| 10η Διάλεξη: Είμαστε στην προτελευταία, από άποψη, σειράς παρουσίασης κατηγορίας που αφορά το φάσμα του αυτισμού. Πριν από λίγα χρόνια, ο τίτλος της διαφάνειας θα έλεγε αυτισμός. Σήμερα γίνεται απολύτως αποδεκτό ότι πρέπει να μιλάμε για ένα φάσμα αυτιστικών διαταραχών, γιατί είναι πάρα πολύ έντονη η διαφοροποίηση. Έτσι, γι' αυτό και όπου θα το δείτε, τα τελευταία χρόνια υπάρχει σαν είτε φάσμα αυτισμού, είτε αυτιστικό φάσμα. Πάρα πολύ γρήγορα, τι θέλουμε να δούμε για σήμερα. Θέλουμε να δούμε τι είναι αυτισμός. Κάποιες θεωρίες, πάρα πολύ σύντομα, μύθους του αυτισμού, τα χαρακτηριστικά του αυτισμού, να κάνουμε μια αναφορά στο σύνδρομο Ασπεργκερ, που είναι και ό,τι πιο σύγχρονο και, αν θέλετε, μαγικό, και έχει κινητοποιήσει πάρα πολύ τη σύγχρονη ιππιστημονική κοινότητα. Κάποιες κατηγορίες και δυο-τρία πράγματα για την εκπαιδευτική παρέμβαση στο αυτισμό. Θα κάνουμε, δηλαδή, ένα γρήγορο περιδιάβασμα. Πρώτα απ' όλα, να δούμε από πού έρχεται, καταρχάς. Επειδή σήμερα, από ό,τι άκουσα, εξεταζόταν η γλώσσα. Ωραία. Η λέξη αυτισμός, όπως καταλαβαίνετε, βγαίνει από πού? Από ποια λέξη ελληνική? Εαυτός. Άρα, έχουμε εδώ, λοιπόν, την πρώτη φορά που ονοματίστηκε το φαινόμενο αυτό. Βλέπετε, 1956, από τον Κάνερ. Και τότε το κλασικό σύνδρομο είναι ο πρώτος ο οποίος πρότεινε... Δεν είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο, ο όρος είναι πολύ πιο παλιός. Είναι ο πρώτος όμως που περιέγραψε το σύνδρομο του αυτισμού. Όπου ποια χαρακτηριστικά έδινε ο Κάνερ. Μια δυναμία να δημιουργήσουν τα παιδιά φυσιολογικές σχέσεις, έτσι με άλλα άτομα, από την αρχή της ζωής τους. Από την πρώτη στιγμή, λοιπόν, που περιγράφεται το σύνδρομο, έχουμε τη μία διαταραχή, η οποία δεν προκύπτει, αλλά είναι από την αρχή της ζωής. Μια ακραία μοναξιά και μια απουσία ανταπόκρισης σε τι? Στο εξωτερικό περιβάλλον. Είναι η πρώτη περιγραφή του σύνδρομου. Σήμερα δεν μιλάμε μ' αυτούς τους όρους ακριβώς. Μια ανυπόμονα έμμονη επιθυμία τι? Να είναι τα πράγματα σταθερά. Προβλέψημα και σταθερά. Να μην αλλάζει η πραγματικότητά τους. Μια καθυστερημένη ηχολαλία. Δηλαδή τα παιδιά τι κάνουν, λένε αυτό που ακούν. Ηχολαλία αυτό. Θα πει βγάζω ήχο, έτσι, αλλά ουσιαστικά αυτό που ακούω. Ερωτάς εσύ τι κάνεις, τι κάνεις, λέω και εγώ. Θέλεις να φας, θέλεις να φας, έτσι. Επαναληπτική χρήση προσωπικών αντιονυμιών. Το εγώ, το εσύ. Παρακάτω θα δούμε ότι υπάρχει και μπέρδεμα στις προσωπικές αντωνυμίες. Υπάρχει αντιστροφή στις προσωπικές αντωνυμίες. Άρα από τότε λοιπόν έδειχναν ότι υπάρχει ένα πρόβλημα κατανόησης και οριοθέτησης του εαυτού. Γι' αυτό και δώθηκε ως αυτός. Μια πολύ εμμονική σχεδόν σταθερή σχέση, μία προσχώληση στα αντικείμενα. Υπέρ ευαισθησία σε ερεθίσματα. Οπτικά, ακουστικά, απτικά, έτσι. Και τότε, κατακάνερ, εξαιρετικά ευφυείς γονείς. Τι από όλα αυτά τώρα έχει απομείνει, θα το δούμε στη συνέχεια. Τότε λοιπόν εμφανίζεται πρώτη φορά. Τώρα, ο ορισμός με βάση το DSM φόρτο που ισχύει και σήμερα, αναφέρεται περισσότερο σε μια διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή. Δηλαδή μία διαταραχή, η οποία δεν αφορά μία συγκεκριμένη περιοχή, είναι διάχυτη και είναι τη διάρκεια της ανάπτυξης. Δηλαδή, από την αρχή, αν θέλετε, της ζωής. Τώρα, θυμηθείτε λίγο πώς είχαμε δουλέψει στην υπερκινητικότητα, το θυμάστε? Στο σύνδρομο ελληματικής προσοχής, στη ΔΕΠΙ, όπου είχαμε ότι έπρεπε να ισχύουν κάποια, εκεί είχαμε έξι τουλάχιστον και τα λοιπά. Το ίδιο είναι η λογική εδώ. Εδώ τι έχουμε, πάλι ένα σύνολο από έξι σημεία, από το 1 που αφορά την κοινωνική αλληλεπίδραση. Θέλουμε επίσης από τα 1, 2 και 3. Από το 2 που είναι η ποιοτική παρέκληση στην επικοινωνία, και το 3 που αφορά τις συμπεριφορές επαναληπτικές. Πώς όμως πρέπει να κατανέμονται αυτά? Θα πρέπει να έχουνε τουλάχιστον 2 από την πρώτη κατηγορία, δηλαδή από την κοινωνική αλληλεπίδραση, και μετά ένα από τη δεύτερη και ένα από την τρίτη. Τουλάχιστον. Τι σημαίνει αυτό? Αν ένα παιδί έχει έξι στοιχεία από την πρώτη, μόνο που αφορούν δηλαδή την κοινωνική αλληλεπίδραση, τότε δεν παίρνει διάγνωση αυτισμού. Αν είναι ένα παιδί που έχει έξι στοιχεία, θα δούμε στοιχεία εμείς. Έξι στοιχεία που αφορούν την επικοινωνία του μόνο, αν τα μαζεύει από εκεί δηλαδή, ή αν παίρνει τρία από την επικοινωνία και τρία από τις στερεόπτυπες συμπεριφορές, τότε δεν είναι παιδί με αυτισμό. Άρα, για να υπάρξει διάγνωση αυτισμού, θα πρέπει να έχουμε έξι τουλάχιστον, που να προκύπτουν από τι? Δύο τουλάχιστον από την κοινωνική αλληλεπίδραση, ένα τουλάχιστον στην επικοινωνία, ένα τουλάχιστον στις στερεόπτυπες συμπεριφορές. Κατανοητό? Και όλα αυτά, ναι. Θα έλεγα και όλα αυτά πρέπει να εφανίζονται, όπως θα το δούμε και παρακάτω, πριν την ηλικία των τριών ετών. Αν εφανίζεται, όπως είπατε, αυτού με κάποιους επιτρέπους και διόηση, κάποιους επιτρέπους, τότε τι συμβαίνει? Μπορεί να είναι μια άτυπη αναπτυξιακή διατεραχή. Μπορεί να είναι ένα άλλο σύνδρομο. Αλλά δεν θα πάρει διάγνωση αυτισμού. Για να έχουμε διάγνωση αυτισμού, και τι εξασφαλίζει αυτό το 2.1.1. Εξασφαλίζει, καταρχάς, ότι θα υπάρχουν προβλήματα και στην κοινωνική αλληλεπίδραση, και στην επικοινωνία, και στη στερεόπτυπη συμπεριφορά. Γιατί αυτό είναι το προφίλ των αυτιστικών ανθρώπων. Πρέπει να έχουν περιορισμούς, να έχουν άτυπες συμπεριφορές, που να αφορούν και τον τρόπο της αλληλεπίδρασης, και τον τρόπο επικοινωνίας, και τις συμπεριφορές που αφορούν στερεότυπα ενδιαφέροντα, στερεότυπες συμπεριφορές. Κατανοητό, ε? Αν θα δούμε μετά στο Άσπεργγερ, ας πούμε, το Άσπεργγερ έχει 1 και 3. Δεν έχει το 2, της επικοινωνίας. Έτσι παίρνουμε το Άσπεργγερ. Το Άσπεργγερ δεν είναι μόνο υψηλός δίκτυς νοημοσύνης, όπως λέγαμε παλιά, είναι ότι δεν έχει και προβλήματα επικοινωνίας. Με όποιον τρόπο θέλει. Επικοινωνία σημαίνει δέχομαι μήνυμα, δίνω μήνυμα. Με όποιον τρόπο. Εάν δηλαδή, εγώ τι κάνω, θέλω τον καφέ, έτσι? Και δείχνω, αυτό είναι επικοινωνία. Αν πω θέλω τον καφέ, είναι πάλι επικοινωνία. Αλλά η επικοινωνία μπορεί να υπάρχει ακόμα και όταν δεν έχω προφορική έκφραση. Δεν είναι δηλαδή ομιλία. Εντάξει. Πάμε λίγο να δούμε αυτά που είπαμε ότι πρέπει να έχει συνολικά έξι, αλλά τουλάχιστον δύο από εδώ, από την πρώτη, δηλαδή τι. Μια φανερή διαφορετικότητα στη χρήση πολλών μη λεκτικών συμπεριφορών. Όπως βλεμματική επαφή, έκφραση, στάση του σώματος, χειρονομίας. Αυτά όλα μετράνε ως ένα. Πόσοι από σας πιστεύουν ότι τα άτομα με αυτισμό δεν κάνουν βλεμματική επαφή? Ή πόσες το έχουν ακούσει? Μόνο μία έχει ακούσει ότι δεν κάνουν βλεμματική επαφή. Γιατί είναι το κυρίαρχο που κυκλοφορεί, έτσι. Είναι ένας μύθος εάν εκλυφθεί ως το βασικό χαρακτηριστικό. Πολλά παιδιά με αυτισμό δεν κάνουν βλεμματική επαφή. Ούτε με τους γονείς τους, ούτε με το πρόσωπο που τα προσέχει. Έτσι, αλλά υπάρχουν άλλα που κάνουν. Δηλαδή ένα παιδί που έχει βλεμματική επαφή δεν είναι σίγουρο ότι δεν έχει αυτισμό. Αδυναμία στην ανάπτυξη ανάλογων με το αναπτυξιακό επίπεδο σχέσεων. Δηλαδή έχετε ακούσει τον όρο παράλληλο παιχνίδι? Καθόλου. Τα πολύ μικρά παιδιά κάθονται δίπλα και παίζουν. Τι παίζουν, τον από εδώ, τον από εκεί, τον από εδώ. Παράλληλο παιχνίδι. Αυτό είναι αποδεκτό για παιδιά που είναι 7 μηνών. Δεν είναι αποδεκτό για παιδιά που είναι 4 χρονών. Αυτό εξηγώ λίγο ανάλογα με το αναπτυξιακό τους επίπεδο. Παρακολουθούμε, λοιπόν, αν έχουν στις σχέσεις με τους συνομιλίκους, αν ακολουθούν τα αναπτυξιακά στάδια. Τρίτον, απουσία αυθόρμητης συμμετοχής σε απολαύσεις. Σε χαραούμενα πράγματα, σε παιχνίδι, έτσι. Σε ενδιαφέροντα ή επιτέχματα με άλλους ανθρώπους. Δηλαδή, όταν βλέπουμε, όταν μπορούμε εμείς τι να κάνουμε, να χορέψουμε, έτσι, και βλέπεις ότι ξεκινάς και έρχονται και χορεύουν. Όταν μπορεί να κάνει κάτι και να έρθει τι να το κατασκευάσει, και να έρθει να σε τραβήξει, να έρθεις να το δεις. Για να το μοιραστεί, για να μοιραστεί αυτή την απόλαυση μαζί του σου. Ή όταν βλέπει κάτι παράξενο ή κάτι όμορφο και πάλι σου το δείχνει. Για να το μοιραστεί μαζί σου ή σε τραβάει για να το δεις. Εάν αυτό απουσιάζει, αυτό είναι άλλο ένα χαρακτηριστικό. Έλλειψη κοινωνικής ή συγκινησιακής αμοιβεότητας. Δηλαδή, εγώ κλαίω, άμα με δείτε να κλαίω, ελπίζω. Ό,τι θα ανησυχήσετε, θα μοιραστείτε. Ή όταν βλέπετε μια ταινία που κάποιος χτυπάει και πονάει και πέφτει. Ή ότι γελάει, δηλαδή μοιραζόμαστε, και τα παιδιά το κάνουν αυτό, τί, μια συγκίνηση ή ένα συνέστημα. Εάν δεν το κάνουν αυτό, τότε είναι άλλη ένα στοιχείο το οποίο βλέπουμε. Αν δηλαδή, ακόμη και από αυτά τα τέσσερα, αν και θα συνεχίσουμε, είχαμε ένα παιδί που έχει το άλφα και το γάμα, ήδη έχει συγκεντρώσει δύο από την πρώτη κατηγορία. Φυσικά θα χρειαστεί να συγκεντρώσει περισσότερα, να φτάσει συνολικά τουλάχιστον έξι. Στην επικοινωνία, εδώ τώρα είναι ένα από τα ακόληθα. Καθυστέρηση ή πλήρης έλλειψη τι? Ανάπτυξης της γλώσσας. Με αυτό που μου είπε σε σχέση με την επικοινωνία, να προσέξουμε την παρένθεση. Η οποία έλλειψη προφορικής ομιλίας δεν συνοδεύεται από μια προσπάθεια αναπλήρωσης με άλλους τρόπους. Δηλαδή, όχι μόνο δεν μιλά, αλλά δεν προσπαθεί ούτε να σου δείξει, να σου κάνει μια χειρονομία ή μία μίμηση, τίποτε. Δεύτερον, επαρκής ομιλία όταν υπάρχει, αλλά μία φανερή παρέκληση της ικανότητας τι να κάνουν, να αρχίσουν ή να συνεχίσουν. Δηλαδή, μιλάει, έχει ομιλία, την κινητική δραστηριότητα την έχει, έχει λέξεις, μπορεί να πει, αλλά δεν το κάνει επικοινωνιακά. Μπορεί δηλαδή να έχει μία επανάληψη μίας φράσης, μίας διαφήμισης. Ή μπορεί να σου λέει, θέλεις σοκολάτα, θέλεις σοκολάτα, θέλεις σοκολάτα, θέλεις σοκολάτα. Κι αυτό δεν είναι επικοινωνιακό, έχει ομιλία όμως. Που καλύπτει και το τρίτο, τη στερεότυπη και επαναληπτική χρήση της γλώσσας. Η χρήση ιδιοσυγκρασιακής γλώσσας. Δηλαδή μιας γλώσσας την οποία δεν την καταλαβαίνουμε. Την φτιάχνει μόνος του, μπορεί γι' αυτό να σημαίνει πράγματα, αλλά δεν μπορώ να την καταλάβω. Και έλλειψη επικίνου αυθόρμητου παιχνιδιού με παίξιμο ρόλον. Το παίξιμο ρόλον πώς γίνεται. Καταλαβαίνω ότι μου λες, έτσι παίζω εγώ το ρόλο, αλληλεπιδρώ μαζί σου. Αυτό έχει ένα και μεγάλο κομμάτι αλληλεπίδρασης μέσα. Ανάλογα βέβαια πάντα με το αναπτυξιακό επίπεδο. Από εδώ θέλω ένα. Μπορεί να έχει δύο. Γιατί έχουμε παιδιά με αυτισμό που έχουν πιο επιβαρυμένο το κομμάτι της επικοινωνίας, άλλα που έχουν πιο επιβαρυμένο το κομμάτι της αλληλεπίδρασης που είδαμε, άλλα που έχουν πιο επιβαρυμένο το κομμάτι των στερεότυπων συμπεριφορών. Πάμε τώρα στο τρίτο. Τι έχουμε πει? Ένα. Άρα δύο από ποια περιοχή απ' την κοινωνική αλληλεπίδραση? Έλα. Δύο από το πρώτο, ένα από το δεύτερο και ένα από το τρίτο. Ναι, είναι τέσσερα, αλλά πρέπει να έχει έξι τουλάχιστον. Απλώς ξαναλέω, δεν μπορεί να έχει τέσσερα από εδώ και δύο από το προηγούμενο. Δεν γίνεται. Πρέπει να έχει οπωσδήποτε δύο τουλάχιστον από την κοινωνική αλληλεπίδραση, αλλά για να φτάσει θα πρέπει να έχει σίγουρα από κάπου περισσότερα, έτσι, για να φτάσει τα έξι. Το καταλάβαμε, ωραία. Και τώρα έχουμε στις συμπεριφορές τα ενδιαφέροντα και τις δραστηριότητες. Δηλαδή, περιορισμένη ενασχόληση με ένα ενδιαφέρον, η οποία είναι, τι, έντονη. Τι ενδιαφέρον μπορεί να είναι αυτό. Μπορεί, για παράδειγμα, να θέλει να έχει το φερμουάρ και να το ανοίγει και να το κλείνει. Αυτή είναι μια δραστηριότητα. Ή να παίζει με τους βόλους, με τις μπύλιες, ή να παίζει με ένα οποιοδήποτε παιχνίδι. Όμως, αυτό δεν είναι δημιουργικό. Δεν είναι δημιουργική ενασχόληση. Ενφανώς άκαμπτιαιμονίσαι, τι, στη ρουτίνα. Δηλαδή, ένα παιδί με αυτισμό, το οποίο έχει συνηθίσει, για παράδειγμα, ότι το πρωί πρέπει οπωσδήποτε να βάλει τις παντόφλες του. Και να είναι παντόφλες του ακριβώς στη θέση εκεί. Αν δεν συμβεί αυτό, μπορεί να κάνει μια καταπληκτικά έντονη κρίση. Πολύ έντονη, που μπορεί να οδηγηθεί σε επιθετικότητα, σε αυτό τραυματισμό. Διότι δεν αντέχει, δεν μπορεί να το επεξεργαστεί αυτό το πράγμα. Μου πω ένα παράδειγμα στο αυτό. Έχουμε ένα κοντζάκι στα σχολεία στη γειτονιά μου, ήρθα μια μερικομάτια, την βάλη μέρα ήταν νωρίτερα, που την στόφι πιο μπροστά, γιατί την πρέπει να έρθει και προετοιμάζει αυτό. Είσαι καλά, καλά και με το που την πίνει και μπήκα στο πράγμα, σε τσιρίζει να φωνάζει, έφταλε τα ρούχα της, δάκρυα είναι τα χέρια της, κρίσι. Έχω συμπόρισει ότι ναι, είναι αυτή η παιδιά που έκλεισε η μαμά, πέτα, ρετά, πέμπεζα, έπαιδε διάνοστα. Πρέπει να ξέρουμε ότι ένα παιδί με αυτισμό, ένα άτομο με αυτισμό, δεν τα ελέγχει αυτά. Δεν τα επιλέγει. Δεν είναι δηλαδή ότι του χαλάσαμε το χατήρι και γι' αυτό το κάνει. Δεν είναι ένα κακομαθημένο παιδί, το οποίο έχασε, το πήρε η μαμά του πιο νωρίς και έχασε το παιχνίδι του, και γι' αυτό κάνει φασαρία. Δεν έχει καμία σχέση με αυτό. Είναι εντελώς αδύνατο. Τι να κάνει να το ελέγξει. Δεν το προετοίμασε, δηλαδή, γι' αυτό θα προετοιμάζει να το ελέγχει. Όχι, δεν το προετοίμασε, του είπε. Του είπε. Και φυσικά εκείνη την ώρα θα το δούμε στα χαρακτηριστικά. Η μνήμη των αυτιστικών ανθρώπων είναι τι, σαν φωτογραφίες. Δηλαδή κάνει κλακ-κλακ, κλακ-κλακ, κλακ-κλακ, κλακ-κλακ. Δεν ενώνονται αυτά μεταξύ τους, έτσι. Δηλαδή, αν τη ρωτούσε τι σου είπα χθες αυτό, μπορεί να το έλεγχε. Ότι μου είπες ότι θα με πάρεις 10 λεπτά νωρίτερα. Αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Το θυμάται, αλλά τη στιγμή που συμβαίνει είναι άλλη στιγμή. Είναι οι στερεότυπες κινήσεις, που μπορεί να είναι οτιδήποτε. Μπορεί να είναι κάτι με τα χέρια, μπορεί να είναι αυτά τα χτυπήματα, τα φτερουγίσματα, μπορεί να είναι να γυρίζω ολόκληρο το παιδί γύρω-γύρω. Οτιδήποτε στερεότυπη κινήση. Εγώ ήθελα να ρωτήσω, επειδή ήξερα ένα πράγμα που είχε αυτοισμό και ήθελε συνεχώς να τρέχει, να τρέχει, να τρέχει και δεν μπορούσε να κάτσει στην πλάυρα. Αυτό είναι αυτό που λέτε. Τι μπορεί να συνηπάρχει με το υπερχυνητικό? Μπορεί να συνηπάρχει. Αλλά δεν ξέρω τι είναι, όμως, έτσι. Δεν μπορώ να σου πω τι ήταν. Έχουμε παιδιά που μπορεί να είναι γύρω από τον εαυτό τους συνέχεια. Σαν να χορεύουν, αλλά δεν είναι λειτουργικό. Και επίμονη ενασχόληση με μέρη αντικειμένων. Με μέρη αντικειμένων. Το παιδί είναι ένα ολόκληρο παιχνίδι και το παιδί το βλέπεις ότι υπάρχει ένα μέρος μόνο που τον αφορά. Σαν να μην βλέπει το υπόλοιπο. Άρα η στερεοτυπία μπορεί να αφορά τι? Κοινήσεις, συμπεριφορές, μπορεί να αφορά ρουτίνες. Και μπορεί να αφορά και τι? Κάποιο αντικείμενο. Την επίμονη ενασχόληση. Και από εδώ θέλουμε τουλάχιστον ένα. Να μην μπερδεύεσαι για να πάμε πίσω, λοιπόν, να σε ξεμπερδέψουμε. Δηλαδή, πού θα έβαζες αυτή τη συμπεριφορά που λες εσύ σε ένα από αυτά. Πού θα την έβαζες. Στο γάμο. Αν ένα παιδί έχει μόνο αυτό, πρέπει να πάρει διάγνωση αυτισμού. Όχι, πολύ ωραία. Άρα η στερεότυπη κίνηση από μόνη της δεν σημαίνει αυτισμός. Στερεότυπη κίνηση έχουν και τα παιδιά με νοητική αναπηρία. Πολλές φορές. Έχουμε στερεότυπες κινήσεις ορισμένες φορές ακόμα και από τυφλούς. Εντάξει. Βασικά είχε με το μπαστονάκι νιώθω κιόλας. Δεν ξέρω αν είχε. Δυό λεπτά. Αυτό ακριβώς γι' αυτό θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Κάθε φορά που βλέπω μια στερεότυπη κινητικότητα δεν είναι αυτισμός. Εσείς ξέρετε ότι θα πρέπει να συνοδεύετε από τι? Τουλάχιστον δύο από την κοινωνική αλληλεπίδραση, τουλάχιστον ένα από την επικοινωνία. Και μετά αρχίζουμε και συζητάμε. Για αυτό ανέφερα και τα τυφλά. Γιατί καμιά φορά παιδιά που είναι τυφλά μπορεί να έχουν μια στερεότυπη κινητικότητα, αν ειδικά δεν έχουν εκπαιδευτεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι παιδιά με αυτισμό. Είναι ένα συνθετικό προφίλ, εντάξει. Τι από όλα αυτά ξέρατε? Γιατί δεν είναι... Και ταινίες κυκλοφορούν με αυτισμό, έτσι. Το Ρέινμαν το έχουμε δει, τον άνθρωπο της βροχής. Όχι, να το δείτε. Είναι πολύ ωραία ταινία, συντηρεί μερικούς μύθους, γιατί συντηρεί το μύθο του αυτιστικού σοφού. Υπάρχει όρος. Ο αυτιστικός σοφός. Αυτός δηλαδή που ενώ είναι αυτιστικός, έχει μια δεξιότητα πάρα πολύ ανεπτυγμένη. Το να κάνει υπολογισμούς, για παράδειγμα στο μυαλό, το να μετράει με το που βλέπει κάτι κατευθείαν. Αυτά είναι πολύ σπάνι, σε περίπτωση. Ναι. Υπάρχει μια ταινία με μια κοπέλα από την Αμερική, η οποία δείχνει πώς παρατηρεί τα ζώα. Τι έχετε δει, τι σε γελάμε. Ναι. Και στο τέλος θα δείχνει πως είναι σαν οδολακτική μύμη. Και επειδή αν το λαμβάνει, έχει πιο έντονα ταινίσματα. Στο τέλος θα καταφέρει να φτιάξει ένα σύστημα για την εκπροσοχή των ζώων. Και παίρνει με τα πτυχιακόκκανους αυτόν και συναρδεύεται. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Και θα φτιάξει ένα ταινίσμα. Αυτή είναι πραγματικά η Τεπλεγκράντεν. Έχει βγάλει βιβλίο και υπάρχει και στα ελληνικά. Ήταν το πρώτο βιβλίο αυτοβιογραφικό που κυκλοφόρησε στα ελληνικά στην Ελλάδα. Είναι ένα πάρα πολύ ωραίο βιβλίο, παιδιά. Είναι, δηλαδή, το διαβάζεις σαν το ευχαριστιέσαι, έτσι. Και προφανώς κάναν και ταινία. Εγώ δεν έχω δει την ταινία. Τεπλεγκράντεν, αλλά δεν μου θυμάμαι να σας το κάνω σπέλ στα αγγλικά. Είναι το όνομά της, η οποία όντως έκανε όλα αυτά, έτσι, και μιλάει πάρα πολύ. Θα δούμε όμως ποια χαρακτηριστικά. Είναι ενδιαφέρον, γιατί οι περιγραφές που έδωσε, επειδή ήταν από τις πρώτες, για κάποιο χρονικό διάστημα, είχε αναοδηγήσει σε μία εικόνα για τους ανθρώπους με αυτισμό, οι οποίοι ήταν εμερικοί. Δηλαδή η συγκεκριμένη, για παράδειγμα, δεν μπορούσε να αντέξει άγγιγμα. Είχε μία υπέρ ευαισθησία απτικών ερεθισμάτων. Και έμπαινε σε ένα μηχάνημα που μάθαινε σιγά σιγά να αντέχει το αγγάλιασμα, το οποίο οδήγησε σε τι? Σε μία συγκεκριμένη μέθοδο του εναγκαλισμού. Όπου αυτή τη μέθοδο, αν τη χρησιμοποιήσεις σε κάποιον που έχει άλλα χαρακτηριστικά, είναι πολύ κακό. Η οποία επίσης είχε μιλήσει για πρώτη φορά και έλεγε ότι ο τρόπος που βλέπω τα πράγματα, δεν είναι λειτουργικός για όλους εσάς, έχει μία στη συνεντεύξη της, αλλά εγώ δεν θα θέλω αυτό το κομμάτι του αυτισμού μου να το χάσω. Δηλαδή, έλεγε ότι υπάρχουν κομμάτια του αυτισμού μου που θα προτιμούσα να μην τα έχω. Γιατί με δυσκολεύουν. Αυτό το κομμάτι με έκανε να μπορώ να δουλέψω, να κάνω λίγο περιγράφεις και να σχεδιάζω κατάλληλα μηχανήματα και τα λοιπά. Ναι, είναι πολύ ωραία αυτή. Τώρα όση ώρα μιλάω, ξέρετε, το Alzheimer προσπαθώ να θυμηθώ, τον τίτλο του βιβλίου, γιατί κανείς πουθενά. Nobody knows where. Nobody knows where. Ε, θα έρχοντανε, πού θα πάει. Έχω δείχνει συστηρές πολλές φορές με το περιγράφειο. Όταν έχουμε ρουσιάζει να έχουμε κάποια σημάδια του αυτισμού, δεν ξέρω αν είναι αυτισμός. Συντερικές φορές, όταν στείλναμε αυτό που έκανε εκείνη τη δένια, το ότι είχε θεαστικό... Είναι μέθοδος, ναι. Ναι, αλλά δεν αντέχουν το άγγιμα, όπως είναι καθώς. Όχι, προσέξτε, θα το δούμε σαν χαρακτηριστικό να το λέμε από τώρα. Δεν υφίσταται αυτό, το δεν αντέχουν το άγγιμα. Υπάρχουν παιδιά τα οποία έχουν υπέρευε στισία, στα απτικά ερεθίσματα. Αυτά είναι τα παιδιά που δεν αντέχουν. Υπάρχουν άλλα που έχουν υπόευε στισία στα απτικά. Μπορεί να έχουν υπέρευε στισία όμως στα ακουστικά ερεθίσματα. Θα δείτε πάρα πολλές φορές ένας απλός ήχος να τους πονάει. Να είναι πολύ έντονο αυτό. Όπως έχουν πολλές φορές υπόευε στισία σε τι, στον πόνο. Σε απτικά ερεθίσματα, έτσι, δεν είναι ίδια όλα. Σ' ό,τι αφορά τις θεωρίες. Υπάρχουν πάρα πολλές θεωρίες, παιδιά. Δηλαδή, πρώτα από όλα, υπάρχουν πάρα πολλές θεωρίες, πάρα πολλές μέθοδοι, πάρα πολλή μυστήριο. Όπου υπάρχει πολυμυστήριο, γεννιούνται, φυτρώνουν από όλα. Εμείς θα πούμε δύο. Η μία είναι αυτή που ξέρουμε σίγουρα ότι δεν ισχύει. Δυστυχώς δεν το έχουν πάρει απόφαση ακόμη οι ψυχαναλητές. Η ψυχαναλητική θεωρία για το ναυτισμό, που ήταν και η πρώτη η οποία προτάθηκε, και κυρίως είναι ενδιαφέρον διότι ναι μεν αναφέρθηκε από τον Κάνερ, αλλά κακώς κατηγορούμε σήμερα αυτόν. Ο Κάνερ είχε πει ότι φαίνεται να έχουν μία πρώην υπέθεση. Γιατί αυτά τα παιδιά τι κάνουν, γιατί αυτά τα παιδιά δεν αλληλεπιδρούν, γιατί είναι αποσημμένα στον εαυτό και υπέθεσε, με βάση την κατανόηση της εποχής ότι στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους, δέχτηκαν έντονη συναισθηματική αποστέρηση. Δηλαδή όταν όλα τα παιδιά αλληλεπιδρούνε με το πρόσωπο 1, ποιο είναι το πρόσωπο 1? Μαμά, αυτά δέχτηκαν για κάποιο λόγο μία συναισθηματική αποστέρηση. Ήρθε μετά, αργότερα το 60 περίπου, ο Μπρουνο Μπετελέμ, τον οποίος να τον έχετε διαβάσει σε ποιο κοινωνιολογικό τέτοιου τύπου αναγνώσματα, ο οποίος είπε ότι αυτό που φταίει είναι η σύγχρονη ψυχρή μητέρα. Όταν η μητέρα λοιπόν δεν ανηλεπιδρά συναισθηματικά με το παιδί της, είτε γιατί κοιτάει την καριέρα της, είτε γιατί είναι κακιά και εγωίστρια, τότε το παιδί αναπτύσσει αυτισμό. Γνωρίζουμε σήμερα, όπως το βλέπετε κιόλας, ότι ερευνητικά ευρήματα δεν επιβεβαιώνουν κατά κανέναν τρόπο την ορθότητα αυτής της ερμηνείας. Κατά κανέναν τρόπο. Όλα τα ορθοναία έπρεπε να είναι αυτιστικά. Δεν υπήρχε περίπτωση. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Δυστυχώς βέβαια πάρα πολλοί γονείς ταλαιπωρήθηκαν με πολλές ενοχές εξαιτίας αυτής της ερμηνείας και βέβαια πάρα πολλά παιδιά τι κάνανε. Ταλαιπωρήθηκαν με ατέρμονες συνεδρίες και αναποτελεσματικές παρεμβάσεις, τελικά. Αυτό που γνωρίζουμε σήμερα είναι ουσιαστικά ότι πρότειται για μια βιολογικού τύπου διαταραχή. Υπάρχουν συγκεκριμένα γονίδια τα οποία έχουν ευρεθεί. Η έρευνα συνεχίζεται. Άλλοι πιστεύουν ότι έχει βάσει κατά κύριο λόγο βιοχημική. Υπάρχουν τόσα πολλά ευρήματα που ανάλογα με τα ερευνητικά ευρήματα... μπορεί να επιβαρύνεται ένα ή άλλο γονίδιο, μία αντιαταραχή βιοχημικού τύπου ή μεταβολικού τύπου και ούτω καθεξής. Και βεβαίως υπάρχουν πάρα πολλά δεδομένα ότι είναι γενετικού τύπου. Άρα κάτι συμβαίνει χωρίς να ξέρουμε όμως τι ακριβώς. Άρα είναι ενδογενές το θέμα. Δεν είναι κάτι που δημιουργείται από τη συμπεριφορά. Θα ήθελα να δούμε όμως και ορισμένους μύθους τώρα. Γιατί γύρω από κάτι τόσο μυστηριακό... Να δούμε μερικούς μύθους. Ξεκίνησα να λέω ότι όταν κάτι έχει τόσο πολύ μυστήριο, τόση έλλειψη κατανόησης, αμέσως γεννιούνται διάφοροι μύθοι. Λοιπόν, τον πρώτο τον είπαμε ότι δεν κάνουν ποτέ βλεματική επαφή, δεν ισχύει αυτό το πράγμα. Καταρχάς υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν αυτό το πρόβλημα, αλλά ακόμη και παιδιά που δεν κάνουν συχνά βλεματική επαφή. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν κάνουν ποτέ βλεματική επαφή. Και κάτι που επίσης ανατρέπει αυτό το μύθο είναι τι? Ότι έχουμε πάρα πολλά ευρήματα διδασκαλίας βλεματικής επαφής. Παιδιά δηλαδή τα οποία δεν έκαναν βλεματική επαφή και μέσα από συγκεκριμένη εκπαίδευση, το ξεπέρασαν και μπορούν να συνεχίζουν με βλεματική επαφή. Άρα γιατί είναι σημαντικό αυτό για εμάς. Για εμάς είναι σημαντικό αυτό για να ξέρουμε πρώτον ότι αυτό διδάσκεται. Και δεύτερον ότι κάθε φορά που ένα παιδί κάνει βλεματική επαφή, δεν σημαίνει ότι σίγουρα δεν είναι αυτιστικό. Δεν έχει αυτισμό. Γιατί πολλές φορές από εκπαιδευτικούς συνήθως τα ακούμε αυτά, γι' αυτό και είναι σημαντικό κι εσείς σαν εκπαιδευτικοί να ξέρετε, να λένε τι αυτιστικό είστε αφού σε κοιτάει. Εγώ έχω ακούσει εκπαιδευτικούς να λένε αφού σε κοιτάει τι αυτιστικό είναι έχοντας αυτό το μύθο μέσα. Ότι δεν μιλάνε. Πολλά παιδιά μιλάνε. Ανάλογα σε ποιο σημείο του φάσματος είναι. Γιατί όπως είδαμε στην επικοινωνία δεν υπήρχε ένα της προφορικής ομιλίας, υπήρχαν τέσσερα. Άρα μπορεί να μιλάει και να έχει κάποιο άλλο χαρακτηριστικό. Δεν μπορούν να δείξουν συναισθήματα. Επίσης είναι μύθος. Δεν χαμογελάνε. Επίσης είναι μύθος. Δεν συμμετέχουν στη φυσική επαφή. Αυτό που είπατε ότι δεν μπορούν να τα αγγίζεις. Όχι, δεν είναι για όλα. Δεν δημιουργούν σχέσεις με τους άλλους. Δείχνουν πείσμα και μη συμμόρφωση. Αυτό που είπα ότι δεν είναι πείσμα, δεν είναι μη συμμόρφωση. Δεν είναι ότι επιλέγουν να δείξουν μια κακομαθημένη συμπεριφορά. Ο αυτισμός είναι μια συναισθηματική διαταραχή. Εδώ να σταθούμε λίγο. Ο αυτισμός έχει μέσα τι διαταραγμένο συνέστημα. Αλλά από μόνο του αυτό δεν φτάνει. Πρέπει να έχει μέσα τι άλλο. Πρέπει να έχει επικοινωνία και στερεότυπες συμπεριφορές. Μόνο το συναισθηματικό πρόβλημα που ανήκει στην αλληλεπίδραση, δεν στοιχειοθετεί αυτισμό. Πρέπει να έχει, οπωσδήποτε, και από τα άλλα δύο. Σε όλες τις πιο δύσκολες αυτιστικές συμπεριφορές, κρύβεται ένα φυσιολογικό παιδί. Θα το θέλαμε. Αυτό είναι άλλο. Αυτό είναι θέμα αντιμετώπισης. Θα το δούμε. Μπορεί ένα παιδί, το οποίο δεν αλληλεπιδρά και έχει πρόβλημα στην επικοινωνία, να μάθει. Πώς? Δεν έχει να κάνει με το αν μπορεί, αν έχει νοητικό δυναμικό. Εάν δεν αλληλεπιδρά με εμάς και δεν επικοινωνεί, δεν μαθαίνει τότε. Εμείς όμως ξέρουμε ότι μαθαίνουν σήμερα. Το που η προσωπική μου άποψη είναι τα παιδιά με αυτισμό στον τυπικό σχολείο, δεν μαθαίνουν απολύτως τίποτα. Αυτή είναι η άποψή μου. Γιατί αν δει κανείς το προφίλ τους και πει ότι πάρε αυτό το παιδί λοιπόν και βάζει σε μια τυπική τάξη. Και πώς ακριβώς θα μάθει. Βέβαια θα αναφερθούμε στην παράλληλη στήριξη. Τα άσπεργγε είναι άλλη περίπτωση. Δεν είναι το ίδιο. Γιατί τα άσπεργγε τι δεν έχουν, θα το πούμε και αυτό. Δεν έχουν πρόβλημα στην επικοινωνία. Εκείνο το κομμάτι απουσιάζει από το αναλυσμό του άσπεργγε. Έχει τρία παιδάρια. Έχει ένα εισαγωγισμό και μου είπε ότι είναι στερίβιτο το μετάλλο. Είναι δεξαρρυγματικό και θα πάει πάρα πολύ καλά. Το άλλο παιδάκι που δεν γράφει έως με τι είναι, είναι με αυτισμό. Παρανόμως έχουν παράλληλη στήριξη. Παράνομα δουλεύουν εκεί οι φίλοι σου. Διότι η παράλληλη στήριξη είναι για τα παιδιά με αυτισμό ή για τα κοφά ή για τα τυφλά. Δεν υπάρχει περίπτωση. Αν δεν έχει διάγνωση αυτισμού τα νοητικά προβλήματα δεν δικαιολογούν παράλληλη στήριξη. Εκτός αν είχε μέσο στην περιφέρεια και έπρεπε να δικαιολογηθεί και η τρίτη περίπτωση και άρα πήρε... Δηλαδή μην το συζητάτε. Θα μπορούσε και κοφά και τυφλά. Τι άλλο έχεις εσύ? Κοφά. Βεβαίως, επειδή ζούμε στην ελληνική πραγματικότητα, μπορεί να βρει κανείς από όλα. Αυτό που λέει ο νόμος για την παράλληλη στήριξη, είναι ότι θα πρέπει το παιδί να πάρει παράλληλη στήριξη μόνο στο βαθμό που μπορεί να παρακολουθεί τα μαθήματα της γενικής τάξης. Ο νόμος σε αυτό λέει. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων παράλληλης στήριξης, τα παιδιά δεν μπορούν να παρακολουθούν. Άρα το να μην τειρεί το νόμος μη σε ξαφνιάζει. Το ίδιο το κράτος δεν τειρεί το νόμο. Τα λεπες. Όμως, να κρατήσω την παρατήρησή σου για να θυμίσουμε τι. Ότι μιλούμε για αυτιστικό φάσμα. Δηλαδή κάποια παιδιά θα μπορούν να παρακολουθήσουν, να μάθουν, θα έχουν καλό γνωστικό επίπεδο, μπορεί να έχουν λόγο, δεν ισχύει το δε μιλάνε. Και κάποια άλλα δεν θα μιλάνε, δεν θα κάνουν βλεματική επαφή, θα έχουν πολύ σοβαρή διαταραχή του συναισθήματος, δεν θα μαθαίνουν. Γι' αυτό αναφερόμαστε σε ένα φάσμα και σε πολύ έντονη διαφοροποίηση. Σε κάθε παιδί με αυτισμό κρύβεται μια ιδιοφία. Είναι κάποιες ταινίες που πέρασαν, δεν ισχύει, όπως είπα ο αυτιστικός σοφός αφορά πολύ λίγες περιπτώσεις. Και ότι ο αυτισμός θεραπεύεται. Ο αυτισμός δεν θεραπεύεται. Ποτέ, ναι. Ναι, ότι κρύβεται ένα αυτισσαιολογικό παιδί. Είναι ο μύθος που κρατάει από την ψυχαναλυτική ερμηνεία, που λέει αυτό το παιδί γεννήθηκε φυσιολογικό, κάπου κρύβεται μέσα, το έχει καταπιέσει και μέσα από την ψυχανάλυση θα αναδειθεί το φυσιολογικό παιδί, το οποίο είναι μύθος, δεν ισχύει. Να δούμε τώρα, να δω τι θα προλάβουμε. Ωραία. Πάμε να δούμε για τη διαταραχή λίγο της επικοινωνίας στον αυτισμό. Πρώτον, μερικά χαρακτηριστικά. Τι μπορεί να έχω, μπορεί να έχω απουσία λόγου. Και εδώ, προσέξτε, βλέπουμε το εάν ένα παιδί έχει λόγο ή δεν έχει, συνδέεται με το τι νοητική ικανότητα έχει. Πάει μαζί. Συνήθως δηλαδή, και επειογραμμίζω το συνήθως, τα παιδιά που δεν μιλούν και δεν επικοινωνούν, αυτά είναι παιδιά με χαμηλό νοητικό δυναμικό. Άρα έχουμε περιορισμούς στη μάθηση πιο σοβαρούς. Επίσης μπορεί να εμφανίζεται καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου. Και να έχουμε όμως τι. Οι φθόγγοι, το αν μπορεί να πει βου, δου, ρου, σου, δεν έχουμε κανένα πρόβλημα. Δεν έχουν δηλαδή διαταραχή στην ομιλία τέτοιου τύπου, άρθρωσης, χρησιμοποιούν όμως πιο απλές συντακτικές δομές. Η πρόσληψη του λόγου είναι πιο διαταραγμένη σε σχέση με την έκφραση του λόγου. Δηλαδή τι μας λέει εδώ. Μας λέει ότι ενώ ένα παιδί με αυτισμό μπορεί να έχει έκφραση λόγου σε ένα επίπεδο, εγώ δεν πρέπει να υποθέτω ότι καταλαβαίνει αντίστοιχα. Συνήθως, για παράδειγμα, τα παιδιά που είναι στα προβλήματα ομιλίας και λόγου, είναι το αντίθετο προφίλ. Δηλαδή καταλαβαίνουν περισσότερα από αυτά που μπορούν να πούν. Θυμάστε κάπου να το αναφέραμε αυτό. Σε ποια κατηγορία είχαμε ότι μπορεί να μη μπορούν να μιλήσουν, να πούν, αλλά καταλαβαίνουν πάρα πολλά. Εκεί η πρόσληψη είναι καλύτερη από την παραγωγή λόγου. Στα παιδιά με αυτισμό είναι το ανάποδο. Και απουσία επιθυμίας για επικοινωνία. Αδυναμία κατανόησης πραγματολογικής διάστασης του λόγου. Εσείς είστε φιλόλογοι, τι θα πει πραγματολογική διάσταση, δώστε μου ένα παράδειγμα. Πού μπορεί να έχουμε άλλη σημασιολογία και άλλη πραγματολογία, αυτό εννοώ. Η μεταφορά και η κυριολεξία είναι κάτω, στο μεταφορικό λόγο. Υπάρχουν περιπτώσεις που έχουν μέσα όμως και μεταφορά και κυριολεξία, γιατί όταν λέω το φλέμμα τους σκοτίνιασε, τι είναι? Μεταφορά. Άρα η μεταφορά μπορούμε να πούμε ότι είναι μέρος της πραγματολογίας, πώς ξεφεύγεις δηλαδή από τη σημασία. Αυτό τι σημαίνει ότι τα παιδιά, για παράδειγμα, αν τους πεις ότι πετάμε τώρα, θεωρεί ότι πετάμε, ότι του λες ότι πρέπει να σκοθεί να πετάξει. Δεν καταλαβαίνει ότι είναι μια άλλη χρήση του λόγου. Γι' αυτό και δεν καταλαβαίνουν το χιούμορ, έχουν πρόβλημα με το χιούμορ. Γι' αυτό έχουν πρόβλημα με την ιρωνία. Δεν καταλαβαίνουν. Θεωρούν ότι αυτό που λες, αυτό είναι. Έχουμε την ηχολαλία που την εξηγήσαμε, εντάξει. Ομιλία που δεν κατανοεί, δηλαδή όταν ένα άτομο ηχολαλεί, αυτό δεν είναι επικοινωνιακός λόγος. Ούτε το ίδιο καταλαβαίνει τι λέει, ούτε σου την απευθύνει για μια πραγματική ανάγκη. Ηχολαλούν πολύ όσο περισσότερο αυξάνεται το άγχος. Και τι είναι η ηχολαλία για τα παιδιά. Είναι η προσπάθειά τους να ελέγξουν την πραγματικότητα, επαναλαμβάνοντας κάτι που ξέρουν. Όταν λοιπόν δεν μπορούν να ελέγξουν, είναι σαν τις στερεότυπες κινήσεις. Όπως η στερεοτυπία, αυτό είναι, προσπαθεί ένα άτομο είτε να ηρεμήσει, είτε προβαίνοντας σε μια επαναλαμβανόμενη κίνηση να αισθάνεται ότι ελέγχει το περιβάλλον του, το ίδιο είναι και η ηχολαλία. Για το μεταφορικό λόγο έτσι μιλήσαμε. Αντιστροφή αντωνυμιών. Εγώ αντί εσύ. Έτσι μπερδεύουν τον εαυτό τους τη χρήση των αντωνυμιών. Εμμονή σε ενδιαφέροντα. Όχι σε στερεότυπες κινήσεις, σε συγκεκριμένα ενδιαφέροντα δικά τους. Αν εγώ έχω ενδιαφέρον και έχω εμμονή σε αυτό, δεν μπορώ να επικοινωνήσω με κανέναν. Δεν αντιλαμβάρουμε ότι και εσύ δεν έχεις το ίδιο ενδιαφέρον, διότι μπορεί να βαριέσαι απίστευτα, που εγώ λέω ξανά, σου μιλάω γι' αυτό το πράγμα ξανά και ξανά. Για την ειρωνία είπαμε, αδυναμία γεννήκευσης και αδυναμία κατανόηση μεγεθών σε σχέση με το πλαίσιο. Τι εννοούμε εδώ. Στην επικοινωνία υπάρχουν κάποια πράγματα που είναι πολύ σημαντικά και άλλα που είναι μικρά. Αντίστοιχα όμως, πότε είναι αυτό σε κάθε συγκεκριμένο πλαίσιο, δηλαδή σε ένα πλαίσιο επικοινωνιακό του σπιτιού σας. Μπορεί να πείτε κάτι ή να κάνετε κάτι και να θεωρείτε ότι είναι ok εκεί, είναι φυσιολογικό, είναι αποδεκτό, δεν έχει μεγάλη σημασία σε εκείνο το πλαίσιο. Μπορεί όμως σε ένα άλλο πλαίσιο, στο Κεντρικό Αμφιθέατρο για παράδειγμα, αυτό να είναι πολύ μεγάλο. Αν σηκωθείτε και πείτε, ξέρω εγώ, επειδή κάτι καταλάβατε, yes! Σηκωθείς μέσα. Αυτή η αναντιστυχία που διαταράσει την επικοινωνία τους. Τώρα, σ' ό,τι αφορά να σας γυρίσω λίγο σε τι. Στο τρίτο μέρος, που είναι οι στερεότυπες κινήσεις, τα στερεότυπα ενδιαφέροντα, οι στερεότυπες δραστηριότητες. Υπάρχει μία θεωρία πίσω από αυτό, που λέει ότι ο λόγος για τον οποίο εκφράζονται έτσι τα παιδιά, έχει να κάνει με μία δυσκολία που έχουν έτσι το φαντασιακό, στη φαντασία, στο να φαντασθούν πράγματα. Γι' αυτό αντιστέκονται στις αλλαγές του περιβάλλοντος, γι' αυτό ακόμα και οι μικρές αλλαγές είναι ανεπιθύμητες, γι' αυτό είναι άκαπτος ο τρόπος ζωής τους και γι' αυτό θέλουν και οι άλλοι να συμμετέχουν σε αυτό, όχι μόνο αυτοί, και οι άλλοι να είναι μέρος, διότι δυσκολεύονται πάρα πολύ να βγουν απ' αυτό το πραγματικό και να φανταστούν πως θα ήταν αλλιώς. Με την ίδια λογική έχουμε τι όλα αυτά. Τώρα, η εμμονή σε μία ρουτίνα, σε αυτό το άκαπτο, σε μία τελετουργία, πρώτα απ' όλα τι είναι γι' αυτό τα παιδιά. Εδώ να πω τι μπορεί να είναι. Κανένας δεν ξέρει για κάθε παιδί τι ακριβώς είναι. Έχουν ερμηνευθεί όμως ως μία μορφή επικοινωνίας, ότι χρησιμοποιούν μία ρουτίνα συγκεκριμένη, διότι με αυτόν τον τρόπο αισθάνονται ότι τους καταλαβαίνουν οι άλλοι, είναι κάτι σταθερό και μπορούν να επικοινωνούν. Μπορεί να το χρησιμοποιούν για αισθητηριακή ευχαρίστηση. Οι στερεότυπες κινήσεις τους βοηθούν να ειρεμήσουν, τους δίνουν μία αισθητηριακή ευχαρίστηση. Μπορεί να τους βοηθούν για να αντισταθούν σε κάποιες ορμές που έχουν, είτε να φωνάξουν είτε σεξουαλικές ορμές, μέσα από αυτή τη στερεοτυπία βοηθιούνται. Μπορεί να τους χρησιμοποιούν ως άμυνα κατά του πόνου, ως αντίδραση στο χάος, ως αποφυγή μιας δύσκολης κατάστασης. Χρειάζονται να διατηρούν την προβλεψιμότητα. Τώρα, όλα αυτά είναι υποθέσεις. Τι έχει σημασία για εμάς? Την υπηρεπηλογή θα σας εξηγήσω τι είναι. Τι έχει σημασία για εμάς? Για εμάς έχει σημασία να ερμηνεύσουμε κάπως, γιατί αλλιώς δεν μπορούμε να διδάξουμε. Αυτό σημαίνει ότι, πριν διδάξουμε ένα παιδί με αυτισμό, το παρατηρούμε πάρα πολύ συστηματικά. Για να δούμε γιατί, πότε, κάνει μια στερεοτυπία. Ώστε να μπορώ να υποθέσω εγώ στερεοτυπή γιατί κάτι προσπαθεί να μου πει. Στερεοτυπή γιατί δέχεται πάρα πολλά ερεθίσματα και πρέπει να τα κλείσει έξω. Και εστιάζεις αυτό μόνο, γιατί αλλιώς δεν μπορεί να τα διαχειριστεί. Ο μόνος λόγος λοιπόν, ο μόνος τρόπος, για να ερμηνεύσει κανείς μια στερεοτυπία, είναι μια πολύ πλήρη και συστηματική παρατήρηση. Και βέβαια μπορεί να κάνει και λάθος. Θα του το δείξει μετά το παιδί στην διδασκαλία. Κάθε στερεότυπη συμπεριφορά δεν είναι το ίδιο. Η υπέρ επιλογή ερεθισμάτων είναι τι? Όταν διαλέγει το παιδί, είναι ένα ερεθισμά που μπορεί να είναι η μουσική, να είναι τηλεόραση, να είναι ένα παιχνίδι, μια δραστηριότητα. Όταν διαλέγει να εστιάζει την προσοχή του σε ένα μόνο στοιχείο. Επιλέγει δηλαδή αυτό, μια λεπτομέρεια, το βγάζει απ' το συνολικό ερεθισμά και εστιάζει εκεί. Και άρα τι κάνει, παρουσιάζει μία εμμονήπια. Όταν, από ό,τι συμβαίνει, αυτό πάει και προσέχει εκείνο μόνο. Να τονίσουμε εδώ τις επαναλαμβανόμενες ερωτήσεις και απαντήσεις. Πολλές φορές, στα παιδιά αυτά, η στερεοτυπία τους εμφανίζεται ως τι. Σαν μια επαναλαμβανόμενη ερώτηση. Την ίδια, σαν να μην την έχει κάνει, σαν να μην έχεις απαντήσει. Και την λέει ξανά, ξανά, ξανά, αυτό, όταν σας το διηγούνται και όταν μας το διηγούνται γονείς, γιατί θα πρέπει να σκεφτούμε πώς είναι να μεγαλώνει κανείς ένα παιδί με αυτισμό. Όχι πώς είναι να αντιδάσκει, αλλά να ζει με ένα παιδί με αυτισμό. Πάρα πολλές φορές δίνουν αυτό το χαρακτηριστικό. Το πώς τα παιδιά ρωτάνε συνέχεια και φαίνεται σαν να μην ακούν την απάντηση. Αν δεν έχεις υπόθεση το γιατί το κάνει αυτό, δεν μπορώ να σου πω καμία αντίδραση. Αν όμως έχουμε παρατηρήσει ότι ένα παιδί εμφανίζει αυτή τη συμπεριφορά όταν κουράζεται. Ή όταν θέλει την προσοχή μας. Και άρα κάνουμε μια υπόθεση γιατί το κάνει, τότε μπορεί να σου πω ανάλογα με την υπόθεση, απαντάς συνέχεια ή δεν απαντάς. Ή προσπαθείς να στρέψεις αλλού την προσοχή ή μέχρι δίνεις φαγητό. Ξέρετε, η χρήση του φαγητού ως ανταμοιβή ή στο πλαίσιο της δασκαλίας ενός αυτιστικού παιδιού έχει κατηγορηθεί πάρα πολύ. Από την άλλη συνεχίζει και χρησιμοποιείται πάρα πολύ. Γιατί πολλά αυτιστικά παιδιά είναι το μόνο στο οποίο θα αντιδράσουν. Άρα πολλές φορές μπορεί να το χρησιμοποιήσουμε σαν εργαλείο. Αλλά πρέπει να έχω αξιολογήσει και να κάνω την υπόθεσή μου γιατί το κάνει αυτό και πότε. Αλλιώς δεν υπάρχει μόνιμη συνταγή. Επειδή ο χρόνος θα αρχίσει να μας πιέζει αρκετά και έχουμε μιλήσει για την κοινωνική αλληλεπίδραση, μιλήσαμε για την επικοινωνία, στην κοινωνική αλληλεπίδραση εκφράζεται αυτό που συνήθως αντιλαμβανόμαστε σαν τη διαταραχή του συναισθήματος. Είναι αυτό που λέμε ότι το παιδί δεν αντιδρά, μοιάζει αποσημένο. Δεν δείχνει ούτε μεγάλη ευτυχία, ούτε μεγάλη δυστυχία, δεν μοιράζεται συναισθήματα. Αυτό το κομμάτι δεν το ονομάζουμε πια διαταραχή του συναισθήματος, αλλά το θεωρούμε ότι είναι μια δυσκολία, μια διαταραχή στην κοινωνική αλληλεπίδραση. Με ρωτήσατε για τη μνήμη, τα χαρακτηριστικά της μνήμης, για να δούμε μερικά γνωστικά της μνήμης και της σκέψης στον αυτισμό. Έχουμε μία φτωχή, πάλι τι, αυτοβιογραφική μνήμη. Δεν θυμάται δηλαδή τα στοιχεία της ζωής του. Διότι όταν έχεις πρόβλημα στην επικοινωνία και στην αλληλεπίδραση, πώς ακριβώς τα καταγράψεις, τα στιγμιότυπα της ζωής σου. Δυσκολία στην αντίληψη ακολουθίας γεγονότων. Σας ανέφερα πριν ότι είναι σαν να είναι κομμάτια, κομμάτια, κομμάτια, τα οποία δεν συνδέονται, άρα η ακολουθία δεν γίνεται εύκολα να αντιληφθεί. Μπορούν όμως να ανακαλούν προσωπικά στοιχεία, δηλαδή πώς με λένε, που κάθομαι, αυτά τα μαθαίνουν. Έχουν καλή γενική σημασιολογική μνήμη, όχι όμως πραγματολογία. Καλή μνήμη δεξιότητων, αν μάθει κάτι να κάνει, το θυμάται. Ενώ αντίθετα στα παιδιά με νοητική ανεπάρκεια μπορεί να έχουμε μια δυσκολία στο να μάθουν δεξιότητες. Έχουν εξαιρετική επαναληπτική μνήμη και πολύ καλή. Δηλαδή, στοιχεία που έχουν μέσα την επαναλήψη, επειδή είναι μέσα στη στερεοτυπία τους, αυτό το αναφέρει και η Temple Granden, τα αξιοποιούν πολλές φορές στη μάθησή τους και πολύ καλή οπτική μνήμη. Αυτό το στοιχείο της οπτικής μνήμης είναι βασικό σε μία από τις πιο γνωστές διδακτικές μεθόδους του αυτισμού, στο teach. Όπου χρησιμοποιούμε οπτικά ερεθίσματα για να διδάξουμε πάντα τα παιδιά. Σκέψη. Το πώς δηλαδή επεξεργάζεται τις πληροφορίες. Άκαμπτη σκέψη, επίμονη χρήση μίας στρατηγικής, είναι δύσκολο να διδάξουμε μία άλλη στρατηγική, αδυναμία γεννήκευσης και μεταγνωστικές δυσκολίες, δυσκολία στην επίλυση αφηρημένων προβλημάτων και προβλημάτων που έχουν μέσα τι κοινωνικές καταστάσεις, διότι είναι πολύ δύσκολο να επεξεργαστεί τα ερεθίσματα, και περιορισμένα τι νοητικά, πνευματικά ενδιαφέροντα, ακόμη και σε μεγάλες ηλικίες. Ακόμη δηλαδή και στην εφηβική ηλικία. Να πούμε δυο λόγια για το Asperger's τώρα. Το σύνδρομο Asperger, η διαταραχή Asperger, ανήκει στο φάσμα του αυτισμού. Επειδή ακριβώς δεν υπάρχουν τα προβλήματα της επικοινωνίας, έχουμε τι? Έχουμε και κανονική καλό δίκτη νοημοσύνης, τυπική νοημοσύνη. Έχουμε ομιλία, τα παιδιά με σύνδρομο Asperger's μιλούν, επικοινωνούν, ρωτούν, μπορούν να μάθουν πάρα πολύ καλά, μπορεί να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα του τυπικού σχολείου. Αλλά τι έχουνε, πρόβλημα στην κοινωνική ελληλεπίδραση και συχνά στερεοτυπίες και αιμονές. Άρα δεν είναι σπάνιο από ένα παιδί με σύνδρομο με Asperger's τι να κάνει να αλλάξει κάτι στη ρουτίνα του και να γίνει επιθετικό. Μη φανταζόμαστε λέτε ότι αυτό το κομμάτι απουσιάζει από τα Asperger's. Όμως, όταν έχω ένα παιδί με σύνδρομο Asperger's, μπορώ να διδάξω πιο εύκολα. Μπορώ δηλαδή να του διδάξω για παράδειγμα με τις κοινωνικές ιστορίες. Με τις κοινωνικές ιστορίες μπορώ να του διδάξω τι πρέπει να κάνει. Πώς τη συμπεριφορά να μένεται από τους γύρω του, όπου δεν θα το καταλάβει. Δηλαδή μέσα του μπορεί να έχει πάντα την απορία γιατί να το κάνω αυτό. Να μην καταλαβαίνει για παράδειγμα γιατί μπορεί η δασκάλα του να στεναχωριέται, αν βαριέται ανοίγει την πόρτα και φεύγει. Αλλά μπορεί να μάθει ότι αυτό δεν πρέπει να το κάνω. Για όποιο λόγο. Ότι οι άλλοι περιμένουν από εμένα να λειτουργώ με συγκεκριμένους τρόπους. Να ελεπιδρώ με συγκεκριμένους τρόπους. Θα ήθελα να σας δείξω... Ναι, ναι, λέγε. Ακούε. Τα αφαραστηριστικά νύχια σκέψεις είναι οι ίδια με τα παιδιά που εντάσσουν στο χαρμοδοτησμό. Τι άκαμπτη σκέψη, πολλά από αυτά, ναι. Αλλά όσα εμπλέκουν επικοινωνία μέσα, εκεί βοηθούνται πάρα πολύ. Γι' αυτό μαθαίνουν τα παιδιά. Γι' αυτό μαθαίνουν ακόμη και περιστασιακά. Τα παιδιά με σύνδρομο Ασπεργγερ μπορούν να βοηθηθούν από την περιστασιακή μάθηση. Δεν χρειάζεται, δηλαδή, να τους έχεις στο τραπεζάκι με εικονίτσες, με το να πηγαίνει πάντα η μάθηση από αριστερά προς τα δεξιά, αυτό το αρχίζω, το άλλο το τελειώνω. Δεν έχουν τέτοιες δείματα. Θα ήθελα να σταματήσω εδώ και θέλω να σας δείξω μια κοινωνική ιστορία. Σε ό,τι αφορά τώρα την εκπαιδευτική παρέμβαση στο αυτισμό. Πρώτον, εδώ τι περιλαμβάνεται. Δεν περιλαμβάνεται τι γίνεται στην Ελλάδα. Δεν περιλαμβάνεται ποιο θα ήταν το επιθυμητό. Περιλαμβάνονται μόνο στοιχεία και τρόποι διδασκαλίας που έχουν ερευνητική τεκμηρίουση. Που λέμε τι, δηλαδή, αν διδάξεις έτσι θα μάθεις. Με τι εδεδομένα. Πρώτον, εξατομικευμένη. Τα παιδιά με αυτισμό είναι τόσο διαφορετικά ως προς το προφίλ τους, που θέλουν να διδάσκονται ακριβώς σε αυτό που χρειάζονται. Εξατομικευμένη δεν θα πει ατομική. Θα πει ακριβώς αυτό που έχω ανάγκη μέσα από κανάλια που μπορώ να μάθω. Είναι απαραίτητο έναν σταθερό πρόγραμμα. Γιατί είναι στοιχείο της διαταραχής τους να τηρήσει τη ρουτίνα. Δεν πας κόντρας σε αυτό. Το αξιοποιεί στην διδασκαλία. Η οριοθέτηση δραστηριοτήτων, που πάει να πει τι. Αρχή, μέση, τέλος. Πάντα από τα αριστερά προς τα δεξιά. Πάντα κάτω από την εικόνα ξέρει ότι θα υπάρχει η λέξη. Η δραστηριότητα να έχει πολύ σαφή πλαίσια. Περιορισμός των ερεθισμάτων. Γιατί? Αφού ξέρουμε ότι είναι υπέρ ευαίσθητα στα ερεθίσματα. Αν έχω ένα παιδί σε ένα χώρο με πολλούς ήχους, με πολλά ερεθίσματα συγχρόνως, φανταστείτε μια τάξη, για παράδειγμα, που θέλουμε να είναι η τάξη στη διαφοροποιημένης διδασκαλίας. Όπου μια ομάδα εδώ κάνει άλλο, η άλλη κάνει άλλο. Εγώ δείχνω μια ταινία. Έχω δώσει καρτέλες πάνω για να δουλέψουν σε ομάδες. Όλα αυτά που θα θέλαμε να δούμε σε μια τυπική τάξη. Όλα αυτά όμως πάνε ενάντια, κόντρα στις δεξιότητες και στα προβλήματα που έχει ένα παιδί με αυτισμό. Οπτική παρουσίαση του υλικού. Περιορισμένη μήμηση. Δυστυχώς δεν πρέπει να περιμένουμε... ότι τα παιδιά με αυτισμό θα μας μιμηθούν. Επειδή δηλαδή κάτι εγώ θα το κάνω 1, 2, 3, 27 φορές, ότι τα παιδιά θα το μιμηθούν. Θα πρέπει να κατευθυθούν αυτά με όλους τους παραπάνους τρόπους να το μάθουν. Οι κοινωνικές σχέσεις για τα παιδιά απλά χωρίς νόημα. Τι εννοούμε εδώ? Τα παιδιά με αυτισμό όλο και περισσότερο... είναι μέσα στις τυπικές τάξεις, με ή χωρίς παράλληλη στήριξη. Αυτό που βρίσκουμε από όλες τις έρευνες είναι τι? Δεν αλληλεπιδρούν κοινωνικά με τους υπόλοιπους μαθητές. Ακόμη κι αν είναι εκεί, ακόμη κι αν μαθαίνουν εκεί, δεν αναπτύσσουν οι κοινωνικές σχέσεις μόνο τους. Και βέβαια η ανεξαρτησία για τα παιδιά με αυτισμό, όχι με Asperger, είναι ένας στόχος, αλλά πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι πολύ πιθανόν... να χρειάζονται αρκετή υποστήριξη και ανάγκη επίβλεψης από έναν ενήλικα. Μια ακόμη, ένας βασικός τρόπος μέσα από τον οποίο προσπαθούμε να διδάξουμε στα παιδιά... με Asperger και με αυτισμό τι? Τρόπους κοινωνικής αλληλεπίδρασης, σύγχρονος και με μεγάλη τεκμηρίωση, το οποίο έχει περάσει και στην ελληνική πραγματικότητα, είναι οι κοινωνικές ιστορίες. Γι' αυτό πριν τελειώσουμε θα ήθελα να δούμε τι σημαίνει μια κοινωνική ιστορία. Τις κοινωνικές ιστορίες στην Ελλάδα τις δούλεψε η κυρία Μαυροπούλου, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται στην Αυστραλία. Αυτή τη στιγμή και για τα επόμενα χρόνια. Αλέξανδρος, θα δούμε εδώ λοιπόν μία κοινωνική ιστορία. Μπορείτε να τη βρείτε, υπάρχει στο Υπουργείο Παιδείας στα υλικά της ειδικής αγωγής. Είναι ένα παράδειγμα πρώτης κοινωνικής ιστορίας. Τι θέλει να διδάξει μέσα από αυτή την κοινωνική ιστορία? Το πώς συμπεριφέρομαι στην κυρία μου. Διότι αν το δει μόνο, δεν θα το μάθει ποτέ. Προχωράμε, λοιπόν, κάθε κοινωνική ιστορία τι έχει. Καταρχάς, η κοινωνική ιστορία γράφεται για κάθε παιδί. Γιατί? Γιατί πρέπει να ταυτιστεί με αυτό, να καταλάβει ότι τον αφορά. Συνήθως συνοδεύεται από εικόνα και πρόταση. Εικόνα και πρόταση. Μία πρόταση. Εδώ βλέπουμε λίγο τις φράσεις μόνο. Με λένε Αλέξανδρο και πηγαίνω στην 4η τάξη στο 2ο δημοτικό σχολείο Νέα Απόληση. Είναι πραγματικές κοινωνικές ιστορίες από πραγματική εκπαίδευση. Ωραία, άρα το παιδί μαθαίνει μία ιστορία στην οποία πρωταγωνιστεί. Και μαθαίνει αυτό. Είναι αυτά που λέμε καταφατικές προτάσεις. Απλά ισχύει. Η κυρία μου είναι η κυρία ευδοξία. Τον τελευταίο καιρό νιώθω έντονα την ανάγκη να αγκαλιάζω την κυρία μου ακόμα και μέσα στην τάξη. Δηλαδή τι είναι, είναι μία ανάγκη, δεν μπορεί να την επικοινωνήσει καλά. Έχει γίνει η παρατήρηση στο παιδί, ξέρουμε τι θέλουμε να διορθώσουμε, θέλουμε να μάθει το παιδί ότι δεν μπορεί να σηκώνεται όποτε του έρχεται και να αγκαλιάζει όποιον βρει μπροστά του. Διότι μπορεί όταν είναι πέντε χρονών να είναι καλούτσικο αυτό, όταν θα είναι δεκαεφτά χρονών έφηβος, θα κινδυνεύει πραγματικά πάρα πολύ ο ίδιος. Άρα, βάζουμε μέσα στην ιστορία την ανάγκη του παιδιού. Με αυτόν τον τρόπο θέλω να της δείξω την αγάπη μου. Κατανοητό. Το βάζουμε μέσα. Όμως η κυρία μου νιώθει ενοχλημένη από αυτή τη συμπεριφορά και δεν θέλει να την αγκαλιάσω. Αυτό δηλαδή που το οποιοδήποτε άλλο παιδί θα καταλάβαινε αν του βγάζεις τα χέρια και το βάζεις να κάτσει, αυτό το παιδί δεν μπορεί να το καταλάβει. Γι' αυτό το βάζουμε σε μία ιστορία την οποία τι κάνει, απλώς μαθαίνει. Μαθαίνω ότι όταν εγώ νιώθω έτσι και πάω να αγκαλιάσω την κυρία μου, η κυρία δεν θέλει αυτό. Δεν το θέλει και ενοχλείται. Αυτό λοιπόν που θα προσπαθήσω να κάνω είναι το εξής. Τώρα περνάμε στο τι πρέπει να κάνει. Μπορώ να περιμένω να χτυπήσω το κουδούνι για διάλειμμα και τότε θα πλησιάσω την κυρία μου και θα τη ρωτήσω. Κυρία μπορώ να σας αγκαλιάσω. Εδώ είναι το ενδιαφέρον όμως, που είναι και το πιο δύσκολο για τα παιδιά μου. Κάποιες φορές μπορεί να πει ναι. Αν μου πει ναι θα την αγκαλιάσω. Και είναι μία από τις εικόνες. Όλα έχουν εικόνες. Αν μου πει όχι τότε μπορώ να τη ρωτήσω. Κυρία μπορώ να σας πιάσω το χέρι. Γιατί δεν μπορεί ένα παιδί... διότι η βασική του ανάγκη είναι εκεί. Δεν γίνεται δηλαδή. Πρέπει να την κάνει. Απλά του μαθαίνουμε πώς θα την κάνει με έναν τρόπο, θα την λογικανοποιήσει, με έναν τρόπο ο οποίος θα είναι αποδεκτός. Άρα του λέμε, αν δεν μπορείς να αγκαλιάσεις, ζήτα να πιάσεις το χέρι. Κυρία μπορώ να σας πιάσω το χέρι. Αν μου πει ναι θα τις πιάσω απλώς το χέρι. Αν μου πει όχι τότε θα φύγω. Αυτό που μαθαίνει ως συμπεριφορά βέβαια με την κυρία, μετά θα το κάνουμε και με άλλους ανθρώπους. Γιατί αυτό πρέπει να το μάθει και για τους άλλους ανθρώπους. Και πώς κλείνει. Νομίζω ότι αυτό είναι καλύτερο για όλους. Αυτή την ιστορία τώρα, με αυτόν τον τρόπο η κυρία θα είναι ήρεμη και εγώ θα είμαι καλός. Και δεν θα έχω ενοχές. Ότι ενοχλώ την κυρία, ότι της δημιουργώ πρόβλημα. Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, φτιάχνοντας μια... Γιατί τις λέμε κοινωνικές ιστορίες. Γιατί παρεμβαίνουν και διδάσκουν τη κοινωνική αλληλεπίδραση. Δεν μπορεί μόνο ότι το παιδί να το μάθει. Δεν μπορεί τι να το μάθει με τον συμπεριφορισμό, τον κλασικό, που είναι πολύ αποτελεσματικός βέβαια στα παιδιά με αυτισμό, αλλά όχι για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Και μέσα από πολλές τέτοιες κοινωνικές ιστορίες, τα παιδιά μαθαίνουν αποδεκτούς τρόπους κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα πρακτική. Ναι. Πώς το δουλεύεις, έτσι απλά το διαβάζει... Όχι, όχι, το δουλεύουμε μαζί με το παιδί. Το μαθαίνει, το διαβάζει, το μαθαίνει. Όπως είναι μία ιστοριούλα, το λέει αν έχει ομιλία. Το δείχνουμε, το κάνει. Επιβραβεύεται πάλι όταν λειτουργεί σωστά. Αν δεν το κάνει, του λες, έλα να δούμε την ιστορία. Ή το ρωτάς τι λέει η ιστορία σου. Η κυρία είναι εκπαιδευμένη και λέει, η ιστορία σου, Αλέξανδρε, όταν σου λέω όχι. Όταν η κυρία λέει όχι. Τι μπορείς να κάνεις. Είναι ένας συνολικός πλαίσιο υποστήριξης αυτών των παιδιών. Έτσι, ναι. Δεν είναι διαδοχικές. Κάθε ιστορία έχει μία δεξιότητα. Έχουμε διαδοχικές εικόνες που περιβάζουν τα στάδια με μία κοινωνική αλληλεπίδραση που θέλουμε να δημιουργήσουμε. Εδώ όμως δεν έχουμε σε αντίδεση με αυτό που είναι τα χαρακτηριστικά της γνήμης. Όπου έχουν δυσκολία στην ακολουθία γεγονότων. Μα γι' αυτό το βάζουμε σε ιστορία. Για να μπορέσει να συνδέσει τα διαφορετικά πράγματα μεταξύ τους. Ακριβώς. Δυσκολεύονται πάρα πολύ να το κάνουν μόνοι τους. Γι' αυτό και το βάζεις μέσα σε μια ιστορία στην οποία είναι πρόταγονιστής, την οποία την παίζει, ώστε να ενισχύσει ακριβώς αυτή την αδυναμία. Να γεφυρώσουμε την αδυναμία του, ναι. Υπάρχει κάποια στοιχεία που υπερέχει για να χαθεί στην χάρη. Όχι. Δεν έχεις την αλληλεπίδραση στοιχεία που υπερέχει. |
