διατελεί έναν βίο. Έχει ταυτότητα, οντότητα, άθη, τιμές και πληγές. Χρειάζεται επομένως τη συντήρησή του. Το κράτησα για το τέλος, αλλά πραγματικά θεωρώ κορυφαία τη συμβολή της συντήρησης ως μέσο όχι μόνο διατήρησης, αλλά και τετμηρίωσης. Κάτσουμε ένα παράδειγμα από τη χάνη βιωματικό. Παρακολουθώ λίγο πίσω, το 2002, όταν για πρώτη φορά συνέβη η συντήρηση του Ανδριάτα Τιτώδερου Κολοκοτρώνη στην Αθήνα. Στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού προγράμματος για την απλώς την αμνημία. Σχεδόν έναν αιώνα μετά την ανέγερση του είχαμε την ευκαιρία να ανέβουμε στο ύψος του ήρωα και να καταγράψουμε λεπτομέρειες μη ορατές στο θεατή, όπως λεπτομέρειες της λεπτικής, αλλά και υπογραφές και επικραφές που σας έδειξα και στην αρχή. Η μέχρι τότε ιστορική τεκμηρίωση που στηριζόταν λοιπόν στη βιβλιογραφία είχε ήδη εμπλουτιστεί στο πεδίο πάνω στη σκαλωσιά. Η ενδελαιχής παρατήρηση του Θανάση Καραπότης ως εγκλητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης έδωσε νέα πνοή στην έρευνα, καθώς στο πίσω μέρος της κεφαλής του ολόγλυφου ήρωα εντόξε μια εγχάρακτη επιγραφή, δυσδιάκριτη και βγήκε εκ μαγείο για να μπορέσουμε να δυναγρύνουμε το αποτύπωμα που έλεγε παρά την θέληση του σόχου κολοκοτρώνιμου, που θα αναφόρεσε την περικεφαλαία. Το έβρημα αυτό, η άποψη του καλλιτέχνη σημειωμένη πάνω στο έργο, πέρα από το ότι αποτελεί μοναδική περίπτωση, δημιούργησε ένα μεγάλο ερεμνητικό ερέθισμα. Ενώ η ομάδα της συντήρησης εκτένιζε στην τριολεξία την επιφάνεια του Ανδριαντά, μήπως βρήκε κάτι άλλο, είχα την τύχη να συμμετέχω σε αυτήν την ομάδα και ανέλαβα με ενθουσιασμό την ιδιότυπη αυτή εξυγχνίαση περιπλανόμενες σταχνάρια του σόχου, στην Τίνο, στο Νάφλιο, στην Αθήνα, αλλά και στο εξωτερικό. Εντόπισα και ακολούθησα τη χορηγία αυτή και χρονική διαδρομή της φιλοτέθνησης μέσα από αρχεία, βιβλιοθήκες, ιδρύματα και το ιστορικό βέβαια δεν σταμάτησε στον Ανδριαντά της Αθήνας ούτε μόνο στη φιλοτέθνηση του. Το σημαντικό ήταν ότι όντως ο γλύπτης ήθελε τον ήρωά του ασκεπή χωρίς την περικεφαλαία και έτσι τον εξέθεσε κιόλας, αυτή ήταν η προτίμησή του και είχε επιχειρήματα γι' αυτό, προτιμούσε να θένεται το ωραίο κρανίο και θερούσε κιόλας και την περικεφαλαία κάτι ξένο με τα ελληνικά στοιχεία. Συνεχίστηκε λοιπόν η έρευνα και στο Ναύπλιο, στον άλλο Ανδριαντά μετά από πρόσκληση του Δημοναυπλίου και έγινε μάλιστα και η σύγκριση, μεταξύ του σύγκριση να διαπιστωθούν ομοιότητες και διαφορές στα σημεία. Και βέβαια ελετήθηκαν όλα τα σχετικά χωροθέτηση, τοποθέτηση, αποκαλυπτήρια που δεν έγιναν ποτέ, αυτό όμως πραγματικά κερδίσαμε αυτή την έρευνα, ήταν η γνωριμία με τη φιλογερή και ενθουσιώδη προσωπικότητα, θυσιογνωμία του Γλύπτη Λάζαρου Ψόχου, ενός αληθινού, επίμονου καλλιτέχνη και ένθρωμου πατριώτη. Αν εγώ πεπάτησα σταχνάρια του Γλύπτη, εκείνος πεπάτησε σταχνάρια του Γολοκοτρώνη. Εμπνεύστηκε από αυτόν, αυτίστηκε ως αγωνιστής της ελευθερίας, σε σημείο που αυτοπαρουσιάστηκε στο ανάλημο της βάσης. Εδώ τον βλέπετε, η μορφή του να κρατά τον λάβαρο. Και βέβαια υπάρχει και πάρα πολύ διακριτικά η επίγραφη Σόχος. Το πλήρες αυτό ιστορικό είχε δημοσιοποιηθεί στον Τύπο σε δύο ημερίδες και σε παρουσιάσεις μέχρι πρότεινο σε πανεπιστημιακά αμφιτεύρα. Σκέφτομαι λοιπόν την Γολοκοτρώνη για αυτή την περίπτωση. Πόσο υποφελής για την έρευνα υπήρχε η συγκρία στο πεδίο, πόσο το ίδιο το πρόγραμμα προήχα για τη διεπιστημονική προσέγγιση και πόσο η απήχηση είχε στον κόσμο, που συναισθάνθηκε το έρεγγο, την ανάγκη συντηρήσεις για διαδικασίας την οποία δεν ήταν τότε μαθειμένος, τον ίδιο τον εικονιζόμενο ήρωα στρατηγό Θεόδωρο Κολοκοτρώνη με η χωρίς Περκεφαλαία, αλλά και τον γλύπτη Λάζαρο Σόχο. Σας ευχαριστώ λοιπόν θεμά για την υπομονή σας και για την ευκαιρία να μοιραστώ μαζί σας σκέψεις και βιόμορφα γύρω από τη μιλέτη της δημόσιας γλυπτικής. Εύχομαι ολόξυχα και σύντομα τον πανελλαδικό χαρακτήρα των τόπων μνήμης και την αξιοποίησή τους πρώτων αφοράς και καταγραφής σε παρόμοιες θεματικές. Και το σημαίνω ορμόμενοι από την έρευνα που εχωνώ αυτό την καιρό στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας με τον συνάδελφο Μιχάλη Γεωχάλα και τον πανελλαδικό υπεύθυνο τον Δημήτρη Παυλόπουλο και υπό φορά τα ταφικά μνημεία των αγωνιστών στο Πατοκιμητήριο, ένα πρόγραμμα εντοπισμού και τεκμηρίωσης της ταφικής γλυπτικής που έχει πάρα πολλά κοινά με το συγκεκριμένο πρόγραμμα του Κέννη και αναμένει και αυτό αντίστοιχα να εφαρμοτιθεί στο ψηφιακό περι Σας ευχαριστώ πάρα πολύ Εμείς σας ευχαριστούμε πάρα πολύ κυρία Ντονοπούνου για την πολύ πλούσια και πάρα πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίασή σας Πολλά από αυτά που παρουσιάσατε υπάρχουν έτσι και αλλιώς μέσα σε αυτή την βάση και για μας ήταν μια πολύ ωραία περιπέτεια αυτή η αναζήτηση των διαδρομών και των γλυπτών του Σόχου για παράδειγμα που είναι μια εξαιρετική περίπτωση γιατί είχε έρθει και πολέμησε και όλα στο 97 δηλαδή είχε κάνει πράξη αυτό τον πατριωτισμό αλλά και βέβαια η αναφορά στον Κολοκοτρώνη νομίζω ότι είναι η κατάλληλη γέφυρα για τον επόμενο ομιλητή που πάμε πια από την δημόσια γλυπτική στην δημόσια ιστορία σε αυτό το ευρύ πεδίο που περιλαμβάνει και αυτούς τους τόπους μνήμης. Μαζί μας είναι ο συνάδελφος ο κ. Χάρης Αθανασιάδης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων διευθυντής του μεταπτυχιακού προγράμματος δημόσια ιστορία στο ελληνικό ανοιχτό πανεπιστήμιο ο οποίος θα μιλήσει σταχνάρια θα μας πει μάλλον διαβάζω τον τίτλο του σταχνάρια του Κολοκοτρώνη η τόπη μνήμης ως δημόσια ιστορία. Κι άλλος Κολοκοτρώνης κ. Αθανασιάδη σας ευχαριστώ πάρα πολύ που είσαστε εδώ σήμερα μαζί μας. Εγώ ευχαριστώ αγαπητή Χριστίνα καλησπέρα σε όλους και όλες είναι χαρά μου να βρίσκομαι μαζί σας. Η τόπη μνήμης και ειδικότερα οι συνειδητές υλικές εγγραφές της μνήμης όπως οι πρωτομές, οι ανδρυάνδες ή τα ηρώα εμπεριέχουν ασφαλώς το βλέμμα μιας κοινωνίας για το παρελθόν της. Στη νεοτερικότητα, πολιτεία και κοινωνία κάθε εποχής, καλούνται να αποτιμήσουν ποια γεγονότα, ποια πρόσωπα, ποιες ερμηνίες συνακόλουθα για το εθνικό και το κοινωνικό ενδεχομένος παρελθόν θεωρούν άξια να χαρακτούν στα σώματα των πόλεων και όχι εγώ βέβαια μόνο στον πόλεο. Και ενώ σω αυτές οι υλικές εγγραφές μιλάνε, ενώ σω μιλάνε, ενώ σω αφηγούνται κάτι για το παρελθόν στο ευρύ κοινό, ασφαλώς και λειτουργούν ως δημόσια ιστορία. Πόσο όμως συντονίζεται το βλέμμα του αποδέκτη με το βλέμμα του παραγωγού ενός τόπου μνήμης, αναδύονται άραγε εκτός από τις εμπρόθετες κυρίακες εγγάλες μήπως ανταγωνιστικές ή αποκλήμουσες αναγνώσεις. Πώς σχετίζονται όλες αυτές οι διακλειπές αναγνώσεις και οι διακλειπές νοηματοδοτήσεις του παρελθόντος με τη συγκρότηση διαφορετικών συλλογικών ανταγωνιστικών αναγνώσεων. Πώς σχετίζονται όλες αυτές οι διακλειπές αναγνώσεις και οι διακλειπές νοηματοδοτήσεις του παρελθόντος με τη συγκρότηση διαφορετικών συλλογικών ανταγωνιστικών αναγνώσεων. Πώς σχετίζονται όλες αυτές οι διακλειπές αναγνώσεις και οι διακλειπές νοηματοδοτήσεις του παρελθόντος με τη συγκρότηση διαφορετικών συλλογικών ταυτότητων στο εικάστο τε παρόν. Σε μια πρόσφατη αντιπαράθηση στη Βουλή την προηγούμενη μόλις εβδομάδα ένα από τα επιφανείς τελέχη της αξιωματικής αντιποήτευσης επανέλαβε με τον δικό του κάπως συδυάζοντα τρόπο την οποία διεκδικούν ακόμα κάμποσες από τις συνισθώσες της ελληνικής αριστεράς. Υπάρχει από τη μια η παράταξη των κολοκοτρονέων του Βελουχιώτη και του Πολιτεχνίου, είπε, και από την άλλη η παράταξη των Κοτσαμπάσιδων, των Τσολάκογλου και των Χουνδικών. Τα δύο αυτά στρατόπεδα συγκρούνται από την επανάσταση του 1821 μέχρι σήμερα. Στον Βελουχιώτη και στην εξέγερση του Πολιτεχνίου μπορούμε ασφαλώς να διακρίνουμε εύκολα το ιστορικό και το μνημονικό αποτύπωμα της αριστεράς. Στους κολοκοτρονέους, όμως, δεν είναι τόσο προφανές. Διότι ο επιφανές θεός όλων τους, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, αναδείχθηκε νωρίς ως το κοινά αποδεκτό πρόσωπο του έθνους, η ήρεμη δύναμη που μας ενώνει όλους. Αυτή άλλωστε την εικόνα αποτύπωσε ο γλύπτης Λάζαρος Σόκος στον πιο εμβληματικό, ίσως, Ανδριάντα της Αθήνας. Ένας στιβαρός γέρος του Μωριά, συγκρατώντας τίχος την ελάχιστη προσπάθεια το ρομαλέο αλογό του, δείχνει με το δεξί του χέρι το δρόμο τον καλό και με ένα γύρισμα του κεφαλίου καλεί το λαόξο πίσω του. Ο έφυπος Κολοκοτρώνης της Παλαιάς Βουλής είναι σίγουρα ο πατέρας του έθνους. Αναγύρθηκε άλλωστε, όπως μας είπε πριν οι συνομιλούσαν, αναγύρθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, το 1904, όταν ο ελληνικός εθνικισμός, θυμίζω, βρισκόταν στο αποκορύφωμά του, ενώ οι παλαιές αντιμαχίες της Επανάστασης είχαν πλέον χαθεί στη σκόνη του χρόνου. Τρία χρόνια νωρίτερα τα μεγαλοπρεπή εγγένια του δίδυμου Ανδριάντα του στο Ναύπλιο αξιοποιήθηκαν από τον βασιλέα Γεώργιο για εθνικούς στόχους και ταυτόχρονα για νομιμοποιητικούς της δυναστίας του στόχους. Να τονωθεί εκ νέου το εθνικό φρόνιμα που είχε τσαλακωθεί με την τροπιαστική ήτα του 1897, να θερμανθεί ξανά το αλληλπρωτικό όραμα με την εμβάπτισή του στο ένδοξο 21 και να προβληθεί ο διάδοκος Κωνσταντίνος ως αρχιστράτηγος αντάξειος του γέρο. Αναδεικνύονται πολύ ωραία όλα αυτά στον ιστότοπο που σήμερα παρουσιάζεται. Στις 6 έχουμε τα επιμελημένες εγγραφές που υπάρχουν εκεί για τον Κολοκοτρώνη, τις οποίες όπως ήδη καταλάβατε επέλεξα ως μελέτη περίπτωσης, προκειμένου να δω ευρύτερα εάν και κατά πόσο ο ιστότοπος βοηθάει να παραχθούν μελέτες που να σχετίζονται με τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος, με τις προσλήψεις και τις νοηματοδοκτήσεις του. Μελέτες δηλαδή που μπορούν να ενταχθούν σε αυτή τη μεγάλη ομπρέλα που πλέον ονομάζουν δημόσια ιστορία. Προτρέχω λέγοντας πως ναι, συνισφέρει καθοριστικά. Προσφέρει μια έγκυρη έδραση και υποδεικνύει εμέσως εξαιρετικά ενδιαφέροντες προσανατορισμούς. Και ακριβώς γι' αυτό αξίζει βεβαίως να επικταθεί σε άλλες πόλεις πέραν τον 6 που ήδη έχει καλύψει. Επιστρέφω στο θέμα μου. Πατέρας του έθνους λοιπόν ο αγέροχος έφυπος της παλαιάς βουλής. Άλλος όμως, εντελώς άλλος, υπήρξε ο Κολοκοτρώνης της Αριστεράς. Αυτός γεννήθηκε αργότερα μέσα στα ζόρικα της κατοχής και σαν έτοιμος από καιρό ζώστηκε γρήγορα τα φυσεκλίκια του Βελοχιώτη. Από την πολυκείμαντη ζωή του ήρωα η εαμική Αριστερά φώτισε δύο μόνο στιγμές αφήνοντας όλες τις άλλες στο ημίθος. Τον παλιό κλέφτη καταρχάς που προσχώρησε στον αγώνα και ως επαναστάτης ενέπνευσε και ξεσήκωσε τους χωρικούς, τους πολλούς δηλαδή, τους άνθρωπους του λαού δηλαδή. Οι αντάρτες του Ελλάς είναι τα παλικάρια του Κολοκοτρώνη και του Καραϊσκάκη έλεγε ο Γιάννης Ζεύγος. Το σκληρό τιμωρό των προσκυνημένων αφετέρων. Όταν η επανάσταση κινδύνεψε από την επέλασση του Ιμπραήμ και το είδος εκείνο πλήθαινε επικίνδυνα. Φωτιά και τσεκούρι και τα γνωστά. Τέτοια παραδειγματική τιμωρία δεν θα ταιριάζε άραγε στους δοσίλωγους των καιρών μας έλεγαν και ξανάλεγαν με τρόπους πολλούς τα στελέχη του ΕΑΜ στην περίοδο της κατοχής. Εξοβελίζεται ασφαλώς από το λόγο της ιαμικής αριστεράς ο πρόημος μισητός κλέφτης του 1806, αυτός που χάλασε τα Βέρβενα. Εξοβελίζεται και ο ίστερος παρακοιμόμενος του Όθωνα, ολόκληρη η τελευταία δεκαετία της ζωής του γεύου. Ατέρια στα όλα αυτά και κάμποσα άλλα με τις ανάγκες της αντίστασης. Μνημονεύεται κάποιες φορές, αλλά μάλλον αμφιθυμικά, ο συνετός Κολοκοτρώνης, αυτός που απέτρεψε με τον κύρος του τη σφαγή των Προκρήτων τον Ιούλιο του 1821 στη μαχήτικη κορύφωση της Επανάστασης. Έπρεπε ή δεν έπρεπε να συγκρατήσει τους εξαγερμένους που απαιτούσαν το σκότωμα των τυράνων των Προκρήτων, δηλαδή. Μήπως παρότι λαϊκός ηγέτης εμπόδισε τότε την πλήρια απελευθέρωση του λαού. Αν αναζητούσαμε έναν Κολοκοτρώνεϊκο τόπο μνήμης της αριστεράς, δεν θα το βρίσκαμε στους αμβριάντες και τις πρωτομές του ήρωα που κοσμούν και νοηματοδοτούν τις πόλεις μας. Δεν θα τον βρούμε συνεπώς ούτε ως εγγραφή στον ειστότοπο, παρά μονάχα κρυμμένο στη βιβλιογραφία των συνοδευτικών κειμένων. Εκεί θα τον βρούμε. Ως τόπο μνήμης του αριστερού 21 λειτουργούν μάλλον ορισμένες φωτογραφίες που κάθε 25 Μαρτίου αναπαράγονται πλέον στα κοινωνικά δίκτυα, όπως εκείνη για παράδειγμα με τον Γιάννη Ζεύγο να μιλάει στο Συμβούλιο των Χωρισχάδων τον Μάιο του 1944 στο αποκορύφωμα δηλαδή της ισχύος του ΕΑΜ και με φόντο τα πορτρέτα του Κολοκοτρώνη και του Μιαούλη. Παρόμοια λειτουργούν οι δεκάδες αφήσεις του ΕΑΜ και τα αντάρτικα τραγούδια που τόμηζαν επίμονα τις αναλογίες της ΕΑΜικής Αντίστασης με το ένδοξο 21. Αντάρτης, πλεύτης, παλικάρη, πάντα είναι ο ίδιος ο λαός κλπ. Αλλά το προδομένο όπως το έβλεπαν 21. Εμείς είμαστε διακίνησαν αυτοί που θα το ολοκληρώσουν. Στο άλλο άκρο του πολιτικού φάσματος τώρα η δεξιά φιλοτέχνησε τον δικό της Κολοκοτρώνη αμέσως μετά τον εμφύλιο. Άρα η μετεμφυλιακή δεξιά. Η οπτική της αποτυπώνεται νομίζω περισσότερο από κάθε άλλο στον Αμβριάντα της Τρύπολης. Υπάρχει στον ιστότοκο αυτός. Αποτυπώνεται εκεί διότι σε αυτόν τον Κολοκοτρώνη αναδίεται με όλη του την ένταση ο σκληρός πολέμαρχος του έθνους. Τραβά απότομα με το αριστερό του χέρι τα χαλινάρια αναγκάζοντας το άλογο να ανασυκωθεί χλιμητρίζοντας ενώ την ίδια στιγμή το υψωμένο στο δεξί του γιαταγάνη φανερώνει πως η επίθεση επίκεται. Παρακολουθούμε άραγε την τελική έφοδο στην Τρυπολητσά. Τότε που όπως ο ίδιος υπαγόρεψε στον Τερτσέτη το άλογό μου από τα τείχη έως τα σαράγια δεν επάτησε γη. Το ασχέριο που ήταν μέσα το ελληνικό έκοβε και σκότωνε Τούρκους από Παρασκευή ως Κυριακή γυναίκες παιδιά και άντρες 32.000. Όσοι παθιάζονται ακόμη με τις εθνικές διενέξεις και ονειρεύονται ίσως σύγχρονες εξορμήσεις στην Ανατολή αυτόν τον κολοκοτρώνει ανασύρου. Ο Ανδριάντας της Τρύπολης έργο του Φώτη Σακελλαρίου δρομολογήθηκε μας λέει ο ιστότοπος το 1952 και κατασκευάστηκε το 1966 για να στηθεί τελικώς το 1971 στο Ιοβιλέο της Επανάστασης άρα και στο πιο βαθύ σκοτάδι της Κούντας. Όχι άρα συνέπεση να βρίσκεται στο πιο βαθύ σκοτάδι της Κούντας. Για τους απαίδευτους μάλιστα κυβερνώντες εκείνης της εποχής ο κολοκοτρώνει συμβόλιζε και κάτι επιπλέον. Τον στρατιωτικό που έσωζε το έθνος κάθε που το χαντάκωναν οι διεφθαρμένοι πολιτικοί με την ανικανότητα και τη φαυλότητά τους. Αυτό άλλωστε διατείνονταν πως έπραταν και οι ίδιοι οι συνταγματάχες. Έσωζαν το έθνος από τους κοινοβουλευτικούς και από τον επάρατο ομουνισμό. Δεν είναι ωστόσο μόνο οι εθνικοί, η ενία εθνική, ούτε μόνο οι αντίπαλες πολιτικές ταυτότητες που αναφέρονται με τους δικούς της τρόπους η κάθε μια στη μορφή του κολοκοτρώνου. Στους μεταμοντέρους καιρούς που πλέον ζούμε θα αντλήσουν κάτι από αυτόν μέσα από ιδιόμορφες διαδρομές και άλλες ταυτότητες, πιο προσωπικές και πιο αισθητικές. Η γλυκερία Μπασδέκη, για παράδειγμα, θα κυκλοφορήσει μια πολιτική της συλλογή η Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, παίζοντας περίτεχνα με τη σταυτότη της φύλου, εφόσον η ηρωρίδα της ήτανε, μας γράφει, μιας άλλης ομορφιάς ευτιναι εκλέφτηκα. Ένας γραφιτάς πάλι το 2013 θα οπλήσει τον γέρο με αναμμένη μολότοφ στο σχήμα του Ευρώ, ενώ ένας Έλληνας ράπερ αφρικανικής καταγωγής θα μας συστηθεί ως νέγρος του Μωριά. Η Ποπαγάνδα, άλλωστε, ο πιο στοχαστικός από τους Ποπιστότοπους ή ο πιο στοχαστικά Ποπιστότοπος, διάλεξε για λογότυπό της μια γραμμική γραφιστικά θερετική απόδοση του έφυπου ήρωα. Αλλάζοντας το πλαίσιο του σημαίνοντος, αλλάζει και το σημανόμενο. Η πόλη περιέχει το παρελθόν της όπως μια παλάμη στις γραμμές της. Και οι νέοι μας, όπως οι παλές χειρομάντισσες, διαβάζουν πάντοτε αυτά που τους σκένε. Στις ΠΟΠ εκδοχές του, ο δείκτης του Κολοκοτρώνη δεν δείχνει απαραίτητος την εθνική ελευθερία. Δεν δείχνει κατ' ανάγκη την Ανατολή. Δεν δείχνει οπωσδήποτε τη χειραφέτηση του λαού. Μπορεί να δείχνει κάτι άλλο ή μάλλον κάποια άλλα, πολύ λιγότερο συλλογικά. Τον Ιούλιο του 2019, δέκα μοτοσυκλέτηστές στάθηκαν στο ραμοβούνι της Μεσσινίας, στην πλαγιά όπου γεννήθηκε ο γέρος του Μουριά. Δεν άφησαν στιγμή της σέλεστος. Έσβησαν μόνο τις μηχανές και σήκωσαν το βλέμμα στον Μπρούτζινο Καβαλάρι, έργο του πατρινού Ευστάθειου Λεωντή αυτός, που στήθηκε εκεί μόλις τον Αύγουστο του 2007. Πλήρωσαν οι Μοραϊτές της Θεσσαλονίκης, θέλοντας διά του επιφανούς συντοπίτη τους, να συντηρήσουν φαντασιακά μια τοπική ταυτότητα που όλο και ξεμάκραινε. Αλλά όχι, αυτός δεν ήταν σίγουρα ο στρατηγός της Μουρις. Δεν ήταν σίγουρα ο πολέμαρχος της Τρίπονης. Βρώμικος και παθιασμένος, με τα χέρια του ανοιχτά και αχαλίνωτο το μεταλλικό του άτι, κατάμεσής του πουθενά, αυτός ο Τσόπερ Καβαλάρης κάλπαζε άγρια προς μια ελευθερία καταφανώς ατομική. Αυτός ήταν σίγουρα ο διπός τους Κολοκοτρώνης. Ήρθαν άλλωστε από μακριά να τον δουν και έμειναν κάμποσο εκεί πριν χαθούν ξανά στην στροφή του δρόμου. Ασφαλώς και ήμουν μαζί τους. Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας. Ευχαριστούμε πολύ για αυτό το περιδιάβασμα στους Κολοκοτρώνιδες, κύριε Θεμασιάδη. Θέλω να πω ότι μπορούν να καταγράφονται ερωτήσεις, γιατί στο τέλος μπορούμε να κάνουμε, νομίζω, μια συζήτηση. Ευχαριστούμε πολύ, κύριε Θεμασιάδη, για την χνηλάτιση των Κολοκοτρώνιδων. Και τώρα θα περάσουμε στα μέλη της ερευνητικής ομάδας. Καταρχάς στην Κυριακή Παπαθανασσοπούλου, διδάκτωρα του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντίου Πανεπιστημίου, και την κυρία Έφη Παύλο Γεωργάτου, υποψήφια διδάκτωρα, αλλά είμαι σίγουρη και σύντομα διδάκτωρα του ίδιου Τμήματος, οι οποίες θα παρουσιάσουν, θα μιλήσουν κυρίως για το Μεσολόγγι και με παράδειγμα τον κήπο των Ηρώων, ένας τόπος μνήμης και έρευνας στο Μεσολόγγι. Οπότε, παρακαλώ, Κυριακή, μάλλον εσύ θα ξεκινήσεις, δεν ξέρω πώς το έχετε κανονίσει. Καλησπέρα κι από εμένα, ως μέλος της ερευνητικής ομάδας, να ευχαριστήσω το Κέντρο Έρευνας Νεότερες και Συγχρονιστωρίες και την υπεύθυνη του προγράμματος μας, κ. Χριστίνα Κουλούρη, καθώς και το Ίδρυμα της Βουλής. Ξεκινάω. Το βλέπουμε? Ωραία. Αντικείμενα τους παρουσιασμούς… Όχι, δεν το βλέπουμε ακόμη. Πρέπει να ανοίξεις την παρουσίαση. Τι να θα ανοίξω… Λίγη υπομονή. Στόψε. Στόψε. Θα το ξανακάνω. Τώρα. Τι βλέπουμε? Τώρα μπορείς να ξεκινήσεις. Ωραία, με συγχωρείτε. Αντικείμενα τους παρουσιασμούς είναι η μελέτη του Κύπου των Ιερών στο Μεσολόγγι, ως τόπου μνήμης της ελληνικής επανάστασης. Η ευρύτητα του ορισμού πρέπει να κατηγορηποιηθεί ως τρόπος μνήμης σε κάθε πολιτισμικό φαινόμενο, το οποίο μία κοινωνία το συνδέει με το παρελθόν της και με την εθνική ταυτότητα. Όπως αναφέρει ο Νορά… Συγγνώμη, αλλά δεν αλλάζει το… Ωραία. Εντάξει. Όπως επισμένει ο Νορά, εφευρίσκουμε μνημονικούς τόπους. Οι άνθρωποι διαπραγματεύονται και σχετίζονται με το συλλογικό παρελθόν τους. Οικοδομούν τόπους μνήμης, αναπαριστούν και επιτελούν αυτό το παρελθόν. Οι τόποι μνήμης, μαζί με άλλες πολιτισμικές πρακτικές, συγκροτούν τη συλλογική μνήμη και είναι διαφέρον ο τρόπος διάδοσης και αναπαραγωγής αυτών των μνημονικών τόπων. Στην έρευνά μας, τα μνημεία δεν αντιμετωπίζονται όσο απλά καλλιτεχνικά δημιουργήματα που κοσμούν έναν υπαίθιο χώρο, αλλά όσο αφηγηματικές πρακτικές που τροφοδοτούν τη συλλογική μνήμη και αναδεικνύουν το σύνολο των αναμνήσεων που έχει επιλέξει να μοιράζεται μια κοινωνία. Η ανέγευση ενός μνημείου είναι ένδειξη της αναγνώρισης του αποικονιζόμενου προσώπου και είναι ιστορικά σημαντικό και δηλώνει όχι μόνο ότι έχει κατακτήσει μια θέση στο πάνθεν των ηρών. Εξετάζοντας, λοιπόν, τα δημόσια μνημεία στον κήπο των ηρών, μας ενδιαφέρει να ανακαλύψουμε και τις πολιτικές της μνήμης, τις συνθήκες, δηλαδή, κάτω από τις οποίες αποφασίστηκε η ανέγευση κάθε μνημείου. Εξετάζονται οι σχέσεις μεταξύ του κράτους και των τοπικών αρχών και οι διαπραγματεύσεις μεταξύ κρατικών και ιδιωτικών φορέων, οι επιτώσεις, οι πρεσβείες και οι ξένες αντιπροσωπίες και οι τοπικοί σύλλογοι. Μας ενδιαφέρει ποιος αποφάσισε για την ανέγευση του κάθε μνημείου και ποιος το χρηματοδότησε. Επίσης, εξετάζομαι σε ποια θέση είναι τοποθετημένο μέσα στον κήπο και, επιπρόσθετα, αν αποτελεί κέντρο μνημονικών τελετών, γιατί, όπως αναφέρει ο Κόνερθον, βασική λειτουργία των μνημονικών τελετών είναι η μετάδοση της πολιτισμικής μνήμης και η συνδρότηση της ταυτότητας. Ο κήπος των Ηρώων βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του Μεσολογίου και αποτελεί ένα μνημιακό σύνολο από κλειπτά που αναγέργθηκαν προς θυμήν όσων αγωνίστηκαν και πέθαναν στο Μεσολόγι κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Το μνημιακό σύνολο αποτελείται από 63 μνημία, που τοποθετήθηκαν από το 1838 έως το 2014. Με τη βοήθεια του σχεδιαστή της σελίδας μας κύριο Σταματίου καταφέραμε να αποτυπώσουμε την ακριβή θέση των 49 μνημίων και των 14 σταυρών. Τα μνημία τα διακρίναμε σε προτομές και ανδρυάντες όταν πρόκειται για προσωποποιημένη μνήμη και σε ηρωα και στήλες όταν αναφέρονται σε σύνολο αγωνιστών που συμμετείχνουν και πέθανα στους λιουργίες και την έξοδο του Μεσολογίου. Για όσα από αυτά καταφέραμε να επιβεβαιώσουμε τον χρόνο κατασκευής ή αποκαλυπτηρίων τους μέσα από έρευνα στα αρχεία, στον τύπο, στα ενεπίγραφα στοιχεία, η κατανομή του στον ιστορικό άξονα είναι ως εξής. Τρία μνημία γύρονται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, 7 την περίοδο 1900 με 1929, 11 την περίοδο 1930-1940, 5 την περίοδο 1940-1970 και 2 την περίοδο 1970-1980 και 11 την περίοδο 1990-2014. Η πυκνότητα της ανέγερσης των μνημίων ήταν την ιδιαίτερα μεγάλη κατά τη διάρκεια της πολύθωνις δημαρχίας του Χρήστο Ευαγγελάτου, που θα σας μιλήσω παρακάτω ή έχθει. Καθόλου την περίοδο της ανέγερσης των μνημίων, πολύ καταξιωμένοι γλύτες της περίοδου του Μεσοπολέμου ανέλεγαν τη φιλοτέχνησή τους, όπως ο Μπονάνος, ο Βιτάλης, η Στεφάνου και ο Σόχος. Η ιδέα να ανεγερθεί στο νοσολόγγιο μνημείο για όσους αγωνίστηκαν και πέθαναν, ανήκει στον κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος στις 14 Μαΐου του 1829 εξέδωσε την απόφαση 12-14-49, με την οποία όριζε πως έπρεπε να περισσελέξουν τα όρθα των αγωνιστών και να τα εναποθέσουν σε μνημείο. Η απόφαση έχει αναπαραχεί σε χάρρευτη πλάκα μέσα στον κύπο των Ιωάννων. Τέλεις του 1829 προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με την υποβολή σχεδίων και την ανέγερση σε μνημείου. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το θέμα της ανέγερσης του μνημείου στον Μεσολόγγιο καθυστέρησε, μέχρι την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Όθωνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έξοδος του Μεσολογγίου, όταν συνέβη, είχε συγκλονήσει το βαβαρικό δυναστικό περιβάλλον και ο ίδιος Ολοδοβίκος, σε ένα πήμα του, είχε μετασχηματίσει την ήτα σε νίκη. Σε όλη την Ευρώπη, ο μαζικός ηρωικός θάνατος ανέδειξε το Μεσολόγγι σε ένα τόπο μνήμης που συμβόλησε τον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία και ήταν καταλήτης του φιλιαλληνικού κινήματος. Το 1857 αποφασίστηκε η συγκέντρωση των οσθών των αγωνιστών και η μεταφορά τους στο ναό του Αγίου Παντελεήματος. Παράλληλα, είχαν ξεκινήσει και η προεργασία για την κατασκευή του τύμπου για τα οσθά των αγωνιστών και είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τη μεταφορά στο Μεσολόγγι της κόρης της Ελλάδας. Του ταφικού μνημείου για τον Μάρκο Μπότζερυ που είχε φιλοτεχνήσει ο γνωστός Γάλλος, γλύπτης Δαβίντε Ζεν του 1827. Στις 18 Κοβρύου του 1838, με την παρουσία του Όφωνα και της Αμαλίας, έγινε η λειτουργία στο ναό του Αγίου Παντελεήματος και πραγματοποιήθηκε συμβολική ανικομιδίτα οσθών των πεσόντων με επίσημη υποπή και ανακοθέτησή τους στον τύμπου, καθώς ταυτόχρονα έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Τάφου Μπότζερυ. Έτσι με αυτά τα δύο μνημεία τον Τίβο και το ταφικό μνημείο του Μάρτου Μπότζερυ δημιουργήθηκε ο κεντρικός πυρήνες του ηρώου μέσα στον κήπο, όπου η τοπική μνήμη συνδέθηκε με την εθνική. Οι πεσόδες του Μεσολογείου μαζί με τον εθνικό ήρωα, που η φήμη του ήταν μεγάλη ιδιαίτερα στους ελληνικούς κύκλους λόγω και του πρόοδου θανάτου του, συγκροτούσαν την εθνική μνήμη. Παράλληλα δόθηκε η εντολή να αναγερθεί το πέτρινο τείχος επί της γραμμής της παλιάς οχύρωσης. Το 1858 η εγκαταλειμμένη έκταση γύρω από τον Τίμπο και το μνημείο άρχισαν να δημιουργούν έτσι σε κήπο. Η δεντροφή τεψίτου έγινε με δεντρύλια κι άνθι που έστειλε η Αμαλία και ο Όχωνας από την Αθήνα, οι οποίοι δώρησαν και το μαρμάρινο λιοντάρι που τοποθετήθηκε πάνω στον Τίμπο και τότε πήρε την ονομασία του κήπος των Ηρώων. Αργότερα τοποθετήθηκε μαρμάρινη πλάκα με το εγχάρακτο επίγραμμα σε αρχαϊκή γραφή, πιθανόν του καθηγητή Πανεπιστημίου Δημήτρη Σεμιτέλη. Στον κήπο των Ηρώων τα μημεία που είναι αφιερωμένες στους μεσολογίτες αγωνιστές όπως του προεστού και στρατιωτικού Ρατζηκόσκα, του φρουρού Μήτρου Δεληγιόργη και του ήρωα Μάρτυρα Καψάλι που πυρπολήθηκε με τα γυμναικόπαιδα στην Πυρηταγοθήκη αποτελούν τους τοπικούς ήρωες. Εκτός του Καψάλι, η ανέγερση των άλλων ήταν ιδιωτικές πρωτογλίες των συγγενών. Το πάνθεν βέβαιο του μεσολογίου συμπληρώνται και από άλλες μνημονικές κοινότητες αγωνιστών που συμμετείχαν και πέθαναν στην πολιορκία και στην έξοδο του μεσολογίου. Μία τέτοια περίπτωση είναι οι κλέφτες και η ερματολή του Ζιγού, μακρύς οικογένειες Δόβα και Τσερπέλη. Το ριχάλκινο μνημείο του Πέτρου Δόβα και των ουλαρχικών της οικογένειας ανεκέρθηκε το 1980. Την ανάρλειο φιλιπτική σύνθεση φιλοτέκνει σε ο γλύπτης Καλακαλάς και απεικονίζει τους έξι αδελφούς Δοβαίους παραταγμένους με στραφένα τα κεφάλια προς όλες τις κατευθύνσεις κράτοντας σόπλα. Κεντρική θέση έχει ο αρχηγός Πέτρος Δόβας. Η πρωτοπουλία για την ανέγευση ανήκησε απόγονον του ΒΕΝ που αιτήθηκε στο Υπουργείο Κοινωνικής Προόνιας το 1963 τη σύσταση Ιερανικής Επιτροπής. Τόσο η Νομαρχία των Λοκαρνανίες όσο και η Δημοτική Αρχή του Μεσολογίου ήταν σύμπονες με την ανέγευση του μνημείου και ανεπλάκισαν για την παράδοση του ΕΡΑΝΟ ώστε να συγκεντρωθούν περισσότερα χρήματα. Η Ιερανική Επιτροπή λειτούργησε περίπου επί 14 συνεπτά έτη, ενώ εκταμιεύτηκε και ένα ποσό από τα κρατικά λαχεία. Στο μνημείο της οικογένειας Δόβα είναι χαραγμένη η στίχη του Δημοτικού Τραγουδιού που χαρακτηρίζονταν ως κλέφτηκο. Στις μέρες, όμως, ο Σύλλογος Δοβαίων Ετωλοκαρνανίας συμμετέχει στις γιορτές εξόδουχς στον Κύβο. Εκτός από τους αγωνιστές της Ετωλοκαρνανίας, στο Μεσολόγγι και κατεπέκταση στην Ελληνική Επανάσταση συμμετείχαν και αγωνιστές από πιο απομακρυσμένες κοινότητες, όπως μαρτυρούν τα μεταγινές στερεμονίες. Από την άλλη πλευρά, δεν κατόρθωσε να ολοκληρωθεί το μνημείο για τους Βορειελλαδίτες του Νίκου Κασομούλη το 1966, όπου έγραψε τα στρατιωτικά ενθυμήματα και αντί αυτού υπάρχει μία λιτή εγχάρακτη πέτρινη πλάκα. Από το μνημειακό σύνολο του κοινικού δεν θα μπορούσαν να λύπουν τα μνημεία αφιερωμένα στους κληρικούς, όπως το επισκόπου Ιωσήφ Ρωγών εμβληματική φυσιογνωμή για τους μνησολογίτες, αλλά και με τα γενέστερη πρωτομοί του μετέπειτα Καλόγυρου Ζούκα, που αναγνωρίστηκε αργότερα ως ήρωας των μνησολογητών. Ένα από τα βασικά υποσύνολα στον κήπο των Ιρών είναι τα μνημεία αφιερωμένα για τους Φιλέλλινες, για τους οποίους θα σας μιλήσει η έργη. Στον κήπο λοιπόν υπάρχουν και 14 σταυροί, οι οποίοι είναι τοποθετημένοι είτε διάσπαρτα είτε ομαδικά για να μνημονευτούν με αυτόν τον λυτό τρόπο οι λιγότερο γνωστοί αγωνιστές. Το μνημιακό σύνολο συμπληρώνεται με την πρωτομή του εθνικού ποιητή Διονύσιου Σολομού, του οποίου το ποιητικό του έργο επνεύστηκε από τα γεγονότα του Μισολόγη. Επίσης υπάρχουν και οι τρεις πρωτομές πολιτικών του Δεληγιώργη, του Ζαφήρου Βάλβε και του Αλέξανδρο Μαυροκορδάτου. Τέλος υπάρχουν μνημία που δεν έχουν άμεση σύνδεση με το 21 όπως το ταφικό μνημίο για τη συμπλήρωση των 60 χρόνων από το θάνατο του ποιητή Δροσύνη. Στον κήπο κατά καιρούς εκκρίθηκαν και άλλα μνημία που τελικά δεν ειλοποιήθηκαν. Όπως το μνημίο του άγνωστο αγωνιστή που πρωτοδιατυπώθηκε η ιδέα τε ώρα το 1930, επίσης το μνημίο των ποιητικών, το μνημίο του δασκάλου των γένους και μνημία για τους Ελβετούς, Πορτογάλους και Δανούς Φιλαέλληνες. Τα αποκαλυτήρια των νέων μνημίων πραγματοποιούνταν συνήθως στην επέτειο της Εξόδου που είχε αναγνωριστεί με βασιλικό διάταγμα από το 1907, ή τις μέρες που οι Μεσολογίτες εορτάζουν τον Άη Σινιώ, ένα λαγωγραφικό έθιμο με ιστορικό, δρισκεπτικό και συμβολικό χαρακτήρι. Στον κήπο των νεοδεωνυρών, κάθε χρόνο, το βράδυ του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων, το Μεσολόγι τιμά την επέτειο της Εξόδου με σειρά εκδηλώσεων. Μετά το Μητροπολητικό Ναό, ακολουθεί πομπί στην πόλη, συνήθως με κοδονοκρουσίες και ακαναμιοβολισμούς, με επικεφαλείς Μεσολογίτες, με φουστανέλες, που κρατούν την εικόνα της Εξόδου. Ενώ το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στοπικές ενδυμασίες ρένι με λουλούδια την πομπί, η οποία καταλήγει στον κήπο των Λαζάρου, και το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στοπικές ενδυμασίες ρένι με λουλούδια την πομπί. Αυτό είναι το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στοπικές ενδυμασίες, η οποία καταλήγει στον κήπο των Λαζάρου, και το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στον κήπο των Λαζάρου, και το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στον κήπο των Λαζάρου. Ενώ το πλήδος που ακολουθεί φορώνται στοπικές ενδυμασίες ρένι με λουλούδια την πομπί, η οποία καταλήγει στον κήπο των Ιρών, όπου μέσα γίνεται αναπαράσταση της αναδύναξης του το καψάλι. Επίσης, το 1950 θεσμοθετήθηκε ο δρόμος στις θυσίες. Οι συμμετέχοντες στο αγώνισμα διανύουν την αντίστροφη πορεία των εξοδητών, δηλαδή ξεκινούν από το μοναστήρι του Άισινιου και καταλήγουν στον κήπο των Ιρών. Όπως έχει αναφέρει και η κυρία Κουλούρη στην πρόσφατη μελέτη της, οι υπομπές, οι αναμνηστήρες τελετές και οι άλλες επιτελεστικές δραστηριότητες με τη συμμετοχή των πολιτών ως βίωμα ή ως θεατές αναπαραστούν του παρελθόν, ενισχύουν τη συλλογική ταυτότητα και μεταβιβάζουν τη μνήμη στις επόμενες γενιές. Αυτό χρόνο όμως αποτελούν και μία ψυχαγωγική δραστηριότητα, μία μορφή ιστορικής προσωμίωσης, να ζούμε την ιστορία, δίχως όμως να στηρούνται του πολιτικού τους περιεχομένου. Κλείνοντας, εκ μέρους της ομάδας, θέλουμε να αναφέρουμε ότι η μελέτη των μνημείων δεν ήταν πάντα εύκολη υπόθεση. Στην έρευνά μας αντιμετωπίσαμε και τις δυσκολίες, λόγω της έλεγχης στοιχείας. Σε αυτή την αναζήτηση ευχαριστούμε θερμά όλους τους ανθρώπους στα κατατόπους γενικά αρχεία, τις βιβλιοθήκες, τους τοπικούς πολιτιστικούς φορείς, καθώς και τους ιδιότητες που μοιράστηκαν μαζί μας στοιχεία και διευκόλυναν το ρευνητικό μας έργο. Ιδιαιτέρως ευχαριστούμε τον προσωπικό και την προισταμένη του ιστορικού αρχείου του Δήμο Αθηνέων, κυρία Ζ. Δενοπούλ, καθώς και τη Μαρία Μπακαδήμα από τα αγάπη του Μεσολογγίου, η οποία ακόμα και μετά το τεράστιο του προγράμματος συνεχίζει να ανταποκρίνεται με μεγάλη προθυμία στα αιτήματά μας. Όπως φαίνεται η σελίδα μας έχει μία δυναμική και το πρόγραμμά μας ευαλπιστεί να δώσει κίνητρα για νέες ερευνητικές αναζητήσεις. Ο λόγος είναι... Ωραία. Στην παρούσα ανακοίνωση θα ιστιάσουμε στους εορτασμούς που τελέστηκαν στο Μεσολόγγι, το 1926 και το 1930, καθώς και στα Μνημεία των Φιλελίνων που ανεγείρονται την περίοδο 1933 μέχρι 1939. Σκοπός μας είναι να αναδείξουμε τις πολιτικές μνήμες που γεννιούνται με αφορμή τα τρία αυτάχρονικά ορόσημα. Ειδικότερα θα εξετάσουμε τους τρόπους που ο εορτασμός της 101η ρίδας από την έξοδο του 1926 εντάχθηκε στις πολιτικές μνήμες ασωρτιωτικών καθεστών του νοσοπολέμου, την πολιτική σημασία που είχε για τον Βενιζέλο η εορτή της 101η ρίδας της συγκρότησης του ελληνικού κράτους του 1930, καθώς και τους πολλαπλούς στόχους που επιτέλεσαν τα αποκαλυπτήρια των Μνημείων των Φιλελίνων λίγο πριν την έκλειξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ο αρχικός προγραμματισμός για τον εορτασμό της 101η ρίδας από την ελληνική επανάσταση του 1921 αναφάλλεται λόγω των εξελίξεων στον μικρυσατικό μέτωπο. Ωστόσο, τοπικοί εορτασμοί περιορισμένης εμβέλειας με την ευκαιρία τοπικών λιωβιλέων πραγματοποιήθηκαν και αποτέλεσαν τις μικρές 101η ρίδες, όπως αναφέρει Χριστίνα Κουλούρη, στο πρόσφατο βιβλίο της Φιλστανέλες και Χλαμίδες. Στο Μεσολόγγι, ο εορτασμός της 101η ρίδας από την έξοδο θα πραγματοποιηθεί το τριήμερα από τις 23 έως 25 Απριλίου 1926. Το επίσημο πρόγραμμα των εορτών είχε καταρτιστεί με ευθύνη της Πολυμελιούς Επιτροπής της 101η ρίδας με πρόεδρο τον Αντιστράτηγο και Υπουργό των Σαρτηωτικών Κωνσταντίνο Νίδερ και αντιπρόεδρο τον Βρίτανη του Πανεπιστημίου Σίμου Μενάρδο. Η Επιτροπή είχε συσταθήμα νομοθετικό διάταγμα στις 30 Δεκεμβρίου 1925. Για τις ανάγκες του εορτασμού, εγκρίθηκε δαπάνι ύψους ενός εκατομμύρια δραγμών από τον προϋπολογισμό του Υπουργείου των Σαρτηωτικών. Ο εορτασμός εντάχθηκε στις πολιτικές μνήμες των σαρτηωτικών καθεστών του Μεσοπολέμου. Την Παρασκευή 23 Απριλίου, πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις παράλληλα και στην Αθήνα και στο Μεσολόγγι. Στην Αθήνα, οι τελετήσεις του Πανεπιστημίου περιελάμβανε τους πανηγυρικούς λόγους που εκφώνησαν ο Βρίτανης Σίμος Μενάρδος και ο καθηγητής της ιστορίας ο Κράτης Κουγέας, όπου ακολούθηκε η εκδήλωση Συνέθουσα του Παρνασσού με ομιλία του καθηγητή του Πανεπιστημίου Δημητρίου Μπαλάνου και συναυλίας στο θέατρο Κεντρικό. Για την επικείμενη εορτή, η πόλη του Μεσολογγίου είχε στολιστεί με σημαίες και φήνικες. Οι εικόνες της εξόδου και των αγωνιστών είχαν τοποθετηθεί στους δρόμους, όπου η φιλαρμονική της πόλης πεάνεζε εμφατήρια, ενώ ο κήπος των Ιρώων κατά τη διάρκεια του τριημέρου φωταγωγήθηκε με ηλεκτρικούς λαμπτήρες. Το πρωί της Παρασκευής, της πρώτης μέρας του εορτάσμου, έγιναν τα αποκαλυπτήρια της Μαρμάνης Πρωτομής του Σαρτηγού Δημήτριου Μακρύ. Στον κήπο των Ιρώων είχαν συγκεντρωθεί εκπρόσωποι των πολιτικών αρχών και της τοπικής κοινωνίας, μαζί με πλήθος κόσμου, μαθητές και προσκόπους. Από την κυβέρνηση αρχικά καταφθάνε ο Εφυπουργός των Σετωτικών, Κωνσταντίνος Νίδερ, που τον υποδέχτηκε ο Δήμαρχος Μεσολογγίου Χρήσος Ευαγγελάτος. Μετά την επιμνημόσινη δέηση, ακολούθησε κατάθεση στεφάνων από μαθητές του Γυμνασίου της Πάτρας του Μεσολογγίου της τοπικής Μια ώρα αργότερα γίνονται και τα αποκαλυπτήρια της Πρωτομής του Επαμινόδου Δεληγιόργη στην πλατεία Μπότσα. Στις εξήμισης το απόγευμα γίνεται από τον Ευαγγελάτο η τελετή των αποκαλυπτηρίων της Μαρμάνης Πρωτομής του Χρήστου Καψάλι, που είχε φιλοτεχνίσει ο γλύπτης και καθηγητής του πολιτεχνίου Αντώνιος Σόχος. Στο πλαίσιο των αποκαλυπτηρίων ο δυσέγκωνος και συνονόματος του αγωνιστή Χρήστος Καψάλις, γραμματέας της Ελληνικής Πρεσβείας στη Ρώμη, δώρισε στο Δήμο Μεσολογγίου πεντακόσιους τόμους από τη βιβλιοθήκη του πατέρα του Χρήστου Καψάλι, τέος Προέδρου του Αρίου Πάου. Η προγραμματισμένη για το Σάββατο άφιξη των υπόλοιπων επισήμων από την Αθήνα λόγω σφοθρής θαλωσταταρχής καθυστερήσε μια μέρα. Η τελευταία μέρα πιάτου ερώτασμου, την Κυριακή 25 Απλήλιο, παρέσει ο Πρωθυπουργός Θεόδρος Πάγκαλος, ο οποίος μετέβη στον Κήπο των Ηρώων και παρέτασε το χωσό μετάλλιο που είχε απονεμηθεί από τη συνέλευση της Τρίζηνας στη θουρά του Μεσολογγίου μετά τη νίκη της κλείσωβας και δεν είχε αποδοθεί λόγω ξεξόδιου. Το μετάλλιο είχε χαραχθεί από τον Κελαϊτή σε σχέδιο του ζωγράφου Μπισκίνη και την εποπτεία του Ιακοβίδη, όπως είχε αποφασίσει η Επιτροπή Κατωταϊκηρίδας. Ακολούθησε ο πανηγυρικός λόγος του πρίταμου του Πανεπιστημίου Σιμουμενάδου, ενώ παλαμάζε σε πηγηλειτοποιήμα η δόξα του Μεσολογγίου, που συνέθεσε για την επέτειο. Ο δήμαρχος Αθηναίων Σφυροσπάτσης κατέθεσε στον ηρωό Στεφάνι από τη νεηρή Αλιά της Ακρόπολης, ενώ αναπόθεσε στον χώρο και χώμα από τον τίμβο του Μαραθώνα. Στεφάνια ακίσης κατέθεσαν η Ήλη Αποστολίδου από το σύνδεσμα των Ελληνίδων, αντιπρόσωπε από την Αγγλική και την Ιταλική Πρεσβεία, καθώς και πλήθος συλλόγων. Το απόγευμα της Κυρακής έγιναν τα αποκαλυπτήρα της στήλης προς τη νύπτου ελληνα Ιωάννη Ιάκουβου Μάγερ. Η στήλη είχε φιλοτεχνηθεί από τον εκλήπτη Μίτσο Περάκη, μεχοριγία της Ένωσης Συντακτών Αθηναϊκών Εφημερίδων. Η στήλη τοποθετήθηκε έξω από τον Κήπο των Ηρών, στην πλατεία απέναντι από τη Λιμνοθάλασσα, όπου βρισκόταν το τυπογραφείο των ελληνικών χρονικών, της εφημερίδας που ο Μάγερ, ως εκδότης και διευθυντής, εξέδεται από τον Γενάριο του 1824 ως εις 20 Φεβρουαρίου 1826. Ο πανηγυρικός λόγος είχε προγραμματιστεί να εκφωνηθεί από τον Ζαχαριέ Παπαντονίου, εκ μέρους της Ενώσης των Συντακτών, αλλά η σύνδεξη του προγράμματος των εορτών λόγω της κακοκαιρίας είχε στο αποτέλεσμα η τελετή των αποκαλυπτήτων να πραγματοποιηθεί με ιδιαίτερη πιασίμη, με αμφίβολη ακόμη και την παρουσία των περισσότερων από τους επίσημους που είχαν επισκεφθεί το Μεσολόγγγι για τις εορτές. Με την αφορμή του εορτασμού, πραγματοποιήθηκαν αθλητικοί και σκοπρευτικοί αγώνες, τέθηκε σε χρήση η νέα σφραγίδα του Δήμου που έφερε παράσταση της δόξας πάνω στα ερήπια του Μεσολογγγίου, ενώ εκδόθηκαν και αναμιστικά γραμματόσημα. Αυτό, τον 25 λεπτό να επικόνιζε την κόρη του Δανζέρ στον τάφο του Μαρκου Μπότσαρι, αυτό της μίας δραγμής παρίστανε τον καψάλι κρατούτατο δαυλών και έτοιμων από τη Συπήρ, ενώ αυτό κυρίως είναι μια από τα πιο δυστυχικά, λίγα από αυτά που θα σας παρακαλώ, οπότε θα είμαι εύκολος να το δω. Η τελετή της 100ης ετηρίδας του 1930 της συγκρότησης του Ελληνικού Κράτους συνέπεσε με τον αρτασμό της 104ης επέτειο της εξόδου και πραγματοποιήθηκε το δημεριό 12-13 Απριλίου. στέσεις Γερμανίας, Αιγύπτου και Πολωνίας, αλλά και πλήθος άλλων επισήμων. Το Σάββατο 12 Απριλίου πραγματοποιήθηκε η αναπαράσταση της πολιορκίας. Ανήμερα, η πόλη ήταν σημεριοστολισμένη και είχαν αναρτηθεί ανάγλυφες προσωπογραφίες των αγωνιστών της εξόδου, ενώ σε Μπλατία Μπότσερ είχε σηθεί και αψίδα με τα εθνικά χρώματα που έφερε την επιγραφή 1826-1930 «Χαίρε, επίτιμε, Δημότα, ελευθέρη Εβενιζέλε, η πόλης του Μεσολογίου σε ευγνωμονή». Ακολούθησε η δοξεολογία στον Μητροπολιτικό Ναό και κατόπινη υπομπή με κατεύθυνση των ηρώων, στις οποίες προηγούνταν η σημαία των Μποτσαρέων και η εικόνα της εξόδου. Με πλήθος κόσμου να ακολουθεί, πολλοί εκ των οποίων φορούσαν φουστανέλες, εθνικές εντυμασίες για ταγάνια και άλλα κυμήλε του αγώνα. Στον κήπο, τελέστηκε το μνημόσυνο μπροστά στον τύμπο, στον οποίο είχε τοποθετηθεί ένας δίσκος χολύβων. Συ συνέχεια κατατέθηκαν τα στεφάνια, εκφωνήθηκαν οι πανηγυρικοί λόγοι και ο δήμαρχος Ευαγγελάτου σαπέδεσε στον Βενιζέλο χρυσό μετάλλιο με την αναπαράσταση του τολοκαυτώματος του Καψάλι. Το μνημείο, που δορήθηκε στο Δήμο από την εγγονή του αγωνιστή, Ευδοξία Κουμουτσοπούλου, είχε καταφτάσει στο Μεσολόγγι μόλις την Παρασκευή, 11 Απριλίου, και μετά από εργασίες που κράτησαν όλη τη νύχτα, ήταν έτοιμο για τα αποκαλυπτήρια. Στον πανηγυρικό λόγο, που εκφώνησε ο Δημήτρης Νώτης Μπότσαρης, υπουργός αναυτικών, αναφέρθηκε και η ιδέα για ανέγερση ενός μνημείου, αφαιρωμένου στον άγνωστο αγωνιστή. Ο δήμαρχος Ευαγγελάτου σειοθέτησε την ιδέα και προχώρησε σε εκκλήσεις προς τις οργανώσεις Αθηνών, προκειμένου να ανέγερθεί ο τάφος, η τοποθέτηση του οποίου θα γινόταν πίσω από την αδριάδα του Βύρονα και θα ήταν έτοιμος μέχρι το τέλος εκείνη του χρόνου. Το σχέδιο αυτό, ωστόσο, δεν ολοκληρώθηκε. Ο Βενιζέλος εκφωνεί τον ευχαριστήριο λόγο. Σε αυτόν, συντέοντας το Μεσολόγγι με τους αγώνεις του Αρκάδη και τους πολέμους 1912 μέχρι 1922, προτάζει την ανάγκη για την ελληνοτολική προσέγγιση. Αλλά το γεγονός ότι η Ελλάς ευρίσκεται σήμερον εθνικοσυνομένη, ότι εκτείνεται μέχρι του Εύρου και ότι είναι σήμερον το μεγαλύτερον συγκεκροτημένο και εθνικός ομογενές ελληνικών κράτους, που εγνώρισε η ιστορία μας, δύναται να μας επινεύσει η διανέας μεγάλης δημιουργίας. Εδημιουργία αυτή δεν πρόκειται βέβαια να συντελεσθούν διαπολεμικών μέσων, διότι οι τελευταίοι πόλεμοι ετερμάτισαν την εθνική μας αντιπρατάσταση, υπεγράψαμενται με τα αυτούς συνθήκας, τα οποία εννοούμε να συμβαστόμαν. Ο λόγος αυτός με μικρές παραλλαγές θα επαναληφθεί και στους επόμενους ιστορικούς τόπους, που θα παρευρεθεί ο Βενιζέλος, στην Αγία Λάβρα στις 29 Μαΐου, στην Τρίπολη στις 12 Αυτοβρίου, στο Αρκάδη στις 8 Νοεμβρίου, αναδεικνύοντας τη μεγάλη σημασία που είχαν οι εορτασμοί για τον πολιτικό προγραμμά του. Στο πλαίσιο των επίσημων τελετών, ο Βενιζέλος συναντώντας περιφερειακές επιτροπές από το Αγρίνιο και τα γύρω κοριά, βρίσκεται την ευκαιρία να ασκήσει κυβερνητική πολιτική και να υποσχηθεί η επίλυση των πιεστικών προβλήματων που του θέτουν, όπως την πορεία των δανείων των προσφύγων, την αποκατάσταση των πλημμυροπαθών και τις αποξηράνσεις των ελών. Ο Χρήστος Ευαγγελάτος, δικηγόρος, δημοσιογράφος, συγγραφέας και πολιτικός, διατέλεσε δήμαρχος Μεσολογγείου για περίπου τρεις δεκαετίες. Η προσωπικότητα του Χρήστο Ευαγγελάτου είναι άρρικτα συνδεδεμένη με τον κήπο των ηρώων και τις βορτές εξόδους στο Μεσολόγγι. Πριν ακόμα εκλεγή δήμαρχος, Πρωτοστατή, τη διετία 1923-1924 ως Διευθυντήση Εφημερίδας Τέρρια Ελλάδα, στη συγκέντρωση ΕΡΑΝΟΝ για την ανέγερση του μνήμιου του Ιωσήτου Ρωγών, των πρωτομών του Γεωργίου Κίτσου και Μήτρου Δεληγιώργη, ενώ είχε αναλάβει και τη χορήγηση και τοποθέτηση μαρμάρινων πινακίδων στους προμαχώνες και σασπίκια του Ρασικώτσικα, του Τρικούπη και του τ Συνολικά 18 μνημείες αναχείρονται στον Κήπο των Ιρών, ενώ άλλα 8 παρέμειναν ως αναλογιωτές σκέψεις. Στον Κήπο των Ιρών, πέρα από τα μνημεία και τους Βίνωνα και Μάγερ και το μνημείο για όλους τους Φιλέλλινες που μετείχαν στις πολεμικές επιχειρήσεις του Μεσολογγίου και το οποίο κατασκευάστηκε πριν το 1929, θα αναγιερθούν ξεχωριστά μνημεία για τους Φιλέλλινες των χωρών που είχαν αποστείλει θελωτές στο επαναστατημένο Μεσολόγγι. Έτσι, έχουμε μνημεία για τους Αμερικανούς, Ιταλούς, Γερμανούς, Σουηδούς, Γάλλους και Ρώσους Φιλέλλινες. Εδώ, θα επικεντρωθούμε στα μνημεία των Φιλελλήνων που αναγείρονται με πρωτοβουλία του Χρήστο Ευαγγελάτου την περίοδο 1933 μέχρι το 1939. Ένας μεγάλος όγκος αλληλογραφίας, σημαντικό μέρος της οποίας βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία Τελοκαρνανίας, ανατυκνύει τις προσπάθειες του Ευαγγελάτου να εμπεσιτοποιήσει το φιλελληνισμό, τόσο εντός στους συνόρων, όσο και το εξωτερικού και να συνεισφέρει στην ανέγερση των μνημείων. Η αδυναμία του Ευαγγελάτου να καλύψει το κόστος για τα μνημεία από ίδιους πόρους του Δήμου, τον οδηγεί στην επινόηση λύσεων για την προσέλκυση των απαιτούμενων κεφαλαίων. Παράλληλα, στις προθέσεις του αναγνωρίζουμε την προσπάθεια να συνθέσει τη τοπική ιστορία του Μεσολογγίου με την εθνική, αλλά και να προσελκύσει η πόλη το διεθνές ενδιαφέρον. Με την αφορμή των αποκαλυπτηρίων διοργάνωνε μεγαλοπρεπείς θελετές και προσκαλούσε στην πόλη Έλληνες και ξέμους πολιτικούς. Σε όλη την περίοδο της δημαρχιακής του θητείας, σχεδόν όλοι οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας επισκέπτηκαν τον Μεσολόγγι, ενώ κατά τη διάρκεια των εορτών πάντα υπήρχε επίσημη αντιπροσώπευση από την ελληνική κυβέρνηση. Οι διπλωματικές του ικανότητες αναδεικνύονται για παράδειγμα από την ανέγευση του μνημείου των Αμερικανών Φιλελήνων, φιλοτεχνυμένο από τον γλύπτη Αντώνη Σόρθο. Το κόστος του μνημείου, που αποκαλύφθηκε στις 25 Ιουνίου 1939, καλύφθηκε από το Τάγμα των Υιών του Περικλέους, ένα τάγμα από νεαρούς Έλληνες της Αμερικής, το οποίο υπαγόταν στην οργάνωση ΑΧΕΠΑ. Στην τελετή, μαζί με μέλη του τάγματος, παρεβρέθηκ και την αρχαία διάρκεια της αρχαίας κυβερνήσης. Τόσο η επιλογή των μνημείων που πανεγείρονται, όσο και ο τρόπος της διοργάνωσης των τελετών των αποκαλυπτηρίων, σε μια εποχή που σημειώνεται η άνοδος του φασισμού και του εθνικού σοσιαλισμού στην Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, δεν φανερώνουν μια πολιτικά ουδέτηριστά στο Ευαγγελά. Προκειμένου αρχικά με τα αποκαλυπτήρια της πλάκας που στάλθηκαν από τη Ρώμη, προς θυμή των Πεσόδων Ιταλών, στις 9 Απριλίου 1933. Δύο χρόνια αργότερα, ο Ευαγγελάτος θα φρωτοσατήσει και για την ανέγερση της στήλης για τους Γερμανούς Φιλένινες, μια δημιουργία του Αντώνη Σόχου που θα αποκαλυφθεί στις 21 Απριλίου 1935. Ενώ στις αρχικές συζητήσεις, το μνημείο παρουσιαζόταν ως μνημείο αφιερωμένος τον Όρμαν, τελικά στις επιγραφές του αναγράφονται και τα ονόματα 8 ακόμη Γερμανών Πεσόδων. Στο βιβλίο μάλιστα που συγγράφει ο ίδιος ο Ευαγγελάτος, το 1938, «Οι Φιλένινες, εξεπισήμων αρχίων και έγκυρων πηγών» και το οποίο αφιερώνει τον Ιωάννη Μεταξά, γίνεται εκτενής αναφορά στη σημαντική δράση των Γερμανών Φιλέλλινων και παρατίθεται ένας κατάλογος 155 προσώπων. Η τελετή των αποκατηρίων ολοκληρώθηκε με την ανάκτουση του γερμανικού ίνιου, ενώ οι παριστάμενοι Γερμανοί χαιρέτησαν «Χιθλεριστή» σύμφωνα με τον τύπο της εποχής. Το 1938, στις 17 Απριλίου, αποκαλύπτει το μνημείο προστιμήν του Φιλανθού Φιλέλλινα Γουστάβου Αδόλφου Σάς, του Γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου, με χορηγία του Ευγένου Ευγενίδη, εφοπλιστή και γενικού πρόξεμου της Φιλανδίας στον Πειραιά. Στην τελετή που οκαλύφθηκε εκτενώς από τον τύπο της εποχής, κυριάρχισε η παρουσία τόσο του κυβερνητικού επιτρόπου της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας Αλέξανδρου Κανελλόπουλου, όσο και των αντιπροσωπιών της αιών, της Ετελοκαρνανίας, των Αθηνών, της Πάτρας και της Ζακίνθου. Ο πανηγυρικός λόγος της πρώτης μέρας των εκδηλώσεων εκφωνήθηκε από τον ίδιο του Κανελλόπουλου και «Η Φαλαγκίτε εχαιρέτον δι' Ανατάσ ευλαβώς καθ' υποβάλλει, πρωτεργάτη εκκλάμπρου Δευτέρας, σεβασμόν λατρείας, συνεοεορτάζοντος εν τάφθα, ευμνήμονος Πανελληνίου, στο λόγο των πανωνααποκαλυπτηρίων χαρακτήρησε το καθεστώσης 4. Αυγούστου ως σωτήριον πρόσταγμα Δευτέρας εξόδου, στο οποίο ο λαός απάντησε με ένα μυριόστομον «Ναι». Λίγους μήνες αργότερα, στις 13 Ιουνίου, ο ίδιος ο Μεταξάς επισκέπτεται το Μεσολόγγκι, με αφορμή τα αποκαλυπτήρια του Μυνήμιου των Πολωνών Φιλελλήνων και της Πρωτομίστου Σπυρουμήλου, που για πρώτη φορά θα τελούταν η μέρα Δευτέρα, αντί της σκαθιερωμένης Κυριακής. Στην ο Ευακελάτος ο Μεταξά, τονίζεται μεταξύ άλλων ο πατριωτικός ρόλος του κυβερνήτη. Οι συμπολίτες μου σας υποδέχονται ως εμσαρκωτοί της ιδέας της πατρίδος, ή της ιδέα έρε εις το αίμα των ενδόξων προχώνονων μας, και ρέει και εις το αίμα των ηθικών μας. Κάθε γωνία αυτής της γης ομιλεί δια μια μεγάλη θυσία, δια ένα άφθαστον ηρωισμών, δια μια ιστορική νεποποιία. Και όλες αυτές οι γωνίες θα δεχτούν με ανακούφιση τα βήματά σου, διότι είσαι ο ιερονοποιός, ο φεμελιωτής, διότι είσαι ο αναπλάστης της πατρίδος. Και καταλήγοντας, είμαι ευτυχής διότι σε υποδέχομαι και ρηγώ από συγκίνηση τώρα, που πρόκειται να ενώσω με τιμήριο στο μοναϊκή ευχή και την ειδική μου ζητοκραυγή. Ζήτο το έθνος, ζήτο Βασιλεύς, ζήτο Ιωάννης Μεταξάς. Τα αποκαλυτεία τέλος του ηρώου των Σουηδών Φιλελήνων, στις 2 Απριλίου 1939, με χορηγία πάλι του Ευγένου Ευγενίδη και της Σουηδικής Αθμοπολικής Γραμμής, επισκεάστηκαν από τις ζητο δημοσιογραμμάτων που μπορούν να αντιληθούν μέσα από το πρόγραμμα Τόπι Μνήμης Ελληνικής Επανάστασης. Σε καμία περίπτωση δεν φιλοδόξαναν να αποτελέσουν μια εξαντλητική παρουσίαση, ούτε άλλωστε και τη μοναδική επιλογή. Το Μεσολόγγι ως τόπος μνήμης είναι ανοιχτό για ένα ρύθμι της ακόμα ερευνητικές προσπάθειες. Θα σε ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας. Θα σε ευχαριστούμε πολύ και τις δύο για την περιήγηση στην έρευνα. Ήταν μια περιήγηση στην έρευνα και έτσι έγινε και η κατανομή μεταξύ των 4 ερευνητών της ομάδας. Οι επόμενοι δύο, η κυρία Χρύσαν Τζαγαρουλάκη, διδάκτορας ιστορίας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας και ο κ. Στάθης Παπνόπουλος, υποψήφιος διδάκτορας και σύντομα διδάκτορας του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας θα παρουσιάσουν μια άλλη περιήγηση, μια εκπαιδευτική περιήγηση στη μνήμη, με παράδειγμα από την Αθήνα, την πλατεία Φιλικής Εταιρείας στο Κολονάκι, 1930-2014. Και πάλι, θερμή παράκληση παρακαλώ, μικρόφωνα και κάμερες γιατί γίνονται παρεμβολές. Χρύσαν και Στάθη έχετε το λόγο, σας ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστούμε, καλησπέρα σας. Μαζί θα περιηγηθούμε στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας στο Κολονάκι, χώρο συγκεντρικό σημείο της Αθήνας που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά ενός τόπου μνήμης, που ήδη δόθηκαν προηγουμένως για την Ελληνική Επανάσταση λόγω της εκεί συγκέντρωσης μνημείων για τη Φιλική Εταιρεία. Η περιήγησή μας θα γίνει μέσω της ιστοσελίδας του προγράμματος που φιλοξενεί και τα αποτελέσματα της έρευνας και αντανακλά και τη φιλοσοφία του προγράμματος. Βεβαίως ο κεντρικός πόλος της έρευνας είναι τα μνημεία για το 1821 και η ζωή του στο ναστικό χώρο. Μια ζωή που ανασυγκροτείται μέσα στην ιστοσελίδα με τα κείμενα τα τεκμηριωμένα και έγκυρα ιστοριογραφικά. Αλλά αυτό που θεωρούμε ότι ξεχωρίζει την έρευνά μας και την ιστοσελίδα μας είναι ο πλούτος των πηγών που εντοπίσαμε, αξιοποιήσαμε αλλά και είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα. Πέρα από την βιβλιογραφία που αξιοποιήθηκε πρότειται για πηγές πικίλων ειδών και μορφών, αρχαιακές πηγές, τύπο της εποχής, ανίδρυση των μνημείων, ηλεκτρονικό τύπο, μπλοκς, αρχαιακές και σύγχρονες φωτογραφίες αλλά και όπτικο ακουστικό υλικό. Όλο αυτό το υλικό λοιπόν θεωρούμε ότι μπορεί να αξιοποιηθεί πικιλό τρόπο στην εκπαιδευτική διαδικασία και μέσα από το παράδειγμα της πλατείας της Φιλικής Εταιρείας θέλουμε, σκοπός μας είναι, να γεννηθούν ιδέες στην εκπαιδευτική κοινότητα με διαμεσολαβητές τους εκπαιδευτικούς αλλά και οι ίδιοι μαθητές νομίζω λόγω του φιλόξενου της ιστοσελίδας και του ευχαριστού της μπορούν επίσης να προσεγγίσουν και να αξιοποιήσουν όλο αυτό το υλικό που εκεί υπάρχει. Όπως βλέπετε εδώ είναι η αρχική σελίδα του προγράμματος της ιστοσελίδας. Βλέπουμε τα μνημεία, το βασικό πυλόνα της έρευνας γύρω απ' τον οποίο αρθρώνονται άλλοι τρεις, οι πόλοι, σ' ο χώρους δηλαδή, τα πρόσωπα με τα βιογραφικά τους, κυρίως οι τιμόμενοι, τα τιμόμενα, τα επικονιζόμενα πρόσωπα αλλά και όπως προϋπόθηκε και κάποια άλλα πρόσωπα που έπαιξαν ένα ρόλο στην ανίδρυση των μνημείων και φυσικά οι δημιουργοί. Υπάρχει ωστόσο και ένας άλλος άξονας που είναι το χρονολόγιο, ο χρόνος. Ωραία. Και από κει θα ξεκινήσουμε και την ξεναγεσή μας. Αλλά θα ήθελα να δείτε εδώ την αποτύπωση των εντοπισμένων μνημείων μέσα στο χρόνο, από το 1831 ωραία, μέχρι και το 2018. Εδώ βεβαίως θα είχα ενδιαφέρον να πούμε ότι αν είχαμε μια πλήρη εικόνα συγκέντρωση μνημείων για το 1821 σε όλη την Ελλάδα, θα μπορούσαμε να εξάγουμε και συμπεράσματα για την ποσοτική συγκέντρωση των μνημείων στον άξονα του χρόνου. Να πω εδώ ότι η ερευνητική ομάδα έχει κάνει έρευνα εντοπισμού και έχει καταγράψει μνημεία για το 21 για την ελληνική επικράτεια και όχι μόνο στα μεγαλαστικά κέντρα. Ωστόσο η φιλοσοφία του προγράμματος και οι απαιτήσεις της έρευνας είναι ευνόητο ότι δεν θα μπορούσαν να επιτρέψουν να καλύψουμε με αυτόν τον τρόπο όλα αυτά τα εντοπισμένα μνημεία. Έτσι η επιλογή των έξι πόλεων έγινε με βάση τη λειτουργία τους ως χαρακτηριστικών μελετών περίπτωσης για τη μνήμη του 21 και όχι με κριτήριο τα ιστορικά γεγονότα του 21 αυτά καθ' αυτά ή τον ρόλο των ιστορικών προσώπων σε αυτά. Άλλωστε τα μνημεία είναι όπως έχει υποθεί δευτερογενείς εγγραφές των ιστορικών γεγονότων που αφηγούνται. Ας ξεκινήσουμε όμως την περιήγησή μας στην πλατεία της Φιλικής Εταιρείας ξεκινώντας από το 1930 έτος εορτασμών των 100 χρόνων από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και ταυτόχρονος της εκατονταετηρίδας της ελληνικής επανάστασης η οποία λόγω της Μικρασιατικής Ακστρατείας όπως θα ξέρετε μεταφέρθηκε από το 1921 στο 1930. Η εικόνα που έχετε μπροστά σας αποτυπώνει τη συγκέντρος των μνημείων στο χρόνο αυτό, στο έτος αυτό. Αριστερά βλέπετε μια φωτογραφία του μνημείου και δεξιά ένα πολύ περιεκτικό κείμενο με τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας του μνημείου. Εμείς θα ξεκινήσουμε, θα μπούμε στο δελτίο, ποιος κάλεψε τη δαπάνη για τη φιλοτεχνισή του, αλλά και αναφορά μένου να γεννήσουμε κάποιες ιδέες είπαμε για την εκπαιδευτική διαδικασία. Νομίζω ότι θα πρέπει να μείνουμε λίγο στην πρωτοβουλία ανέγευσης. Ωραία. Βλέπουμε εδώ το βιογραφικό του σκεύου Ζερβού, μιας πολύσχυδούς προσωπικότητας, καλύμνιος ο ίδιος. Θα ασχοληθώ, δεν θα μείνω πολύ στο βιογραφικό, μπορεί άλλωστε κανένας να το προσπελάσει. Μια μορφή, η οποία συνδέθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλλο, θυμόμαστε 1930. Τοποθετούμε βεβαίως το μνημείο μέσα στο χρόνο, όχι μόνο μέσα στο χώρο. Στάθημα, αν είναι εφικτό, να γυρίσουμε πίσω. Είσα περισσότερο θα θέλαμε να δείτε το πόσο εύκολα μπορεί να μεταβεί και να συνομιλήσει το ένα δελτίο με το άλλο, με τις πληροφορίες που παρέχονται. Κρατάμε λοιπόν εδώ ένα σχόλιο μάλλον θα ήθελα να κάνω για την πρωτοβουλία που μπορεί να προέρχεται, είτε από έναν εθνοτοπικό σύλλογο, στην περίπτωση της συγκεκριμένη του Μανουήλ Ξάνθου από το Σύλλογο Δωδεκανησίων Φιλοπάτριδων Αιγύπτου, σε μια χρονική στιγμή το 1930, που βεβαίως τα Δωδεκάνησα δεν είναι στο ελληνικό κράτος, είναι υπό ιταλική κυριαρχία. Υπάρχουν και περιπτώσεις που μπορεί να είναι η πρωτοβουλία να έχει παρθεί από έναν φορέα κρατικό. Δεδομένου ότι η μνήμη δεν ανακοινείται εν κενό, στην περίπτωση λοιπόν των μνημείων έχει ενδιαφέρον πόσο φορέας, τοπικός ή κρατικός ή από κοινού πολλές φορές και πότε επαναφέρει στη συλλογική μνήμη ένα ιστορικό πρόσωπο και με ποια πρόθεση. Σε κάθε περίπτωση η ανίδρυση των μνημείων ενέχει έναν συμβολισμό και μέσω των τελετών γύρω από αυτά προσδίδει δημοτικότητα και επιπλέον λειτουργεί νομοποιητικά, κύριως όταν ο χορηγός και διοργανωτής είναι η δημοτική αρχή, ένας φορέας ισκευρικής διοίκησης, γενικότερα η πολιτική εξουσία. Στα δελτία μας οι αναφορές στο τελετουργικό των μνημείων, στους πανγκηρικούς, στους επίσημους προσκεκλημένους και στους συμμετέχοντες φωτίζουν επίσης τη διάσταση αυτή και παράλληλα αναδεικνύουν μια σειρά τυποποιήσεων. Ένα άλλο σημείο που θα θέλαμε να αναδείξουμε είναι οι γλύπτες. Εδώ μπορούμε να μπούμε στο βιογραφικό του Θωμόπουλου, δημιουργού της προτομής του Εμμάνουηλ Ξάνθου με χαρακτηριστικό του το κλασικιστικό ακαδημαϊκό ιδίωμα και βεβαίως στο πλαίσιο της διδασκαλίας θα μπορούσε να αξιοποιηθεί το βιογραφικό του γλύπτη σε συνδυασμό με μια περιγραφή του μνημείου το οποίο παρέχεται και στα κείμενά μας είτε στην αρχή είτε στο τέλος ανάλογα με την περίπτωση κάτι που θα ήταν πολύ ενδιαφέρον μέσα στη σχολική τάξη ανάλογα βεβαίως και με το στόχο του εκπαιδευτικού με την ηλικιακή κατηγορία των μαθητών να τύχει αξιοποίησης. Να πω εδώ μιας και μιλάμε για τη γλυπτική ότι η προσέγγιση μας όπως προϋπόθηκε είναι από τη σχοπιά της ιστορίας και όχι της ιστορίας της τέχνης ωστόσο στις περιπτώσεις που εντοπίστηκαν στοιχεία από τις πηγές για την πρόσληψη που τα μνημεία είχαν κατά τα εγγένειά τους ή και με τα γενέστερα αυτά αναδεικνύονται μέσα στα κείμενά μας. Στο συγκεκριμένο μνημείο του Εμμανουήλ Ξάνφου δεν εντοπίσαμε τέτοιου τύπου στοιχείο. Θα το αναφέρω εδώ γιατί θα το συναντήσετε σε αρκετά άλλα μνημεία. Ένα άλλο στοιχείο του κειμένου είναι ο χάρτης, είναι ο εντοπισμός του μνημείου στο χώρο. Ωραία. Και αυτός είναι αξιοποιήσιμος όχι μονάχα για να εντοπίσουμε το χώρο στον οποίο βρίσκεται σήμερα το μνημείο. Μάλιστα το συγκεκριμένο μνημείο έχει μετακινηθεί. Αρχικά ήταν σε άλλο σημείο, θα επανέλθω σε αυτό αμέσως μετά. Αλλά κυρίως για να δούμε τα πέριξη, την περιοχή γύρω από τη θέση του μνημείου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εδώ, δεν ξέρω αν είναι ορατές, είναι η οδός Κουφά. Έχουμε να κάνουμε με οδονύμια που μάλιστα ορισμένα από αυτά, σκουφά συγκεκριμένα, όπως εντοπίζεται στον τύπο της εποχής, προϋπήρχε του μνημείου του Σκουφά, όπως και η Αναγνωστοπούλου, η οδός Αναγνωστοπούλου, αν δεν κάνω λάθος και η Σέκερη και η Κουμπάρη. Είναι επίσης ένας τρόπος που μπορεί να δώσει στοιχεία στην εκπαιδευτική διαδικασία, τα οδονύμια και όλα μαζί, μαζί και μεταμνημία δηλαδή, μη μιουργούν το πόσιμα μνήμης όπως είναι η περιοχή του Κολονακίου. Ας γυρίσουμε λίγο στο δελτίο για το Ψάνθο, στην πρωτομεία μας. Ωραία. Αυτά είναι τα βασικά περίπου στοιχεία που περιλαμβάνονται σε όλα τα δελτία των μνημείων. Ωστόσο κάποια από τα μνημεία έχουν περιστατικά στο βίο τους, στη διάρκεια της ζωής τους, πολύ ενδιαφέροντα, τα οποία έχουμε προσπαθήσει να αναδείξουμε. Το συγκεκριμένο μνημείο συνδέεται με δύο τέτοια περιστατικά. Το ένα συμβαίνει τη χρονική στιγμή της ανέγερσης του δηλαδή το 1930 και συνδέεται με τα ιστορικά συμφραζόμενα της περιόδου, συγκεκριμένα με τις τότε προτεραιότητες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, που επιβάλλει παρέμβαση επί του μνημείου, με απόξιση των ονομάτων των δώδεκα μεγαλύτερων νησιών της Δωδεκανήσου, που τότε, όπως είπαμε, βρισκόταν κάτω από η ιταλική κυριαρχία. Τέτοιου τύπου αναφορές, συνήθως για να μην διαταράσουμε τη ροή των βασικών πληροφοριών, θα τις εντοπίζετε στις λιπές πληροφορίες. Ας ανοίξουμε και αυτήν την ενότητα στις λιπές πληροφορίες. Και βεβαίως εδώ έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε τον τύπο της εποχής και αυτό ως αξιοποιήσιμος στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ας ανοίξουμε την Εστία, που είναι φιλοκυβερνητική εφημερίδα της εποχής. Περισσότερο, όχι για να κάνουμε ανάγνωση, δεν ξέρω αν έχουμε τη δυνατότητα να τη δούμε, για να δείτε αυτό που λέγαμε προηγουμένως, ότι η ιστοσελίδα δίνει τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε αυτούσια στις πηγές. Μάλλον δεν εμφανίζεται, Στάθη μου. Δεν μπορούμε να τη δούμε. Μάλλον όχι. Μένοντας στον τύπο, στο συγκεκριμένο μνημείο, θα είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, για παράδειγμα, να χωριστούν οι μαθητές σε ομάδες, να μελετήσει κάθε ομάδα, μία ομάδα τον φιλοκυβερνητικό τύπο και μία ομάδα τον αντιβενιζελικό, στην περίπτωση αυτή τύπο, και έτσι να αναδειχτεί ο τρόπος προσέγγισης και παρουσίασης του ίδιου γεγονότος. Στα δελτία μας έχουμε επίσης σύγχρονες φωτογραφίες των μνημείων, αλλά και αρχαιακές. Εδώ θα ήθελα να μήνουμε στις αρχαιακές φωτογραφίες. Από μόνες τους οι φωτογραφίες ξέρουμε ότι αποτελούν πολυτροπικά κείμενα και με την κατάλληλη αξιοποίησή τους μπορεί να συμβάλουν στην ανάπτυξη δεξιοτήτων αναγνωστικών δεξιοτήτων του λεγόμενου οπτικού εγγραμματισμού. Οι συγκεκριμένες αρχαιακές δεν είναι καλής ποιότητας, δεν είναι αυτό το ζητούμενο, ωστόσο είναι γλαφυρές, μιλούν από μόνες τους για τη ζωή του μνημείου. Αν πάμε ξανά στην πρώτη φωτογραφία που είναι παρμένη από την εφημερίδα Ακρόπολη στην επομένη των Αποκαλυπτηρίων, με πολύ προσεκτική ματιά μπορεί ίσως να δει κανείς τις σουλές πάνω στο βάθρο του μνημείου από την απόξεση των ονομάτων των 12 νησιών. Και στην επόμενη φωτογραφία είναι από το αρχαίο του Πουλίδη, η οποία είναι πολύ καλύτερη φυσικά, είναι από την ίδια μέρα, ενώ αν δείτε την τρίτη φωτογραφία βλέπετε εδώ ότι έχουν επανέλθει τα ονόματα των νησιών και είναι προφανώς πολύ μεταγενέστερη, μάλλον χωρίς να το έχουμε διασταυρώσει αυτό, μάλλον μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσης στο ελληνικό κράτος. Ένα άλλο στοιχείο βεβαίως και από τις φωτογραφίες μπορούμε να δούμε και την αλλαγή της θέσης του μνημείου και διάφορα άλλα περιστατικά που προέκυψαν από την επάνωδο. Εδώ έχουμε μια φωτογραφία από το αρχείο Μεγαλοκονόμου, είναι παρμένη από το βιβλίο της κυρίας Αντωνοπούλου, δυστυχώς δεν καταφέραμε να την εντοπίσουμε στο αρχείο Μεγαλοκονόμου. Βλέπετε εδώ το μνημείο να έχει αυτό το χαρακτηριστικό το περίοπτο της ορατότητας επάνω σε τέσσερις κλιμακωτούς αναβαθμούς, το εμμανουήλ Ξάνθος και να περάσουμε πάλι στο κείμενο ή να δούμε και μια σύγχρονη φωτογραφία για να δούμε πώς είναι αυτή τη στιγμή το μνημείο. Μέσα στη ζωή λοιπόν αυτού του μνημείου υπήρξε η μετακίνησή του στο χώρο, συγκεκριμένα το 2003. Αφαιρέθηκε από την πλατεία λόγω της αναμορφωσής της και επανατοποθετήθηκε γύρω στο 2011, αλλά όπως βλέπετε εδώ το βάθρο του. Λοιπόν, θα προχωρήσω στο δεύτερο σταθμό της πλατείας Φιλικής Εταιρείας, που είναι το μνημιακό σύνολο με τις πρωτομέες Τσακάλοφ, Σκουφά και του Ορκουτών Φιλικών. Μπορούμε να περάσουμε μέσα από ένα, ας ξεκινήσουμε από το Σκουφά. Πολύ ωραία, δεν θα διατρέξω όλα τα κείμενα, έχουν την ίδια ακριβώς λογική. Ας περάσουμε και στον Τσακάλοφ. Θα μείνω μόνο εδώ στο ποιος είναι ο φορέας ο οποίος πήρε την πρωτοβουλία για την ανέγραφση αυτού του μνημιακού συνολου το 2006 και τη δαπάνη, νομίζω δεν φαίνεται, τη δαπάνη, λοιπόν, κάλυψαν, πολύ ωραία, η Βουλή των Ελλήνων, άρα έχουμε και έναν κρατικό θεσμό, ένα θεσμό, το Υπουργείο Οικονομικών, έτσι Υπουργείο Πολιτισμού, ο Δήμος Κομποτιού Άρτας που ήταν εκείνος που πήρε και την πρωτοβουλία για την ανίδρυση αυτού του συνολου και επέλεξε τον Άγγελο Βλάση έναν σύγχρονο γλύπτη, βλέπουμε εδώ και το βιογραφικό του, δυστυχώς δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε φωτογραφία του και να δούμε και το βάθρο πάνω στο οποίο, την μεσαία στήλη πάνω στην οποία είναι σήμερα τοποθετημένη η πρωτομή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, η φωτογραφία που βλέπετε είναι πλέον αρχαιακή, την κρατήσαμε ωστόσο, μπορούμε να δούμε κάποιες από τις φωτογραφίες, ωραία, όπως ήταν το 2006, ωραία και να μείνουμε λίγο εδώ σε ένα ευτράπελο, εδώ έχουμε μια φωτογραφία από τον ηλεκτρονικό τύπο, εντοπίστηκε κατά την ημέρα των εγγενείων, βλέπετε εδώ και τις κοπέλες με τις τοπικές στολές, ωραία και ας δούμε λίγο ένα ευτράπελο συμβάν που συνέβη το 2011 στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας, εκεί στη μέση στην καινή στήλη, τοποθετήθηκε από έναν Ελληνοαμερικανό εικαστικό τον Γκρέκος Θέοψη, η μαρμάρινη πρωτομή του Σκρουτσ Μακ Ντακ για πέντε λεπτά μόνο διευκέσαι όλη αυτή τη τελετή, καταγράφτηκε όμως και έτσι έχουμε αυτές τις φωτογραφίες διαθέσιμες στο διαδίκτυο και αξίζει έτσι να δει κανείς και πως πολλές φορές απρόβλεπτα γεγονότα συνοδεύουν τη ζωή των μνημείων. Σίγουρα λοιπόν για να ολοκληρώσω κάθε μνημείο έχει τη δική του ταυτότητα, τη δική του ιστορία μέσα στο χώρο και το χρόνο και το ίδιο το πρόγραμμα διασώζει εκτός από τις θεατές και τις αθέατες πλευρές των μνημείων και εκείνων που σχετίζονται με την πρόσληψη και την ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων και προσώπων και τη δεύτερη, τρίτη, τέταρτη ζωή τους στο δημόσιο λόγο που συχνά, πολύ συχνά επικυριαρχείται από συμβολικές συγκρούσεις. Και για τις πτυχές αυτές θα σας θα πάρει της Κιτάλη ο συνάδελφος ο Στάθης ο Παυλόπουλος και θα σας τις παρουσιάσει. Ευχαριστώ. Καλησπέρα και από μένα. Ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση και την παρουσία όλων επόψε εδώ. Θα περάσω με τον δεύτερο σταθμό σε αυτό το μνημιακό τόπο της Πλατείας της Φιλικής Εταιρείας στο Κολονάκι. Για να αναφέρω ότι χρειάστηκε να μας ελαβήσουν 60 χρόνια από την ανέγερση της πρωτομείς του Εμμανουήλ Ιξάνθου που εκτενώς μας παρουσίασε η Κρύσα Τσεβερουλάκη, προκειμένου να φτάσουμε στο δεύτερο καταστήρα τοποθέτησης μνημείου της Πλατείας την πρωτομεί του φιλικού και αγωνιστή Παναγιώτη Αγνωστόπουλου τοποθετημένη στο χώρο στα 1990. Αυτό το μεγάλο χρονικό διάνισμα αναδεικνύει ότι συχνά οι μνημονικοί τόποι δεν γεννιούνται άβαξ αλλά ως τμήματα του δημόσιο χώρου υπακούν στους νόμους της κίνησης και της ζωής των πόλεων ενώ παράλληλα ο ζωντανά κύτταρα της δημόσιας μνήμης διαρκώς ανανοηματοδοτούνται, αποκτούν νέο συμβολικό περιεχόμενο και περιενδύονται καινούργιες προσλήψεις και μοτίβα ερμηνείας διαδικασίες που συνήθως εντείνονται με αφορμή τις στρογγυλές επετίους και τους μεγάλους σεορτασμούς. Η πρωτομεί του Παναγιώτη Αγνωστόπουλου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μνημείου όπου οι τοπικές παραδόσεις, κληρονομίας και ταυτότητες συναντώνται με τη δημόσια μνήμη και μάλιστα την επικαθορίζουν. Μια περίπτωση όπου η κοινωνία πολιτών μέσα από τις επικύλες εκφάνσεις της εν προκειμένου η τοπική πολιτιστική σύλλογη αναδεικνύονται σε συνδιομορφωτή του πεδίου της δημόσιας μνήμης και των συμβολικών αναπαραστάσεων του παρελθόντος. Έτσι, τα τοπικά ιστορικά ή ιστοριοδηφικά μοτίβα γύρω από το παρελθόν την ιστορία και τους ήρωες μετουσιώνονται σε αιτήματα δημόσιας εκπροσώπησης και συμπερίληψης σε εθνικής εμβέλιας πάνθαια ηρώων και μνημονικούς τόπους. Είναι σημαντικό στο πλαίσιο μιας εκπαιδευτικού χαρακτήρα προσέγγισης μέσα από επιμέρους παραδείγματα να αναδείξουμε αυτή την επίδραση, τη διαμορφωτική με άλλα λόγια ισχύ των τοπικών συμβόλων και των ιδιαίτερων τοπικών ταυτοτήτων στη διαμόρφωση μεγαλύτερων πανεθνικού χαρακτήρας συμβολικών αφηγίσεων για το παρελθόν. Παρακολουθώντας το ιστορικό ανέγερσης της πρωτομής αναγνωστόπουλου, καθίσταται σαφής η σημασία που έχει, ιδίως για τις τοπικές κοινωνίες, να δουν το δικό τους ήρωα να τιμάται, να δαφνοστεφανώνεται και να λαμβάνει τη θέση που θεωρούν ότι του αξίζει στο εθνικό πάνθαιο των ηρώων. Και όταν μιλάω για θέση, κυριολεκτό, ανοίγω εδώ εισαγωγικά, μας απάντησαν έπειτα από τρεις ημέρες ότι η πρωτομή δεν μπορεί να στηθεί στην πλατεία Κολονακίου αλλά τρία στενά πιο κάτω από την οδό που φέρει το όνομά του, την οδό αναγνωστοπούλου. Αφού πήγαμε στο σημείο που μας υπέδειξαν για να δούμε, τι να δούμε. Εκεί δεν υπήρχε δρόμος, επρόκειτο για μια εσοχή, μια σούδα να το πω λαϊκά, που οδηγούσε σε μια κυκλική αυλή με πολυκατοικίες γύρω γύρω, όπου τύναζαν οι Φιλιππινέζες τα ξεσκονόπανα. Γίναμε έξω φρενών τα μέλη της Επιτροπής και αμέσως τους πρότεινα να επισκεφτούμε αυτοπροσώπω στον κύριο δήμαρχο και την αρμόδια υπηρεσία του δήμου για μια τελική απάντηση. Πρότεινα δε, στην περίπτωση που δεν θα μας επέτρεπαν να στηθεί πρωτομείς στην πλατεία Κολονακίου, να παραμείνει στην αποθήκη έως ότου αποφασίσουμε τι θα κάνουμε και συμφώνησαν όλοι. Κλείνονται εισαγωγικά, με αυτά τα λόγια η τότε Πρόεδρος του Συλλόγου των Ολυμπίων, δε Ρεχάνη Σταυροπούνη, παρουσίαζε κατά την ημέρα των αποκαλυπτηρίων της πρωτομείς τα πεπραγμένα αλλά και την έντονη δυσαρέσκεια των εμπλεκομένων προσώπων για την αρχική πρόβλεψη του σημείου τοποθέτησης της πρωτομείς εκ μέρους της δημοτικής αρχής. Αποτυπώνοντας έτσι ότι η περίοπτη θέση ενός εκάστοτε μνημείου λειτουργεί δικαιωτικά για τον τιμόμενο και αφήνει ισχυρότερα το αποτύπωμά του με αυτόν τον τρόπο στη δημόσια μνήμη. Αυτονόητα, λοιπόν, κανείς δεν θέλει το δικό του ήρωα, το συντοπίτι του, σκονισμένο και κρυμμένο ανάμεσα σε φιλοσχές δέντρων. Μάλιστα, ξεχωριστή σημασία αποκτούν εδώ οι καταληκτικές φράσεις του αποσπάσματος, όπου ουσιαστικά ο Σύλλογος προτιμά την υπαναχώρηση από το σχέδιό του παρά την τοποθέτηση σε λιγότερο περίοπτη θέση. Πέρα όμως από τη σημασία της θέσης, το δεύτερο στοιχείο στο οποίο θα ήθελα να σταθώ είναι η έννοια της αυτενέργειας, της συλλογικής δηλαδή πρωτοβουλίας εκ μέρους των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων, που μετουσιώνεται σε έτοιμα και παρέμβαση. Η αυτενέργεια, όπως αποτυπώνεται στο σύνολο του προγράμματος που παρουσιάζεται απόψε εδώ, αποτέλεσσε σε δεκάδες περιπτώσεις την γενεσίουργο αιτία, την κινητήρια δύναμη ανέγερσης μνημείων και διαμόρφωσης μνημονικών τόπων. Έτσι, η δράση επικύλων συσοματώσεων, συλλόγων και ατχόπ πρωτοβουλιών, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί ήδη από τον 19ο αιώνα, συνέβαλε στη διάχυση της ιστορικής γνώσης εκτός των ακαδημαϊκών τυχών, ενώ προϊόντος του 20ου αιώνα συνετέλεσε στον εκδημοκρατισμό και τη συμμετοχικότητα της κοινωνίας στη διαμόρφωση των όρων της μνήμης. Στην περίπτωση της Πρωτομής Αναγνωστόπουλου η οργανωμένη δράση προήλθε εκ μέλους των πολιτιστικών συλλόγων Ανδρύτσενας και όμορων περιοχών της γενέτειρας του ήρωα. Ειδικότερα, στην ανέγερση του μνημείου συνέπραξαν ο Σύλλογος των Εναθήνες Ανδρυτσάνων, ο Σύλλογος των Ολυμπίων, ο εξωραϊστικός Σύλλογος Ανδρύτσενας και ο Σύλλογος Νέων Ανδρύτσενας, ενώ η κατασκευή του μνημείου χρηματοδοτήθηκε από το Βρεκιώτιο ίδρυμα. Από την παραπάνω σύνθεση είναι εμφανές το τοπικό πελοποννησιακό αποτύπωμα μεταλλαμπαδεύεται στους Αθηναϊκούς πολιτιστικούς συλλόγους, οι οποίοι λειτουργούν ως πρεσβευτές της τοπικής ταυτότητας στο δημόσιο πεδίο της Πρωτέγουσας και στην κεντρική ιδιοίκηση. Σύλλογοι, όπως οι προαναφερόμενοι, υποκινούμενοι συνήθως από ένα αγνό αίσθημα ρομαντισμού, ενίωτε όμως και βολονταρισμού, συγκεντρώνουν χρήματα, κινούν χρονοβόρες διαδικασίες, μάχονται με τις αδράνειες της γραφειοκρατίας του κράτους, ασκούν πιέσεις και κάποτε συγκρούνται με τις πολιτικές ελίτ. Εν τέλει, παρεμβαίνουν οργανωμένα και αποφασιστικά υπέρ του σκοπού τους. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα όρια αυτής της παρέμβασης και η βαθμή αυθενέργειας έχουν το δικό τους αυτοτελές ενδιαφέρον. Ανοίγω εισαγωγικά, πήρε λοιπόν ο εργολάβος μας ένα μάστορα και τα απαραίτητα δομικά υλικά, και ήλθε στην πλατεία για να κατασκευάσουμε τη βάση για την πρωτομή. Του υπέδειξα τότε ένα άλλο πλεονεκτυπότερο σημείο πιο μέσα, αλλά εργολάβος λισανασχετούσε κάπως φοβούμενος της συνέπειας. Αφού όμως ανέλαβα εγώ την ευθύνη για ό,τι συμβεί, κατασκευάστηκε η βάση και ακολούθως ειδοποιήσαμε το γλύπτι ότι είμαστε έτοιμοι. Ο γλύπτις μας απάντησε ότι θα μεταφέρει την πρωτομή με γερανό τη νύχτα στις τέσσερις η ώρα, γιατί οι πρωτομές αυτή την ώρα στείλονται, όταν η κίνηση πεζών και τροχοφόρων στους δρόμους είναι αραίοι. Κλείνοντα εισαγωγικά. Οι φράσεις αυτές προερχόμενες και πάλι από τον πανηγυρικό λόγο της προέροδου του Συλλόγου των Ολυμπίων, αναδεικνύουν ότι σε κάποιες περιπτώσεις, για να έλθει ο ήρωάς σου από το σκοτάδι της λύθης στο φως της μνήμης, οι δουλειές πρέπει να γίνονται αποφασιστικά, ενίωτα και νύχτα. Περνάω όμως στο τρίτο σημείο που θα ήθελα να αναδείξω γύρω από αυτή τη διαδρομή της πρωτομής αναγνωστόπουλου, που αφορά τη συλλογιστική ολόκληρου του εγχειρήματος. Ισαγωγικά, ας αναφέρω ότι το συγκεκριμένο μνημείο δεν είναι το πρώτο που φιλοτεχνείται για τον αναγνωστόπουλο από πολιτιστικούς συλλόγους της γενέτειράς του, Ανδρίτσενας. Είχαν προηγηθεί ανδριάντας του ήρωα έξω από την οικία του στην Ανδρίτσενα, καθώς και στην Οδυσσό της Ρωσίας, πρώτη έδρα της φιλικής εταιρείας. Δράσεις που αναδεικνύουν μια συνεπή και μακρόχρονη προσπάθεια των συγκεκριμένων συλλόγων να μνημειοποιήσουν τη συμβολή του ήρωα στον αγώνα. Σε σημαντικό βαθμό, λοιπόν, η πρωτοβουλία ανέγερσης της πρωτομής στο Κολουνάκι εγγράφεται σε αυτή την υφιστάμενη διαδικασία δημόσιας δικαίωσης του ήρωα μια γενικευμένη προσπάθεια αποκατάστασης μιας ιστορικής πλαστογραφίας, η λέξη εντός εισαγωγικών. Η πλαστογραφία αυτή, υπό την οπτική των συλλόγων, είχε αποκρύψει την συμμετοχή του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου στην ιδρυτική τριανδρεία της Φιλικής Εταιρείας στη θέση του Ιμανουή Ψάνθου. Η άποψη αυτή που θέλει τον Αναγνωστόπουλο, ιδρυτικό μέλος της εταιρείας, μαζί με τους Κουφά και Τσακάλωφ και αναπαρρυστά τον Ψάνθο ως προσωπικότητα αμβλημένων ικανοτήτων, σίγουρα πάντως όχι ως ιδρυτικό μέλος εκείνη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, κυρίως μέσα από απομνημονευματικού χαρακτήρα εκδόσεις για την Επανάσταση, όπως το δοκίμιο ιστορικό περί της Φιλικής Εταιρείας του Ιωάννη Φιλίμονα και τα απομνημονεύματα του Χριστόφορου Περεβού, αναπαραγόμενη όμως και σε άλλες εκδόσεις έως τα τέλη του αιώνα περίπου. Στον αντίποδο αυτών των απόψεων βρέθηκαν άλλες εκδόσεις της εποχής βασιζόμενες προτίστος στα απομνημονεύματα του Αιμανουήλ Ιξάνθ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αυτή η διάσταση της απομνημόνευσης και των ιστορικών ερμηνιών μετουσιώνεται σε συμβολική σύγκρουση της δημόσιας λόγου για τα γλυπτά της πλατείας Κολυνακίου και σε γενεσιουργό συνθήκη ανίδερησης της Πρωτομής Αναγνωστόπουλης. Ανήγω εισαγωγικά. Διάβασα ότι ο Υπουργός Εθνικής Αμήνης υποσχέθηκε ότι θα διαθέσει ταχυτήρια του Υπουργείου για την κατασκευή των τριών ανδρυάντων της Φιλικής Εταιρείας, Σκουφά, Τσακάλοφ και Ξάνθ. για την παράλειψη του ονόματος του Εξανδρυτσένης Πρωτοφυλικού Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου, για τον οποίο η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει ότι αυτός, και όχι ο Ξάνθος, είναι ο τρίτος από των ιδρυτών, με τη μεγαλύτερη, μάλιστα, από όλους, δράση, προ και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1864. Αυτή η ιστορική έρευνα έχει καταδείξει ότι αυτός, και όχι ο Ξάνθος, είναι ο τρίτος από των ιδρυτών, με τη μεγαλύτερη, μάλιστα, από όλους, δράση, προ και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821. Με τα λόγια αυτά, ο Αλκιδιάδης Κυριλόπουλος, τότε πρόεδρος του συλλόγου των Εναθήνες Ανδριτσάνων, σημείωνε τη διάχειτη πικρία του σε επιστολή του προς την εφημερίδα Καθημερινή. Η επιστολή του, δημοσιευμένη λίγες μέρες πριν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου, τίτλο «Δια την ιστορική αλήθεια». Φτάνοντας προς το τέλος της παρουσίασης, θα ξαναπιάσω το νήμα της αφήγησης, από εκεί που το άφησε η Χρύσα, στο βάθρο της αναθυματικής επικραφής, με τον όρκο της Φιλικής Ρερίας. Όπως ανέφερα και στα ισαγωγικά σημεία, μέσα από το πρόγραμμα που αρσεάζεται απόψε, αναδεικνύεται ότι οι τόποι μνήμης συχνά υποδομούνται σταδιακά και όχι μονομιάς σε έναν ανοιχτό διάλογο με την πόλη και τους ανθρώπους της, συνομιλώντας με τους ρυθμούς ανάπτυξης του αστικού τοπίου, τις αναπλάσεις του δημόσιο χώρου, τις ταχύτες της ελληνικής γραφηπρατίας, αλλά και την ζωηρή επικαιρότητα, προκαλούν οι επέτειοι. Έτσι, η πρωτομοί του Αλέξανδρου Ι, αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας, στη νεομόνημη πλατεία του Κολονακίου, θα μπορούσε να εκλυφθεί ως ένα μνημείο με πολλαπλές φάσεις. Αν λοιπόν αρχικά στο βάθρο της αναθυματικής επικραφής με τον όρκο της Φιλικής Εταιρείας, έστω και για λίγα μόνο λεπτά, ανυψώθηκε ο ήρωας της Disney, Scrooge McDuck, τελικός κάτοικος του βάθρου αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος Υψηλάτης, μέσω της οριχάλυπνης πρωτομοίς του, εύω του γλύπτη Γεωργίου Ρούσι. Όμως και ο Υψηλάτης πριν βρεθεί εκεί, είχε έναν ακόμη ανταγωνιστή. Τον ίδιο του τον εαυτό, σε μαρμάρινη όμως εκδοχή. Η οριχάλυπτη πρωτομοί τοποθετήθηκε στο σημείο το 2014, με αφορμή τη στρογγυλή επέτειο των 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Το μνημείο κατασκευάστηκε με πρωτοβουλία της Εταιρείας Ελλήνων Ευεργετών, σε συνεργασία με την Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Αξιωματικών Αλέξανδρος Υψηλάτης, ενώ έτυχε οικονομικής χορηγίας από τον εφωκληστή Ευάγγελο Μαρινάκη. Ωστόσο, η επέτειο σύνδεσης της Φιλικής Εταιρείας δεν ήταν παρά ο συντελεστής των εξελίξεων, καθότι η Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Αξιωματικών, ήδη από το 2007 είχε υποβάλλει αυτοτελές έτοιμα ανέγερσης μνημείου του Αλέξανδρου Υψηλάτη στον τότε Υπουργό Πολιτισμού, έτοιμα που ωστόσο παρέμενε στάσιμο. Το έτοιμα επαναδιατυπώθηκε το 2014, αυτή τη φορά προς τη δημοτική αρχή, και παράλληλα η Ένωση ανέθεσε τη φιλοτέχνηση της πρωτομής του κλίπτη, τη φιλοτέχνηση της πρωτομής στον κλίπτη Κωνσταντίνο Παλαϊολόγο, ο οποίος και δημιούργησε μια μαρμάρινη πρωτομή του Υψηλάτη. Αν και το έργο είχε ολοκληρωθεί, στο βάθρο του όρκου τελικώς τοποθετήθηκε η οργιχάλκινη πρωτομή, έργο του Γεωργίου Ρούση, πιθανόν κατόπινη σχετική συνενόησης μεταξύ των δύο φορέων που συνηπογράφουν την ανίδρυση του μνημείου. Έτσι λοιπόν, αν και οι δύο πρωτομές φιλοτεχνούνταν παράλληλα, μία μόνο έλαβε τελικά θέση στο μνημιακό τόπο της πλατείας Φιλικής Εταιρείας στο Κολυνάκι, μία μόνο πέρασε από το εργαστήριο του Γλύπτη στο πεδίο της δημόσιας μνήμης. Υπενθυμίζοντας μας έτσι την συνθετότητα και τα πολλαπλά και συχνά θέα τα επίπεδα που εμπεριέχονται σε ένα μνημείο και αποκαλύπτονται, όσο η ιστορική σμήλη προσπαθεί να εκλεπτείνει όχι τώρα το μάρμαρο ή το χαλπό, αλλά τα πρόσωπα, τους φορείς, τις ιδέες και τις ενέργειες, όπως συστηματικά και συνολικά επιχειρεί το έργο Τόπι Μνήμης για την Ελληνική Επανάστηση. Σας ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστούμε πολύ για αυτή την πολύ γεμάτη παρουσίαση. Δεν σας διέκοψα, έχουμε υπερβεί κατά πολύ το χρόνο δυστυχώς και δεν θέλω να δικηθεί η τελευταία ομιλήτρια και καλυσμένη μας, η κυρία Γεωργία Κουσερή, αλλά θεωρώ ότι πραγματικά η δική της εισήγηση θα δώσει το συμπέρασμα σε όλες αυτές τις παρουσιάσεις. Η κυρία Κουσερή είναι φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και διδάσκη επίσης στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας. Και για να πω την αλήθεια την κάλεσα ακριβώς επειδή έχει δουλέψει πολύ με διδακτικές προτάσεις για τα μνημεία και νομίζω ότι θα είναι πάρα πολύ χρήσιμο και για μας, αλλά και για πολλούς εκπαιδευτικούς να ακούσουν τη δυνατότητα που έχουν να χρησιμοποιήσουν αυτή τη βάση, την ιστοσελίδα, τόπι μνήμης της ελληνικής επανάστασης. Κυρία Κουσερή, σας ευχαριστώ πάρα πολύ που δευτευτείκατε. Ζητώ συγγνώμη για την καθυστέρηση, αλλά εμείς είμαστε εδώ και θα σας ακούσουμε με πολύ μεγάλη προσοχή. Ευχαριστώ εγώ πάρα πολύ για την πρόσκληση και την τιμή. Καλησπαιρίζω και απευθύνω μάλλον χαιρετισμού σε όλους και όλες που μας ακούν. Θα ήθελα τώρα να μοιράσω λίγο το υλικό μου. Όντως, αισθάνομαι ότι θα κάνω μάλλον, μισό λεπτό να δω, θα κάνω μάλλον ένα συγκαιρασμό των όσων υπόθηκαν. Αυτό αισθάνομαι, γιατί παρακολούθησα όλες τις ομιλίες. Τα όσα θα παρουσιαστούν λοιπόν στη συνέχεια σύντομα από μένα απαντούν στο ερώτημα πώς μπορεί να αξιοποιηθεί το ψηφιακό αρχείο τόπι μνήμης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 στο δευτεροβάθμιο σχολείο, τόσο σε επίπεδο μικροδιδασκαλιών, όσο και σε επίπεδο του σχεδιασμού σενάριων για δράσεις και προγράμματα που διαρκούν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο σχολικό πλαίσιο. Πριν περάσω όμως σε αυτές τις προτάσεις, σε αυτές τις ιδέες, θα πρέπει να σας πω ότι την προηγούμενη εβδομάδα, μάλλον θα σας παρουσιάσω κάποιες ιδέες από τους μαθητές, που έχω βάσει εδώ στην περασμένη εβδομάδα κατά την διδασκαλία της ιστορίας του νεότερου και συγχρονου κόσμου στην τρίτη ηλικίου, παρουσιάστηκε το αρχείο από εμένα και με το ερώτημα πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί, λίγο να σας φέρω έτσι τις φρέσκες τους ιδέες. Ήχε ήδη προηγηθεί ένα μάθημα για την επανάσταση του 1821 με βασικού σταθμού σε γεγονότα και αυτά είχαν συζητηθεί στον απόειχο του εορτασμού για τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση. Οι ιδέες των μαθητών για την αξιοποίηση της ψηφιακής βάσης ήταν πλούσιες. Πρώτα απ' όλα, κατά τη γνώμη τους μπορεί να αξιοποιηθεί σε κάθε επίπεδο έρευνος που κάνει η σχολική ομάδα και αφορά τη μνήμη για την ελληνική επανάσταση. Επίσης μπορεί να αξιοποιηθεί σε κάθε ατομική απορία και διερέθμιση και μάλιστα τους ρώτησα και μου είπαν ότι όντως τους έχει τύχει κάποιες στιγμές να βλέπουν πρωτομες και να αναζητούν στοιχεία εκ των υστέρων. Πραγματοποιήθηκε μια πρώτη περιήγηση στα είδη των τόπων μνήμης για να συζητηθούν οι διαφορές τους. Οι περισσότεροι μαθητές δεν γνώριζαν πολλά πράγματα για την κατηγοριοποίηση αυτή που είναι πολύ ενδιαφέρουσα και για τον λίγο χρόνο που είχαμε διατρέξαμε τη νηστοσελίδα για να δούμε πώς έχει μνημονευτή ο Κολοκοτρώνης. Ειδικά στο σχετικό κείμενο που διαβάσαμε για τον Αγριάδα του Κολοκοτρώνη μπροστά στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, οι μαθητές παρατήρησαν τα σατυρικά δημοσιεύματα, λογοπέκνια και σκίτσα από τον τύπο του 1903 και την ένταξη του μνημείου στα πολιτικά συμβραζόμενα της εποχής. Μια εποχή που όπως ανέφερε και ο κύριος Αθαναησιάδης είχαμε τον ελληνικό εθνικισμό στα καλύτερά του. Σχολίασαν ότι είναι πολύ ενδιαφέρον που είδαν τι κρύβεται πίσω από το μνημείο και ποια ήταν η θέση του στην κοινωνία που το έφτιαξε. Αθαίετες όψεις της ιστορίας που δεν έχει το βιβλίο μας, μου είπαν. Επομένως κατέληξαν ότι οι προϋπάρχουσες γνώσεις τους μπορούν να αλλάξουν, να συμπληρωθούν, διερευνώντας την ψηφιακή βάση. Μιλήσαμε για τη μνήμη και την ιστορία και τις διαφορές τους. Διαπίστωσαν ότι άλλοι αποφασίζουν για το τι πρέπει να θυμόμαστε όλοι. Έχουν συνηθίσει να μην παρατηρούν βέβαια τα μνημεία, το παραδέχτηκαν, γιατί χάνονται μέσα στο αστικό τοπίο. Έθιξαν και ζητήματα αβανδαλισμού των μνημείων. Ανέφεραν μάλιστα και τα αίτια για αυτούς τους λόγους. Τέλος πάντων, ο στόγος αυτήν την περίπτωση ήταν έτσι να δω τις σκέψεις τους. Και η αφετηρία ήταν ένα αρχικό ερώτημα και στη συνέχεια η μία ιδέα έφερε την άλλη. Δηλαδή, θεωρώ, τώρα έχουμε βέβαια και την τηλεκπαίδευση, ήταν πολύ εύκολο να έχουμε την πρόσβαση στο αρχείο. Πιστεύω ότι οι μαθητές δεν είναι αδιάφοροι στο υλικό που παρουσιάζει στο σελίδα, αλλά και στους προβληματισμούς που μπορεί να προκαλέσει. Τώρα το ψηφιακό αρχείο μπορεί να αξιοποιηθεί κατά τη γνώμη μου και σε άλλα μαθήματα εκτός της ιστορίας. Ήδη αναφέρθηκε ότι πρόκειται για μια βάση δεδομένων για τα βιογραφικά στοιχεία των μημείων. Οι βιογραφίες αυτές μπορούν να αξιοποιηθούν με επικύλους τρόπους και σε διάφορα μαθήματα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όπως είναι για παράδειγμα στην γλώσσα της Β' ελικίου, έχουμε την ενότητα βιογραφικά είδη, στην οποία θα μπορούσαμε, τώρα εάν εδώ έχω ακριβώς την παρουσίασή μου τα σκίτσα από το 1903 και δεν μπορέσα να σας τα δείξω γιατί απορροφήθηκα. Εδώ βλέπετε και την κατηγοριοποίηση, η οποία τους ενδιέφερε πάρα πολύ. Βλέπουμε άλλη οθόνη, δεν βλέπουμε αυτό που λέτε. Ωραία, τότε ας το αφήσουμε, δεν πειράζει, γιατί θα ήθελα να προχωρήσω. Το ψηφιακό λοιπόν αρχείο είπαμε ότι μπορεί να αξιοποιηθεί και στην ύλη της γλώσσας της Β' ελικίου, όπου έχουμε την ενότητα βιογραφικά είδη, στην οποία θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τα βιογραφικά στοιχεία των μημείων ως ένα νεοτερικό υλικό. Καθώς νομίζω η κυρία Αντονοπούλου είπε ότι είναι μια ανθρωποκεντρική μνημιοποίηση και οι βιογραφίες θα είχαν ένα ενδιαφέρον, όπως επίσης και στην ύλη της γλώσσας της Β' ελικίου για την ενότητα μνημεία και εκπαίδευση, το ψηφιακό αρχείο μπορεί να αξιοποιηθεί προς την κατεύθυνση πολλών προβληματισμών που θα παρουσιαστούν και στη συνέχεια. Ας περάσουμε λοιπόν σε παραδείγματα μικροδιδασκαλίας και διδακτικά σενάρια που θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε ακόμα και επικοδομητικά σε σχέση με το ψηφιακό αρχείο μνήμης και που ίσως κάποια μπορεί να είναι μικροδιδασκαλίας ή κάποια να απαιτούν ένα βάθος χρόνου στη σχολική χρονιά. Κατά τη γνώμη μου για να το κάνουμε αυτό θα πρέπει να στραφούμε στις τελευταίες εξελίξεις της ιστορικής εκπαίδευσης και να αναζητήσουμε μάλλον ένα θεωρητικό πλαίσιο. Γιατί χωρίς θεωρητικό πλαίσιο δεν μπορεί να αναπτυχθεί μια καλή διδακτική προσέγγιση. Σύγχρονες λοιπόν και πολύ πρόσφατες προσεγγίσεις στο χώρο της διδακτικής της ιστορίας προβάλλουν όσο ιδανικό το πλαίσιο της επιστημονικής προσέγγισης. Η επιστημονική προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι μαθητές μπορούν να διδαχθούν τη διερεύνηση του παρελθόντος αξιοποιώντας τις ιστορικές πηγές και ότι με βάση αυτή τη μελέτη μπορούν να εκφράζουν επιχειρήματα γι' αυτό. Στόχος της δεν είναι ασφαλώς να κάνει τα παιδιά ιστορικούς αλλά να βοηθήσει να εξηγηωθούμε τη δουλειά του ιστορικού και με αυτόν τον τρόπο να αποκτήσουμε τα γνωστικές δεξιότητες τέτοιες που να μπορούν να αμφισβητούν ατεκμηρίωτες απόψεις που θα αντιμετωπίσουν γύρω τους και τώρα αντιμετωπίζουν για το παρελθόν ατεκμηρίωτες απόψεις και στο μέλλον σίγουρα περισσότερες. Και να εκφράζουν τους δικούς τους ερμηνευτικούς συλλογισμούς γι' αυτό. Στόχος λοιπόν της ιστορικής εκπαίδευσης στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας είναι η μετασχηματίζουσα μάθηση η οποία προκύπτει από διαδικασίες καλλιέργειας τόσο της γνώσης περιεχομένου της ιστορίας όσο και της έκφρασης ιστορικής σκέψης μέσα σε βέβαια σε ένα πλαίσιο επικοδομητισμού, σε ένα πλαίσιο μαδροσυνεργατικών διαδικασιών και διερευνητικών διαδικασιών. Ειδικότερα η γνώση περιεχομένου αναφέρεται στα γεγονότα, στις καταστάσεις, τα πρόσωπα αλλά και σε έννοιες περιεχομένου ενώ η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης αναφέρεται στις προϋπάρχουσες ιδέες και τις παρανοήσεις των μαθητών, στις έννοιες δευτέρου βαθμού αυτές θα σχολιάσουμε απόψε σε σχέση με το ψηφιακό αρχείο οι έννοιες δευτέρου βαθμού είναι η έννοια των ιστορικών μαρτυριών των αιτιών και των συνεπιών, της σημαντικότητας, της αλλαγής και της συνέχειας της ενσυνέσθησης και της ηθικής διάστασης των ερμηνιών του παρελθόντος επίσης η ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης μας λέει ότι πρέπει να καλλιεργήσουμε στα παιδιά δεξιότητες κριτικής ανάγνωσης της ιστορίας στο δημόσιο χώρο και στην προκειμένη εδώ με αυτό το ψηφιακό αρχείο θέλουμε να επιτύχουμε και κάποιες στάσεις να καλλιεργήσουμε στους μαθητές όπως είναι το ενδιαφέρον για το παρελθόν από τις έννοιες λοιπόν δευτέρου βαθμού που θα πρότεινα να δούμε σε σχέση με το ψηφιακό αρχείο πιστεύω ότι θα έπρεπε να είναι, επέλεξα να είναι, η έννοια των ιστορικών μαρτυριών και η έννοια της ηθικής διάστασης των ιστορικών ερμηνιών πρώτα από όλα λοιπόν η έννοια των ιστορικών μαρτυριών θα μπορούσε να φέρει στο επίκεντρο σενάρια με το ιστορικό ερώτημα πώς μνημονεύτηκε το 21 όλα αυτά τα χρόνια πώς και κάτω από ποιες διαδικασίες μνημονεύεται και σήμερα όταν φτιάχνουμε τα σενάρια μας με τη συγκεκριμένη έννοια επιθυμούμε οι μαθητές να διερευνούν πηγές που να απαντούν σε ιστορικά ερωτήματα να χρησιμοποιούν πηγές πρωτογενής και δευτερογενής να συγκρίνουν απόψεις των πηγών που μελετούν να υποθέτουν το τι μπορεί και τι δεν μπορεί να απαντηθεί από τις πηγές που μελετούν νομίζω ότι η προηγούμενη παρουσίαση της κυρίας Τσαγκαρουλάκη και δεν θυμάμαι το όνομα του κυρίου Στάφη τέλος πάντων έκαναν λόγο πραγματικά για την έννοια των ιστορικών μαρτυριών ανέφεραν ότι το ψηφιακό αρχείο τοπι μνήμης αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία παραδείγματος αξιοποίησης αρχαιακών πηγών γιατί το ίδιο είναι ένα πρόγραμμα έρευνα και ένα διδακτικό παράδειγμα έρευνα θα έλεγα και επίσης αναφέρεται σε πηγές πρωτογενείς δευτερογενείς πρωτότυπο αρχαιακό υλικό που βοηθά τους μαθητές να σκεφτούν όχι μόνο για το πλαίσιο και για το περιεχόμενο την ιστορία γνώσης για την επανάσταση και για την ιστορία της μνήμης αλλά και για τις δυνατότεες και τους περιορισμούς αυτών των πηγών των πολυτροπικών πηγών που αναφέρθηκαν προηγουμένως Η βάση δεδομένων θα μπορούσε να είναι η αφορμή για να ξεκινήσουμε ένα πρόγραμμα ιστορικής και συγκριτικής διερεύνησης των μνημείων που αντικρίζουν κάθε μέρα οι μαθητές μας στις γειτονιές τους Ένα τέτοιο παράδειγμα από μια πρόσφατη διασχολική ερευνητική δράση στην οποία συμμετείχαμε τις συναδέλφους την Κατερίνα την Καρακότσου και τη Δήμητρα Τημαντί, διερευνώντας τα τοπόσημα και τα οδονήμια που αναφέρονται στο 1821 στο αστικό τοπίο των δήμων των σχολείων μας στη Βήτα Αθήνας, την Αγία Παρασκευή, τον Χολαργό και τον Παπάγο Στόχος ήταν να χατογραφίσουμε τους τόπους μήμεις του δήμου μας και να ανακαλύψουμε τι θέλει να θυμάται η πόλη μας για το 1821 Η ιστοσελίδα τόπι μνήμης θα μπορούσε να είναι εξαιρετική πηγή άντλησης πληροφόρειών στην έρευνά μας, εάν την είχαμε νωρίτερα, αλλά και πεδίο συγκριτικών προσεγγίσεων που αυτό είναι πολύ σημαντικό στην προκειμένη περίπτωση για τα τοπία μνήμης που ανακαλύψαμε. Η δράση μας, για παράδειγμα, εμείς στην Αγία Παρασκευή βρήκαμε μια προτομή του Κολοκοτρώνη, καταφέραμε να συνδυάσουμε αυτή την προτομή με προτομές στα βριλίσια, αναφερθήκαμε βέβαια στον Αδριάντες όπως είναι αυτός του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου ή της Τρίπολης αλλά θα μπορούσαμε να δούμε συγκριτικά σε άλλες πόλεις ποια πρόσωπα είναι αυτά που μνημονεύονται Στον Παπάγο, για παράδειγμα, συνειδητοποιήσαμε ότι δεν μνημονεύεται το 1821 όσο στους άλλους δύο δήμους το Χολαρκό και την Αγία Παρασκευή. Μια άλλη έννοια όμως, και σε αυτή θα μείνω περισσότερο δευτέρο βαθμό όπως είπα η οποία θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική και μπορεί να μας οδηγήσει σε επιατικά σενάρια σε σχέση με αυτό το ψηφιακό αρχείο είναι η έννοια της ηθικής διάστασης των ιστορικών ερμηνιών. Η έννοια αυτή προσθέτει ένα ακόμα επίπεδο ιστορικής κατανόησης καθώς οι μαθητές μας μπορούν να σκεφτούν όχι μόνο ποια γεγονότα ή πρόσωπα πρέπει να θυμόμαστε αλλά και γιατί τα θυμόμαστε ή τα γιορτάζουμε. Τι συντηρεί δηλαδή τη συγκεκριμένη μνήμη, πώς τη συντηρεί. Επιπρόσθετα σε κάποιο βαθμό η έννοια της ηθικής αποτίμησης του παρελθόντος συνδέεται έμεσα με όλες τις έννοιες δευτέρου βαθμού που ανέφερα και κυρίως με την έννοια της σημασίας και την έννοια της αλλαγής στον χρόνο. Μπορούν δηλαδή να υποβληθούν ερωτήσεις στους μαθητές που τους κάνουν να σκεφτούν γιατί κάτι αξίζει να το θυμόμαστε. Για παράδειγμα, επηρεάστηκαν πολλοί άνθρωποι. Με ποιους τρόπους επηρεάστηκαν. Τι οδήγησε σε κάτι σημαντικό. Βλέπουμε ακόμα τα αποτελέσματα. Πώς μνημονεύουμε στο βάθος του χρόνου. Θεωρώ ότι όλες αυτές οι ερωτήσεις μπορούν να απαντηθούν από τις πηγές του ψηφιακού αρχείου. Για το ψηφιακό αρχείο παραθέτει πηγές, όχι όμως έτοιμες αφηγήσεις. Αυτό είναι το σημαντικό. Βασικές παραδοχές για τη συγκεκριμένη λοιπόν έννοια, την ηθική διάσταση των ιστορικών ερμηνιών, είναι ότι τόσο οι ιστορικοί όσο και εμείς όταν κάνουμε πολλές φορές, όταν γράφουμε μια ιστορική αφήγηση, κάνουμε άμεσες ή έμεσες ηθικές κρίσεις. Επιπρόσθετα, όταν εμείς κάνουμε ηθικές κρίσεις, είναι σημαντικό να είμαστε προσεκτικοί στο να μην επιβάλλουμε σύγχρονα κριτήρια σχετικά με το τι είναι σωστό και λάθος για το παρελθόν. Επομένως, οι τεκμηριωμένες ηθικές κρίσεις για τις πράξεις του παρελθόντος γίνονται λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου που μελετούμε. Η αναγνώριση τώρα των ηθικών κρίσεων του παρελθόντος ανάλογα με τα ιστορικά συμφραζόμενα μπορεί να μας βοηθήσει να έχουμε συνειδητές κρίσεις για σύγχρονα θέματα μόνο όταν αναγνωρίζουμε τους περιορισμούς του διδακτισμού από το παρελθόν. Οι ηθικές ερμηνίες είναι δύσκολο να αναγνωριστούν στις ιστορικές αφηγήσεις που είναι ενταγμένες στα σχολικά βιβλία, στα κείμενα των ιστορικών, τα λογοτεχνικά κείμενα, τις ταινίες, τις μουσιακές αναγνώσεις, τους τόπους μνήμη στο δημόσιο χώρο. Προσπαθούμε να προετοιμάζουμε τους μαθητές μας και να τους δίνουμε ευκαιρίες να αναγνωρίζουν τις έμεσης ηθικές κρίσης που τους κατακλείζουν και που είναι δύσκολο να διαβαστούν. Νομίζω ο κ. Αθανασιάδης προηγουμένως ανεφέρθηκε στο βλέμμα του παραγωγού και το βλέμμα του δέχτη. Αυτό πιστεύω ότι οι σενάροι έτσι πολύ ποιοτικά θα μπορούσαν να σταθούν και αυτό πιστεύω ότι επιδιώκει όχι μόνο την καταγραφή του ψηφιακού αρχείου αλλά να δείξει και τους μηχανισμούς μνημιοποίησης. Με την αξιοποίηση λοιπόν της ιστοσελίδας δείχνουμε στους μαθητές και αυτό θεωρώ ότι είναι ένας από τους ιστορικούς ρόλους της ιστορικής εκπαίδευσης ότι η επιλογή των μνημείων και η δημιουργία τους μπορεί να ανοίξει την πόρτα σε μια ηθική στάση του παρελθόντος που έχει αντίκτυπο στο δικό τους παρόν. Νομίζω λοιπόν ότι η ψηφιακή βάση χαρτογραφώντας τη βιογραφία των μνημείων σε συνδυασμό με ιστορικές διερευνητικές εκπαιδευτικές πρακτικές που έχουν στόχους τέτοιους βοηθά τους μαθητές να σκέφτονται κριτικά, να αναπτύσσουν την ιστορική τους συνείδηση και επομένως να συμμετέχουν σε κοινωνικές δράσεις με κατανόηση των συνδέσεων παρόντως παρελθόντος. Το κυριότερο να κατανοούν ότι πρέπει να αποφεύγουν τα άμεσα μαθήματα του παρελθόντος που μπορεί καμιά φορά να έχουν και μνημιακή μορφή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για την αξιοποίηση της έννοιες της ηθικής διάστασης των ιστορικών ερμηνιών σε σχέση με τα μνημεία και την ιστοσελίδα μπορεί να αντιληθεί και από τη δράση την οποία ανέφερα προηγουμένως για τα τοπόσιμα και οδονύμια στην οποία δεν καταγράψαμε απλά τα μνημεία και τις πρακτικές μνημιοποίησης του 1821, αλλά οθίσαμε τους μαθητές μέσα από διαδικασίες δίνοντάς τους το λόγο και κυρίως σε διαδικασίες διαβούλευσης να σκεφτούν πώς γίνεται η διαδικασία της μνημιοποίησης και πώς θέλουν οι ίδιοι να θυμούνται και να μνημονεύουν το παρελθόν. Ειδικά το παρελθόν του 1821. Μάλιστα μέσα στις ασκήσεις που τους δώσαμε και ασκήσεις που αντιλήσαμε από την βιβλιογραφία και σε σχέση με αυτή τη θεωρία για την οποία σας μίλησα, υπήρχαν ερωτήματα όπως τα ακόλουθα. Γιατί αυτό το πρόσωπο ή το γεγονός αξίζει να μνημονευτεί. Ποιους από τους ακόλουθους σκοπούς θα υπηρετούσε το μνημείο σας, το μνημείο τους για το 1821. Άλλαξε τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι. Προτείνει ένα μάθημα το οποίο πρέπει να μάθουμε. Εκπληρώνει ένα χρέος στη μνήμης. Εμπνέει δράση για ένα σύγχρονο θέμα. Κάποιο άλλο σκοπό που μπορείτε να σκεφτείτε. Τι θα θέλετε να αισθανθούν ή να σκεφτούν οι άνθρωποι όταν θα δουν αυτό το μνημείο. Ποιοι θα είναι οι θεατές τους. Ποια ιστορία θέλετε να λέει. Με ποιους τρόπους μπορεί το μνημείο σας να κλονίσει ή να προκαλέσει αντιλογία. Ο στόχος μας μέσα από αυτά τα ερωτηματολόγια και μέσα από αυτές τις διαδικασίες ήταν να μπουν και οι ίδιοι σε διαδικασίες να γίνουν πρώτα απ' όλα κριτικοί αναγνώστες παρόμοιων πρακτικών και να μπορούν να τις αναγνωρίζουν. Οι δραστηριόντες έδωσαν την ευκαιρία στα παιδιά να θέσουν κριτήρια σπουδαιότητας για το γεγονός της επανάστασης και πρέπει να υπογραμμίσω ότι τουλάχιστον τα δικά μας παιδιά μέσα από τη δράση για την οποία σας μίλησα κυρίως μέσα από τη διαβούλευση γιατί υπήρχε μια ελευθερία λόγου ερμηνευτικών συλλογισμών μετά βέβαια από όλες αυτές τις ερευνητικές διαδικασίες που είχαν προηγηθεί οδηγήθηκαν στο να εστιάσουν στις αξίες κυρίως που επιθυμούν οι ίδιοι να μνημονεύουν και κατέληξαν ότι δεν θέλουν να μνημονεύουν τόσο πρόσωπα ή γεγονότα όσο αυτές τις αξίες τις αξίες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και όλα αυτά. Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι μέσα από τις διδακτικές μας προσεγγίσεις και την αξιοποίηση ενός τέτοιου υλικού μπορούμε να βοηθήσουμε τους μαθητές να αποκρυπτογραφήσουν τις κυρίαρχες αφηγίες στο δημόσιο χώρο. Η εκπαίδευση αποκτά πολύπλοκες διαστάσεις όταν οι μαθητές επιλύουν προβλήματα, συνάγουν συμπεράσματα και δημιουργούν νόημα όχι μέσω απομνημόνευσης ή ανάκλησης αλλά αντααυτού μέσω ενεργών γνωστικών αφαιρετικών και βιωματικών διαδικασιών. Άρα τα παιδιά δεν πρέπει να οδηγούνται σε έτοιμες ηθικές αποτιμήσεις στις οποίες εμείς κάποτε ήμασταν εκτεθειμένοι στα σχολικά μας χρόνια. Είναι αναγκαίο να προσυγγίσουμε τις πρακτικές μνήμης που προβάλλονται από την ψηφιακή βάση τόπι μνήμης της Ελληνικής Επανάστησης 1821 με κριτικό πνεύμα και έτσι θα είναι πιστεύουμε και πιο γόνιμος ο αναστοχασμός μας μετά από 200 χρόνια. Σας ευχαριστώ πολύ. Εμείς σας ευχαριστούμε πάρα πολύ, κυρία Κουσερή, για όλες αυτές τις ιδέες, τα σενάρια, τις εμπειρίες που μας μεταφέρατε από τη δουλειά με τους μαθητές. Η παρουσίαση αυτού του προγράμματος είχε ο στόχος να ανοίξουμε ακριβώς το διάλογο με όλους τους πιθανούς χρήστες αυτής της βάσης. Και οι πιθανοί χρήστες φάνηκε και μέσα από τις τοποθετήσεις και γι' αυτό προσκάλεσα την κυρία Αντωνόπουλη, τον κύριο Αθανασιάδη και εσάς, που καλύπτεται τρία διαφορετικά πεδία από τη διδακτική της ιστορίας και τη διδακτική πράξη και επομένως ένα μεγάλο κοινό εκπαιδευτικών και μαθητών, στην ιστορία της τέχνης, τη δημόσια γλυπτική και επομένως την έρευνα που διεξάγεται σε αυτό το πεδίο και βεβαίως ακόμα ευρύτερα στο πεδίο της δημόσιας ιστορίας, που βεβαίως η σχολική ιστορία, όπως ξέρουμε πάρα πολύ καλά, επικοινωνεί, βρίσκεται σε άμεσο διάλογο για να μην πω ότι πολλές φορές επηρεάζεται πολύ περισσότερο από το χώρο της δημόσιας ιστορίας παρά από την ακαδημαϊκή, όπως ξέρουμε, ιστοριογραφία. Άρα ευχαριστώ πάρα πολύ για αυτή τη συμβολή σας. Έχουμε φτάσει στις ενιά-μεση, εκεί περίμενα περίπου ότι θα ολοκληρώνονταν οι παρουσιάσεις. Θα μπορούσαμε παρόλα αυτά να αφιερώσουμε ένα δεκάλεπτο, εφόσον κάποιοι από όσους παρακολουθούν θα ήθελαν να αφήσουν κάποιο ερώτημα ή και να τοποθετηθούν, γιατί βλέπω συναδέλφους που έχουν εργαστεί πάνω σε αυτά τα θέματα και ενδεχομένως αν κάποιος θα ήθελε να παρέμβει μπορεί να ανοίξει την κάμερα και το μικρόφωνο και να μιλήσει. Γιατί εγώ αυτή τη στιγμή δεν έχω κάποιες εργασμόλια ή ερωτήσεις, τουλάχιστον στο Zoom. Δεν ξέρω για το YouTube αν υπάρχουν σχόλια. Ή κάποιος από τους ομιλητές ή το κοινό θα ήθελε να μιλήσει, παρακαλώ να λάβει όποιος θέλει το λόγο. Εκτός αν είναι όλοι πάρα πολύ κουρασμένοι, έχουμε κουραστεί και πάρα πολύ από τις διαδικαίες παρουσιάσεις. Είμαστε συνέχεια μπροστά σε μια οθόνη, οπότε μπορεί να υπάρχει και μία λογική κόπωση. Δεν βλέπω κάτι, εκτός αν εγώ δεν βλέπω κάτι, άρα μπορούμε να κλείσουμε εδώ. Αφού ευχαριστήσω και τον κύριο Χατζιβασιλείου που τον βλέπω τώρα μπροστά μου, και τον κύριο Λιμπεράτο, τον διευθυντή του Κέννη, την κυρία Αντωνοπούλη, τον κύριο Αθανασιάδη, την κυρία Κουσερή για την παρουσία σας εδώ, τη συμβολή σας στον επιστημονικό διάλογο με αφορμή τους τόπους μνήμης για την Ελληνική Επανάσταση και βεβαίως τα μέλη της ερευνητικής ομάδας που δούλεψαν πάρα πολύ σκληρά, πάρα πολύ αποτελεσματικά, αλλά και με πάρα πολύ κέφι για να φτιάξουν μία βάση δεδομένων που είναι παρακαταθήκη για ερευνητές και εκπαιδευτικούς. Άρα τους ευχαριστώ και εδώ θερμά. Ήτανε μία dream team κυριολεκτικά. Ευχαριστώ πολύ. Λοιπόν, καλό βράδυ σε όλους. Δεν ξέρω. Ευχαριστούμε και σας πολύ. Γεια σας. Καλό βράδυ. Γεια σας, γεια σας σε όλους. Καλό βράδυ. Ωραία. Θα δούμε να κλείσουμε και την αναμετάβαση νομίζω. |
