| σύντομη περιγραφή: Το τελευταίο μας μάθημα πριν από το Πάσχα, συνεχίζουμε με το περιεχόμενο της διδακτικής της λογοτεχνίας, με το περιεχόμενο του μαθήματος της λογοτεχνίας στο σχολείο. Είμαστε σε αυτό το κομμάτι του όλου μαθήματος μας. Στο περασμένο μάθημα μιλήσαμε για τον νεοελληνικό λογοτεχνικό κανόνα και ήταν κατά κάποιο τρόπο εμβόλημο το μάθημα. Δηλαδή αυτά που είπαμε για τον ελληνικό λογοτεχνικό κανόνα είναι πράγματα που είναι καλό να τα ξέρετε, να τα έχουμε ξεκαθαρίσει. Όμως δεν θα εξεταστείτε σε αυτά, έτσι δεν πρόκειται να εξεταστείτε ποτέ σε ερώτημα γύρω από τον ελληνικό λογοτεχνικό κανόνα και γιατί και πώς και συγκεκριμένους ποιητές και τα λοιπά. Άρα με αυτή την έννοια το προηγούμενο μάθημα, ξαναλέω, ήταν εμβόλημο στην όλη ύλη και εξέλιξη του μαθήματος μας. Σήμερα το θέμα που έχουμε να συζητήσουμε, όπως βλέπετε, είναι το ζήτημα των αξιών κατά τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Είναι ένα κορυφαίο ζήτημα, είναι από τα πιο σημαντικά, αν θέλετε είναι σως, όπως θέλετε να το πούμε, πάντως είναι από τα πιο σημαντικά θέματα που έχει να αντιμετωπίσει η διδασκαλία της λογοτεχνίας. Και είναι ένα πολύ σημαντικό θέμα γενικότερα για τη διδακτική όλων των μαθημάτων, κυρίως των ανθρωπιστικών μαθημάτων, διότι αξίες μεταδίδονται με όλα τα μαθήματα. Δεν μεταδίδονται αξίες μόνο με το μάθημα της λογοτεχνίας. Άρα λοιπόν στην ουσία όλα τα μαθήματα και το μάθημα της γλώσσας και το μάθημα της ιστορίας πολύ και το μάθημα του περιβάλλοντος, αλλά και άλλα μαθήματα που εγώ πιθανόν να μην ξέρω με ποιον τρόπο ας πούμε στα μαθηματικά μπορεί να μεταδίδονται αξίες, όμως πιστεύω ότι και στα μαθηματικά θα μεταδίδονται αξίες, άρα στην ουσία με όλα τα μαθήματα μεταδίδονται αξίες, γι' αυτό όμως και πρέπει κάθε μάθημα και κάθε διδακτική να το δει το ζήτημα αυτό των αξιών από τη δική του οπτική γωνία. Να το τοποθετήσει ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο που έχει να διδάξει στην περίπτωσή μας τη λογοτεχνία, να το αντιμετωπίσει από τη δική της οπτική γωνία για να δούμε τι μπορεί να γίνει έτσι και ποιοι είναι οι στόχοι μας ως προς το ζήτημα των αξιών. Να σας θυμίσω ότι όταν μιλούσαμε για τους σκοπούς, να το πιάσουμε λίγο γιατί το περιεχόμενο του μαθήματος αντιστοιχεί στη σκοποθεσία που θέτει κανείς. Αντιστοιχούν αυτά, δεν θέτει άλλη σκοποθεσία και έχει μετά άλλο περιεχόμενο. Λοιπόν, άρα όταν μιλούσαμε για τη σκοποθεσία είχαμε πει ότι αυτό που θέλουμε και επιδιώκουμε είναι οι μαθητές να κατανοήσουν και να αποδεχθούν την σχετικότητα και την πολλαπλότητα των ερμηνευτικών προσεγγίσεων. Δηλαδή, και νομίζω αυτό είχε βγει και από τη συζήτηση που λέγαμε για τις δικές σας τις εμπειρίες από τη δασκαλία όταν ήσασταν μαθητές, ότι δηλαδή δεν υπάρχει ένα νόημα, δεν είναι ένα ορθό νόημα που πρέπει να μάθουμε και να μεταδώσουμε στους μαθητές. Άρα λοιπόν θέλουμε να εξηγήσουμε τους μαθητές ότι υπάρχουν πολλές ερμηνίες και ότι η κάθε ερμηνεία είναι σχετική, αυτό σημαίνει με τη σχετικότητα των ερμηνιών και να αντιμετωπίζουν κριτικά και τις δικές τους ερμηνίες. Δηλαδή ότι και εγώ έχω μια ερμηνεία βέβαια για το κείμενο, όμως δεν καρφώνομαι πισματικά πάνω σε αυτή την ερμηνεία και νομίζω ότι μόνο η δική μου ερμηνεία είναι σωστή και τίποτε άλλο, αλλά προσπαθώ και εγώ να κάνω και την αυτοκριτική. Γιατί το βλέπω έτσι, μήπως μπορώ και εγώ να το δω διαφορετικά όταν ακούσω τον συμμαθητή μου να λέει μια άλλη άποψη. Άρα λοιπόν το είχαμε πει και από τότε ότι η σχετικότητα και η πολλαπλότητα των ερμηνιών είναι κάτι που επιδιώκουμε. Και θα μου πείτε τι σχέση τώρα έχει αυτό με τις αξίες. Και ρωτώ τι σχέση έχει η ερμηνεία του κειμένου με τις αξίες. Δηλαδή είναι δύο πράγματα που σχετίζονται, είναι ίδια. Ποια είναι η σχέση των ερμηνιών που δίνουμε σε ένα λογοτεχνικό κείμενο με τις αξίες γενικότερα έτσι. Ξέρετε τι είναι οι αξίες, θα πούμε βέβαια κιόλας. Ορίστε, Δέσποινα. Παιδιά μια στιγμή, Δέσποινα λίγο πιο δυνατά. Περάστε από εδώ να καθίσετε κορίτσια. Ορίστε, ναι. Οι αξίες που έχουμε στη ζωή μας πολλές φορές χρησιμοποιούν την ομορφία του νεύματος κείμενου ή χαρακτηρίζουν την ομορφία του νεύματος κείμενου ή χαρακτηρίζουν την ομορφία του νεύματος κείμενου ή χαρακτηρίζουν την ομορφία του νεύματος κείμενου ή χαρακτηρίζουν την ομορφία του νεύματος κείμενου. Ωραία. Να το επαναλάβω γιατί δεν ακούγεται. Η Δέσποινα λέει ότι οι αξίες που έχουμε ως άτομα επηρεάζουν τις ερμηνείες που δίνουμε στο κείμενο. Σωστό. Αυτό είναι ο ένας τρόπος που σχετίζονται. Τι θα λέγατε, ναι. Αν αφορετούμε τις διαφορετικές τους αξίες που έχουμε σχετίζονται, μπορούμε από τότε να αποδειχτούμε τις διαφορετικές να μην είναι σε διάφορα πράγματα. Και άρα και στις αξίες. Πολύ σωστά. Άλλη λοιπόν τώρα πλευρά της σχέσης αυτής. Λέει η συμφιτήτριά σας. Αν οι μαθητές εξηγηωθούν με την πολλαπλότητα των ερμηνιών του κειμένου, αυτό σημαίνει ότι θα αρχίσουν να εξηγηώνονται και με την πολλαπλότητα των αξιών γενικότερα στη ζωή μας. Έτσι, διότι ακριβώς κάποιος άλλος θέλει να πει, ναι. Και επίσης ότι δηλαδή, δηλαδή, δηλαδή, δηλαδή, δηλαδή, δηλαδή, δηλαδή... Διότι οι ερμηνίες που δίνουμε στο κείμενο, καταλήγουν σε αξίες. Αυτό λέτε. Ότι δηλαδή, ανάλογα με το τι ερμηνίες θα δώσουμε μέσα στην τάξη πάνω στο κείμενο, καταλήγουμε και σε κάποιες αξίες. Άρα παιδιά, οι αξίες με τις ερμηνίες είναι πάρα πολύ στενά συνδεδεμένες. Όταν μιλάμε για ερμηνίες, μιλάμε και για αξίες. Στο μάθημα της λογοτεχνίας δηλαδή, οι αξίες δεν περνούν μέσα από γενικές συζητήσεις. Κάξι, προφανώς γίνονται και κάποιες γενικές συζητήσεις, όμως δεν περνούν μέσα από γενικές συζητήσεις. Οι αξίες στο μάθημα της λογοτεχνίας περνούν μέσα από τις ερμηνίες που δίνουμε στα λογοτεχνικά κείμενα. Αυτό σημαίνει ότι εάν μας ενδιαφέρει η πολλαπλότητα των αξιών, που πιστεύω ότι μας ενδιαφέρει, γιατί δεν νομίζω ότι κανείς από εμάς έχει ένα ορισμένο αξιακό σύστημα, έτσι, που πιστεύει ότι είναι το τέλειο. Υπάρχει κανείς, αν υπάρχει δεν ξέρω, αλλά δεν νομίζω ότι κανείς σήμερα στον κόσμο που ζούμε, έτσι, θεωρεί ότι το δικό του μάλλον προσωπικό σύστημα αξιών είναι το τέλειο και ότι πρέπει αυτό να διδάξει και να κάνει δηλαδή τους μαθητές του όμοιους με τον εαυτό του. Δεν νομίζω ότι κανείς το βλέπει έτσι από τους μελλοντικούς εκπαιδευτικούς που είσαστε εσείς, αλλά και από τους υπάρχοντες εκπαιδευτικούς. Νομίζω ότι είναι μια πολύ παλαιομοδίτικη στάση αυτή, πολύ παλιά, πριν από πολλές δεκαετίες. Οι εκπαιδευτικοί νόμιζαν, πίστευαν ότι είχαν ένα ορισμένο αξιακό σύστημα, το οποίο ήθελαν να μεταδώσουν. Δεν ξέρω τι σύστημα ήταν αυτό, θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε, ξέρω εγώ, πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε ελληνοχριστιανικό, εθνικό, χριστιανό, αυτό δεν ξέρω τι μπορούμε να το ονομάσουμε, πάντως αυτό το σύστημα, δεν υπάρχει σήμερα ένα σύστημα παγιωμένο αξιών για να μεταδοθεί. Έχουμε μπει σε μια άλλη φάση και της κοινωνίας και της ιστορίας μας και του πολιτισμού μας και τα λοιπά. Άρα αυτό που μας ενδιαφέρει βλέπετε είναι το να αντιμετωπίζουν κριτικά, έτσι να αντιμετωπίζουν κριτικά τις πολλές ερμηνείες και τις πολλές αξίες. Και για να το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή και να μην υπάρξει καμία παρεξήγηση, δεν εννοώ σε καμία περίπτωση ότι ο κάθε άνθρωπος δεν έχει προσωπικό σύστημα αξιών. Έχει, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να έχει. Άρα σίγουρα έχει αλλά το θέμα είναι αυτό να μην είναι απόλυτο και να μπορεί να διαλέγεται με τους άλλους ανθρώπους που μπορεί τα συστήματα αξιών τους να είναι διαφορετικά. Πολύ διαφορετικά ή λίγο διαφορετικά. Ακόμα και με τον αδελφό μας έχουμε διαφορετικές αξίες, με τον φίλο μας έχουμε διαφορετικές αξίες. Πόσο μάλλον αν είμαστε με ανθρώπους οι οποίοι μπορεί να έχουν διαφορετική καταγωγή, διαφορετική θρησκεία, να έχουν διαφορετική ηλικία, να ανήκουν σε διαφορετικές γενιές, να έχουν διαφορετικές εμπειρίες στη ζωή τους, όλα αυτά διαφοροποιούν ακριβώς τα προσωπικά συστήματα αξιών του καθενός μας. Λοιπόν, άρα σημασία έχει να είμαστε ανοιχτοί, να αποδεχόμαστε την πολλαπλότητα και να ασκούμε κριτική σε όλους και στον εαυτό μας. Και στον εαυτό μας. Λοιπόν τώρα, πάμε στα ίδια τα κείμενα. Στα ίδια τα κείμενα λοιπόν είχαμε πει ως σκοπό δηλαδή του μαθήματος και το είχαμε συνδέσει τότε και με τον πολιτισμό αν θυμάστε και τα λοιπά. Ότι θέλουμε οι μαθητές να εντοπίζουν και να αναγνωρίζουν τις αξίες και τις ιδέες που εν υπάρχουν μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα. Έτσι, θέλουμε να τις βρίσκουν, να τις αναγνωρίζουν, να τις εντοπίζουν αυτές τις αξίες. Να κατανοήσουν ότι οι πολιτισμικές αξίες σχετίζονται με το χώρο, το χρόνο και την κοινωνική ομάδα που τις παράγει. Δηλαδή ο ήρωας ας πούμε του κειμένου της ιστορίας μας ή ο συγγραφέας οι αξίες που εκπροσωπεί, γιατί τις εκπροσωπεί, πού τις βρήκε. Θα πρέπει να τις ψάξουμε και εμείς και να δούμε πού τις βρήκε. Δηλαδή για να τις εξηγήσουμε, για να τις κατανοήσουμε αυτές τις αξίες, γιατί η Φραγγογιανού σκοτώνει τα μωρά κορίτσια. Γιατί η Φραγγογιανού τα σκοτώνει, γιατί είναι τρελή. Μια ψυχική διαταραχή την έχει, μιλώ γιατί φόνησε του Παπαδιαμάνη. Μια ψυχική διαταραχή την έχει, όμως μόνον έτσι θα εξηγήσουμε τις πράξεις της. Δηλαδή θα πούμε είναι τρελή και ξεμπερδέψαμε, δεν πρέπει να δούμε το χώρο, δηλαδή την κοινωνία, την τοπική, τον τόπο, την εποχή, τον χρόνο, την εποχή στην οποία ζει, τις συνθήκες της ζωής της, την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει. Δεν είναι η Φραγγογιανού καμιά πλούσια που κάθεται και άλλοι κάνουν τις δουλειές και άλλοι μεγαλώνουν τα παιδιά. Όλα αυτά παίζουν ρόλο έτσι. Η κουλτούρα εν τέλει που έχει η Φραγγογιανού, οι εμπειρίες που έχει η Φραγγογιανού την οδηγούν σε κάποιες πράξεις που οι πράξεις βέβαια κινητοποιούνται από κάποιες αξίες. Λοιπόν, άρα θα πρέπει να μπορούμε να τα συνδέουμε τις αξίες με τον πολιτισμό και την κουλτούρα και να καταλαβαίνουμε ότι αυτές οι αξίες είναι προσδιορισμένες ιστορικά. Οι αξίες δηλαδή, παιδιά, που έχει κάποιος σε μια κοινωνία που υπάρχουν δεν είναι αιώνιες, δεν είναι άχρονες, δηλαδή εκτός του χρόνου, είναι πάντοτε προσδιορισμένες ιστορικά. Προσδιορισμένες ιστορικά σημαίνει ότι υπάρχουν για αυτήν την κοινωνία ή για αυτόν τον πολιτισμό και δεν ισχύουν για άλλη κοινωνία ή για άλλο πολιτισμό. Θα μου πείτε, μα δεν υπάρχουν και κάποιες οι οποίες είναι αιώνιες, πανανθρώπινες, οικουμενικές. Τι λέτε σε αυτήν την ερώτηση. Εδώ λέει ότι είναι προσδιορισμένες ιστορικά γεγονός που δικαιολογεί τη σχετικότητα, γι' αυτό η αξία τους είναι σχετική και την ποικιλία τους. Γιατί οι αξίες έτσι υπάρχουν σε μια τεράστια ποικιλία. Και άρα θέλουμε να διερευνούν αυτή την ιστορικότητα, θέλουμε τα παιδιά, δηλαδή να συνδέουν τις αξίες, να προσπαθούν να τις εξηγήσουν τις αξίες ενός κειμένου ή ενός χαρακτήρα ή ενός συγγραφέα με βάση στην κουλτούρα, την ιστορία κτλ. Και να τοποθετούνται κριτικά απέναντι σε αυτές. Τοποθετούμε κριτικά απέναντι σε αξίες, σημαίνει ότι τις σηγίζω. Λέω, για να δω, πώς μου φαίνονται αυτές οι αξίες. Συμφωνώ, δεν συμφωνώ, ταιριάζουν για μένα, ταιριάζουν για την εποχή μου, ταιριάζουν για τις δικές μου ανάγκες. Μπορεί να συμφωνώ εν μέρει, μπορεί να τις απορρίπτω εν τελώς, μπορεί να τις υιοθετώ, να μου αρέσουν να συμφωνώ και να τις υιοθετήσω και στη ζωή μου. Αυτό είναι μια κριτική αντιμετώπιση. Ούτε τις απορρίπτω αμέσως, ούτε τις υιοθετώ αμέσως. Τις περνάω μέσα από κάποια διερεύνηση, κριτική συζήτηση, δεν βιάζομαι να βγάλω συμπέρασμα και τα λοιπά. Αυτό σημαίνει κριτική αντιμετώπιση. Λοιπόν, και ξανά έρχομαι σε αυτή την ερώτηση. Τελικά οι αξίες τι νομίζετε, είναι περισσότερο ιστορικά προσδιορισμένες, είναι όλες ιστορικά προσδιορισμένες, υπάρχουν κάποιες που νομίζετε ότι είναι αιώνιες, παν' ανθρώπινες, διαχρονικές. Τι λέτε, ορίστε. Σίγουρα οι αξίες είναι ιστορικά προσδιορισμένες, διαχειριάζονται από τα πλαίσια της κοινωνίας και του χρόνου στις οποίες αναφύσονται, αλλά παράλληλα είναι και δυναμικές, δηλαδή είναι σχετικές. Όπως είπαμε, δεν είναι κάτι στατικό. Υπάρχουν κάποιες, ίσως, οι οποίες έχουν διαχρονικότητα. Το ίδιο είναι. Αλλά σίγουρα αυτές οι οποίες έχουν διαχρονικότητα δεν είναι πολλές. Πολύ σωστά, δεν είναι πολλές. Είναι, ίσως, κοινώς παραδεχτές, αλλά και αποδεχμένες. Ό,τι είναι μεγάλη σημασία. Και είναι λίγες. Πείτε κανένα παράδειγμα, αμέσως θα σας δώσω το λόγο. Μήπως από αυτές τις, ας το πούμε, κοινώς παραδεχτές. Η ελευθερία του ατόμου, της σκέψης του λόγου. Ωραία, δεν χρειάζεται περισσότερα παραδείγματα. Λοιπόν, η ελευθερία του ατόμου, η προσωπική του ελευθερία. Και βέβαια, μετά, η ελευθερία της σκέψης και του λόγου. Ωραία, αυτή είναι μια πολύ σαφής τοποθέτηση που έκανε ο συνάδελφός σας. Άλλες σκέψεις πάνω σε αυτό. Ορίστε. Εγώ θέλακα πάνω στον Δημοκρατή. Ότι, ναι, η ελευθερία του λόγου και η ελευθερία γίνονταν η Δημοκρατία, σημαντά. Αλλά, ας πούμε, επί Δημοκρατίας. Αυτό ήταν μετά το που διψούσε νέο από το πτήσιο. Δεν υπήρχε, άρα. Δεν υπήρχε. Οπότε, τώρα είναι σαν να το θεωρούμε λίγο δοδομένα. Σαν να το έχουμε χάλει το κουνάκι. Ωραία, αυτή η σκέψη σου όμως, πού σε πάει. Μήπως στο ότι ακόμα και αυτή η αξία, η ελευθερία δηλαδή, η προσωπική ελευθερία, υπήρχαν εποχές που δεν ήταν ούτε δεδομένη, αλλά ούτε την είχαν ως αξία. Δεν μπορούσαν να τη διανοηθούν ως αξία. Δηλαδή, υπήρχαν εποχές όπως η αρχαιότητα, αλλά και όχι μόνο η αρχαιότητα, θα πούμε, έχουμε, ξέρουμε, που η δουλεία, η δουλεία ήταν απολύτως αποδεκτή. Άρα, η προσωπική ελευθερία ήταν αξία, αλλά όχι για όλους. Έτσι, η προσωπική ελευθερία ήταν αξία για ορισμένους. Στην Αμερική, με τους μαύρους δούλους που κουβαλούσαν παρά τη θέλησή τους από την Αφρική και τους έκαναν δούλους και τα λοιπά, επί τόσους αιώνες. Και εκεί η ελευθερία ήταν αξία, αλλά μόνο για τους λευκούς. Για τους μαύρους δεν ήταν. Ορίστε. Υπάρχει μια διαχρονία μέσα σε αυτό που θεωρείτε, σε αυτό που θεωρείτε. Γιατί πολλές αξίες θεωρούνται ως διαχρονικές και παν' ανθρώπινες, αλλά σίγουρα αυτό που σημαίνει μας δείχνει διαφορετικά πράγματα. Ναι, και έχουμε έναν τρόπο να το ελέγχουμε αυτό. Αν είναι μια αξία πραγματικά διαχρονική, μπορούμε να το ελέγξουμε. Πώς να το ελέγξουμε, να την τοποθετήσουμε, να κάνουμε ορισμένες υποθέσεις. Πρέπει να ξέρουμε ιστορία όμως, να ξέρουμε, για αυτό χρειάζεται ιστορία, αμέσως. Να κάνουμε ορισμένες σκέψεις, αν η συγκεκριμένη αξία πραγματικά σε όλες τις εποχές ήταν αποδεκτή για όλους τους ανθρώπους. Και θα δούμε ότι δεν ήταν. Όλες τουλάχιστον. Πείτε μου άλλη αξία, αν θέλετε να το κάνουμε σαν πείραμα. Άλλη αξία που μπορεί να τη θεωρήσει κανείς διαχρονική και πανανθρώπινη όμως. Για να την ψάξουμε. Είχε ζητήσει, ναι. Μπορεί να πω κάτι, ότι οι αξίες μπορεί να πω και πρωτική βαρύτητα και σε εχθρώνικες και σε διάφορους περιόδους, αλλά και σε διάφορες κοινωνίες. Αυτό λέμε. Αυτή είναι η σχετικότητα, Μαρία. Η σχετικότητα, ε. Αυτό λέει τώρα και η Μαρία ξανά, ότι οι αξίες δεν είναι οι ίδιες πάντα. Και ακόμα και όταν έχουν το ίδιο όνομα, δεν σημαίνουν για όλους το ίδιο. Και δεν μπαίνουν, αν ας πούμε οι αξίες μπαίνουν σε μια ιεραρχία, η θέση τους σε αυτή την ιεραρχία δεν είναι πάντα η ίδια από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Συμπλήρωσε Μαρία, τι. Μπορώ να αναφέρω μια αξία που ανήκει στο μέλλον. Η αγάπη του γονιού προς το παιδί. Λοιπόν, η αγάπη του γονιού προς το παιδί είναι μια διαχρονική και πανανθρώπινη αξία. Τι λέτε. Να σκεφτούμε λίγο κάποιες ιστορικές περιόδους που δεν ίσχε και τόσο πολύ. Στην αρχαία Σπάρτη. Να το. Τα παιδιά στον Κεάδα. Ωραία. Στην αρχαία Σπάρτη, γονείς αποχωρίζονταν τα παιδιά τους και τα έριχναν στον Κεάδα εάν είχαν κάποιο ελάττωμα. Εγώ θα σας πω και ένα άλλο παράδειγμα από τη μεσεωνική κοινωνία της Δύσης. Που δεν την γνωρίζουμε και πολύ καλά τη μεσεωνική κοινωνία της Δύσης. Η αριστοκρατία λοιπόν, στον μεσαίωνα, όταν τα παιδιά δεν τα μεγάλωναν οι γονείς, δεν είχαν σχέση οι γονείς με τα παιδιά. Τα παιδιά τα δίνανε σε τροφούς, οι οποίες τροφή, δαντάδες δηλαδή, τα μεγάλωναν πολλές φορές και σε άλλα σπίτια. Και όχι στο κυρίως σπίτι της οικογένειας, σε άλλα σπίτια που ήταν ας πούμε πιο κοντά στη φύση, ενδεχομένως σε χωριά κτλ. Γιατί θεωρούνταν ότι έτσι θα μεγαλώσουν καλά, δεν είχαν ανάγκη να τα βλέπουνε. Και αφού μεγάλωναν κάπως τα παιδιά και σώζονταν κιόλας, γιατί πολλά παιδιά πέθαιναν και υπήρχε τεράστια παιδική θνησιμότητα. Και ίσως, λένε οι ιστορικοί, ότι ένας λόγος για τον οποίο οι γονείς δεν θέλανε τότε να συνδεθούν συναισθηματικά με τα παιδιά τους, ήταν και από λόγους άμυνας, διότι φοβόντουσαν ότι θα τα χάσουν. Δηλαδή, από τα δέκα που γεννούσανε, ας πούμε, μπορεί να ζούσανε τα τέσσερα, τα πέντε. Άρα λοιπόν, όταν μεγάλωναν και διέφευγαν αυτόν τον κίνδυνο και φτάνανε σε μια ηλικία 7-8 χρονών, τότε τα πέρνανε κοντά τους. Λοιπόν, το τι σημαίνει αυτό όμως για τη σχέση που αναπτύσσανε ή που δεν αναπτύσσανε και τα λοιπά, είναι τάξη, ο καθένας μπορεί να το καταλάβει. Λοιπόν, αυτό που λέμε επομένως στοργή της μητέρας, του πατέρα, όλα αυτά, αυτά βγήκανε μετά. Βγήκανε στην εποχή της νεοτερικότητας, βγήκανε μετά τον 17ο, τον 18ο αιώνα, ορίστε. Ο Κοντορεβυθούλης. Ο Κοντορεβυθούλης και πολλά άλλα, πάρα πολλά άλλα παραμύθια, αυτά τα κλασικά παραμύθια που είναι κυρίως από το Μεσαίωνα προέρχονται και τα λοιπά, έχουν όλες αυτές τις ιστορίες με παιδιά κακοποιημένα, με παιδιά εγκαταλελειμμένα, πάρα πολλά, και η σταχτοπούτα και πάρα πολλά είναι έτσι. Λοιπόν, άρα θέλω να πω, εγώ συμφωνώ με αυτό που είπε ο πρώτος συνάδελφός σας που μίλησε, ότι δηλαδή κάποιες αξίες έχουν μια ξεχωριστή θέση στη ζωή μας. Και επειδή ακριβώς τις θεωρούμε αυτονόητες, και καλά κάνουμε και τις θεωρούμε αυτονόητες, όμως όλες οι αξίες μπορεί να περάσουν μέσα από μια ιστορική ανάλυση, από ένα ιστορικό έλεγχο και θα βρούμε ότι όλες έχουν προσδιοριστεί ιστορικά, δηλαδή ότι από μια εποχή και μετά ισχύουν τόσο, ας το πούμε, τόσο γενικά. Πριν από αυτή την εποχή δεν ισχύαν για όλους. Εντάξει, έως εδώ νομίζω συνεννοηθήκαμε πολύ καλά. Για να προχωρήσουμε λίγο τώρα για το μάθημα της λογοτεχνίας. Το μάθημα της λογοτεχνίας το παρομοιάζω με ένα καζάνι αξιών. Δηλαδή είναι σαν ένα καζάνι που μέσα μπαίνουν και βράζουν όλες μαζί, ανακατεύονται αξίες, οι οποίες αξίες μπαίνουν από διάφορες πόρτες μέσα στο μάθημα. Καταλαβαίνετε λίγο την παρομοίωσή μου για να δούμε λίγο, να προσεγγίσουμε ακριβώς το τι γίνεται μέσα στο μάθημα της λογοτεχνίας με τις αξίες. Από πού μπαίνουν οι αξίες. Γιατί μπαίνουν από πολλές πόρτες που πρέπει να είμαστε πολύ, ας το πούμε, συνειδητοί, να είμαστε σε εγρήγορση για να καταλάβουμε από πού μπαίνουν. Λοιπόν, η μία είσοδος είναι η ιδεολογία του εκπαιδευτικού συστήματος. Δηλαδή, το μάθημα της λογοτεχνίας υπάρχει μέσα σε ένα ορισμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Εμείς κάνουμε διδακτική της λογοτεχνίας και λέμε τι μπορούμε να αλλάξουμε στο μάθημα και να κάνουμε ωραία πράγματα, ας πούμε. Ναι, όμως δεν μπορούμε να αλλάξουμε ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα εμείς, δηλαδή από τη διδακτική της λογοτεχνίας δεν μπορούμε να αλλάξουμε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Άρα λοιπόν, ορισμένες από τις αξίες του εκπαιδευτικού συστήματος, το μάθημα της λογοτεχνίας δεν μπορεί να τις αλλάξει και να τις αγνοήσει. Πείτε μου ένα παράδειγμα, τι εννοούμε αξίες του εκπαιδευτικού σύστηματος, δηλαδή για να καταλάβετε έτσι είναι πολύ απλό, κανόνες, συνήθειες και τα λοιπά, οι οποίες υπάρχουν από το εκπαιδευτικό σύστημα και που δεν μπορεί ένα μάθημα μόνο του να τις αλλάξει. Πείτε μου ένα παράδειγμα, πολύ απλά είναι το ότι το μάθημα γίνεται μέσα σε μία σχολική αίθουσα σε ένα σχολικό κτίριο όπως αυτά που ξέρετε. Δεν μπορεί να γίνει το μάθημα στο γρασίδι στον κήπο, δεν μπορεί να γίνει το μάθημα εύκολα σε πολύ λίγα σχολεία γίνεται αλλά δεν είναι τόσο εύκολο ή απλό σε βιβλιοθήκη ας πούμε. Να γίνει το μάθημα σε μία βιβλιοθήκη που είναι ο φυσικός χώρος της λογοτεχνίας, δεν είναι τόσο απλό. Άλλο, τι άλλο έχουμε που δεν μπορούμε να το αλλάξουμε, βαθμολογία. Έχουμε βαθμολόγηση, έχουμε αξιολόγηση με βαθμούς. Μπορεί να μην αρέσει στη λογοτεχνία αυτό, να μην της ταιριάζει αυτή η βαθμολόγηση, όμως υπάρχει τι να κάνουμε. Ο πίνακας, η μετοπική διδασκαλία είναι πράγματα τα οποία είναι πολύ πιο βαθιά μέσα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα και που η διδακτική ενός γνωστικού αντικειμένου δεν μπορεί. Ο ανταγωνισμός που υπάρχει, ας πούμε, στην εκπαίδευση ανάμεσα στους μαθητές και όλα αυτά τα πράγματα. Οι εξετάσεις. Λοιπόν, να μην μακρηγορώ, καταλάβατε ότι από την πλευρά του εκπαιδευτικού συστήματος μπαίνουν διάφορες αξίες με τις οποίες έχουμε να παλέψουμε. Άλλη είσοδος για το μάθημα είναι η ιδεολογία των κειμένων. Δηλαδή, παιδιά, τι σημαίνει αυτό. Τα λογοτεχνικά κείμενα ή λογοτεχνία είναι γεμάτα από αξίες. Γι' αυτό λέμε ότι το μάθημα της λογοτεχνίας είναι ένα μάθημα από τα κυριότερα σε αυτό το παρεδόσε που γίνεται με τις αξίες του σχολείου. Λοιπόν, τα κείμενα είναι γεμάτα από αξίες, όμως, προσέξτε, τα λογοτεχνικά κείμενα έχουν πολλές αξίες μέσα τους, όμως, δεν έχουν ένα σύστημα αξιών μόνο. Καταλάβατε, δηλαδή, οι αξίες μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα είναι μπερδεμένες και πολλές φορές είναι αντιφατικές. Γιατί το λογοτεχνικό κείμενο, παιδιά, δεν είναι φιλοσοφικό δοκίμιο, δεν είναι πολιτικό δοκίμιο. Η φιλοσοφία, η πολιτική, έχει προσδιορισμένα συστήματα αξιών, ανάλογα με τη σχολή, τη θεωρία, τον φιλόσοφο κτλ. Έχει συμπαγή και προσδιορισμένα συστήματα αξιών. Ο λογοτέχνης δεν είναι ούτε φιλόσοφος, ούτε πολιτικός θεωρητικός της πολιτικής, είναι ένας άνθρωπος όπως όλοι μας. Άρα, λοιπόν, μπορεί σε άλλα σημεία του κειμένου να εκφράζει κάποια αξία, σε κάποια άλλα σημεία του κειμένου να εκφράζει άλλες αξίες. Μην ξεχνάτε επίσης ότι οι χαρακτήρες μέσα σε ένα μυθιστόριμα, ας πούμε, είναι αυτονομημένοι άνθρωποι και έχουν διαφορετικές αξίες, που δεν ταυτίζονται με τις αξίες του συγγραφέα. Δεν πρέπει να ταυτίζουμε το κείμενο με τον συγγραφέα επίσης. Θα πέσουμε σε μεγάλα σφάλματα αν κάνουμε και δυστυχώς στην εκπαίδευση το κάνουν αυτό. Είναι ένα λάθος που γίνεται, που νομίζουμε δηλαδή ότι ο συγγραφέας λέει κάτι. Ο συγγραφέας το πιστεύει αυτό. Δεν το πιστεύει ο συγγραφέας. Πού το ξέρουμε, δεν είμαστε σίγουροι ότι το πιστεύει ο συγγραφέας. Διότι ακόμα και αν το λέει ο αφηγητής, ο αφηγητής παιδιά δεν είναι ο συγγραφέας. Ο αφηγητής είναι και αυτός πλαστός. Δηλαδή γράφω εγώ ένα μυθιστόρημα και λέω, ποιο να έχω αφηγητή και φτιάχνω τον αφηγητή μου. Δεν σημαίνει ότι εγώ είμαι ο αφηγητής, αλλά μπορεί εγώ να πιστεύω και να φτιάξω έναν αφηγητή, ας πούμε, ο οποίος να έχει ένα άλλο σύστημα αξιών, να είναι, ξέρω εγώ, κακός, ή να είναι πάρα πολύ αφελής, ή δεν ξέρω τι, γιατί έτσι θέλω. Ο αφηγητής μου θέλω να έχει ορισμένα χαρακτηριστικά. Δεν σημαίνει ότι είναι τα δικά μου. Άρα, λοιπόν, ποτέ μην ταυτίζεται τις αξίες που υπάρχουν μέσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο με τις αξίες του συγγραφέα. Τις αξίες του συγγραφέα θα τις βρούμε με άλλους τρόπους. Από άλλα κείμενα, αν έχει γράψει άρθρα, αν έχει δώσει συνεντεύξεις, από το βιογραφικό του, τι έχει κάνει στη ζωή του, από εκεί όλα, μπορεί να βγούνε κάποιες αξίες, όμως δεν σημαίνει ότι στα κείμενα του αυτές οι αξίες αποτυπώνονται έτσι όπως τις έχει αυτός στη ζωή του. Λοιπόν, αυτό θέλω πάρα πολύ καλά να το καταλάβετε. Άρα, λοιπόν, μέσα στα λογοτεχνικά κείμενα υπάρχουν πάρα πολλές αξίες, όμως πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε με πάρα πολύ μεγάλη προσοχή. Να μην λειτουργούμε σαν ταύρι σε ιαλοπολείο. Δηλαδή αυτό που γινότανε τόσο εύκολα, τι θέλει να πει το κείμενο, τι εννοεί εδώ ο συγγραφέας και τάκ-τάκ βρίσκαμε και την απάντηση αμέσως εύκολα. Αυτό θέλει να πει, πως αψίγουρη ήμασταν. Δεν είναι έτσι, δεν είναι έτσι. Λοιπόν, μην μακρηγορήσω και σε αυτό, νομίζω καταλάβατε το νόημα. Είναι βασική είσοδος από την οποία τα λογοτεχνικά κείμενα, από την οποία μπαίνουν οι αξίες στο μάθημα. Μια άλλη είσοδος είναι η ιδεολογία του λογοτεχνικού συστήματος. Τι σημαίνει αυτό, είναι αυτά που λέγαμε στο προηγούμενο και στο προ-προηγούμενο μάθημα. Ότι δηλαδή υπάρχει ένα λογοτεχνικό σύστημα, υπάρχει ένας λογοτεχνικός κανόνας, ο οποίος έχει διαμορφώσει αξίες. Αυτές οι αξίες, παραδείγματος χάρη, μπορεί να είναι είτε συγκεκριμένη συγγραφής που θεωρούνται αυτό που λέμε οι άξιοι, έτσι, ή μπορεί να είναι συγκεκριμένες ιδέες για τη λογοτεχνία, οι οποίες κυριαρχούν. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Ας πούμε, το να είναι το λογοτεχνικό έργο πρωτότυπο, είναι μια αξία, είναι μια ρομαντική αξία. Ο ρομαντισμός έφερε την πρωτοτυπία ως αξία, γι' αυτό βλέπετε και αυτή η ιστορικά προσδιορισμένη αξία. Καθόλου διαχρονική. Παλιότερα, θεωρούσαν ότι πριν το ρομαντισμός, τον κλασικισμό ας πούμε, θεωρούσαν ότι το λογοτεχνικό έργο δεν χρειάζεται να είναι πρωτότυπο, μπορεί να είναι μίμηση κάποιου άλλου. Αν είναι ωραία μίμηση, για χαρά. Άρα λοιπόν, η πρωτοτυπία ως αξία, είναι μία αξία που έρχεται από το λογοτεχνικό σύστημα του ρομαντισμού και βέβαια, είχε μία διαχρονική ισχύ. Ο Σολομός είναι εθνικός σπίτις. Τα είπαμε αυτά στο προηγούμενο μάθημα. Λοιπόν, αυτό όμως πλέον θεωρείται μία αξία. Και μία αξία απόλυτη. Έρχεται στο μάθημα λοιπόν αυτή η αξία. Και αυτή. Τι θα την κάνουμε κι αυτήν, ε? Άρα λοιπόν, έρχονται όλες αυτές, ναι. Μα βέβαια. Μα γι' αυτό και τις λέμε. Γιατί αν τις ξέρουμε, προφυαγόμαστε. Το κακό με τις αξίες είναι ότι τις παίρνεις ως αυτονόητες και τότε είναι κακό γιατί δεν μπορείς να προφυλαχθείς και δεν μπορείς να ασκήσεις την δική σου κριτική στάση απέναντί τους αλλά και των μαθητών σου την κριτική στάση. Δηλαδή, αν ξέρεις από πού έρχονται και αν ξέρεις ότι όλες αυτές τα παραδείγματα που είπαμε και χίλια άλλα παραδείγματα μπορεί κανείς να πει είναι σχετικές, αυτό σημαίνει ότι θα πάρεις από την αρχή μία κριτική στάση. Εγώ δεν λέω να τις απορρίπτεις. Μην φανταστείτε ότι η κριτική είναι απόρριψη. Δεν είναι απόρριψη κριτική. Είναι κριτική στάση δηλαδή δεν θεωρούμε τίποτε αυτονόητο. Άρα λοιπόν και αυτές τις αξίες που έρχονται από το λογοτεχνικό σύστημα και αυτές μπορούμε να τις κρίνουμε και να τις ελέγξουμε και εν μέρη να τις δεχτούμε και τα λοιπά. Μια άλλη είσοδος αξιών είναι η υποκειμενικότητα των μαθητών δηλαδή τι σημαίνει αυτό ότι οι μαθητές μας έρχονται στο μάθημα με τις δικές τους αξίες. Δεν έρχονται άγραφα χαρτιά ακόμα και στην πρώτη δημοτικού και στον υπιαγωγείο οι μαθητές τα παιδιά έχουν αξίες από το σπίτι τους και από το περιβάλλον τους και από τα μίντια και από όπου τους έχουν πάρει. Δηλαδή αυτό τώρα τι σημαίνει, σημαίνει ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από την παλιά αντίληψη ότι τα παιδιά είναι λευκά χαρτιά και εμείς γράφουμε πάνω. Εμείς τους επηρεάζουμε στην α ή στη β αξία, εμείς τους δίνουμε τις αξίες. Είναι λάθος αντίληψη αυτή, γιατί δεν μπορούμε να το κάνουμε και 100% αυτό το πράγμα και δεν θέλουμε και να το κάνουμε. Αν ξεκινήσουμε από την αφετηρία που λέει ότι τα παιδιά έρχονται με τις δικές τους αξίες, οι οποίες βέβαια δεν είναι προφανώς επειδή τα παιδιά είναι μικρά, δεν είναι επεξεργασμένες, δεν είναι παγιωμένες. Είναι σε μία μορφή ας το πούμε εμβριακή, αν και βέβαια πολλές φορές θα έχετε παρατηρήσει ότι τα μικρά παιδιά είναι πάρα πολύ πισματάρικα. Πάρα πολύ πισματάρικα, δηλαδή παρόλο που δεν ξέρουν κάτι, νομίζουν ότι το ξέρουν. Αυτό είναι πάρα πολύ φυσικό, διότι αυτό το πείσμα είναι η κίνηση που κάνουν για την αυτοπεποίθησή τους, ότι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως ολοκληρωμένο άνθρωπο. Τα παιδιά έτσι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, γι' αυτό και θύγονται, γι' αυτό και έχουν αξιοπρέπεια, αν δεν έχεις αξίες δεν έχεις και αξιοπρέπεια. Άρα λοιπόν πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε, τα παιδιά πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε ως κανονικούς ανθρώπους που έχουν τις δικές τους αξίες και αυτό θα μας βοηθήσει και μας διότι τότε η σχέση που θα κτίζουμε μαζί τους θα είναι μια σχέση διαλόγου και όχι μια σχέση μετάδοσης αξιών. Αυτό θέλω πολύ καλά, τη διαφορά την νομίζω ότι καταλαβαίνετε, διαλεγόμαστε με τα παιδιά, έχουν δηλαδή τα παιδιά τις αξίες τους, έχουμε και εμείς τις αξίες μας και ερχόμαστε σε ένα διάλογο και όχι σαν τα παιδιά να είναι ας πούμε, τι να πω, οι μυάγροι και πάμε εμείς να τους δείξουμε τον πολιτισμό. Όχι, δεν πάει έτσι. Λοιπόν, άμα σκεφτούμε ότι τα παιδιά έχουν τις δικές τους αξίες, τους αντιμετωπίζουμε όπως αντιμετωπίζουμε ας πούμε τους φίλους μας. Με τον φίλο σου θα κάνεις μια συζήτηση, θα προσπαθήσεις να τον πείσεις για κάτι, θέλεις να ακούσεις τι έχει να σου πει αυτός. Αυτή είναι η σχέση διαλόγου που πρέπει να έχουμε. Και τελευταία, η τελευταία είσοδος, τι λείπει τώρα από όλα αυτά, να το μαντέψετε εσείς. Είπαμε για την υποκειμενικότητα των μαθητών, τι μας λείπει, των δασκάλων, έτσι, η υποκειμενικότητα των εκπαιδευτικών, διότι και αυτοί είναι άνθρωποι. Έτσι και αυτοί είναι άνθρωποι και βέβαια είναι άνθρωποι όρημοι, άνθρωποι που έχουν κατά τεκμήριο αρκετά συνειδητοποιημένες αξίες και επομένως αυτές δεν μπορούν να τις ξεχάσουν, ούτε μπορούν να τις αφήσουν έξω από την τάξη. Τις κουβαλάνε και αυτές μαζί τους. Τώρα, ποια είναι η διαφορά. Εδώ τίθεται το μεγάλο ερώτημα το οποίο βασανίζει πάρα πολύ τους εκπαιδευτικούς. Τι κάνω με τις αξίες μου, τι κάνω με τα πιστεύω μου, τα λέω, δεν τα λέω, πότε τα λέω, αν με παρεξηγήσουν, αν θεωρήσουν ότι κάνω προπαγάνδα, αν θεωρήσουν ότι πάω να προσιλητήσω ας πούμε να διαφωτίσω. Δηλαδή υπάρχουν πολλά ερωτηματικά για το κατά πόσον ο εκπαιδευτικός τα δικά του πιστεύω, από τις δικές του αξίες θα πρέπει να τις περνάει και πως θα τις περνάει μέσα από τη δασκαλία του. Είναι μεγάλη συζήτηση αυτή. Υποθέτω ότι και σε άλλα μαθήματα θα την έχετε αγγίξει. Τι μπορεί να κάνει κανείς. Τι λέτε, ποιες είναι οι λύσεις, ορίστε. Εντάξει, το μόνο σε γίνεται ότι όσους άνθρωποι, όσους σε στιγμή που ενεργήσει έναν περιβάλλον πολύ δυνατή ευθύνη να τα αποφαντούν, σίγουρα δεν θα μπορεί να είναι νεοεκτημένοι πόσοι. Το όρθο είναι να προσπαθήσει να είναι όσο δυνατόν, ούτε έντονος του κοινωνικού συστημάτου και να διδάξει το μάθημα, που νιώθει το ποιος είναι να μην κλείνει σε κάτι πλευρά περισσότερο ή λιγότερο. Αλλά πάλι δεν μπορεί σίγουρα να είναι νεοεκτημένοι. Είναι δίκιο να κατηγορηθεί από κάποιους γιατί είναι μεγαλυπτικός ή γιατί κάνει προσεξήμα ή κάτι τέτοιο. Έτσι πέτει μία τάξη για να περάσει κάποια νεοήματα. Καλώς και πώς αυτά είναι. Και τα παιδιά δεν είναι όπως είπατε τέτοιο, δεν είναι λευκά χαρτιά και επομένως δεν είναι παθητική δεξιμό. Τα παιδάκια σήμερα όπως είπατε είναι τυπισμακάρικα, γνωρίζουν πράγματα και πολλές φορές δεν έχουν δίκιο σίγουρο. Και αυτό εντός στο μέσο ψύπνης τα παραδείγει κάτι. Άρα το όρομα που πούμε ότι ο περιεκτήμος θα είναι η προσεξεντισμό και ο μαθητές είναι πολύ ακραίωτο. Ναι αυτό είναι ακραίωτο, οπωσδήποτε. Αυτό είναι πάρα πολύ ακραίωτο και πιστεύω ότι οι ελάχιστες είναι πια οι περιπτώσεις. Παλιότεροι ήταν πιο πολλές που κατηγορούνταν οι εκπαιδευτικοί για τέτοια πράγματα. Είναι πια ελάχιστες, όντως. Ωραία, είπε πολλά ως συναδελφό, ας πούμε κι άλλη. Εντάξει, ναι, ναι. Ωραία, αυτό είναι κάτι που το θέλουμε να γίνεται, έτσι, δηλαδή λέει η συναδελφός σας ότι τα παιδιά μπορούν να αμφισβητήσουν τις αξίες του δασκάλου, να φτιάξουν το δικό τους σύστημα αξιών. Όμως, για να το κάνουν, ξεκινάς από την προϋπόθεση ότι ο δάσκαλος λέει κι αυτός τη γνώμη του. Άρα και πρέπει να τη λέει, λες. Έτσι συμφωνείς ότι πρέπει να τη λέει. Ορίστε, ναι. Ναι, και εγώ σ' αυτό πρέπει να συμφωνήσω και να πω ότι δεν θα λεβινάμε ψήφιο, ότι τελείως θα είναι ακίγραδο, δεν σημαίνω να έχω πουλπότυμα και θα ανάψω καλά με τον βεβαιότητα. Να το δείτε όμως και εσείς να το καταλαμβαντήσουν και να βρουν μία και άλλη αξιότητα στη στιγμή, όπως εμείς. Να δηλήσουμε και εσείς να βλέπεις αυτή την άποψη, όπως θέλετε. Και άλλη και για τα παιδιά που καταλάβουν, έχουν αυτό το σκέψι. Πολύ ωραία. Η συνάδελφός σας έβαλε λίγο το ερώτημα, υπάρχει πραγματική ουδετερότητα, υπάρχει πραγματική αντικειμενικότητα έτσι κι αλλιώς. Απόλυτη δεν υπάρχει αντικειμενικότητα. Ορίστε. Κι εγώ θα λέω ότι τα ώρια είναι πάρα πολύ ρευστά. Μία τάξη μπορεί να υπάρχει άτομο, ας πούμε στην τρίτη ηλικία, οπότε θέλετε άτομα που είναι πιο όρημα. Ένα άτομο να είναι πιο όρημο δεν έχει θρηματικό, πάρα στη τρίτη ηλικία. Ναι, μπορεί. Μπορεί να βρεις την πρώτη θρηματικότητα και να τους κάνεις ό,τι θέλεις, να τους αλλαξεις στο μυαλάκ. Μπορεί να είναι ένα πιο προκορυμμένο άτομο την οικογένειά του, το οποίο να έχει όμως θέσεις, συγκεκριμένες θέσεις. Και μπορεί να είναι και ένα άτομο σπουλήκια, το οποίο διαπλάθεται πιο εύκολο, γιατί το επηρεάζεται πολύ πιο εύκολο. Ναι, αυτά όλα ισχύουν, αλλά μιλάς από την πλευρά των μαθητών. Τώρα μιλάμε από την πλευρά των εκπαιδευτικών, δηλαδή ο εκπαιδευτικός τι πρέπει να κάνει. Αυτό για το ρουστό, εσύ και κοίτα σε αυτόν τον κόσμο. Γιατί ό,τι χαρακτήρα έχεις, δεν πρέπει να μην το δείξεις. Δηλαδή και αφιέρον της να μην το δείξεις και με τον τόνο της φωνήσεις. Πάλι το δείχνεις. Πάλι το δείχνεις. Άρα θέλει να πει η συνάδελφος αμέσως ότι αποκλείεται οι αξίες του δασκάλου να μη βγαίνουν προς τα έξω. Δηλαδή ακόμα και αν δεν μιλάει και δεν της λέει καθαρά εγώ πιστεύω αυτό, εγώ πιστεύω το άλλο, οι αξίες του βγαίνουν από την φυσιογνωμία του, από το βλέμμα του, από τη γλώσσα του σώματος, από το ντισιμό του, από τη συμπεριφορά του, από τον τρόπο που απευθύνεται στους μαθητές. Οι αξίες βγαίνουν από όλα αυτά. Τι θα λέγατε. Συμφωνώ με όλα αυτά, γιατί θέλουμε να έχουμε κριτική σκέψη για να αντιμετωπίσουμε αυτές τις ιδέες, αλλά η προϋπόθεση είναι ο εκπαιδευτικός να αξιοποιήσει και το δικό του σύστημα αξιών, με έναν τρόπο να ανοίξει στα παιδιά τη διαδικασία για να αναγνωρίσουν το δικό τους σύστημα και να κρύμνουν πρώτα το δικό τους, έτσι ώστε να δούμε και το άλλο. Το ακούσατε αυτό. Δηλαδή για να γίνουν οι μαθητές κριτικοί που το θέλουμε και να αντισβητήσουν ακόμα και τις απόψεις του δασκάλου, θα πρέπει ο εκπαιδευτικός να τους βοηθήσει σε αυτό. Δεν θα του καταφέρουν οι μαθητές αυτό από μόνοι τους. Άρα λοιπόν δεν έχει σημασία μόνο αν λες τις απόψεις σου, σημασία έχει πως τις λες και αν ο τρόπος που τις λες βοηθάει τα παιδιά να ασκήσουν την κριτική τους ικανότητα ή όχι. Τι θα λέγατε. Δεν μπορεί να πάρει σε τίποτα λίγο ασκητικά, γιατί δεν θα ξεχάσουν τα παιδιά τους και δεν θα μπορούν να αντιμετωπίσουν την κριτική τους ικανότητα. Και να μη στουλανίσουν, να μη στουλανίσουν. Εδώ τώρα η συνάδελφός σας εισάγει και κάτι άλλο που είναι πολύ σημαντικό σε όλη αυτή την ανταλλαγή που κάνουν οι εκπαιδευτικοί με τους μαθητές τους. Τη δημιουργία της ατμόσφαιρας, της επικοινωνιακής ατμόσφαιρας. Δηλαδή τι συνθήκες επικοινωνίας υπάρχουν μέσα στην τάξη. Σημασία έχει να διαφωνούμε ή πως διαφωνούμε. Το να διαφωνούμε είναι κακό, καθόλου κακό δεν είναι. Το να ασκούμε κριτική είναι κακό, καθόλου κακό. Άρα το πρόβλημα δεν είναι να διαφωνούμε ή να έχουμε να λέει ο καθένας τη γνώμη του και εν πάση περιπτώσει και ο δάσκαλος τη δική του. Το πρόβλημα είναι αν οι επικοινωνιακές σχέσεις διευκολύνουν τη διαφορετικότητα των απόψεων, διευκολύνουν την κριτική, δεν συνδέουν την κριτική ας πούμε με την απόρριψη, ότι ασκώ κριτική σημαίνει δεν σε γουστάρω, ασκώ κριτική σημαίνει δεν σε αγαπώ, σημαίνει ότι δεν μου αρέσεις. Όχι, το ασκώ κριτική μπορεί να ασκώ κριτική και να σε αγαπώ πάρα πολύ. Τα πάμε πάρα πολύ καλά, δεν σημαίνει κάτι. Και αυτό για να το πετύχει ο δάσκαλος, ξαναγυρνάω, θα πρέπει ο ίδιος να δέχεται την κριτική, να τη δέχεται και να την προκαλεί συστηματικά. Είναι πάρα πολύ δύσκολο παιδιά αυτό, το ξέρω. Αυτό που λέω, λέω κάτι δύσκολο για τον καθέναν άνθρωπο. Κανένας άνθρωπος δεν είναι τόσο απλό να δέχεται την κριτική έτσι όπως εγώ τώρα λέω. Όμως πρέπει να προσπαθούμε. Και αν οι άλλοι άνθρωποι σε άλλες δουλειές και τα λοιπά δεν πειράζει και τόσο πώς είναι και τι κάνουν, η εκπαιδευτική πειράζει πάρα πολύ εάν δεν μπορούν να είναι έτσι. Αν δηλαδή οι ίδιοι θεωρούν ότι έχουν δίκιο σε όλα, αν οι ίδιοι είναι απόλυτοι άνθρωποι, αν οι ίδιοι είναι κλειστή άνθρωποι, αν οι ίδιοι δεν δέχονται την κριτική, τότε δεν πρόκειται οι μαθητές τους να αναπτύξουν κριτική ικανότητα. Δεν πρόκειται. Κάνουμε κακό στους μαθητές μας όταν είμαστε έτσι. Άρα λοιπόν ο κάθε εκπαιδευτικός έχει να κάνει μια δουλειά με τον εαυτό του και να ανοίξει τον εαυτό του σε αυτά τα θέματα, πριν πάει να διδάξει ή συνεχώς να το κάνει σε όλη του τη ζωή. Διότι αλλιώς δεν γίνεται. Θα σας πω ένα πολύ απλό παράδειγμα για να καταλάβετε αυτό το ζήτημα, το πώς δηλαδή ο εκπαιδευτικός με τις δικές του αξίες, εκφράζοντας τις δικές του αξίες, μπορεί να βοηθήσει στα παιδιά να τον αμφισβητήσουν και να αναπτύξουν την κριτική τους ικανότητα. Η συζήτηση λοιπόν σε μία τάξη είναι για το διαζύγιο. Είναι ένα θέμα έτσι κι αλλιώς εχμής. Υπάρχουν πάρα πολλά κείμενα και λογοτεχνικά που μιλούν για οικογένειες που οι γονείς χωρίζουν. Είναι πιθανό να έχουμε μέσα στην τάξη παιδιά χωρισμένων γονιών. Και ξέρετε πολύ καλά ότι γενικότερα στην κοινωνία υπάρχουν διαφορετικές απόψεις γι' αυτό. Άλλοι λένε ότι οι γονείς με μικρά παιδιά δεν πρέπει να χωρίζουν. Πρέπει να κάνουν υπομονή, να τα βρίσκουν. Ότι τα παιδιά των χωρισμένων γονιών έχουν τραύματα, έχουν προβλήματα κτλ. Αυτό είναι η μία άποψη. Η άλλη άποψη είναι ότι όχι. Ίσα ίσα θα πρέπει οι γονείς να χωρίζουν αν δεν τα πηγαίνουν καλά. Διότι αυτό είναι πιο υγιές και καθόλου δεν σημαίνει ότι θα φέρει προβλήματα στα παιδιά. Υπάρχουν διάφορες τέτοιες απόψεις. Υπάρχει ένα λογοτεχνικό ή περισσότερα λογοτεχνικά κείμενα που δίνουν διαφορετικές εικόνες αυτής της τέτοιων οικογενειών. Και γίνεται μία συζήτηση λοιπόν μέσα στην τάξη. Λένε τα παιδιά τις απόψεις τους το ένα το άλλο και έρχεται και η ώρα να πει και ο δάσκαλος την άποψή του. Και πραγματικά είναι δύσκολη ώρα. Διότι αν έχει την μία άποψη, την πρώτη ας πούμε, ότι δεν πρέπει να χωρίζουν για να το πω χονδρικά. Μπορεί αυτή η άποψη να πληγώσει ενδεχομένως κάποια παιδιά. Να θεωρήσουν δηλαδή ότι αφού το λέει και ο δάσκαλος και εγώ ας πούμε το υπέστην, άρα υπέστην κάτι κακό. Καταλάβατε πως μπορεί να σκεφτούν. Αν πάλι ο δάσκαλος πάρει την άλλη θέση, ότι ας πούμε είναι καλό πράγμα να χωρίζουν και τα λοιπά και τα λοιπά και ότι δεν πειράζει και τα λοιπά και τα λοιπά. Πάλι μπορεί κάποια παιδιά να το πάνουν στραβά, μπορεί να πάνε στο σπίτι τους και να πούνε στους γονείς τους, α τσακώνεστε τώρα να χωρίσετε, ο δάσκαλος είπε ότι πρέπει να χωρίσετε και τα λοιπά και τα λοιπά και να δημιουργηθούν διάφορες καταστάσεις. Τι πρέπει να κάνει αν θυμάστε να ιστορικοποιήσει την δική του άποψη, να την πει αλλά να την πει ιστορικοποιημένα. Τι θα πει ιστορικοποιημένα. Ιστορικοποιημένα σημαίνει ότι δεν θα πει εγώ πιστεύω ότι σαν αυτό που πιστεύει να του βγήκε η ιδέα από τον ουρανό να του ήρθε, εγώ πιστεύω αυτό. Πώς το πιστεύεις αυτό. Το πιστεύεις αυτό πιθανόν και για τον καθένα μας αυτό ισχύει, πιστεύουμε σε κάτι επειδή έχουμε κάποιες εμπειρίες και έχουμε κάποια βιώματα που μας έχουν δείξει αυτό το πράγμα και γι' αυτό το πιστεύουμε. Ειδικά σε τέτοια θέματα αλλά και σε όλα τα θέματα. Άρα λοιπόν δεν είναι το θέμα να πει τη γνώμη του, είναι το θέμα πως αυτή τη γνώμη θα την παρουσιάσει ως αποτέλεσμα κάποιων εμπειριών και μόνο από αυτό το γεγονός ότι θα είναι αποτέλεσμα κάποιων εμπειριών θα την σχετικοποιήσει. Καταλαβαίνετε θα την παρουσιάσει ως σχετικοποιημένη και όχι ως απόλυτη. Δηλαδή θα πει ξέρετε εγώ παιδιά γνώρισα ξέρω εγώ στη ζωή μου διάφορα πράγματα έτσι είχα διάφορες τέτοιες εμπειρίες μπορεί αν θέλει να πει από τη δική του οικογένεια μπορεί να πει ακόμα και αν είναι από τη δική του να πει ότι δεν είναι στη δική του είναι σε άλλη. Δεν έχει σημασία αυτό να πει ό,τι ας πούμε ακριβώς από εμπειρίες που είχα από οικογένειες που γνώρισα είδα ότι συνέβη αυτό είδα να συμβαίνει αυτό ότι ξέρω εγώ τα παιδιά μια χαρά ήταν μετά ή είδα το αντίθετο. Αλλά αυτό λοιπόν που είδε να το τοποθετήσει σε συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα διότι έτσι ακριβώς τα παιδιά μπορούν να το αμφισβητήσουν αλλιώς δεν μπορούν να το αμφισβητήσουν αν τους το πει εγώ πιστεύω αυτό δεν μπορεί να το αμφισβητήσει ο άλλος τι θα πει θα αμφισβητήσει το δάσκαλο αφού το πιστεύει τι να κάνουμε. Άρα λοιπόν καθώς το βάζει μέσα σε ένα ιστορικοποιημένο περιβάλλον ή μπορεί να το πει αλλιώς στην εποχή μου όταν εγώ ήμουνα μικρός πριν από 20 χρόνια τα πράγματα ήταν αλλιώς τώρα είναι αλλιώς. Αυτό είναι πάλι μια ιστορικοποίηση ή ξέρω εγώ σε άλλες χώρες συμβαίνει αυτό στη δικιά μας χώρα καταλάβατε δηλαδή αυτό σημαίνει ότι τις απόψεις ο δάσκαλος και τις δικές του και τον άλλον όλες τις απόψεις της τοποθετεί πάντοτε σε κάποια ιστορικά συμφραζόμενα ή σε κάποια βιωματικά συμφραζόμενα και έτσι δεν βοηθάει τα παιδιά και να τις συζητήσουν και αν θέλουν να τις αμφισβητήσουν. Γιατί αμέσως στη συζήτηση τοποθετείται όχι στο γιατί κύριοι εσείς το πιστεύετε αυτό και άρα είναι αλήθεια αυτό που πιστεύετε ή δεν είναι αλήθεια άγωνη συζήτηση, άγωνη συζήτηση. Τι θα πει τώρα αν είναι αλήθεια ή αν έχω δίκιο ή δεν έχω δίκιο. Τι θα πει υπάρχει σε αυτά δίκιο. Άρα λοιπόν σημασία έχει καθώς θα το θέσω σε ιστορικά συμφραζόμενα τα παιδιά μπορούν να αρχίσουν μετά να ρωτάνε και να συζητάνε. Και τι είδους οικογένεια ήταν αυτή η κύριε που συνέβη αυτό έτσι και τι έγινε μετά και τι εξέλιξη είχαν αυτά τα άτομα μετά στη ζωή τους. Και εσείς που τους γνωρίσατε καταλάβατε αρχίζει δηλαδή να συζητιέται όχι τόσο το ίδιο το πρόβλημα ως ένα πρόβλημα ας το πούμε μεταφυσικό, ως ένα πρόβλημα φιλοσοφικό. Είναι καλό να χωρίζουν οι άνθρωποι ή δεν είναι καλό. Δεν υπάρχει απάντηση σε αυτό. Δεν υπάρχει απάντηση. Τι να κάνουμε τώρα. Κάθε σύστημα αξιών έχει διαφορετική αντιμετώπιση σε αυτό. Λοιπόν, με αυτή την έννοια η ιστορικοποίηση βοηθάει πάρα πολύ και επίσης η ιστορικοποίηση βοηθάει πολύ στο να μην πληγώνονται τα παιδιά. Τα παιδιά μπορούν να συζητήσουν τα πάντα ακριβώς όταν τα τοποθετείς σε ιστορικά συμφραζόμενα και όχι σε προσωπικό επίπεδο. Σημασία δεν έχει ο καθένας τι κάνει. Μπορεί ο καθένας να μην θέλει και να πει τι κάνει. Σημασία έχει να συζητάμε όμως για όλα τα θέματα. Αυτό έχει σημασία. Πρέπει να βρούμε δηλαδή παιδιά, εν τέλει, για να κλείσω όλο αυτό, να βρούμε την σωστή τοποθέτηση των ζητημάτων και των αξιών. Δηλαδή σε ποιο επίπεδο θα τις τοποθετήσουμε, σε ποιο επίπεδο θα τοποθετήσουμε δηλαδή τη συζήτησή μας. Και αυτό που νομίζω βοηθάει και μας προφυλάσσει από κακοτοπιές, από κινδύνους, από παρεξηγήσεις και τα λοιπά, είναι να τοποθετούμε αυτή τη συζήτηση σε ένα επίπεδο ιστορικό, σε ένα επίπεδο κουλτούρας, σε ένα επίπεδο συγκεκριμένων δηλαδή ιστοριών και συγκεκριμένων συμφραζομένων. Και όχι σε ένα απόλυτο επίπεδο αλήθειας. Ότι τι είναι σωστό, τι είναι αληθινό, τι είναι δίκαιο, τι είναι καλό, αυτά είναι απόλυτα μεγέθη. Και σε αυτά τα απόλυτα μεγέθη δεν βγάζεις άκρη. Εκεί θέλεις φιλοσοφία, θέλεις πολιτική, θέλεις ό,τι θέλεις, αλλά δεν βγάζεις άκρη εύκολα. Λοιπόν, η λογοτεχνία τώρα, και γι' αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό μάθημα ξαναλέω σε αυτά τα θέματα που συζητάμε σήμερα των αξιών, η λογοτεχνία τώρα μας βοηθάει ασφαλώς να συζητήσουμε όλα αυτά τα θέματα που απασχολούν τους ανθρώπους, τις αξίες δηλαδή και τα λοιπά, διότι η λογοτεχνία μας δίνει τις ιστορίες των ανθρώπων, τα stories, έτσι, μας κάνει δηλαδή να τοποθετούμε τα ανθρώπινα αυτά προβλήματα, να τα τοποθετούμε σε ανθρώπινες καταστάσεις, έτσι, σε ανθρώπινα συμφραζόμενα, σε καθημερινές καταστάσεις και έτσι να τα αντιμετωπίζουμε. Από εκεί και πέρα ο κάθε ένας από εμάς είτε είναι εκπαιδευτικός είτε είναι μαθητής ανάλογα με την προσωπικότητά του μπορεί να δώσει τις προεκτάσεις που θέλει να δώσει ή που θα δώσει έτσι κι αλλιώς. Όμως αυτό είναι άλλο επίπεδο αυτό μπορεί να γίνει και έξω από την τάξη να γίνει στη σκέψη του καθενός και τα λοιπά, μπορεί να γίνει σε κάποια εργασία που μπορεί να φτιάξει και τα λοιπά. Αλλά το ίδιο το αλησβερήση μέσα στην τάξη, ο διάλογος δηλαδή μέσα στην τάξη θα πρέπει πάντα να τοποθετείται σε ένα επίπεδο, ξαναλέω, σχετικών και ιστορικών προσεγγίσεων. Και θα δείτε ότι έτσι και οι συγκρούσεις θα είναι λιγότερες. Τις συγκρούσεις δεν τις θέλουμε, θέλουμε διάλογο, δεν θέλουμε συγκρούσεις, οι συγκρούσεις δεν οδηγούν πουθενά. Στις συγκρούσεις βγαίνουν νικητές, στις συζητήσεις και στο διάλογο δεν βγαίνουν νικητές. Έτσι και σε αυτά τα θέματα δεν υπάρχουν νικητές. Στο επίπεδο των αξιών και της συζήτησης για τις αξίες δεν υπάρχουν νικητές. Άρα λοιπόν θέλουμε διάλογο και ο διάλογος αυτός είναι μία τέχνη αυτή, σιγά σιγά την κατακτά κανείς, τη μαθαίνει από την εμπειρία του πως δηλαδή να στείνει τον διάλογο μέσα στην τάξη. Έτσι, πως να τον στείνει. Αυτό τώρα δεν μπορούμε να επεξασταθούμε περισσότερο πάνω σε αυτό, νομίζω όμως ότι έδωσα κάποιες βασικές αρχές. Θέλετε κάτι να ρωτήσετε για αυτά μέχρι στιγμής. Καμιά ερώτηση. Να κάνουμε το διάλειμμα. Ωραία. Λοιπόν, έχουμε ένα εργαλείο, μία έννοια η οποία μπορεί να μας βοηθήσει για να αντιμετωπίσουμε την τάξη σε αυτό το ζήτημα των αξιών. Να την εννοήσουμε την τάξη, να τη φανταστούμε την τάξη ως κοινότητα αναγνωστών. Να δούμε πως μπορούμε να την οργανώσουμε την τάξη ακριβώς ως κοινότητα. Γιατί αυτό θα μας βοηθήσει πάρα πολύ σε αυτά που συζητούσαμε όλη την προηγούμενη ώρα για τη μετάδοση και τον διάλογο αξιών. Θα μας βοηθήσει πολύ δηλαδή η έννοια της κοινότητας των αναγνωστών. Και μπαίνουμε με αυτή την έννοια, μπαίνουμε και ας το πούμε και σε ένα βέβαια ακόμα θεωρητικό αλλά και πρακτικό επίπεδο. Δηλαδή πως οργανώνουμε την τάξη, πως οργανώνουμε το μάθημα. Σιγά σιγά θα περάσουμε και σε αυτό το πρακτικό επίπεδο. Λοιπόν, για να πλησιάσουμε αυτή την έννοια της κοινότητας των αναγνωστών, το πρώτο ερώτημα που έχουμε να απαντήσουμε, το οποίο όμως θα το απαντήσουμε πολύ εύκολα γιατί το έχουμε ήδη συζητήσει, είναι το νόημα που εξάγουμε από το λογοτεχνικό κείμενο είναι αντικειμενικό ή υποκειμενικό. Εδώ υπάρχει κάποια απάντηση, ναι ή όχι, είναι αντικειμενικό ή είναι υποκειμενικό, τι λέτε. Υπάρχει σαφής απάντηση, όχι. Δηλαδή δεν σας εκφράζει απάντηση ούτε ότι το νόημα είναι υποκειμενικό, δηλαδή ότι ο καθένας το εννοεί εντελώς όπως ο ίδιος μόνος του μπορεί να το εννοήσει, ούτε όμως ότι το νόημα είναι αντικειμενικό. Υπάρχει δηλαδή αντικειμενικό, δηλαδή είπαμε ότι δεν υπάρχει ένα νόημα ορθό και τα λοιπά αντικειμενικό. Άρα έχετε απόλυτο δίκιο που δεν σας εκφράζει ούτε η μία απάντηση ότι είναι αντικειμενικό, ούτε η άλλη απάντηση ότι είναι υποκειμενικό. Και ακριβώς γι' αυτό, επειδή ακριβώς δεν μας εκφράζει αυτή η απόλυτη θέση, μας βοηθάει ακριβώς αυτή η έννοια της κοινότητας, των αναγνωστών, η οποία προέρχεται από αυτό τον θεωρητικό, τον Στάν Λευφής και το βιβλίο του λεγόταν «Is there a text in this class» και αυτός λοιπόν ο θεωρητικός εισήγαγε την έννοια της interpretive community, της κοινότητας ερμηνευτών, η οποία τι είναι, τι θέλει να μας πει. Είναι μία κοινότητα ανθρώπων, φυσικά είναι άνθρωποι, δεν υπάρχει κοινότητα χωρίς ανθρώπους, είναι μία κοινότητα ανθρώπων, αλλά κυρίως είναι μία κοινότητα αρχών, μεθόδων, κριτηρίων που οριοθετούν τις δυνατότητες ερμηνείας του κειμένου. Δηλαδή αυτή η κοινότητα ανθρώπων έχει και κάποιες κοινές αρχές, εφαρμόζει κάποιες κοινές μεθόδους, έχει κάποια κοινά κριτήρια, κριτήρια που τα ασπάζονται λίγο πολύ όλοι. Η επικοινωνία είναι δυνατή μέσα σε ένα ορισμένο πλαίσιο που καθορίζεται από αυτή την κοινότητα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι ερμηνίες που προτείνονται από την κοινότητα δεν είναι ούτε υποκειμενικές ούτε αντικειμενικές. Δηλαδή όταν ανήκεις σε μια κοινότητα ερμηνευτών, επειδή μοιράζεσαι όλα αυτά που είπαμε παραπάνω, κάποια κοινά κριτήρια, αξίες, αρχές, μεθόδους, σημαίνει ότι λίγο πολύ καταλήγεις και σε ίδια παρόμοια νοήματα. Άρα λοιπόν δεν είναι εντελώς υποκειμενικές οι ερμηνίες στο βαθμό που εκπροσωπούν μια ορισμένη οπτική γωνία και δεν είναι οικουμενικές. Είναι δηλαδή από μια ορισμένη οπτική γωνία, δεν τις μοιράζονται οι πάντες, από την άλλη όμως είναι αντικειμενικές στο βαθμό που η οπτική αυτηγωνία έχει κοινωνικές και πολιτισμικές συντεταγμένες και δεν είναι ατομική και μοναδική. Δηλαδή δεν είμαι μόνο εγώ αυτός που το σκέφτηκε αυτό το πράγμα, αυτό το νόημα, το δικό μου το νόημα που βγάζω δεν είναι μοναδικό. Λίγο προσανατολιστήκατε, υποθέτω ότι θα έχετε απορίες αλλά λίγο να καταλάβουμε αυτή την έννοια της ερμηνευτικής κοινότητας. Δηλαδή δεν είμαι μόνος μου και το νόημα που παράγω εγώ σίγουρα θα το έχει παράξει και κάποιος άλλος. Αποκλείτε μόνο εγώ να το έχω σκεφτεί. Ποιος είναι αυτός ο άλλος που σκέφτεται σαν και εμένα και που παράγει παρόμοια νοήματα. Είναι άνθρωποι άλλοι που μου μοιάζουν, είναι άνθρωποι που έχουν παρόμοια με μένα στοιχεία, παρόμοια με μένα χαρακτηριστικά. Τι χαρακτηριστικά μπορεί να είναι αυτά, ας πούμε η ίδια ηλικία ή ανήκουμε στην ίδια γενιά, έχουμε μεγαλώσει στο ίδιο πολιτισμικό περιβάλλον, έχουμε πάει στο ίδιο σχολείο, έχουμε σπουδάσει την ίδια επιστήμη πιθανόν, άρα έχουμε τις ίδιες επιστημονικές θεωρητικές βάσεις κτλ. Έχουμε το ίδιο φύλο, είμαστε γυναίκες ή είμαστε άνδρες, είμαστε παοξίδες, ξέρω εγώ. Έχουμε δηλαδή, ανήκουμε στο ίδιο πολιτικό κόμμα, έχουμε τις ίδιες πολιτικές ιδέες, περάσαμε τις ίδιες εμπειρίες πιθανόν. Είμαστε και οι δύο διαζευμένοι ή είμαστε και οι δύο ανήπαντροι. Καταλάβατε δηλαδή, με τους ανθρώπους που μας μοιάζουν, με τους ανθρώπους που έχουμε κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, είναι πολύ πιθανόν να έχουμε και τις ίδιες ερμηνίες. Αυτό σημαίνει κοινότητα ερμηνευτών. Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα, διότι έρχεται να μας λύσει ακριβώς αυτό το πρόβλημα είτε της απόλυτης υποκειμενικότητας του νοήματος, είτε της απόλυτης αντικειμενικότητας του νοήματος. Οι εκπαιδευτικοί πολλές φορές αγωνιούν, όταν τους μιλάμε και συζητάμε για την πολλαπλότητα των νοημάτων, πολλές φορές τους δημιουργείται η εξής αγωνία. Όπως είναι δυνατόν, αν σε μια τάξη που έχει 25-30 παιδιά, έχουμε δηλαδή 25-30 διαφορετικά νοήματα, μπορεί να επέλθει χάος. Είναι το λεγόμενο χάος του νοήματος. Να δημιουργηθεί δηλαδή μια χαώδης κατάσταση, να μην μπορείς να την ελέγξεις. Είναι ένα πρόβλημα αυτό. Όμως, έρχεται ακριβώς η βοήθεια της θεωρίας και μας λέει ότι δεν πρέπει να έχουμε αυτόν τον φόβο, ότι δεν είναι ποτέ τα πράγματα τόσο υποκειμενικά, ότι δηλαδή οι μαθητές μας ήδη έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Και επομένως, αν κτίσουμε την τάξη μας ακριβώς ως κοινότητα, θα έχουμε κι άλλα κοινά χαρακτηριστικά. Θα έχουμε κοινές μεθόδους, προσέξτε, κοινές μεθόδους και με αυτή την έννοια θα μπορούμε να διαπραγματευόμαστε τα νοήματά μας με έναν τρόπο ο οποίος δεν θα δημιουργεί κανένα χάος, δεν θα δημιουργεί κανένα πρόβλημα. Είναι πάρα πολύ σημαντικό αυτό. Και επίσης δεν χρειάζεται να αγωνιούμε με αυτή την έννοια για το αν το νόημα που βγάζουμε είναι σωστό ή όχι. Τι θα πει σωστό. Ας πούμε, η ερμηνευτική κοινότητα των φιλολόγων, οι φιλόλογοι ας πούμε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μία ερμηνευτική κοινότητα. Έχουν σπουδάσει μία επιστήμη τη φιλολογία, έχουνε ορισμένες συγκεκριμένες μεθόδους προσέγγισης των κειμένων. Αυτοί λοιπόν βγάζουν κάποια νοήματα, προφανώς. Όμως η δικιά μας ερμηνευτική κοινότητα, η ερμηνευτική κοινότητα των μαθητών ας πούμε του δημοτικού σχολείου, στο οποίο διδάσκουμε ή του γυμνασίου ή του λυκείου, δεν έχει σημασία, δεν είναι η ίδια με την ερμηνευτική κοινότητα των φιλολόγων. Άρα πως είναι δυνατόν να απαιτούμε από την ερμηνευτική κοινότητα των μαθητών μας, που έχει κάποιες άλλες εμπειρίες, κάποιες άλλες μεθόδους προς λαμβάνους στις παραστάσεις κλπ, να παράγει ερμηνίες ίδιες με την κοινότητα των φιλολόγων. Αυτό βλέπετε, αν το συνδυτοποιήσουμε κάπως, μας αποφορτίζει από την αγωνία να παράξουμε το νόημα ίδιο όπως το έχει παραγάγει μία φιλολογική μελέτη. Λοιπόν, εν πάση περιπτώσει μας βοηθάει πολύ στο να αντιληφθούμε την τάξη μας ως μία κοινότητα, η οποία έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά, κτίζει πάνω στις ομοιότητές της και κτίζει, αξιοποιεί και τις διαφορές της. Και αν έχει κάποια σημασία να σας πω και από την εμπειρία μου, σε μία ας πούμε τάξη μαθητών, όταν έχεις ένα κείμενο, οι ερμηνίες που παράγονται φυσικά και δεν είναι ισάριθμες με τα άτομα. Στην ουσία αν έχουμε, ξαναλέω, μία τάξη 25-30 μαθητών και έχουμε πολλούς τρόπους, πλούσιους τρόπους, για να εκφράσσουν οι μαθητές τα νοήματά τους, τα διαφορετικά νοήματα δεν θα είναι πάνω από 3-4 αντεπέντε. Τόσα θα είναι, το έχετε και εσείς από την εμπειρία σας. Α, το είδατε στο σχολείο, σήμερα κάναν τα παιδιά παρατήρηση. Αυτό είναι, βλέπετε, αυτά είναι που δεν θέλουμε. Δεν είναι ποτέ, βλέπετε, αυτό ήταν βέβαια τώρα της ομάδας, αλλά συνολικά μες στην τάξη, την ίδια παράγραφο, είχε άλλη παράγραφο. Τέλος πάντων, ήταν 3 και 1, θα μπορούσε να είναι 4. Λοιπόν, θα μπορούσε να είναι 2 και 2. Άρα λοιπόν, θα πρέπει να ξέρουμε ακριβώς, να έχουμε συνδυτοποιήσει ότι οι ερμηνίες βγαίνουν στην ουσία μέσα από κοινότητες. Οι ερμηνίες βγαίνουν μέσα από κοινότητες, δεν βγαίνουν μέσα από ατομικές διάνοιες. Λοιπόν, τώρα, η κοινότητα αυτή των αναγνωστών ως έννοια, είπαμε ότι βασίζεται σε αυτή την ιδέα της κοινότητας των ερμηνευτών του Στάνι Λεϊφής, βασίζεται όμως και στην έννοια Literacy Club του Frank Smith. Ο Frank Smith είναι ένας άλλος θεωρητικός, ο οποίος έγραψε ένα βιβλίο για το γραμματισμό των παιδιών και ο τίτλος του βιβλίου ήταν «Joining the Literacy Club». Ήθελε να πει ότι θα πρέπει να δώσουμε στα παιδιά τα μικρά που μαθαίνουν ακριβώς να γράφουν και να διαβάζουν και μετά να αναπτύσσουν το γραμματισμό τους και εμείς θέλουμε να τα κάνουμε να διαβάζουν και τα λοιπά, πρέπει να τους δώσουμε ακριβώς αυτή την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα club. Ποιο είναι αυτό το club, είναι το Literacy Club, είναι το club των γραμματισμένων, των εγγραμμάτων ανθρώπων, αυτών δηλαδή που γράφουν και διαβάζουν, που διαβάζουν πολύ. Είναι ωραίο να ανήκεις σε αυτό το club. Τα παιδιά τα μικρά που δεν ξέρουν ακόμα ανάγνωση και γραφή νιώθουν αποκλεισμένα από τον κόσμο των μεγάλων και γι' αυτό θέλουν να μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν μέσα από την, δεν ξέρω αν το θυμάστε αυτό το συνέστημα, εγώ το θυμάμαι πάρα πολύ. Θυμάμαι ας πούμε τους γονείς μου, τη γιαγιά μου, τον παππού μου να διαβάζουν εφημερίδες, περιοδικά, να συζητάνε γι' αυτά που διαβάζουν, να γελάνε με κάποιες γελειογραφίες, τότε δεν είχαμε και τηλεόραση και τα λοιπά και οι εφημερίδες και τα περιοδικά, ήταν πάρα πολύ σημαντικά μέσα σε ένα σπίτι, να βλέπουν ας πούμε γελειογραφίες και να γελάνε και εγώ που δεν μπορούσα να καταλάβω τι έγραφε η λεζάντα, δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί γελάνε, έλεγα τι μυστικά έχουνε, τι είναι αυτό που δεν καταλαβαίνω εγώ. Λοιπόν αυτό το συνέστημα είναι το συνέστημα του αποκλεισμού από τον κόσμο των εγγραμμάτων. Λοιπόν αυτό πρέπει να το τονίσουμε στα παιδιά, δηλαδή να τονίσουμε την επιθυμία τους μέσα από την ανάγνωση να συμμετάσχουν σε μία κοινότητα, να συμμετάσχουν σε μία ομάδα. Γι' αυτό και θα δούμε παρακάτω όταν θα πούμε για τις μεθόδους θα δώσουμε μεγάλη έμφαση στην ομάδος συνεργατική διδασκαλία κτλ. Διότι σε αυτή την περίπτωση η απόλαυση του κειμένου δεν είναι το πρώτο για ένα παιδί. Στο παιδί δεν μπορείς να πεις, ακόμα είναι ένας άπειρος αναγνώστης, δεν θα το πεις αλλά θα το εννοείς, να απολαμβάνει το κείμενο. Είναι ψηλά γράμματα αυτά. Πριν από την απόλαυση του κειμένου υπάρχει η απόλαυση της συμμετοχής, δηλαδή του ότι θέλω να συμμετάσχω σε αυτή την κοινότητα της τάξης, θέλω να συμμετάσχω στην ομάδα μου και να κάνω πράγματα μαζί με την ομάδα μου. Αυτό είναι χαρά, τα παιδιά χαίρονται να συμμετέχουν. Για να συμμετάσχω όμως θα πρέπει και να διαβάσω. Και εδώ είναι ακριβώς το κόλπο, δηλαδή ότι μέσα από την αίσθηση του ανήκειν, την αίσθηση της ομαδικής δραστηριότητας, την αίσθηση της εργασίας σε ομάδες, δίνεις και το κίνητρο για την ανάγνωση. Διότι διαβάζω, όχι για να διαβάσω, γιατί μου είπε κάποιος ότι είναι πολύ ωραίο να διαβάζεις, διαβάζω γιατί μέσα από την ανάγνωση θα συμμετάσχω σε κάτι. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και είναι ένας λόγος ακόμα για την χρησιμότητα που έχει αυτή η έννοια της κοινότητας των αναγνωστών. Αυτή η κοινότητα των αναγνωστών, όπως όλες οι κοινότητες, θυμηθείτε τις κοινότητες, τώρα δεν υπάρχουν κοινότητες, γιατί έγιναν όλα τα χωριά, έγιναν δήμοι και τα λοιπά, έτσι ενώθηκαν και έγιναν δήμοι. Αλλά η έννοια της κοινότητας έχει ορισμένους αξίες, διέπεται από ορισμένες αξίες. Πείτε κανένα δυο αξίες. Σε μια κοινότητα τι είμαστε όλοι, ναι. Α, όχι, όταν υπάρχει αλληλεγγύη με τις κοινότητες, διότι δεν υπάρχει κατάταμα. Σωστό, σωστό. Είναι αξία, η αλληλεγγύη είναι αξία της κοινότητας. Έτσι, φυσικά έχω την αίσθηση ότι αποτελώ μια κοινότητα, σημαίνει ότι θα βοηθήσω τον άλλον, θα τον συντρέξω και τα λοιπά. Ισοτιμίας, είμαστε όλοι ισότιμοι. Το ότι είμαστε όμως ισότιμοι δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε και διακριτούς ρόλους στην κοινότητα. Έχουμε διακριτούς ρόλους, δηλαδή εγώ τώρα να λαμβάνω να έχω ένα ρόλο είμαι ας πούμε δήμαρχος. Έτσι, είμαι πρόεδρος της κοινότητας. Ο άλλος, ξέρω εγώ, είναι υπεύθυνος για τα σκουπίδια. Ο άλλος είναι υπεύθυνος για κάτι άλλο, ξέρω εγώ, για τον παιδικό σταθμό. Δηλαδή ο καθένας έχει μια υπευθυνότητα, έχει ένα ρόλο, προσφέρει κάτι στην κοινότητα. Κανείς σε μια κοινότητα δεν παίρνει χωρίς να προσφέρει. Άρα υπάρχουν διακριτή ρόλοι, υπάρχει ισότητα, ισοτιμία, υπάρχει διάλογος, συζήτηση, διάλογος. Όλα αυτά είναι στοιχεία της κοινότητας. Δεν υπάρχει ας πούμε κοινότητα με δικτατορία. Οι δικτατορίες δεν δημιουργούν κοινότητες. Στη δικτατορία δεν υπάρχει συζήτηση, διάλογος. Άρα λοιπόν οι αξίες αυτές, κυρίως σε ό,τι αφορά και περισσότερο το σχολείο, είναι η ισοτιμία, ο διάλογος και η διάκριση των ρόλων. Δηλαδή η δημοκρατία. Η έννοια ακριβώς της κοινότητας είναι συνηφασμένη με τη δημοκρατία. Αυτές είναι αξίες δημοκρατικές. Δεν μπορεί να λειτουργήσει μία κοινότητα χωρίς δημοκρατικές διαδικασίες. Και ακριβώς θέλουμε να φτιάξουμε την τάξη μας ως μία κοινότητα με δημοκρατία. Τώρα, πώς θα τη φτιάξουμε την τάξη μας έτσι. Δηλαδή, όταν ξεκινάει μία σχολική χρονιά, η τάξη δεν είναι κοινότητα. Είναι μία ομάδα παιδιών. Εκτός και αν έχουμε την ίδια τάξη από πέρσι. Αν έχουμε την ίδια τάξη δεύτερη χρονιά και έχουμε κάνει τη δουλειά που πρέπει να κάνουμε, θα τη βρούμε έτοιμη. Όπως αν δεν την έχουμε από πέρσι, όταν ξεκινάει η σχολική χρονιά δεν είναι κοινότητα. Η κοινότητα δηλαδή κτίζεται. Κτίζεται σιγά σιγά. Και υπάρχουν συγκεκριμένες πρακτικές που μας βοηθούν, τουλάχιστον όσον αφορά τη λογοτεχνία και γενικότερα βέβαια θα μπορούσαν αυτά να ισχύουν, αλλά τα έχω κάπως προσερμόσει στη λογοτεχνία. Τι πρέπει να κάνουμε δηλαδή, ποιες είναι αυτές οι πρακτικές που βοηθάνε στο να γίνει τάξη κοινότητα. Λοιπόν το είπαμε το ένα να μην το ξαναλέμε, πιστεύω πια ότι το έχετε πάρα πολύ χωνέψει, διότι το έχουμε πει πολλές φορές, το έχουμε συνδέσει με όλα τα άλλα. Και εδώ όμως πρέπει να το αναφέρουμε διότι αν δεν έχουμε διαπραγμάτευση του νοήματος, αν έχουμε επιβολή ενός νοήματος, τον αιώνα τον άπαντα κοινότητα δεν πρόκειται να έχουμε. Αυτό σημαίνει ότι οι παραδοσιακές τάξεις που λειτουργούν με μια παραδοσιακή τέτοια διδασκαλία επιβολής ενός νοήματος δεν είναι κοινότητες. Έτσι, ξεκάθαρα πράγματα. Και νομίζω όλοι το βιώσατε, το να διαβάζει ο καθένας μόνος του, να γράφει ο καθένας μόνος το τεστ, να εξετάζει το καθένας μόνος του, δεν είναι κοινότητα αυτό το πράγμα. Λοιπόν, παρακάτω. Η δυνατότητα της επιλογής των αναγνωσμάτων. Δηλαδή, θυμάστε κι άλλη φορά το είπαμε, τώρα το ξαναβρίσκουμε μπροστά μας, το είπαμε όταν μιλούσαμε για το γραμματισμό, ότι δεν μπορεί ποτέ ένας άνθρωπος να γίνει εγγράμματος εάν δεν του δίνονται οι ευκαιρίες να διαλέγει αναγνώσματα. Αν διαβάζει μόνο από υποχρέωση. Άρα λοιπόν, οπωσδήποτε θα πρέπει στην κοινότητα, στους μαθητές να δίνονται δυνατότητες επιλογής και μέσα από αυτές τις επιλογές να δοκιμάζονται και να δημιουργούν κριτήρια και μέσα από την επιλογή ο καθένας δείχνει και την προσωπικότητά του. Εκφράζει και τα γούστα του. Η δημιουργία πλούσιου πολιτισμικού υπόβαθρου που θα βοηθήσει τα πιο αδύναμα παιδιά. Δηλαδή, είπαμε, η αξία της ισοτιμίας. Ωραία τα λέμε, θεωρητικά. Όλοι είμαστε ισότιμοι. Ε, δεν είμαστε όμως, τι να κάνουμε. Δεν είμαστε. Δηλαδή, όταν ερχόμαστε στην τάξη δεν είμαστε. Η τάξη πρέπει να μας βοηθήσει να γίνουμε ισότιμοι. Αυτό τι σημαίνει. Σημαίνει ότι κάποιος έρχεται στην τάξη με πιο πλούσιες πολιτισμικές αποσκευές και κάποιος έρχεται στην τάξη με πιο αδύναμες πολιτισμικές αποσκευές. Εμείς τι πρέπει να κάνουμε. Να βοηθήσουμε αυτόν που έρχεται με αδύναμες. Να τον βοηθήσουμε για να μπορέσει η τάξη να ισορροπίσει. Να έχουν όλα τα παιδιά δυνατότητες, τις προϋποθέσεις για να βγάλουν νόημα από τα κείμενα. Διότι αυτό, γιατί το θέλουμε. Το θέλουμε γενικά βέβαια. Όλα γενικά όλα ωραία είναι. Όμως δεν το θέλουμε μόνο γενικά να έχουν πλούσιο πολιτισμικό υπόβαθρο. Το θέλουμε γιατί το πολιτισμικό υπόβαθρο θα βοηθήσει τα πιο αδύναμα παιδιά. Είναι αυτό που είδατε εσείς σήμερα στο σχολείο. Δηλαδή το πολιτισμικό υπόβαθρο μπορεί να βοηθηθεί από το σχολείο παιδιά πάρα πολύ κιόλας. Και έτσι σιγά σιγά να κατακτήσουμε την ισοτιμία. Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία χρειάζεται για να έχουμε κοινότητα. Δεν χρειάζεται αυτό περισσότερη εξήγηση νομίζω. Χρειάζονται διάφορες μορφές συνεργατικής μάθησης. Και τέλος για να έχουμε κοινότητα χρειάζεται αξιολόγηση με φανερά κριτήρια. Είναι αυτό που λέμε ορατή αξιολόγηση, ορατή παιδαγωγική. Δηλαδή έτσι κατακτιέται μέσα στην κοινότητα το αίσθημα της δικαιοσύνης. Αν η αξιολόγηση δεν φαίνεται στα μάτια των παιδιών δικαιή, δεν πρόκειται να έχουμε κοινότητα τον αιώνα τον άπαντα. Γι' αυτό και πάλι ξαναλέω σήμερα δεν έχουμε κοινότητα αναγνωστών, διότι σήμερα η αξιολόγηση στο μάθημα της λογοτεχνίας φαίνεται εντελώς αυθαίρετη. Εσείς το έχετε πει. Άρα λοιπόν δι και η αξιολόγηση σημαίνει φανερά κριτήρια. Φανερά κριτήρια δεν σημαίνει ότι βγάζω από την αρχή έναν κατάλογο κριτηρίων και τους λέω αυτά είναι τα κριτήρια. Δεν γίνονται έτσι αυτά τα πράγματα. Αυτά γίνονται πάνω στην πράξη, στη ζωή. Δηλαδή με τον τρόπο που ο δάσκαλος, ο εκπαιδευτικός, χειρίζεται την αξιολόγηση, με τον τρόπο που μοιράζει τους επένους, με τον τρόπο που κάνει διορθώσεις, όλα αυτά παίζουν ρόλο. Τα παιδιά βγάζουν τα συμπεράσματά τους για το τι είναι καλή δραματοποίηση, λέμε τώρα γιατί είναι μια δραστηριότητα η δραματοποίηση, για το τι είναι καλό κείμενο που γράφω, για το τι είναι, ξέρω εγώ, το τραγούδι που τραγουδάω, αν το τραγούδισα καλά, ο τρόπος που διάβασα αν ήταν καλός ή δεν ήτανε. Όλα αυτά μέσα από την πράξη θα φανούν, όμως ο δάσκαλος πρέπει ό,τι λέει να το δικαιολογεί, για να φαίνονται αυτά τα κριτήρια. Α πολύ ωραία διάβασες Κώστα, τι θα πει πολύ ωραία διάβασες Κώστα, πες και κάτι παραπάνω, γιατί διάβασε ο Κώστας ωραία, γιατί χρωμάτισε τη φωνή του, γιατί έδωσε μέσα από την ανάγνωσή του μια ερμηνεία δική του περίεργη, γιατί κάτι έκανε. Άρα λοιπόν αυτό το γιατί, αν συνηθίσουμε να το, εντάξει δεν λέω να το εξηγούμε, αλλά να το προσέχουμε και να δίνουμε στα παιδιά να καταλαβαίνουν το γιατί είναι κάτι καλό, ή κάτι είναι καλύτερο από κάτι άλλο κτλ. Όταν λοιπόν αυτό γίνεται συστηματικά, τότε τα κριτήρια της αξιολόγησης είναι φανερά. Άρα όλα αυτά είναι κάποιες από τις πρακτικές, εννοώ τις γενικές πρακτικές, τις θεωρητικές πρακτικές, αν υπάρχουν θεωρητικές πρακτικές, γιατί όλα αυτά βέβαια θα τα κάνουμε πάρα πολύ συγκεκριμένα. Σε άμεσες διδακτικές πρακτικές. Όλα αυτά στα επόμενα μαθήματα θα τα εξηγήσουμε λεπτομερώς, θα τα εντάξουμε σε ένα γενικό μοντέλο διδασκαλίας κτλ. Όμως τώρα ήταν η πρώτη εισαγωγή. Ευχαριστώ πολύ. |
