| : Ο Πουθανινός Σταήπος είναι αρχιτέκτονας και ιστορικός βιβλίου. Από τα πιο σημαντικά έργα που του έχουν ανατεθεί είναι ο σχεδιασμός και η επίβλεψη των εργασιών σε δύο από τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες του χριστιανικού κόσμου. Τη βιβλιοθήκη της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο και τη βιβλιοθήκη του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Φανάρι. Άλλα έργα του είναι η αποκατάσταση, ανάπλαση, διαμόρφωση και ο εξοπλισμός μνημιακών χώρων, όπως ο Δημαρχείο Αθηνών, Βουλή των Ελλήνων, Εθνική Βιβλιοθήκη. Παράλληλα από το 1973 ασχολείται με την ιστορία του ελληνικού βιβλίου από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα και έχει δημιουργηθεί με την ιστορία του ελληνικού βιβλίου. Κάποια τραγουδία έχουν μεταφραστεί μάλιστα σε άλλες γλώσσες. Το 2010 παρακόρησε τη Μεγάλη Συλλογή Βιβλίων του στο Ίδρυμα ΜΝΑΣΙ με στόχο να διατηρηθεί ως χτύμα ΕΣΑΙ του ελληνικού έθνου. Είναι επιπλέον ιδιοκτήτηση του εκδοτικού οίκου ΑΤΟ. Κύριε Στάικο, ευχαριστούμε πάρα πολύ που είσαι μαζί μας. Σας δίνω το λόγο. Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, ευχαριστώ που ήσασταν σήμερα μαζί μας να συμμεριστούμε και να αναγνωρίσουμε την πρωτοβουλία της μέλης σας, του κυρίου Σγούρδου και των μελών του Δικητού Συμβουλίου, που θέλουν να επικεντρωθούν σε κάτι που δεν είναι κοινός τόπος, δηλαδή στην παλιά μας πνευματική εκπαίδευση και βιβλιοθελική διάσταση. Ευχαριστώ εκ μέλων μου τον κύριο Σγούρδο και τα μέλη που με καλέσαν να μιλήσω σχετικά για τις ελληνικές εκδόσεις και τα ελληνικά γράμματα την εποχή του Καλβίνη. Ωστόσο θα επιχειρήσω πάρα πολύ απλά να μιλήσω για τα προηγούμενα, που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις να δημιουργηθεί εδώ μία παράδοση της έκδοσης ελληνικών έργων και της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, που έχει να κάνει με ένα εντελώς διαφορετικό θέμα, που είναι η αμφισβήτηση του εράσμου, του μεγάλου αυτού χριστιανού ουμανιστή, της εγκυρότητας της Βουλγάτας, που ήτανε για χρόνια, για αιώνες, η επίσημη εκδοχή των Ευαγγελίων στα Λατινικά. Δηλαδή μιλάμε για τη μετάφραση στα Λατινικά της Καινής Διαθήκης του Ιερώνιου. Ο έρασμος είναι μία φυσιογνωμία διεθνικού χαρακτήρα, έρχεται από το Βορρά, από την Ολλανδία, είναι ένα ανήσυχο πνεύμα, το οποίο διδάσκει στην Οξφόρδη, έχει δασκάλους στην Οξφόρδη τον Ιωάννη Κολέ, έχει επισκεφθεί την πλατωνική ακαδημία του Μαρσήλιο Θητσίνο όταν είναι πλέον σε παρακνή, γυρίζει όλες τις πνευματικές αισθείες της Ευρώπης, πλησιάζει την καθολική εκκλησία της Λουβάν και του Παρισίου προσπαθώντας να βρει τον δρόμο του. Κύριο μέλημά του είναι η μετάφραση και η φιλολογική αποτίμηση των έργων της Αρχαίας Γραμματίες. Το 1497 πάει στο Παρίσι και γνωρίζοντας ότι χωρίς τη γνώση της ελληνικής γλώσσας δεν μπορεί να προχωρήσει τις έρευνές του, βρίσκεται ένα δάσκαλο που υπάρχει εκεί στον οποίο μαθαίνει ελληνικά. Ο δάσκαλος αυτός ήταν ουσιαστικά περιθωριακός δάσκαλος, ήταν ένας αντιγραφέας χειροκράφων, ωστόσο μαθαίνει τα λίγα ελληνικά και αναγνωρίζει επίσης τι δεν ξέρει. Το 1508 πάει στη Βενετία και επισκέπτεται το τυπογραφικό εργαστήριο και το εκδοτικό εργαστήριο του Άλδου Μανούτιου και δίπλα σε αυτό υπάρχουν οι μέγιστοι λόγοι του ελληνισμού. Λέμε για τον Μάρκο Μουσούρο, τον Δημήτριο Ντοδουκά, κυρίως τον Ιανό Λάσκαρε και εκεί αναγνωρίζει ότι η ελληνική γλώσσα δεν είναι αυτά που του έχει μάθει ο Γεώργιος Ερμώνιμος Παρτιάτης στο Παρίσι, αλλά κάτι εντερός διαφορετικό. Οι λόγοι αυτοί οι Έλληνες και το αναγνωρίζει ο έρας μας του δίνουν πλουσιοπάροκα χειρόγραφα τα οποία δεν τα γνώριζε ποτέ και εξ αυτού αρχίζει φιλονογικά να εκτιμά όλη αυτή τη γνώση. Το κύριο μέλημά του είναι να αναδείξει την Καινή Διαθήκη, τα Ευαγγέλια δηλαδή, στην γλώσσα που γράφτηκαν και γράφτηκαν στα ελληνικά και όχι στη Βουλγάτα, την Μικαθολική Εκκλησία θεώρησε ως το Ευαγγέλιο της Καθολικής Εκκλησίας διότι αναγνώρισε εκεί και πολλά όχι λάθη αλλά αποδόσεις όχι ακριβής και παραιμινίες ουσιαστικά οι οποίες βόλευαν την Μικαθολική Εκκλησία. Το 1514 βρίσκει την ευκαιρία να αλλάξει σε μια περίοδο αλλαγής της Καθολικής Έδρας από έναν πάπα το λέγοντα δέκατο ο οποίος είναι ένας ελληνολάτρης πάπας και ο οποίος είναι πραγματικά μαθητής του διαφόρων Ελλήνων όπως του Ιανού Λάσκαρη να διαμορφώσει ένα διαφορετικό σκεπτικό ως την παράδοση της Καθολικής Εκκλησίας. Θέλει δηλαδή τη φιλολογική εκτίμηση των οραγμάτων ως κάτι το οποίο είναι αυθεντικό. Γράφει λοιπόν το 1514 στον πάπα Λέοντα ότι προτίθεται να εκδώσει την Καινή Διαθήκη στα ελληνικά και από την άποψη αυτή ο πάπας ο Λέοντας το δέκατος δεν έχει καμία αντίρηση να τεθεί το θέμα σε φιλολογική βάση και όχι ας πούμε σύμφωνα με την παράδοση που επικρατούσε από την εποχή του ιερώνιμου δηλαδή τον τέταρτο αιώνα μετά Χριστό. Αυτό δεν ήταν εύκολη υπόθεση διότι απέναντί του είχε να κάνει πάρα πολλές σχολές καθολικές αλλά και συστήματα που ήταν βασημένα στην Καθολική Εκκλησία όπως στο Παρίσι, στη Λουβάν και σε άλλα κράτη της Ευρώπης. Επιλέγει λοιπόν το 1514 να εκδώσει την Καινή Διαθήκη στα ελληνικά και επιλέγει ως τυπογραφικό οίκο έναν οίκο στο βορά που είναι πλησίον της μεταρρύθμισης των Φρόμπλ. Εκδίδει λοιπόν το 1514 την Καινή Διαθήκη στα ελληνικά με παράλληλη λατινική μετάχραση. Είναι συμβολικό όταν γνωρίζει κάποιος την ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας ότι για πρώτη φορά ο Φρόμπλ επιλέγει ως επίτυπλο και ως πρωτογράμματα δύο πρωτογράμματα που σηματοδοθούν την ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας. Πιλάμε για το πρώτο υπογραφικό κέντρο στην Βενετία που ιδρύθηκε από Έλληνες, Κρήτες Λόγιους, με τη συμπαράσταση της Άνας την Λοταράς, οι οποίοι έχουν σαν μότο να διατηρήσουν στην έντυπη μορφή την λαμπρόδυτα των Βυζαντινών χειροκράτων. Αυτό το επίτυπλο είναι βασισμένο στην έκδοση του 1499 του Μέγα Εκτιμολογικού που εκδόθηκε στην Βενετία και τα πρωτογράμματα. Επίσης, τα πρωτογράμματα αλλά και τα επίτυπλα είναι τυπωμένα με κόκκινη μελάνη, με ερυθρά μελάνη, ακριβώς για να προσδιορίσουν την ταυτότητα και τη συνέχεια του Βυζαντινού χειρογράφου, της λαμπρόδυτας του Βυζαντινού χειρογράφου, στην έντυπη μορφή. Αυτή είναι μια άλλη σελίδα η οποία παρουσιάζει το ελληνικό κείμενο με τη λατινική μετάφταση. Όλη αυτή τη φιλολογική δουλειά ο Έρασνος την έκανε με βάση χειρόγραφα τα οποία ήταν άγνωστα ως τότε στην Ιερόνημο στη Δύση και τα οποία ήτανε κατά τη δική του λιδονόμη αλλά και άλλων ελληνιστών πολύ πιο αξιόπιστα. Τώρα, η πρωτοβουλία για την έκδοση της Καινήτια Δίκης είναι μεν του Έρασνου αλλά είναι και ενός άλλου Έλληνα, του Δημήτριου του Δουκά, ο οποίος είναι ένας λόγιος, ο οποίος εργάζεται στην έκδοση σημαντικών βιβλίων του Αλδου Μανούτιου, όπως τους Έλληνες λύτερες, ο οποίος καλείται στην Ισπανία το 1513 να ανοίξει τις ελληνικές σπουδές στην Ισπανία. Πρωτερκάτης αυτής της ιστορίας είναι ένας καρδινάλιος ονοματικής Χειμένες, ο οποίος δημιουργεί στην Αλκαλά ένα κέντρο διάδοσης των ελληνικών σπουδών. Αντικειμενικός σκοπός του καρδινάλιου Χειμένες είναι η έκδοση της πρώτης πολύγλωτου δίβλου, στην οποία περιέχεται και η Καινή Διαθήκη, και η λασσινική της μετάφαση, και η χαλδαϊκή, και η εβραϊκή, και όλες οι άλλες γλώσσες στην οποία έχει αποδοθεί η Καινή Διαθήκη. Αυτή είναι μια σελίδα του κειμένου, με τις διάφορες γλώσσες και συλλογή τους. Τώρα, το πρόβλημα είναι ότι ο Πάπας λέγοντας ο δέκατος έδωσε από τη δική του Βιβλιοθήκη του Πατικανού χειρόγραφα για να υποστηρικθεί τουλάχιστον το ελληνικό κείμενο της Καινή Διαθήκης. Ωστόσο, το προνόμιο που ακολουθεί το κάθε βιβλίο, μέχρι να ολοκληρωθεί η έκδοσης, έκανε την πολύ γλωτό βίβλιο του Ξημένες δεύτερη έκδοση, διότι το 1516 που κυκλοφόρησε η Καινή Διαθήκη του ΕΡΑΣΜ, είχε πάρει το προνόμιο από κριστικότητας και έτσι η Καινή Διαθήκη του Ξημένες, όταν ολοκληρώθηκε το 1518, έπρεπε να πάρει τη ζειρά της το 1521. Αυτές είναι φιλολογικές ματιείες μιας πραγματικότητας, οι οποίες έχουν να κάνουν πολύ με το πώς διαμορφώθηκε εδώ στην Ελληλετία ένα αντίπαλο δέος της έκδοσης των κλασικών έργων της ελληνικής γραμματείας, σε αντίθεση με άλλες πόλεις όπως η Βενετία κτλ. Θα προχωρήσουμε λοιπόν στο ιστορικό. Ο Φραγίσκος πρώτος, ο βασιλιάς της Γαλλίας, θέλησε από το 1540 και μετά να μεταφέρει στο Μορά στο Παρίσι την έκλη που είχε η Βενετία. Η Βενετία σαν το κατεξοχή κέντρο έκθεσης ελληνικών βιβλίων. Για το σκοπό αυτό μάζεψε δίπλα του πολλούς Έλληνες κωδικογράφους αλλά και πράκτορες οι οποίοι ως αποστολή είχαν να γυρίσουν όλη την Ελλάδα, όλη την Ιταλία και κυρίως όλες τις μοναστριακές κοινότητες και να συλλέξουν και χειρόγραφα. Αυτός ήταν ο σκοπός του για να φτιάξει τη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Ο άνθρωπος που ήταν ο πνευματικός ιγέτης όλης αυτής της ιστορίας δεν ήταν άλλος από τον Ιανό Λάσκαρη. Ο Ιανός Λάσκαρης τον 15ο και 16ο αιώνα πρέπει να ομολογήσουμε ότι ήταν ένας άνθρωπος που θεωρείτο από όλους ως μια σοφία. Μια σοφία όχι προσιλωμένη σε κάποιο εθνικό χώρο αλλά ήταν μια σοφία. Θα σας πω γιατί. Επί Παπαλαιόντιου δεκάτου ο Ιανός Λάσκαρης καλείται να φτιάξει το πρώτο ελληνικό γυνάσιο στη Δύση στον κερνινάριο Λόχο το 1514. Ιδρύει ένα ελληνικό γυνάσιο που έρχονται από την Ελλάδα διάφοροι αριστούχοι μαθητές για να υπηρετήσουν εκεί. Όχι την Ουνία αλλά τα ελληνικά γράμματα. Ο Κάρμελος ο όγδος καταλαμβάνει την Ιταλία και τη Φλωρεντία και νοπαίρνει μαζί του τον Ιανό Λάσκαρη από τη Φλωρεντία για να εμφυσήσει τις ελληνικές σπουδές και την ελληνική φιλοσοφία στο Παρίσι. Ο Λιδοβίκος το 12ος ο διάδοχός του επιλέγει τον Ιανό Λάσκαρη να είναι ambassadeur de parexelons στη Βενετία. Με παράλληλο την εποχή που λειτουργεί το τυπογραφείο του Άδου Μανούτιου. Και σε τελική ανάλυση όταν ο Κάρολος ο Πέμπτος ο βασιλιάς της Ισπανίας σε μία μάχη κυριεύει τα καλικά στρατέρματα και θέτει αιχμάλωτο τον βασιλιά φραντίδης και τον πρώτο ο εχπρόσωπος του Βατικανού επιλέγει τον Ιανό Λάσκαρη να μεσολαβίσει για την απελεθέρωσή του. Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι τι διάσταση είχαν αυτοί οι άνθρωποι τους οποίους άλλοτε τους γνωρίζουμε άλλοτε δεν τους γνωρίζουμε καθόλου γιατί δεν έχουν υπάρξει μονογραφίες από Έλληνες λογίους για τη συμμετοχή αυτών των ανθρώπων και στην πολιτική και στη θρησκευτική και στην πνοηματική ζωή. Θέλω να σας πω αυτό για το πνεύμα. Ο Ιανός Λάσκαρης λοιπόν είναι στον κύκλο του Φραγγίσκου του Πρόκου διαμορφώνει το πρώτο πνευματικό κύκλο του Φραγγίσκου του Πρόκου. Μιλάμε για τον Κύριο Βρυντέι, μιλάμε για τον Λεφέρβ Δε Τάφλ, μιλάμε ότι θέλει και βάζει τις βάσεις για μια ελληνική σχολή που θα λειτουργήσει στο Παρίσι, το οποίο δεν είναι άλλο από πολλές δεχρόνες. Αυτό είναι το αποτέλεσμα αυτής της τοκουλίας του. Και ο ίδιος του ενθυσίει τη διάθεση να δημιουργήσει μια εκδοτική παράδοση εφάμιλη του άλμπου του Μανούτιου. Τι κάνει ο Φραγγίσκος ο Πρώτος. Ο Φραγγίσκος ο Πρώτος ζητά να φτιάξει έναν τυπογραφείο αυτοκρατορικό, βασιλικό. Και επιλέγει έναν τυπογράφο, τον οποίον μιλάμε τον Ρομπέρτο το Στέφανο, ως το βασιλικό τυπογράφο. Το τυπογραφικό του σήμα είναι αυτό, «Βασιλή Ταγαθώ, Χρεθμιλή Ταγαθώ». Είναι ο όφης του τυπογραφείου, ο οποίος περιελίσσεται δίπλα από μια μεταδρομία ραβδών. Επιλέγει επίσης, επειδή έχει συγγούλους διάφορους Έλληνες, μεταξύ των οποίων τον Άγγελο Βεργίκιο, το σημαντικότερο καλλιγράφο της αναγέννησης, έναν Κρύτα, ο οποίος γράφει εξαιρετικά, συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης, με συμπλέγματα και με πρωτογράμματα καταπληκτικά. Θεωρεί λοιπόν ότι αυτή η γραφή είναι βασιλική και την καθιερώνει ως τα στοιχεία με τα οποία πρέπει να τυπωθούν τα ελληνικά βιβλία του Φραγγίσκου και της Πρώτης Βασιλικής Βιβλιοθήκης. Πρόσφατα έχω αναγνωρίσει ότι τα πρατογράμματα αλλά και τα διάφορα επίτικλα που ακολουθούν τις εκδόσεις αυτές δεν είναι του ίδιου του Βεργίκιου αλλά της οικογένειάς του, της κόρης του, η οποία ήταν μικρογράφος και δούλευε δίπλα από τον πατέρα της. Αυτά λοιπόν τα βασιλικά γράμματα είναι πράγματι η σπουδαιότερη καλλιτεχνική γραφή σε απόδοση έντυπη που έχει γίνει στην εποχή της αναγένεις αλλά και μετά. Με τα βιβλία, με τα στοιχεία αυτά τυπώνει όπως είδαμε πριν την εκκλησιαστική ιστορία του Ευσεύειου, πρώτη έκδοση της εκκλησιαστικής ιστορίας του Ευσεύειου, που συμματοδοτεί πάρα πολύ σημαντικά πράγματα φιλοδοχητού ενδιαφέροντος που ήταν άγνωστα ως πρώτη συνδύσση διότι δεν είχε μεταφραστεί ποτέ λατινικά και είχε αποδοθεί μόνον ελληνικά. Το πρόβλημα, η κατάσταση που επιγραφεί στο Παρίσι δεν είναι πολύ καλή. Υπάρχει μια ισχυρή καθολική προπαγάντα ως προς το τι μπορεί να σημαίνει η ελληνική γραμματεία. Υπάρχει δηλαδή ένα αντίπαλο δέος των καθολικών απέναντι στη γνώση που προέρχεται από ελληνικά γράμματα. Θα σας πω ένα παράδειγμα για να δείτε τη διάσταση που έχουν αυτά τα πράγματα. Ο Ραμπελέ, ο ίδιος ο Ραμπελέ, που θέλει να φύγει από το Παρίσι και να πάει σε ένα μοναστήρι, όταν αποφασίλει που θα πάει και φέρει με έναν σύντροφό του, πάει σε ένα μοναστήρι και του κατάσκουν τα ελληνικά βιβλία. Του κατάσκουν τα προσωπικά του βιβλία που ήταν στην ελληνική γλώσσα. Καταλαβαίνετε λοιπόν τι διωγμός υπήρχε την εποχή εκείνη, διότι η καθολική εκκλησία μέσω της σχολής της Ορβώνης ήταν ισχυρότατη. Όλα αυτά τα πράγματα που κάνει ο Φραγίσκος ο Πρώτος, έχοντας ας πούμε τον Άγγελο Βεργίκιο ή τους άλλους Έλληνες οι οποίοι υποστηρίζουν το έργο του, όπως ο Αντώνιος ο Έπαρχος, όπως ο Κωνσταντίνιος ο Παλαιοκάπας, όπως ο Νικόλαος Σοφιανός που είναι συμβουλή του στην συγκρότηση μιας προσωπικής ελληνικής βιβλιοθήκης, είναι κάτω από την προστασία του Φραγίσκου του Πρώτος. Ο Ροβέρτος Στέφανος ο οποίος δεν είναι καθολικός ως δόγματος, επιχειρεί μετά το 1514 και την έκδοση της Καινή Διαθήκης που είπαμε τις τουξημένες, να βγάλει μια Καινή Διαθήκη στα ελληνικά. Αυτή η Καινή Διαθήκη είναι το 1546, είναι γνωστή ως omyrificum, διότι στον πρόλογό της υπάρχει αυτή η ένδειξη, είναι σε μικρό σχήμα, το τυπογραφικό του σχήμα, το σήμα και κατεπέκταση η πρώτη αυτή έκδοση στα ελληνικά της Καινή Διαθήκης στον γαλλικό κόσμο. Ο Φραγγίσκος ο Πρώτος πεθαίνει και με το θάνατό του, οι υπέρμαχοι της καθολικής εκκλησίας εξαρκούνε έντονη κριτική στο Ροβέρτο το Στέφανο, απεινώντας του να του κατασκέψουνε και τα υπαρχοντά του αλλά και μέλη της οικογενείας του, ο ίδιος θωριδείται, παίρνει τις μήτρες των τυπογραφικών στοιχείων που έχουν υπηρεθεί για να βγάλουνε στη σειρά των τυπογραφικών στοιχείων του Άγγελου του Εργίκηου και θέλοντας να εξασφαλίσει τη μακροβιότητα της οικογένειάς του μεταφέρθηκε στη Γενέργεια. Ξεσπάει ένας πόλεμος με απειλή του των Γάλλων μέχρι και σε πολεμική σύραξη εναντίον των Ελπετών που έχουν δώσει καταφύγιο στις μήτρες, αν είναι ποτέ δυνατόν, στις μήτρες που μετέθερε μαζί του ο Ροβέρτος Στέφανος, θεωρώντας ότι αυτές οι μήτρες ανήκουν στον Γαλλικό λαό. Ο Ροβέρτος Στέφανος έρχεται με την οικογένειά του στη Γενέργεια και αυτό είναι το υπόστρωμα όλης αυτής της τυπογραφικής και εκδοτικής δραστηριότητας που αρχίζει έκτοτε. Ας έρθουμε τώρα λιγάκι και από τις ελληνικές παραμέτρους. Ένας σημαντικός λόγιος, ο οποίος καταλήγει στη Γενέργεια και στη Λοζάνη, προερχόμενος από την Κρήτη, είναι ο Φραγκίσκος ο Πόρτος. Ο Φραγκίσκος ο Πόρτος διδάσκει σε διάφορα πνευματικά κέντρα της Ιταλίας, όπως στη Μάντοβα και στη Βενετία, αλλά στη Βενετία γίνεται στόχος της Ιεράς Εξέτασης. Περνάει πέντε-έξι χρόνια προκλήσεων και, αν θέλετε, ταλαιπωριών μέχρι να αποδείξει ότι δεν είναι ουσιαστικά ένας άνθρωπος ο οποίος υποστηρίζει τα μεταρρυθμιστικά κινήματα και είναι πιστός στην πνευματική του παράδοση, περνάει την Ιερά Εξέταση, περνάει διάφορες δυσκολίες στη Βενετία με αποτέλεσμα μόνον το 1559 να το επιτραπεί μετά από έξι χρόνια να το επιτραπεί η έξοδος από τη Βενετία. Στόχος του είναι να βρει ένα προπήρκιο όπου μπορεί να διδάξει τα ελληνικά και αυτό είναι, ίσως, το Παρίσι, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις ή Λιών. Περνώντας, όμως, από τη Γενέβη, τον κρατάνε εδώ, το κρατάνε εδώ και του αποδίδεται η έδρα των ελληνικών στο κολέγιο που είχε ιδρύσει ο Καλβίνος. Έτσι, λοιπόν, έχουμε μία σύμπτωση. Από τη μία μεριά ένας τυπογράφος από το Παρίσι με στοιχεία τυπογραφικά, τα οποία έχουν χαραχθεί με βάση ένα πρότυπο ενός Έλληνα καλλιγράφου και από τη μία μεριά ένας δάσκαλος, ο τελευταίος δάσκαλος που υπάρχει στη Βενετία ή, μάλλον, στην Ιταλία, που έχει βλέψεις να διδάξει προς το Οχωρά, ο οποίος είναι ο Φραγκίσκος ο Πόρτος. Ο Ρομπέρτος Στέφανος φτάνει στη Βενετία και το πρώτο βιβλίο που εκδίδει στη Γενέβη είναι αυτή η στοιχείωσης της πίστης του Καλβίνου το 1551. Το κολέγιο που ιδρύει ο Καλβίνος είναι πολύ σημαντικό για τα ελληνικά γράμματα. Πέρα το ότι έχει καθιερώσει, ας πούμε, με βάση ολισμένου προγράμματος ποιες περιοχές της γνώσης πρέπει να διδάσκονται, για να σας δώσω μία διάσταση της φιλοελληνικής του προσθέγγισης προς την Καινή Διαθήκη. Κάθε Σάββατο όλοι οι μαθητές είναι υποχρεωμένοι να διαβάζουν περικοπές του Ευαγγελίου στα ελληνικά. Καταλαβαίνετε ότι η διάσταση αυτή δεν είναι σοβινιστική, αλλά είναι μία αληθινή διάσταση του ρόλου που έχει επέξει η Καινή Διαθήκη όταν αποδόθηκε από τους Ευαγγελιστές στα ελληνικά και όχι σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα. Κάτι που η καθολική Εκκλησία δεν το χόνεψε, αν θέλετε να το πούμε, ποτέ, διότι θεωρούσε ότι, εμπάση με τόση, η λατινική ήταν η ισχυρότερη της παράδοσης. Αυτή είναι ένα χαρακτικό από το κολέγιο που ίδρυσε ο Καλβίνος στην Γενέβη. Ο Φραγκίστος ο Πόρτος ουσιαστικά άρχισε να διδάφει στη Γενέβη από το 1561. Οι γνώσεις του, οι ελληνικές, σε όλα τα τυπογραφεία και τα εκδοτικά κέντρα και η συμβολή του στην έκδοση πάρα πολλών κειμένων, ήταν σημαντικόταται. Είτε αυτή αναφέρεται στους προλόγους και στις σελίδες τίτλων, είτε όχι. Ουσιαστικά ήταν ένας μέντορας της έκδοσης των ελληνικών μιουλίων και ένα σημείο αναφοράς ότι υπάρχει αξιοπιστία στην απόδοση συγκεκριμένων θέσεων και απόψων και μεταφράσεων της ελληνικής γλώσσας. Ο ίδιος επιμιλήθηκε πάρα πολλά κείμενα, κλασικά, και βοήθησε πάρα πολύ στην επανέκταση ορισμένων κειμένων, τα οποία ήταν βασισμένα σε λατινικά χειρόγραφα. Μιλάμε τώρα για τον Ψενοφώντα. Θα σας πω ένα θέμα το οποίο έχει να κάνει με την επιλογή των συγκεκριμένων συγγραφέων που εκδίδονται από διάφορα πνευματικά κέντρα. Πολύ συχνά βλέπουμε τον Πίνδαρο. Ο Πίνδαρος είναι αντικείμενο έκδοσης από το 1515, ο Θεόκριτος, ο Ισίωδος, οι κωμοδίες του Αριστοφάνη, τραγωδίες του Εσχύλου και του Ευρυπίδη. Θα αναρωτηθεί κανείς πόσα από αυτά τα ομανιστικά κέντρα που άρχισαν να λειτουργούν από το 1472 υπάρχει μια ταυτοσυμία ως προς το εκδοτικό πρόγραμμα. Και αναρωτιέται κανείς γιατί. Θα πρέπει να ανατρέξει κανείς πολλά χρόνια πριν και να διαβάσει τους εισιτήριους λόγους του Μανουίλου Χρισιλωρά αλλά και του Δημήτου Χαλκοκονδύλη. Ο Μανουίλος Χρισιλωράς είναι ο πρώτος που ιδρύει μια ομανιστική σχολή στο στούτιο του Λορεντίας το 1497 και ο Δημήτρος Χαλκοκονδύλης είναι αυτός που παίρνει πληρή την πρώτη επίσημη έδρα των Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Ποια ήταν η φιλοσοφία τους? Η φιλοσοφία τους ήταν να μπορέσουν να προσελκύσουν το κοινό της Ιταλίας με βάση μια αρχαίγονη παράδοση. Η αρχαίγονη παράδοση είναι ότι οι Λατίνοι μπορεί να κυριάρχισαν με διατονόπλον επί της ελληνικής επικράτειας ωστόσο υποκλήθηκαν απέναντι στα γράμματα και στις τέχνες. Αυτή η συμφιλίωση προσπάθησε ο Χρυσολοράς και σε μεγάλο βαθμό την επέτυχε και ουσιαστικά προώθησε την εκπαιδευτική οργάνωση αυτών των μαθημάτων με βάση μια τελευταία τουλάχιστον παλαιολόγια παράδοση που διαμορφώθηκε από το 12ο αιώνα. Ποια είναι η εγκύκληση παιδείας? Η εγκύκληση παιδείας έχει τον Όμυρο, τις οδές του Πιντάγου, τον Θεόκριτο, τον Ισίοδο, τις τραγωδίες των μεγάλων τραγικών, δηλαδή το κουρίκουλουμ της παλαιολόγιας παράδοσης πέρασε στην αναγκέννηση σαν αναγκαστική εκδοτική πρακτική. Αν θέλετε διαφορετικά, πηγαίνοντας αντίθετα, εάν δούμε σε ένα μέρος μια εκδοτική πρακτική η οποία είναι παράλληλα αυτό που λέμε, ουσιαστικά υποκρύπτεται κάποιο ουμανιστικό σχολείο, κάποια σχολή η οποία προάγεται ελληνικά γράμματα. Αυτό είναι μια διαβεβαίωση διότι αν πάμε και δούμε στη Ρώμη γιατί εκδίδεται το 1515 το πρώτο ελληνικό βιβλίο στη Ρώμη, είναι διότι ο Πάπας λέοντας ο δέκαρος έχει ιδρύσει το ελληνικό κολέγερ της Ρώμης το οποίο δεν πάνε μόνον Έλληνες τα δώδεκα ελληνόκουλα που επιλέχθηκαν, αλλά και διάφοροι ακόμα και από το Παρίσι ελληνιστές και παρακολουθούν τα γράμματα. Δηλαδή ο Ζαχαρίας Καλλιέργης που εκδίδει το 1515 τον Όμηρο εκδίδει επίσης το Θεόκριτο, επίσης τα Ιδήλια του Εσχύλου της Τραγωδίας, λοιπόν υπάρχει ένα σώμα βιβλίων το οποίο είναι το όχημα της εκπαίδεσης για τους μέλλοντες ελληνιστές. Αυτές είναι εκδόσεις που έρχεται στην ελληνική το τυπογραφείο του Ροβέρτα Στεφάνου και συνέχεια του Ερήκου Στεφάνου και οι οποίες επίσης εμπεριέχουν θέματα που έχουν να κάνουν με κοινό που σπουδάζει τα ελληνικά γράμματα σε όλες τις επιστήμες, ακόμα και στη ιατρική. Ο θυσαυλός της ελληνικής γλώσσας ήταν ένα εγχείρημα του Ερήκου του Στεφάνου χωρίς προηγούμενο. Θέλει σε τέσσερις τόμους να σχολιάσει όλες τις ελληνικές γλώσσες και σε όλες τις σχέσεις που απαντάται στις διάφορες φράσεις με λατινικά σχόλια χρηματοδοτούμενες από έναν μεγάλο μεκίνα ομανιστή και τραπεζίτη της Γερμανίας που ήταν ο κλουσιότερος άνθρωπος της εποχής εκείνης ο Φουγκέρ. Αυτό το βιβλίο είναι ένας σταθμός στα ελληνικά γράμματα και ουσιαστικά είναι η απαρχή της κατάρρευσης του τυπογραφείου του Στεφάνου, διότι από οικονομική άποψη δεν μπόρεσε να επιβιώσει. Πλάτωνας. Ο Πλάτωνας ενώ από το 1489 είχε μεταφραστεί από τον Μαρτσίδιο Φιτσίνιος τα λατινικά στο πλαίσιο της Ακαδημίας που ίδρυσε στη Φλωρεντία το 1489 με την παρουσία και την πρωτοβουλία επί την ενίσχυση του κόσμου των Μεδίκων, ο Πλάτωνας ελληνικά μεταφράζεται για πρώτη φορά στον τυπογραφείο του Άλδου το 1513. Ωστόσο είναι βασισμένος σε ορισμένα χειρόγραφα τα οποία ο Ερήκος ο Στέφανος λαμβάνει υπόψη του, αλλά λαμβάνει υπόψη του και νέα χειρόγραφα, δίνει μια ερμηνεία του Πλάτωνα, όχι με βάση την ερμηνεία του Μαρτσίδιου Φιτσίνιου της λατινικής απόδοσης, αλλά με βάση έναν άλλο πλατωνιστή και ουσιαστικά είναι μια έκθεση στην οποία ως και σήμερα οι παραπομπές αναφέρονται σε αυτή τη συγκεκριμένη έκθεση. Καταλαβαίνετε πόσο σημασία έχει από φιλολογική άποψη οι εκδόσεις του Ερήκου του Στεφάνου. Ο Ερήκος ο Στέφανος πράγματι την εποχή εκείνη είναι ο μεγαλύτερος και ο σπουδαιότερος εκδότης με φιλολογική αξιοπιστία των εκδόσεων του, με εισάξιο σχεδόν καλένα. Ο Φραγκίσκος Πόρτος εκδίδει μία εκτός από τα άλλα βιβλία που εξέδωσε με τη δική του επωνυμία, όπως και με βιβλία το οποία εξέδωσε ο γιος του ο Εμίλιος ο Πόρτος, ο οποίος δίδαξε ελληνικά εδώ στη Λοζάνη και είναι ο πρώτος δάσκαλος του ελληνικού στη Λοζάνη. Και επίσης θέλω να αναφερθώ στον Πίντερο, ο οποίος μετά τον Όμυρο είναι το πανεπιστημιακό βιβλίο στο οποίο αναφέρονται όλοι οι ελληνιστές και οι δάσκαλοι των ελληνικών. Νομίζω ότι λίγο πολύ έχω πει όλα τα πράγματα που έχουν να κάνουν με το προηγούμενο της διαμόρφωσης μιας φιλολογικής, εκπαιδευτικής και εκδοτικής εργασίας στην Γενέβη. Είναι προϊόν μιας θεολογικής διαμάχης μεταξύ των καθολικών και των οπαδών της μεταρρύθμισης. Ένα ευτύχημα, αν θέλετε, του αυτός ο άνθρωπος ο Ερήκος Στέφανος, που είναι ο μεγαλύτερος φιλόλογος στην εποχή του 16ου αιώνα και με τα διακριτικά του στοιχεία, την γνώση της τυπογραφίας και τα ελληνικά στοιχεία τα οποία είναι εξαιρετικά σημαντικά αυτά που κόπηκαν με βάση την χειρόγραφη γραφή του Άγγελου του Βεργίκιου είναι τα σημαντικότερη τυπογραφική σειρά που κόπηκε ποτέ. Είναι πραγματικά αυτό που λένε πολύ συχνά, αν και δεν είναι αποδεδειγμένο, ότι «εκρύρ κωμενόνς» αναφέρεται ότι «γράφοντας σαν τον Άγγελο Βεργίκιο». Θέλω να πω, για να κλείσω αυτή την ιστορία, ότι ειδικότερα ο Ερήκος ο Στέφανος και ο Ροβέρττος ο Στέφανος, που δούλεψαν εδώ στην Γενέβη, αντιμετώπισαν μια πάρα πολύ εχθρική αντιμετώπιση από όλες τις καθολικές χώρες της Ευρώπης. Τα βιβλία, για να έχουν ένα εμπορικό αποτέλεσμα, πρέπει να καταλήξουν από το 1550 περίπου στην έκθεση και στην αγορά της Φρανκούρτης. Η αγορά της Φρανκούρτης είναι το σημείο συγκέντρωσης όλων των εκδοτών όλων της Ευρώπης. Εκεί μπορεί να βρει κανένας, όχι μόνον τις απαραίτητες εκνώσεις, που είναι μοναδικές από διάφορες περιοχές, αλλά να προβληθαστεί κυπογραφικά στοιχεία, κυπογραφικό αλληλοϊλικό, επίτητα κυκογράμματα και τα λοιπά, τα οποία καθιστούν την αγορά αυτή, πώς το το πούμε, σαν μια λαϊκή αγορά στους σήμερα, τα πάντα. Οι εκδόσεις της Γενέβης απειγορεύονται να περάσουν από εκεί. Δηλαδή, ο τυπογράφος που ήταν εδώ πέρα στη Γενέβη, ο Στέφανος, απάλυφε το όνομα Γενέβη. Δεν έβαζε καθόλου τον τόπο, γιατί σε κάποια περιοχή που περνούσε, εάν, ας πούμε, περνούσε από έναν έλεγο, τα βιβλία αυτά κατάσχονταν. Τα βιβλία, λοιπόν, αυτά, μέσω της Λακλεμώ, περνούσαν με βάρκες άδετα, μέσα σε βαρέλια, φτάναν σε μια περιοχή όπου μπορούσαν να βιβλιοδετηθούν, για να καταλήξουν στην αγορά της Λιφρακούρτης, μέσα από πάρα πολλές περιπέτειες. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, τον πόλεμο απέναντι στο πνεύμα, που κάνανε οι καθολικοί, επειδή ο Ρομπέρτος Στέφανος, αλλά και οι συνεργάτες του, αλλά και σε ειρητική ανάλυση, όλα τα ελληνικά δουλειά, ήταν υποδιαγμό. Αυτά σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Που είσαι. Ευχαριστούμε πολύ. Καλώ τον Θεοδός Δημόπουλο να σητονίσει τη συζήτηση. Θα υπάρχουν σίγουρα ερωτήσεις. Κάποια ερώτηση. Μπορείτε να μας πείτε για τα χειρόγραφα, από πότε υπάρχουν, από πέντια χέρια έχουν περάσει, τα ελληνικά αρχιότερα χειρόγραφα και πώς έχουν στάσει ό,τι λέει καταπληκτικό. Μεγάλο θέμα μου. Να πούμε το εξής. Ό,τι πως θα τελει στην 14η αιώνα, ελληνικά χειρόγραφα στη Δύση δεν υπήρχαν. Ο Λούτιος Αλουτάτη, ενός εμπνευσμένου και νεοπλατωνικού κυβερνήτη της Φλωρεντίας, να ιδρύσει μια επίσημη έδρα των ελληνικών στη Φλωρεντία το 1397 και την οποία να εμπιστευθεί στον Μανουήλ το Χρυσολορά, άλλαξε όλο τον ορίζοντα των ελληνικών γραμμάτων. Ο Μανουήλ Χρυσολοράς του είπε ότι εγώ για να επιτελέσω τον σκοπό μου, για να διδάξω ελληνικά, δεν αρκεί μια γραμματική που συνέταξε τα ερωτήματα του Χρυσολορά, ένα ελληνικό βιβλίο το οποίο είναι απευθύνεται σε ανθρώπους που δεν ξέρουν καθόλου ελληνικά, αλλά πρέπει να έχω δίπλα μου και βιβλία, τα οποία έχουν να κάνουν με την πνευματική παράδοση και την εκπαίδευση, την παλαιολογία που σας είπα προηγουμένως, στο Βυζάντιο. Ένας εκείνας του πνεύματος, ο Σφόρτσης, αλλά και ο Σαλουτάτης, έστειλε να πω στολους στην Κοστετούγκολη να αγοράσουν όλα αυτά τα απαραίτητα χειρόγραφα που χρειάζονται για να μπορέσει να επιτελέσει το έργο του Χρυσολοράς. Από τότε άρχισε ένα «πυλάζ» των ελληνικών χειρογράφων στην Ανατολή. Να φανταστείτε ότι για έναν ομόνα περίπου, ως τα τέλη του 1500, τουλάχιστον 1500 ελληνικά ιστορικά χειρόγραφα κατέληξαν στη Δύση σε διάφορες συλλογές. Είτε ηγεμονικές, είτε του Πατικανού, είτε πανεπιστημιακών κύκλων ή οτιδήποτε. Παράλληλα δόθηκε η δυνατότητα σε πάρα πολλούς Έλληνες καλλιγράφους, ιδίως κριτικούς, να εργαστούν ως αναπαραγωγής χειρογράφων, τα οποία ουσιαστικά ή ήταν παραγγελίες διαφόρων ηγεμών, είτε διαφόρων συλλεκτών βιβλίων. Οπότε αρχίζει μια νέα ιστορία του ελληνικού χειρογράφου. Αν θέλετε, μέσα στα πλαίσια αυτά αποκτήθηκαν από την Κωνσταντινούπολη ιστορικά χειρογράφα, όπως είναι η παλαιότερη έκθεση της Ηλιάδας που βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, που ήταν στη συλλογή του Καρυφιάνου Πασαρίωνα, που είναι σε μεγαλογράμμα τη γραφή του 10ου αιώνα. Πιο πριν τα χειρόγραφα δεν υπήρχαν πολλά σε μεγαλογράμμα τη γραφή, γιατί από τον 9ο και 10ο αιώνα όλα αυτά τα χειρόγραφα σε μεγαλογράμμα τη γραφή περνάνε και αντιγράφονται σε πεζή γραφή. Οπότε ας πούμε η παλαιότητα αυτών των χειρογράφων ουσιαστικά δεν έχει φιλονογικό χαρακτήρα και μπαίνει στο περιθώριο του. Με την άβοια σας, ως προς το προηγούμενο ερώτημα, ίσως θα ανασχολιάσετε λίγο είσαστε ο ίδιος κορτζόλων, και το απόθερο των βασιλιανών μονών πριν από τους Λορενδίες, για να είμαστε δίκτυοι. Αλλά και ένα άλλο κατοικού ερώτημα που θέλω να σας κάνω. Εάν η σχολή πια της Γενέβης είχε καταφέρει να έχει καμία επαφή εμπορική του βιβλίου με την κατεχόμενη Ελλάδα, όπως είχε γίνει η Ελληνία. Γιατί εκεί τουλάχιστον οι Καθελικοί δεν είχαν ρόλο. Δεν είχε, όχι. Δεν διαμορφώθηκαν εμπορικές σχέσεις, διότι και ο δρόμος ήταν μακρύς και έπρεπε να περάσει από καθολικείς εκκλησίας χώρες, οι οποίες είχαν μια λογοκλησία και κυρίως η Δενετία και διάφορους άλλους πόλεις όσον αφορά το εμπόριο του βιβλίου. Και κανένας, αν θέλετε, λόγιος στην εποχή εκείνη μετά τον Φραγκίσκο Πρώτο και τον Εμήλιο Πόρτα το γιό του, δεν είχε αυτής της διάθρασης τα ενδιαφέροντα να μπορέσει να προσεγγίσει άλλους Έλληνες λογίους. Απλώς να ρωτήσω, όλοι αυτοί οι λόγοι στους οποίους μας μιλήσαμε είχαν πρακτικά, νομίζω, καταλήψει την ονθοδοξία, δηλαδή ήτανε καθολικείες. Όχι. Όχι. Όχι. Υπάρχει και εκεί ένα μεγάλο θέμα, ας πούμε ο Φραγκίσκος Πόρτος δεν ήτανε ποτέ ουνήτης ούτε αυτός ούτως το γιό του. Πολλοί λόγοι, πρέπει να το αναγνωρίσουμε αυτό, ασπάστηκαν εν μέρη την ουνία ως πρώτο βήμα και ως προκάλυμα να μπορέσουν να επιτελέσουν το έργο το οποίο ήταν κυρίως φιλολογικό. Η πρόσοδη που είχανε από τα διάφορες μοναστήρια και τις επισκοπές τους ο οποίους είχε αναθέσει η καθολική εκκλησία στο μέτρο που υπολόγιζε ότι θα προσερκίσουνε και άλλους, ας πούμε, Έλληνες στην ουνία, ήταν ένα πρόστιμα. Ο Ιανός Βλάσκαρης που κοινείται σε όλες τις βασιλικές αυλές δεν ήταν ποτέ ουνήτης. Ουνήτης ήταν ο Ατσένιος και ο Μιχαήλ Λαποστόνης, οι οποίοι ήταν επίσκοποι της Μονεβασίας. Ο Μάρκος Μουνσούρος, ο Ιωάννης Σοργυρόπουλος που είχε συμβάλει και συμμετάσχει στην σύνοδο της Φεράρας Φλωρεντίας, μόνον ό,τι ήταν κοσμικός, λαϊκός, μετά γύρισε στην Κωνσταντινούπολη, δίδαξε ως πρίτανες ενός μεγάλων πανεπιστηνείων στην Κωνσταντινούπολη. Παρ' όλα αυτά φόρεσε το ράσο γιατί θεωρούσε ότι η μόνη ασφαλής οδός να επιβιώσεις ήταν να είσαι κάτω από το σχήμα της Εκκλησίας. Είναι λίγο εξειδικευμένη η ερώτησή μου. Θα θέλα να ρωτήσω για τα έργα του Αριστοτέλη και συγκεκριμένα για τη μεταφυσική. Υπάρχουν ενδείξεις, γιατί εγώ προσωπικά είχα διαβάσει και κάτι τέτοιο, χωρίς όμως να μπορώ να βρω κάποια πηγή για να μπορέσω να το επιβεβαιώσω, ότι γνώριζαν οι ανατολικοί πατέρες της Εκκλησίας τα έργα του Αριστοτέλη. Ήταν χαμένα τα έργα του Αριστοτέλη μέχρι που τα ανακάλυψαν οι Δυτικοί. Τι ισχύει? Κοιτάξτε, το θέμα είναι πολύ μεγάλο και οι λύσεις έχουν παραστρατήσει. Αυτή η όδωση, ας πούμε, στους Άραδες ως οι συντελεστές και οι διατηρητές της Αριστοτελικής Φιλοσοφίας, πέρας από την Ισπανία στα λατινικά, ουσιαστικά, αν θέλετε τη γνώμη μου, είναι ένας μύθος. Ο Αριστοτέλης στο αυθεντικό κείμενο και μετά τα Φυσικά, είχε διατηρηθεί στη Βυζαντινή παράδοση. Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο, ίσως, δεν επέτρεψε να όλα τα έργα, όλες οι πραγματείας καλύτερα του Αριστοτέλη, να διδάσκονται κανονικά. Ωστόσο, όταν ήρθε στην Φλωρενδία ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, που ήταν ο ειδικός του Αριστοτέλη και στη μετάβαση, στη λατινική απόδοση των έναν έργων του, όλα τα πράγματα άλλαξαν. Το 1495 έως το 1498, που εκδόθηκε από τον Άλδο Μανούκιο το σύνολο του Αριστοτελικού κόρκους, κάτι που θυσαυρίζει τη Δεχμιλιοθήκη Εκατερίνης Λασκαρίδη, που είναι από τις μοναδικές εκδόσεις που βρίσκονται σήμερα στην Ελλάδα, όλοι οι Αριστοτελιστές, πονώνω ότι υπήρχε μια παράδοση και από τον Ανδερό, ο οποίος συντηρήτως το πανεπιστήμενος πάντων μας, άλλαξαν τα δεδομένα. Δεν υπάρχει τέτοια παράδοση ότι ο Αριστοτέλης διασώθηκε μέσα από την αραβική γραμματεία και από τις αραβικές προταθράσεις. Αυτό για να το πω σε τελική φάση, διότι από εκεί και πέρα πρέπει κανένας φιλολογικά να προσεγγίσει όλα αυτά τα κείμενα διαφορετικά. Απλώς να προσθέσω, ο Μάξιμος Ομολογητής είναι κλασικός Αριστοτελικός. Τι λέτε? Ο Μάξιμος Ομολογητής είναι κλασικός Αριστοτελικός. Και όχι μόνο αυτό. Ο θεόφυλος ο Κοριδαλέας, ο οποίος βγάζει τη Νέα το 1600 μία προσέγγιση και τα λοιπά. Κοιτάξτε να δείτε, υπάρχει ένα παιχνίδι, μια προπαγάντα, να προσπαθήσουν, ας πούμε, οι Ισπανοί μέσα από τη διάδοση της αραβικής παράδοσης και της μετάφρασης στα λατινικά, να είναι οι πατέρες της αριστοτελικής φιλοσοφίας αλλά και όλες τις αρχαίες φιλοσοφίες. Ο μύθος ότι υπάρχει, για να καταλάβετε, μια προπαγάντα. Να το πω αυτό, έτσι, σε χοντρά πράγματα. Το 1636 οι Άραδες κατακτούν την Αλεξάνδρια. Και ουσευτικά γίνονται κάτοχοι, όχι μόνο μιας ευρύτερης περιοχής που ανήκει στο Βυζάλιο, αλλά και μιας μεγάλης περιοχής που είχε σημαντικές βιβλιοθήκες του Αρχείου Πόλη. Πολύ σημαντικές. Μιλάμε για τη Σακαλασσό, μιλάμε για τη Θαμουγάντη, μιλάμε για τη βιβλιοθήκη του Κέλσου κτλ. Το πρόβλημα, για να δείτε, ας πούμε, πόσο μεγάλο είναι, ότι οι Άραδες έρχονται να διοικήσουν μια περιοχή που δεν ξέρει αραβικά. Η λίγμα φράγκα, η κοινή γλώσσα, που σήμερα είναι η αγγλική για ορισμένες περιοχές, ήταν τα ελληνικά. Τι κάνουν, λοιπόν, στην γραφειοκρατία την Αραδική, για έναν αιώνα, ως τα τέλη του 7ου αιώνα, όλη η επίσημη γραφειοκρατική προσέγγιση, τα διατάγματα και τα λοιπά, είναι στα ελληνικά. Ο αραβικός κόσμος, σημαντικά, διοικείται μέσα από την ελληνική γλώσσα. Για έναν αιώνα μετά, ως το τέλος του 8ου αιώνα, τι γίνεται, τα αραβικά μπαίνουν δίπλα στα ελληνικά. Έτσι ώστε οι Έλληνες, ή όσοι άραβες γνωρίζαν την αραδική, και όσοι δεν γνωρίζαν, να μπορούν να συμμορφώνονται σύμφωνα με τα ελληνικά γράμματα. Στο τέλος, δημιουργείται μια ιδεολογία, η οποία έχει να κάνει με τους Αβασίτες και ο Μεϊάδες. Υπάρχει μια προπαγάνδα εναντίον των σκοτεινών αιώνων, που αποδίδονται στο Βυζάντιο, που αποστρέφονται λόγω του θεοκρατικού χαρακτήρα του Βυζαντίου, την κλασική γραμματεία. Θεωρούν λοιπόν αυτοί, ότι να η ευκαιρία, εμείς να πιστοποιήσουμε ότι εμείς είμαστε οι απόγονοι των Ελλήνων, και όχι της Ελληνής, επειδή διασώσουμε τα ελληνικά γράμματα. Αρχίζει λοιπόν το μεταφραστικό κίνημα και μεταφράζουν στα αραβικά όλα τα έργα της ελληνικής γραμματείας. Και μέσα σε αυτή την ιδεολογία λένε ότι εμείς, ο πρώτος Άραβας, δεν είναι λέει ένας χ, είναι ένας ο οποίος γεννήθηκε στην Ιωνία. Ίων λέγεται. Φτιάχνουν λοιπόν μια ιδεολογία με σκοπό να προσεκτήσουν. Από τότε λοιπόν που αρχίζει το μεταφραστικό κίνημα, υπάρχουν πάρα πολλές, όπως καταλαβαίνετε, παράμετρη της μετάθρασης παράπολων έργων, της παράθρασης πολλών έργων και του ότι υπήρξαν, ας πούμε, ενάυσματα για τη δημιουργία νέα λογοτεχνικών έργων. Λοιπόν η ιστορία είναι πάρα πολύ μεγάλη και δεν είναι εύκολο να αποδοθεί. Όπως η Βυζαντινή το 15ο αιώνα φέρανε τα πραγματικά χειρόγραφα που αντιστοιχούν στα έργα και τις σημαίνειες των Ελλήνων στη Δύση και όχι τις λατινικές μεταφράσεις που ήταν επικεντρωμένες και βασισμένες στα αραπικά συγγράμματα. Μία λέξη μόνο. Η εποχή των χαλιφών των φωτισμένων δεν έκανε μεταφράσεις. Έχανε κανονικές μεταφράσεις, έτσι όπως το είπατε, πλούσιότατες, είτε από τα ελληνικά είτε ενδεχτωμένος από τα συριακά και κάποια φορά και από τα πέρσινα. Και όταν απευθύνονται στον βασιλέα της Κ.Τ. Λουμπόληβος, που χαρίζουνε πράματα και θαύματα για χάρη ελλήνων μεταφραστών και για χάρη χειρογράφων και εκεί, αντιθέτως τον 10ο και τον 19ο αιώνα, αυτά τα έργα, όπως είπατε, είναι παραφράσεις. Δεν μπορούν οι Ισπανοί να καμαρώνουν ότι οι λατινικές αποδόσεις συνειστούν μεταφράσεις. Είναι παραφράσεις. Και αυτό σήμερα στη διεθνή βιογραφία αναμονίζεται. Στην Ελληνική Βασιλεία, με συμπρός με τη Γενέβη, αναπτύσσεται και η Βασίλειο ως φωγραφικό κέντρο και στις σχέσεις των δύο τοτυφωραφικών κέντρων στη διάδοση της ελληνικής αναπτύσσης. Η Γενέβη είναι ένας θύλακας. Η Βασιλεία, την οποίαν ουσιαστικά σημαντικοί λόγοι, όπως ο Έρασμος, επιλέγουν να εκδώσει την Καινή Διαθήκη στα ελληνικά, αλλά και άλλοι σημαντικοί τυπογραφικοί οίκοι, όπως ο Επισκόπιους, εκτός από τον Φρόβεν, οι οποίοι εκδίδουν βιβλία κλασικά, πλάτωνα και διάφορα άλλα, δεν έχουν καμία σχέση με τη Γενέβη, διότι το θέμα είναι ανταγωνιστικό. Δηλαδή οι τυπογράφοι προσπαθούν να εξασφαλίσουν πελάτες, δεν προσπαθούν να έρθουν σε συνεργασία με άλλους εκδοτικούς οίκους, οι οποίοι μπορεί να είναι απειλητικοί στην διάδοση των βιβλίων τους. Η Βασιλεία πράγματι εξελίχθηκε σε ένα σημαντικό εκδοτικό κέντρο και, αν θέλετε, χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό και τους καλλιτέχνες τους Γερμανούς. Ας σκεφτείτε ότι πολλές εκδόσεις της Βασιλείας, οι σελίδες τύτλου, είναι σχεδιασμένες από τον νεότερο Χολμπάιν ή από, ίσως, και τον Τίρρερ ακόμα. Βλέπετε μια αισθητική διαφορετική από τις τα υπόλοιπα βιβλία. Αυτά είχαν απήχηση στο γερμανικό κοινό και κυρίως στη Γερμανία που τότε δεν είχε ακόμα, ας πούμε, στιάξει ένα εκδοτικό μηχανισμό, αλλά οι διάφορες σχολές που είχαν δημιουργηθεί στη Γερμανία αντλούσαν υλικό εκδοτικό και εκπαιδευτικό από τα τυπογραφεία της Βασιλείας. Στη Γενέβη ήταν, κυρίως, Γάλλοι που είχαν έρθει και ήταν εγωτεστή βασιλεία, κυρίως γερμανογενείς, και είχαν και ελβετοί καθόλου ή συνεργάστηκαν με ελβετούς στις εντοπικές δραστηριότητες? Όχι στο μέτρο που γνωρίζω, ας πούμε, η συμμετοχή τους δεν ήτανε τόσο εμφανής και συμμετοχή. Υπήρχαν συμμετοχικές πληροφορίες για την παράδοση. Ωραία. Αυτό είναι μεγάλο θέμα και έχει πολύ να κάνει με τη διάσταση της κοινής πυζαντινής γλώσσας. Δηλαδή, οι κοινοί πυζαντινοί με την λόγια είχαν αρχίσει να αποκτούνε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Αυτό οδήγησε σε μια διαμόρφωση της εγγύκλιας παιδείας διαφορετική. Δηλαδή, εσπερνίστηκαν και για να γεφυρώσουν αυτό το θάσμα μία πρακτική. Η γραμματική ήταν ο συνδετικός κρήκος των δύο γλωσσών. Η γραμματική, η οποία ήταν εμπασιλμένη στη γραμματική του Διονύσιου του Θρακός και του Χειροκοσπού. Και ως εκ τούτου αυτή η γραμματική μπορούσε να φέρει πιο κοντά τις δύο αποδόσεις της βεζενεμής καθομιλουμένης. Αυτή η πρακτική είχε επίσης θεματικές ενότητες, που είχε να κάνει με την ορθογραφία, με την προσοδία και με την διδαχή των μεγάλων ποιητών. Όπως σας είπα, ο Όμυρος, ο οποίος ήταν το βιβλίο των παντών, ήταν κάτι απαραίτητο. Και μετά ο Πίντερος, οι τραγωδίες του Εσπίλου, διατική διάλεκτος. Αυτό ήταν ένα σώμα βιβλίων, η αθολογία, η αθολογία ήταν η επί γραμματική. Αυτό το μήνυμα πέρασε, αφού με εξορυγώ, στους λογίους και αυτό το μήνυμα ήρθαν να αντιδράξουν οι ένδυνες δάσκαλοι, είτε λέγεται Χρυσολοράς, είτε λέγεται Χαλκοκοντήρης, είτε Θεόδωρος Γαζής, είτε κι άλλων δάσκαλων στα διάφορα κέντρα της Ευρώπης. Συνέχισα την παλελόγια παράδοση, ο Ρώτης δεν υπήρχε σαν πρόβλημα τη κοινή με τη λόγια, αλλά αυτό το κουρίκονου πέρασε εκεί. |
