| Interviewee Eleftheria Kolomvou Interviewer Anna Nomikou Date interview: 2016 April 16 Geography creation: Athens (Greece) Language Greek Extent 1 digital file : MPEG-4. Credit Line United States Holocaust Memorial Museum Collection, courtesy of the Jeff and Toby Herr Foundation: Όμως, μετά από chance να μείνει α �çarια η κατάλαβα είναι καίνακι. Και θα είμαστε έκπçoνη Καλησπέρα σας. Καλησπέρα. Για τεχνικούς λόγους αναγκαστήκαμε να σταματήσουμε την προηγούμενη εγγραφή, οπότε ξεκινάμε πάλι από την αρχή. Δεν πειράζει. Σας ευχαριστώ και πάλι που είστε εδώ μαζί μας, για μια τρίτη φορά. Πείτε μας το όνομά σας ποιο είναι. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. Επίθετο. Κολόμβου, Φιωτάκη. Και πού γεννηθήκατε. Στα Χανιά. Πότε. Το 1921 στο τέλος, Νοέμβριο ήταν. Ωραία, έχω εδώ τις σημειώσεις από την προηγούμενη συνάντησή μας, που είχαμε κάνει πριν από κάποιες βδομάδες, ώστε αν χρειαστεί να αναφερθούμε σ' αυτές, αν ξεχάσουμε κάτι, είναι εδώ. Πείτε μου λίγο για την οικογένειά σας, ποιοι ήσασταν. Οικογένεια, τέσσερα άτομα, δυο κορίτσια και ο πατέρας και η μητέρα. Ο πατέρας σας τι δουλειά έκανε. Διδάσκαλος ήταν. Σε δημοτικό. Σε δημοτικό. Ήταν πάντα διευθυντής σχολείου. Δίδασκε κιόλας. Βέβαια, δίδασκε. Στα Χανιά. Πείτε μου λίγο, πού μένατε στα Χανιά, σε ποια περιοχή. Μέναμε στη Νέα Χώρα. Εκεί μεγαλώσαμε. Εκεί μεγαλώσαμε. Και πώς ήταν η γειτονιά σας εκεί στη Νέα Χώρα. Ήταν μια καινούργια γειτονιά για την πόλη των Χανίων. Καινούργια γειτονιά. Μια εκκλησία πολύ ωραία. Και ένα πολύ ωραίο παρκάκι. Πάρκο με δενδράκια που ήταν πολύ ωραίο. Στη γειτονιά πολύ κοντά. Είχατε γείτονες Εβραίους. Είχαμε την οικογένεια Μηνεύβου. Θέλετε να μου πείτε για αυτή την οικογένεια. Πόση ήτανε στην οικογένεια. Ήτανε τέσσερα άτομα. Μπαμπάς, μαμά και δυο κορίτσια. Τα οποία πηγαίνανε στη Γαλλική σχολή των Καλογρεών. Των Καθολικών. Και μαθαίνανε Γαλλικά και ό,τι άλλο διδάσκανε εκεί. Δεν πήγανε δηλαδή σε γυμνάσια Αλληνικά. Πηγαίνανε στο Γαλλικό σχολείο. Και μένανε στον ίδιο δρόμο. Και μένανε στον ίδιο δρόμο. Σχεδόν στον ίδιο. Σε άλλο δρόμο αλλά τα σπίτια ήτανε πάρα πολύ κοντά. Και τι δουλειά είχανε. Είχε ο πατέρας ένα πολύ ωραίο κατάστημα. Και που λέγε δώρα με πολύ ωραία αντικείμενα. Και αρκετά ακριβά. Και επί χρόνια ήταν ξακουστό το κατάστημά του. Όταν κανείς ήθελε να κάνει ένα δώρο. Σε κάποιον να πάει να ψωνίσει από εκεί το δώρο του. Πηγαίνατε κι εσείς σε αυτό το κατάστημα. Πηγαίνα και εγώ στις μέρες του νέου έρτης. Για την πρωτοχρονιά. Για να πάρω κάτι. Ή να δορίσω ή να κάνω. Σε κεντρικό εμπορικό δρόμο των Χανίων. Πολύ γνωστό. Πολύ κεντρικό. Τι σχέσεις είχατε εσείς με τα δυο κορίτσια, με τις δυο κόρες. Όχι μεγάλες σχέσεις. Μέχρι την εποχή που άρχισα πιάνο στο Δίον. Και γνώρισα εκεί τη μεγάλη κόρη. Και μου είπε να πηγαίνω στο σπίτι της να διαβάζω πιάνο. Γιατί στο σπίτι μας δεν είχα πιάνο. Και έτσι άρχισε η γνωριμία μας. Τα ονόματά τους ποια ήτανε? Τζένι και Τζούλια. Η μεγάλη ποια ήτανε? Η Τζένι. Οπότε πηγαίνατε σπίτι στους για να μελετήσετε. Ναι, ναι. Και έτσι αποκτήσατε φιλίες. Και έτσι αποκτήσα παιχτες φιλίες, ναι. Και μου παίζανε και πιάνο. Ήτανε και οι δυο πιανίστες πάρα πολύ καλές. Είχατε βρεθεί ποτέ κάπου αλλού ή πάντα στο σπίτι. Όχι, στο σπίτι. Διότι δεν ξέρω αν είχανε και πολλές σχέσεις με τα υπόλοιπα εκεί πέρα, με τη γειτονιά ας πούμε. Οι γονείς σας είχανε σχέσεις με τους γονείς σας. Οι γονείς μου τότε, την πρώτη φορά που είχανε σε αυτό το σπίτι, δεν είχανε σχέσεις. Μετά όμως αρχίσανε όταν ήρθανε δίπλα μας. Και είχανε σχέσεις. Που φύγανε από αυτό το σπίτι και ήρθανε ακριβώς στο διπλανό σπίτι, που ήτανε κολλητό με το δικό μας και πήγανε στο υπόγειο του σπιτιού. Αυτό πότε έγινε, θυμάστε, πότε μετακομίσανε. Μετακομίσανε λίγο πριν άθουν οι Γερμανοί. Εκεί μπορεί να κάνω και λάθος. Ή είχανε έρθει και πήγανε ή ήταν λίγο πριν. Δεν το θυμάμαι πολύ καλά. Στη γειτονιά σας που μένατε εσείς, εκεί στη Νέα Χώρα, υπήρχανε και άλλες εβραϊκές οικογένειες. Όχι, μόνο αυτή η οικογένεια ή ξεχωριστή. Αλλά πολύ κοντά, αρχίζανε τα τείχη τα παλιά και άρχιζε η εβρεακή. Δηλαδή ήτανε κοντά τα τείχη και μετά τα τείχη ήταν ένας δρόμος ολόκληρος που ήταν η εβρεακή εκεί και ήτανε μάλλον οι φτωχοί εβραίοι. Εσείς πηγαίνατε εκεί, περνούσατε από εκεί. Περνούσα. Υπήρχανε περιπτώσεις που περνούσαμε. Δεν είχαμε δηλαδή κανένα πρόβλημα. Ότι ήταν εβραίοι, τους βλέπαμε πάρα πολύ φυσικό εκεί. Επισκεπτόσασαν τα καταστήματά τους. Ναι, είχανε κάτι μαγαζάκια. Ο πατέρας μας που πήγαινε και έπαιζε τάμπλες στο συντριβάνι στην Σταχανιά με τους φίλους του, γυρνώντας, έπαιρνε πάντα ένα γιαγούρτι και το έφεραν στο σπίτι από τον κάθε εβραίον Ισραηλίτη που είχε μαγαζί. Και το έφερα και το έφεραν στο σπίτι και έλεγε πως είναι πολύ ωραίο και τα λοιπά. Εσείς θυμάστε να πηγαίνετε εκεί στην εβραϊκή γειτονιά σε καταστήματα. Όχι, περνούσα. Το ότι περνούσα μιά το τόσο που έπρεπε να πιτσαχτώ στο λιμάνι ας πούμε, ή ξέρω εγώ τι, περνούσα από εκεί. Εκεί ξέρατε κόσμο που έμενε εκεί. Μόνο αυτούς που έβλεπα στους δρόμους και το πολύ να λέγαμε μια καλημέρα, τίποτα άλλο. Είχαν σπιτάκια, τα είχαν πολύ καθαρά και παιδάκια που παίζαν έξω και τα λοιπά. Δηλαδή ήταν πολύ δεχτύ εκεί και πολύ φυσιολογική δηλαδή με τις παρέες και με όλα αυτά. Και τι επαγγέλματα κάνανε εκεί? Δεν ξέρω να σας πω σας λέω ότι ήταν μικρομαγαζάκια είχανε μερικοί και άλλοι μπορεί να εργαζόταν πολύ. Υπήρχανε και εβραίοι όμως στα Χανιά που ήτανε πολύ πλούσιοι και είχανε πολύ ωραία σπίτια όπως και ο Μενέαρβος δηλαδή. Και ήτανε και στο γυμνάσιο δύο αυτά τα δύο ονόματα που σας έδειξα. Ήτανε πολύ πλούσιες οικογένειες, πολύ πλούσιες. Ήταν τα κορίτσια που έρχονταν στο γυμνάσιο. Οι οικογένειες αυτές μένανε αλλού. Βέβαια μένανε στην πόλη, σε μεγάλο δρόμο και σε πολύ μεγάλα σπίτια κλπ. Πλούσιοι άνθρωποι. Αυτούς τους γνωρίζετε κάποιους? Ναι τα κορίτσια που έβλεπα στο γυμνάσιο. Αλλά δεν ήταν στην τάξη μου και δεν είχα φιλίες ας πούμε. Μένανε ή στην προηγούμενη τάξη ήταν ή μετά από μένα δεν θυμάμαι τώρα. Στο σχολείο εσείς είχατε καμία συμμαθήτρια έτρεα? Όχι συμμαθήτρια αλλά σε άλλη τάξη υπήρχανε. Αυτά τα δύο ονόματα που σας έδωσα. Τις θυμάστε να μου πείτε. Τις θυμάμαι πολύ ωραία κορίτσια. Ψηλές τις θυμάμαι και πολύ όμορφα κορίτσια. Και πως να σας πω με κορίτσια που είχαν σχέσεις που κάνανε ζωή πολύ καλή και τα λοιπά. Και σχέσεις είχανε με τους. Είχα φιλενάδες ας πούμε που απέναντί μου ήταν οι Εβραίες. Και είχανε πολλές φιλίες που μένανε. Θυμάστε τα ονόματά τους αυτά τα κορίτσια. Αυτά τα δύο που σας έδωσα. Θέλετε να μου τα πείτε. Αυτά τώρα είναι που δεν τα θυμάμαι. Πρέπει να δω. Η Σχακή. Ναι. Η Σχακή ήταν η μια και η άλλη ήτανε. Πρέπει να πω το μπλοκ να σας πω. Εντάξει. Να το. Εδώ έχετε σημειώσει Βεντούρα. Βεντούρα. Ποια ήταν η Βεντούρα. Η Βεντούρα δεν ήτανε. Ήτανε και αυτή ξένη. Βεντούρα ήτανε μία κυρία που είχε πιάνο στο σπίτι της. Και ήτανε και αυτή διορισμένη στο σχολείο. Στον Οδείον. Και μια το τόσο. Μια φορά μου λέει. Δεν ξέρω πως τη γνώρισα. Τη γνώρισα στον Οδείον. Σε μία. Ο δάσκαλος δεν είχε έρθει η δασκάλα. Και ήρθε εκείνη και μου έκανε το μάθημα. Και μου λέει κοριτσάκι μου. Αν θέλεις είμαι πολύ κοντά στο σπίτι σου. Και έχω το δικό μου σπίτι. Και έχω πιάνο. Και έλα εκεί να διαβάζεις και να κάνεις. Ήτανε πολύ πολύ καλή. Και πήγαινα και εκεί δυο τρεις φορές. Και είχε ένα μικρό αγοράκι. Τώρα μου είπε ποια ήταν από όλες εδώ. Ότι ξέρει το γιο της. Και θέλει να με δει που είναι εδώ στην Αθήνα. Δεν ξέρω ποιος είναι. Οπότε εσείς πηγαίνατε στο σπίτι της και κάνατε μάθημα. Πήγα και εκεί και έκανα μάθημα ναι. Και είχε μόνο ένα αγοράκι. Ένα αγοράκι ναι. Και το αγοράκι τα ακούσε. Και λέει ότι εγώ θυμάμαι το κοριτσάκι. Που έρχονταν εδώ και έκανε. Εγώ ήμουνα 11 χρονών. 11 χρονών ή κάτι τέτοιο. Το όνομά του το θυμάστε μήπως? Είναι το ένα από αυτά. Συγγνώμη. Για δώστε μου να δω. Η Βεντούρα είναι. Το όνομα του αγοριούλα αν θυμάστε. Όχι. Δεν το θυμάμαι. Ο πατέρας του παιδιού. Όντως αυτό δεν το είχα δει ποτέ. Διότι πήγαινα ώρας που δεν ήταν. Αλλά η μαμά ήταν πολύ γλυκιά, πολύ καλή. Και πήγαινε αρκετές φορές. Αφού με θυμάται για τα παιδί που εγώ δεν το πολύ θυμάμαι. Είναι η αλήθεια. Γιατί έρχονταν εκεί και του έλεγε πήγαινε δίπλα. Τέλος πάντων. Να σας ρωτήσω. Στο σχολείο που πηγαίνατε είχατε τύχει ποτέ να έχετε κάποιο δάσκαλο ή δασκάλα Εβραία. Όχι. Δεν νομίζω ότι υπήρχαν σταγανιά δάσκαλοι Εβραίοι. Όχι. Μήπως ξέρετε αν ο πατέρας... Είχαν ειδικά τους ας πούμε καταστήματα. Και πολύ καλά καταστήματα. Ό,τι είχαν δηλαδή πλούσιοι εκτός από αυτό το δρόμο που σας λέω ήτανε πολύς κόσμος. Οι πολύοι ήταν αυτοί οι οποίοι ζούσαν σε αυτό το δρόμο και δεν ξέρω τι. Είχανε μικρομαγαζάκια σου λέω και μικροδουλίτσες ας πούμε. Αλλά υπήρχανε και άλλοι οι οποίοι όπως αυτά τα ονόματα που βλέπεις που ήτανε με πολλά χρήματα και με σπίτια πολύ ωραία. Ο πατέρας σας που ήτανε δάσκαλος ξέρετε αν είχε μαθητές Εβραίους. Όχι. Δεν άκουσα ποτέ για Εβραίο μαθητή. Δεν άκουσα. Γενικά πως ήταν οι σχέσεις ανάμεσα στους χριστιανούς και στους Εβραίους. Πολύ καλές. Δεν είχαμε, δεν άκουγες ποτέ τίποτα, κανένα επεισόδιο και καμία αυτή. Κριτική ας πούμε και... Ακούσατε ποτέ φήμες να κυκλοφορούν για τους Εβραίους. Όχι. Είχατε ακούσει κάτι. Ούτε φήμες δεν ακούσαμε. Το μόνο που ακούγαμε ήτανε τα τελευταία χρόνια που ακούγαμε ότι οι Εβραίοι φεύγουνε από τη Θεσσαλονίκη ή ξέρω εγώ τι, διότι οι δικοί μας φύγανε την τελευταία ώρα. Σε πολλές περιοχές μας έχουν πει για μία φήμη που κυκλοφορούσε για τους Εβραίους που λέγανε στα παιδιά να μην πηγαίνουνε στην εβραϊκή γειτονιά το Πάσχα. Θυμάστε κάποιο... Όχι, τέτοια δεν θυμάμαι καθόλου. Καθόλου. Άλλους χαρακτηρισμούς θυμάστε από χριστιανούς να λένε κάτι για τους Εβραίους. Να σας πω, καθόλου δεν άκουγα και δεν έκανα και... Δηλαδή δεν γινότανε κουβέντα ότι εκτός αν μερικοί που είχανε πολύ στενές σχέσεις να είχανε ας πούμε να λέγανε χαρακτηρισμούς ή ξέρω εγώ τι. Αλλά εγώ δεν άκουσα. Που είναι η γειτονιά που ήταν πολύ κοντά και θα μπορούσε αν γίνε ένα επεισόδιο να το μαθαίναμε. Ήταν πολύ ήσυχη η γειτονιά, πάρα πολύ. Αλλά ούτε θα τα ακούσει να τους λέει κάποιος, ας πούμε, τσιγγούνιδες ή φιλάργυρους. Ναι, όχι. Τότε για τη τσιγγούνια μπορεί να άκουσε κανένας. Τι είχατε ακούσει μάλλον. Τίποτα, ότι ο Εβραίος έχει λίγο τσιγγούνια. Αυτό εσείς το βλέπατε στους Εβραίους. Όχι, όχι, όχι. Οι γονείς σας είχαν πει ποτέ κάτι για τους... Κάτι και δεν είχανε και σχέσεις καθόλου. Γιατί σας λέω και στο Μινέργο το κατάστημα είχα πια μεγαλώσει και πήγαινα μόνη μου και ψώνιζα, ας πούμε. Κάποια άλλη ανάμνηση έχετε από πριν τον πόλεμο, στις σχέσεις που είχατε με τα κορίτσια. Ναι, οι σχέσεις μου που είχα με τα κορίτσια, η μία είχε απέναντί της Εβραίους, σε πολύ ωραίο σπίτι, διόροφο πολύ ωραίο. Και είχανε παρέα και τα λοιπά και ακούγανε τα καλύτερα. Τώρα και αυτές έρχονταν στο γυμνάσιο, αυτές, η μία και η άλλη, ξέρω εγώ. Οι άλλοι πήγαιναν στο γαλλικό και τελειώσαν εκεί πέρα με τις καλόγρειες και μετά διδάσκανε πιάνο, δίνανε μαθήματα δηλαδή. Ο πόλεμος πού σας βρήκε, κυρία Λή, πού ήσασταν, πρώτη ανάμνηση που έχετε από τον πόλεμο, ποια ήταν. Όχι, ο πόλεμος με βρήκε, δηλαδή ο πόλεμος άρχισε και είμαστε στα Χανιά. Και μετά ένα χρόνο πήγαμε στην χωριό που πέσανε οι Γερμανοί. Γιατί μετά ένα χρόνο και δεν είχαν έρθει ακόμα αυτοί που πολέμησαν στην Αρβανία, που ήτανε από όλα γύρω μας και πολύ γνωστή και πολλά παιδιά, δεν είχαν έρθει ακόμα πίσω. Και δεν είχαν έρθει ακόμα πίσω και οι Γερμανοί δεν είχαν φτάσει ακόμα στην Κρήτη. Και εμείς φύγαμε διότι γινόταν φασαρία με τα αεροπλάνε και με τους βαμβαρδισμούς. Που είχανε οι Άγγλοι, είχανε πάρει τη σούδα βέβαια όλοι αυτοί και οι Αμερικάνοι ίσως. Και οι Αμερικάνοι ήταν εκεί και βέβαια εκεί ερχόντουσαν και γινότανε διάφορες φασαρίες μεγάλες με τα αεροπλάνε και ακούγαμε κάθε φορά και στο τέλος φύγαμε. Γιατί ήταν πολύ επικίνδυνα. Κλείσαμε το σπίτι και πήγαμε στο χωριό που είχαμε σπίτι που είχαμε εκεί αυτά και πήραμε και μια φίλη μου με τη μαμά της και έμεινε σπίτι μας. Και μείναμε σχεδόν ένα χρόνο μέχρι που οι Γερμανοί πέσανε και αφού πέσανε οι Γερμανοί και καθίσε ο πόλεμος και τελείωσε δηλαδή νικηθήκαμε και γυρίσαμε στα Χανιά γιατί η αδερφή μου δεν είχε τελειώσει το γυμνάσιο. Ήταν ακόμα στην 4η τάξη και εκεί γυρίσαμε πίσω και πήγαινε εκείνη στο γυμνάσιο και εγώ ασχολήθηκα με τον Ερθρό Σταυρό και με πολλά άλλα πράγματα που σας είπα. Θέλετε να μου πείτε λίγο για το όταν είδατε τους άλλους από το ΤΕΣΙ, ακούσατε τους Γερμανούς από το χωριό. Είμαστε στο χωριό και αυτά τα αεροπλάνα ήτανε 10-10 και πηγαίνανε και πολύ χαμηλά και ο θόρυφος ήτανε φοβερός και ρίχνανε και όπου βλέπανε και κίνηση ρίχνανε και πως τα λένε τώρα αυτά όχι φόβες, κάτι πιο λιγότερο, πως τα λέγανε αυτά, δεν μπορώ τώρα να πω. Και σας λέω γυρίζαμε τη γιαγιά μου από τον κήπο και κρυφτήκαμε σε ένα δέντρο με μεγάλο κόρμο και περνούσανε 10-10 με φοβερό θόρυβο και περιμέναμε να περάσουνε σιγά-σιγά να γίνει ησυχία για να πάμε στο σπίτι και λέμε τι είναι αυτό το πράγμα και λέει μάθανε από το τηλέφωνο, υπήρχε ένα τηλέφωνο στον διπλανό χωριό, στο χωριό μας δεν υπήρχε τηλέφωνο την εποχή εργήνη και μάθαμε ότι είναι οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές και πέφτουνε και κάνουνε και δεν πέρασε μία ώρα, δεν πέρασε μία ώρα ακόμα δεν είχαμε αφήσει καλά-καλά το καλάθι με το φρούτα και φωνάζανε τον πατέρα μου ή από τα διπλανά χωριά, θα είχανε μαζευτεί τουλάχιστο καμιά σαλανταριά έλα Φιοτάκη, έλα δάσκαλε μάρες τα φωνάζανε, έλα να μας πας να πολεμήσουμε τους Γερμανούς επειδή ο πατέρας μου είχε αυτή την πείρα από το προηγούμενο πόλεμο σαζλέων που είχε πάρει και τέλος πάντων Λοιπόν, άρχισε το μαρτύριο διότι ήτανε μαρτύριο να ξέρεις όλα αυτά που γίνονται και να περιμένεις τους δικούς σου μέχρι τη νύχτα και ήρθαν στη μία η ώρα τα μεσάνυχτα το μισό χωριό είχε μαζευτεί στο σπίτι και είχαμε ανάψει το τζάκι που έχουμε ένα πολύ μεγάλο τζάκι στο σπίτι στο χωριό και περιμέναμε να δούμε ποιος σκοτώθηκε κανένας και τι έγινε και όλα αυτά τα πράγματα και ήρθανε πίσω με αιχμαλότους 8 μισοπληγωμένους μεταξύ των άλλων που πήγανε να πολεμήσουν ήτανε και ένας γιατρός ο οποίος είχε αναλάβει να τους περιπείθει μέχρι να δούμε το αποτέλεσμα και ο πατέρας μου με τον γιατρό τους βάλανε τους υπολοίπους οι οποίοι ήθελαν να σκοτώσουν να σφάξουν και να κάνουνε γιατί βέβαια είχανε και δίκιο έτσι όπως πέφτανε από πάνω οι Γερμανοί αλλά είπανε ότι αιχμαλότοι πρέπει να τους σέβεσαι πρέπει να τους περιπηθείς πρέπει να κάνεις μέχρι να έρθει η ώρα να τους δώσεις και έτσι γλιτώσανε αυτοί και τους βάλανε με τα οχτώ μέρες δέκα σε ένα λεωφορείο σε ένα αυτοκίνητο και τους γυρίσανε στα χανιά Εσείς όταν ήρθανε πίσω στο σπίτι σας είπατε όταν τους περιμένατε και ήρθανε ήσασταν ξύπνια δηλαδή Βλέπετε πως να κοιμηθούμε και όχι μόνο εμείς το μισό χωριό είχε έρθει στο σπίτι και είχαμε ένα πολύ μεγάλο τζάκι καμινάδα που λένε στα χωριά και καθόντουσαν εκεί πέρα πάρα πολύ περιμέναμε να δουνε κανένας δεν κοιμήθηκε και περιμέναμε να δούμε και όταν είπανε ότι είναι οι Γερμανοί και κάνανε και δείξανε και σε άλλα μέρη βέβαια αλλά εκεί περπατούσανε με τα πόδια 30 χιλιόμετρα για να πάνε να τους βρούνε σε αμάξιτο δρόμο και εκεί πηγαίνανε αυτοί και πέφτανε στους δρόμους που ήτανε με αυτοκίνητα δεν πέφτανε έτσι σε καταλάβετε που να μπορούν να φύγουνε και να κάνουνε αλλά ήτανε λέγανε ότι πέφτανε με όλοι αυτοί το φορτίο που είχανε πάνω τους είχανε πάρα πολύ μεγάλο φορτίο και πέφτανε με τα αξίπτοτα και μέχρι να μαζέψουνε το αλεξίπτοτο και να βγάλουν από πάνω τους τα διάφορα ήτανε σαν μισολυποθυμισμένοι και εκεί πέρα τους βρίσκανε και τους σκοτώνανε και είναι αλήθεια ότι σκοτώσανε πολλούς και από την άλλη ήρθαν εκεί και μετά τι να πω τώρα τι να πρωτοθυμηθώ ύστερα από μία εβδομάδα είχαμε πάρα πολύ φοβηθεί διότι είπανε ότι οι Γερμανοί κυνηγούσανε όσους δεν ήταν στρατιώτες και πολεμήσανε λέει ότι οι νόμοι του πολέμου λένε ότι αν δεν είσαι πολεμιστής και στρατιώτης απαγορεύεται να κάνεις αντιστάσεις και τέτοια και τώρα ήρθε ύστερα από δέκα μέρες ένα αυτοκίνητο στο σπίτι ένα jeep τρέμαμε διότι όλοι μόλις ακούγανε ο αμαξιτός δρόμος δεν περνούσε μέσα από το χωριό περνούσαν ψηλά και όταν ακούγαμε αυτοκίνητο όλοι που λάβανε μέρος σε αυτή τη μάχη που δώσανε φεύγανε από τα σπίτια και κρυφόντουσαν λοιπόν θυμάμαι το πατέρα μου που είδε το αυτοκίνητο το jeep και κατέβαινε κάτω και του λέω μπαμπά τρέξε το αυτοκίνητο είναι γερμανικό είναι κατεβαίνει κάτω λέει παιδί μου πού να τρέξω και να σας αφήσω έτσι θα κάτσουν εδώ τι γίνεται μέσα στα ενθυμιά μου είναι και αυτή η επίσκεψη ήρθε λοιπόν το αυτοκίνητο δεν ξέρανε εκεί βέβαια γλώσσα γερμανή γερμανή δεν ξέρανε η άλλη δική μας τέλος πάντων ο δάσκαλος και ο δάσκαλος μένει εκεί και τα λοιπά ήρθαν στο σπίτι ήρθαν στο σπίτι ανεβαίνει μια σκάλα και ήμουνα εγώ και ήταν ένας ταγματάρχης και ένας αυτός που ήταν σοφέρ με λιγότερο βάθμο και μπαίνουν μέσα και μου λένε τι γερμανικά δεν ξέρω γερμανικά λέω ξέρω γαλλικά και να μη στα πολύ λόγο αυτός ήξερε κάποια γαλλικά όχι πολύ καλά αλλά καταλάβαινε ο Βιενέζος ήταν Ευγενέζος δεν ήταν Γερμανός και πολύ ευγενής στις τρόπους και τα λοιπά διότι εμείς τρέμαμε ολόκληρη εδώ που τα λέμε γιατί λέμε ο Θεός ξέρει θα τον πιάσουνε τώρα και λοιπόν ήρθε και ο μπαμπάς μου εκεί τους χαιρέτησαν βήκαν πάνω κάτσανε και μου λέει ήρθαμε να κάνουμε μια έρευνα διότι ο νόμος λέει ότι αποκλείεται απαγορεύεται σε μη στρατιώτες και σε μη στρατό να λαμβάνουν μέρος σε πόλεμο και στην Κρήτη έγιναν πάρα πολλά έγιναν πάρα πολλές σκοτομοί και πρέπει να τους πιάσουμε να τους τιμωρήσουμε λοιπόν τα λέω του μπαμπά μου υποτίθεται αυτά όλα του τα εξήγω και μου λέει ο μπαμπάς μου να τους πεις ότι εδώ είχαμε καμιά δεκαριά νέους ανθρώπους και στα γύρω χωριά ακόμα περισσότερους και ακόμα δεν έχουν έρθει αυτοί στην Κρήτη και αυτό ήταν αλήθεια διότι οι στρατιώτες που πολεμήσανε στην Αλβανία είδανε και πάθανε να κατεύουνε κάτω και με τα πόδια και με εκείνο και με τα άλλο και να έρθουνε στα πόδια και κάτι άλλο που είχανε τους είχανε νέους τους κρατούσαμε εκεί πέρα και τους ταΐζαμε για να βρουνε καράβι και αυτά να ξαναγυρίσουνε πίσω τέτοιο κλίμα υπήρχε τέλος πάντων αυτοί οι δεύτεροι που σας λέω είχανε φύγει αλλά οι υπόλοιποι πραγματικά λείπανε οι νέοι άνθρωποι αλλά υπήρχανε βέβαια και εκεί που πήγανε με τα ντουφέκια με ψώλο ντουφέκια με ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί περίστρεφα και ο πατέρας μου δεν είχε όπλο του δώσανε ένα παλιό ντουφέκι εκεί πέρα και πήγε λοιπόν να μη στα πολύ λογό του είπα λοιπόν ότι όλα αυτό ότι δεν έχουμε νέους ανθρώπους εδώ να πάνε στον πόλεμο και να πολεμήσουνε και να κάνουνε έχουμε μεγάλους ανθρώπους και άμα δείτε και τα χωριά θα δείτε ότι είναι αυτό το πράγμα που να φανταστεί ότι πήγανε άνθρωποι πραγματικά 60 70 80 χρονών και κάνανε εκεί ό,τι μπορούσανε λοιπόν αυτή η απάντηση και έτσι όπως την είπα πολύ ευγενικός μου λέει αυτό είναι ένα λογικό μια απάντηση δηλαδή που βγάζεις λοιπόν σας είπε ότι ήταν λογική η απάντηση που μου είπανε αυτό και είπανε εντάξει θα γράψω και βγάζει ο άλλος το δευτέρι και γράφει ό,τι του είπα μένουνε ακόμα εκεί είπανε και κάτι άλλα πράγματα που δεν τα θυμάμαι τώρα να τα πω και όπως ήτανε και τα γαλλικά μου κέτρεμα και όλες εδώ που τα λέμε τέλος πάντων κάποια εντύπωση έκανα ευτυχώς και τους έπισαμε όστα που είπα και εντωμεταξύ είχανε ετοιμάσει και μεζέδες και πράγματα και ήρθανε και βγάλανε ένα τραπέζι και τους φέρανε το κρασί και κάνανε και ήπιανε και φάγανε και φύγανε λοιπόν αυτή ήτανε ένα πράγμα που η καρδιά μας πάρε λίγο να πάει δεν ξέρω και εγώ που το μισόχωριο είχε φύγει και είχε κρυφτεί και να μη στα πολυλογό τελείωσε αυτό και πέρασε πάρα πολλές καιρός για να πιάσουνε ανθρώπους πιάσανε μετά από ένα χρόνο και τους βάλανε στην αγιά στην φυλακή και τους σκοτώσανε ότι ήτανε κομμονιστές οι γερμανοί πιάσανε από εκεί από τα χωριά τουλάχιστο 7-8 αυτό εσείς πως το ξέρετε πως το μάθατε το μάθαμε μαθαίνονται αυτά δεν τα κρατούσανε κρυφά τα λέγανε όπως και στο τέλος η ανταλλαγή των εχμαλότων που είχανε νικηθεί πια και είχαν τις φυλακές αρκετά γεμάτες και είχανε καταδικάσει και σε θάνατο αρκετούς έγινε το εξής έγινε ανταλλαγή εχμαλότων στο τέλος του πολέμου δηλαδή υπήρχανε ακόμα οι γερμανοί στα χανιά είχανε φύγει από την υπόλοιπη Κρήτη στην υπόλοιπη Κρήτη ήταν Άγγλοι και φέρανε 30 Γερμανούς εχμαλότους οι Άγγλοι για να πάρουνε 7 μεταξύ των άλλων ήταν και ο Μητσοτάκης ο μπαμπάς να σας ρωτήσω το χωριό αυτό που μείνατε πως το λέγανε Περβόλια και κάτσετε είπατε ένα χρόνο Ναι ένα χρόνο Γυρίζοντας λοιπόν στα Χανιά ήταν εκεί οι Γερμανοί Βέβαια Πως άλλαξε η ζωή στα Χανιά εσείς γυρίσατε καταρχάς στο ίδιο σπίτι Στο ίδιο σπίτι βέβαια στο ίδιο σπίτι στο οποίο κάναμε μερικά πράγματα το φτιάξαμε και οι Γερμανοί μπαίνανε στα σπίτια και όταν έβλεπαν ένα δωμάτιο δυο που να μην έχουν κρεβάτια και πράγματα μας στέλνανε ένα Γερμανό και είχαμε ένα Γερμανό μέσα στο σπίτι μας είχε πάρει απάνω το σπίτι μας είχε τέσσερα δωμάτια τα δύο είχαμε κρεβατοκάμερες και τα πίσω τα δύο ήταν η σαλόνη και μια τραπεζαρία λοιπόν πήρε την τραπεζαρία κατά καλή μας τύχη ήταν ένας γιατρός πάλι από τη Βιέννη ο οποίος ήταν πολύ ευγενής έτρωγε, δεν έτρωγε εκεί μέσα, έτρωγε στη Λέση που υπήρχε μια Λέση δυο βήματα από το σπίτι και η συμπεριφορά του ήταν πάρα πολύ καλή η μαμά μου ήταν άρρωστη και διάφορα και του είπαμε ότι είναι άρρωστη και μας έδινα συμβουλές κτλ κτλ τέλος πάντων είναι πολλά που δεν μπορώ όλα να τα πω αλλά τέλος πάντων αυτοί, αυτός όταν φύγαν οι Γερμανοί και τους πήραν οι Άγγλοι και τους πήρανε στην Αφρική και γυρίσανε πίσω, μας στέλνανε ευχαριστήρια ή ξέρω εγώ τι γιατί περιποιηθήκαμε αυτός είχε κάτι φίλους και έρχονταν στο σπίτι κτλ και γράψανε γράμματα ευχαριστήρια και μεταξύ των άλλων στα Χανιά είχανε μαζευτεί γιατροί Γερμανοί και οι οποίοι ήταν και από τη Βιέννη περισσότεροι αστριακοί που μετά στο τέλος μάθαμε ότι ήτανε ζενοί δηλαδή κορυφές η αδερφή μου πήγε σε ένα γιατρό εδώ για τα μάτια της και της είπε τι έχει το μάτι σας εδώ βλέπω έχετε κάνει μία στραβισμού ήτανε έχετε κάνει μία αγχείρηση πως την κάνατε την εποχή εκείνη δεν κάνανε εδώ της την έκανε ένας Γερμανός την εποχή εκείνη λοιπόν αυτή γράψανε γράμματα μετά ευχαριστήρια και πράγματα και πολλά και διάφορα πως τον λέγανε θυμάστε το όνομά του θυμάμαι αυτόν που έμενε στο σπίτι αυτόν λέω Κλόπφερ ο οποίος είχε ένα ποιητή και ήταν ο πατέρας του και όταν πέθανε του κάνανε μια μεγάλη κηδεία και πήρε άδεια και πήγε στην πρωτεύουσα της Αυστρίας και γύρισα πίσω αλλά μετά είχε παιδιά είχε μια γυναίκα γιατρό είχε τις φωτογραφίες στέλνανε κουτιά του στέλνανε ξέρετε με γλυκά με πράγματα και μας φώναζε και μας έδινε κομμάτια δηλαδή η συμπεριφορά του ήταν πάρα πολύ καλή αλλά μετά στο τέλος δεν ξέρω τι έπαθε πήγε στην Αίγυπτο εκμάλλοντας αυτά και πήγε στην Αυστρία γύρισε πίσω και μου είπανε ότι αυτοκτόνησε Την περίοδο των Γερμανών στα Χανιά θυμάστε να πεινάσατε υπήρχε πίνα πάρα πολύ πάρα πολύ πίνα εμείς είχαμε σωθεί επειδή είχαμε το χωριό και είχαμε περιουσία και μας στέλνανε από το χωριό τα πάντα πηγαίναμε όμως με αυτοκίνητα φορτίγα γιατί πρέπει να τα πάρεις αλλιώς τα κλέβανε στο δρόμο το ένα το άλλο δηλαδή μεγάλη ταλαιπωρία ξέρω εγώ τι εκείνη την εποχή είχαμε τους μη νεύο δίπλα μας λοιπόν ερχότανε δίπλα μας που είχαν έρθει σε αυτό το κάτω σπίτι θέλετε να μου πείτε λίγο γιατί το κάτω σπίτι λοιπόν είχαν έρθει το είχανε γεμίσει πράγματα δεν ξέρω το μαγαζί που είχε τόσα πράγματα με πάρα πολύ καλά κάνανε πολλά χρήματα θα τα είχανε βάλει σε μπαούλα και τα φυλάκπι έβγανα εκεί και τα πουλούσανε σιγά σιγά δεν ξέρω τι γινότανε διότι το μαγαζί είχε πολύ ωραία πράγματα και δεν πήγαινε πια στο μαγαζί λοιπόν έκανε και το εξής είδαμε ύστερα από κάμποσα καιρό που είχανε μείνει εκεί και μένανε ότι έφευγε ο μπαμπάς με την κόρη του την Τζούλια τη μικρή και πήγαινε σε ένα κλαμπ σε ένα κλαμπ Γερμανών που ήτανε μόνο Γερμανί κάθε βράδυ και έπαιζε πιάνο και αυτό το πράγμα μας ξένησε φόβερα και είπαμε για όνομα Θεού πως τρέχουνε αυτοί οι δύο που έχουνε βάλει τους Ισραηλίτες να πούμε στην Μπούκα του Κανονιού και θα τους κάνουνε είχαμε ακούσει ότι αλλού τους παίρνουνε και τους πάνε είχαμε ακούσει και τα ξέρανε και εκείνοι και γινότανε αυτό το πράγμα κάθε βράδυ κάθε βράδυ η Τζούλια με τον μπαμπά πηγαίνανε σε αυτό το κλαμπ και γυρίζανε μετά τα μεσάνυπτα ποιο κλαμπ ήταν αυτό θυμάστε ένα κλαμπ Γερμανικό που πηγαίνανε και διασκεδάζανε οι Γερμανοί και είχε πιάνο και είχε ορχίστρα και τα λοιπά και τα λοιπά ξέρατε πού είναι αυτό το κλαμπ έξε κοντά στην Ευριακή ήτανε και πως ξέρατε ότι εκεί πηγαίνανε κοντά στο λιμάνι, στις μικρές πόλεις χρυσό μου όλα μαθαίβονται δηλαδή δεν ήτανε πια πως να το πω βλέπανε το Μινεύμα με την κόρη του να μπαίνει μέσα εκεί και να παίζει πιάνο υπήρχανε και Έλληνες γύρω γύρω αυτά μαθαίνονται αμέσως εμείς δεν κάναμε καθόλου κουβέντα δηλαδή με τη μαμά η οποία κουβέντριαζε με τη μαμά μου ερχόταν εκεί και κλεγότανε πάρα πολύ και τα λοιπά η κακομυρά είχε και δίκιο βέβαια τώρα πήγαινε εκεί πέρα για να γλιτώσει πήγαινε για να βγάλει χρήματα πήγαινε δεν ξέρω δηλαδή αυτό έμεινε ένα ερωτηματικό μεγάλο εσείς τους βλέπατε κάθε βράδυ που φεύγανε κάθε βράδυ τους έβλεπα που φεύγανε το ότι γυρίζανε δεν βλέπαμε γιατί γυρίζανε με τα μεσονύχτια δεν είχατε ρωτήσει ποτέ δηλαδή εσείς την Τσένι όχι δεν ρωτήσαμε τι κάνει ας πούμε ο μπαμπάς με την αυτή που πάει γιατί είχαμε μάθει που πάει και δεν ρωτήσαμε και οι γονείς σας τι έλεγαν για αυτό τι σας έλεγαν δεν κάναμε και πολύ αυτή δηλαδή μας φαινότανε πάρα πολύ περίεργο αυτό το πράγμα ειδικά γιατί το να πάει ένας Έλληνας και να πάει να δουλέψει εκεί πηγαίνανε διάφοροι κάνανε μεροκάματα τέτοια αλλά το να πάει ένας Εβραίος με την κόρη του να παίζει πιάνο δεν κάναμε καν κουβέντα δηλαδή το θεωρήσαμε πάρα πολύ φοβερό και δεν το αναφέραμε ο Αστριακός που έμεινε στο σπίτι σας ήξερε ότι δίπλα σας μένουν Εβραίοι βέβαια και ήξερε τι γίνεται ήξερε, ήξερε, ήξερε σας είχε πει κάτι όχι δεν είχε πει ο ίδιος είχε πει ένας φίλος του μια μέρα ότι θα τους κάνουμε κάτι έτσι λίγο πολύ άσκημο δηλαδή για τους Εβραίους το θυμάστε μια κουβέντα άκουσα δεν ήξερα και καλά Γερμανικά μας είχαν δώσει βιβλιαράκια στο κάθε σπίτι που μέναμε μας δίνανε βιβλιαράκια για να μάθουμε τα Γερμανικά να μπορούμε να καταλαβαίνουμε δεν ξέρω δεν θυμάστε τι ακούσατε όχι πάντως όλη η γειτονιά έκανε το κουτσομπολιό αυτό χωρίς να τους το αναφέρομαι και χωρίς να τους ρωτάμε γιατί και πως όλη η γειτονιά η άλλη κόρη τι έκανε εκείνη την περίοδο η άλλη κόρη είχε ένα αίσθημα με κάποιον Έλληνα δικό μας λοιπόν αυτός ήταν βιολιστής πάρα πολύ καλός και διευθυντής στο Δίαν είχαν ένα έρωτα μαζί αυτό το ξέραμε και είχαν μπει στο κομμουνιστικό κόμμα και οι δυο δεν ξέρω αν αυτός αυτή ακολουθούσε αυτόν και μπορεί αυτός να έκανε για να γίνει εκείνη έτσι όπως έγινε τι εννοείται όπως έγινε αριστεροί την εποχή εκείνη ήτανε μεγάλη υπόθεση ο αριστερισμός στα Χανιά ήτανε πάντα ο Βενιζέλος και το κομμάτι αυτό και οι δεξοί πάρα πολύ λίγοι και όταν ακούσανε και για τους αριστερούς μια Εβραία με ένα ξερωαγωτή λίγο έκανε εντύπωση αλλά δεν μιλούσανε εννοείται στον κόσμο σε ποιους έκανε εντύπωση για την κοπέλα ό,τι μπήκε ας πούμε για την κοπέλα Εσείς αυτό πως το ξέρετε σας το είχε πει η ίδια Όχι το άκουσα δεν ξέρω να σου πω τώρα πως δεν θυμάμαι Η σχέση αυτή με τον βιολιστή ήταν από πριν τον πόλεμο Το άκουσα στο δίον το άκουσα δεν ξέρω πού τέλος πάντων κάπου το άκουσα Είχανε σχέση από πριν τον πόλεμο οι δυο τους Κάποια κάποια φορά να σας το πω έκανε όμως μεγάλο μεγάλο έτσι δηλαδή ο καθένας που το άκου για την εποχή εκείνη του έκανε πολύ εντύπωση και για τον ένα και για τον άλλο Εσείς τον είχατε γνωρίσει τον ξέρατε Βέβαια σου λέω μέσα στο δίον ήταν και οι δύο Δεν θυμάστε το όνομά του Δεν το θυμάμαι Δεν το θυμάμαι Είχα τη συνέχεια του δεσμού Μισό λεπτάκι θέλω να κάνω μια ερώτηση πριν πάμε στο αυτό Θα σας πω μετά Μου είπατε πριν ότι μετακομίσανε οι Μινέρβο κάποια στιγμή από το μεγάλο σπίτι τους Ναι Στο υπόγειο δίπλα στο δικό σας Το σπίτι τους τι έγινε το μεγάλο Δεν ξέρω δεν ξέρω αν ήταν ανικιασμένο ή αν ήταν δικό τους Και θυμάστε περίπου πότε έγινε αυτή η μετακόμιση Λίγο πριν να πέσουν οι Γερμανοί Γιατί μετακομίσανε ξέρετε Τι νομίζετε Για να μην είναι στόχος Άρα είχαν αρχίσει να ανησυχούν να φοβούνται Ναι μπορεί αυτό Άδειεσε το μαγαζί έκλεισε το μαγαζί και όλα αυτά Υπήρχαν και άλλοι Εβραίοι που είχαν αντιδράσει έτσι από ανησυχία Τόσο νωρίς Θυμάστε και άλλους Να σας πω Δεν θυμάμαι άλλους γιατί οι άλλοι οι οποίοι είχαν οι Εβραίοι ας πούμε ήτανε σε αυτό το δρόμο οι φτωχο Εβραίοι γιατί φτωχός κόσμος ήτανε και τα σπίτια τους και τα πάντα καθάριζε το δρόμο του βέβαια έκανε ό,τι μπορεί είχανε μικρομαγαζάκια σου λέω και τέτοια δεν είχαμε επικοινωνία να μιλάμε μαζί ας πούμε περνούσαμε μόνο Εσείς συνεχίζατε να πηγαίνετε όταν μένουν στο υπόγειο πηγαίνατε για να κάνετε πιάνο και εκεί Όχι δεν πολύ πήγαινα και στο τέλος παράτησα το πιάνο διότι Θε με έπαιρνε εκεί πέρα με τον πόλεμο με τα διάφορα καθήκοντα που είχα με τον αεριθρώσταυρο που είμαι ήμουνα όλο το πρωί εκεί με τα μικρά παιδάκια είχαν ανοίξει ένα ένα πολύ καλό αεριθρώσταυρο ο αεριθρώσταυρος είχε ανοίξει ένα και πηγαίνανε όλα τα μωρά όλα τα μικρά παιδιά από τα χωριά που να μην υπάρχει φαΐ που να έχουν γάλα να ταΐσουν οι γυναίκες μας έστελναν Λοιπόν ήταν δύο αεριθρώσταυροίτες ο ένας ήταν από την Αλβετία και ο άλλος από τη Σουηδία λοιπόν αυτοί είχαν κάνει μαζί με τον αεριθρώσταυρο που είχαμε στα Χανιά πάντα αεριθρώσταυρο θυμάμαι και στα σχολιά που μας βάλανε τα μαντήλια του αεριθρώσταυροίτη και παρελάγναμε και είχαμε πάντα αεριθρώσταυρο νικιάσανε ένα σπίτι και ήταν ένα σχολείο που το μισό είχαν πάρει οι Γερμανοί το άλλο τέλος πάντων ένα γυμνάσιο που βάλανε τα παιδιά σε ένα θυμάμαι την αδερφή μου που πήγαινε σε ένα σπίτι παλιό εκεί και έκανε τα μαθηματά της πέντε έκτη και τα γυμνάσια τα είχαν πάρει οι Γερμανοί εκεί μας έδωσαν στον αεριθρώσταυρο ένα μέρος ενός γυμνασίου και εκεί ερχότανε τα πολύ άρρωστα παιδάκια τα μωρά από τα χωριά από την πόλη που δεν είχανε οι μανάδες δεν είχανε γάλα να τα ταΐσουνε μία φτώχια φόβερη που δεν περιγράφεται και ένα σωρό λοιπόν πήγα εκεί πέρα στον αεριθρώσταυρο και γράφτηκα η Θελόντρια και έκανα την πάλι τα Γαλλικά μου πιάσανε τόπο διότι ο ένας ήταν ελβετός και ο άλλος ήταν από τη Σουηδία και φέρνανε κάθε φορά διάφορα πράγματα τα οποία έπρεπε να καταγράφουμε από γάλα ειδικό που έκανε για τα μωρά ένα ειδικό γάλα πολύ ελαφρό σε κάτι κουτιά μέχρι ρύζι μέχρι ζάχαρη μέχρι κίνο μέχρι τα πολλά πράγματα από την Ελβετία και από πάνω λοιπόν δούλεψα εκεί με την καρδιά μου οπότε λίγο ξεκόψατε από τι κατάλαβα ξεκόψα από το πιάνο παρόλα αυτά είχα πάρει είχα να πάρω το μπρεβέ από το Γαλλικό και πήγαινα ακόμα στο Γαλλικό για να πάρω το τέλος με τις εξετάσεις τέλειωσα και από εκεί και ήμουνα στο Ναριστρά Σταυρό παρόλα αυτά όμως είχατε επισκεφτεί τους Μινέργο στο υπόγειο είχατε μπεί στο σπίτι εκεί τους είχα εγώ ήξερα το σπίτι πώς ήταν ήταν στριμογμένα φοβερό σπίτι ήταν ένα υπόγειο εκεί είχαν βάλει ένα σωρό πράγματα μέσα ένα που δεν είχε παρά μόνο μία πόρτα μπροστά και ανέβες μία σκάλα πάνω για να βγεις να κάνεις τι να σας πω δηλαδή λέγαμε γιατί και πως πως να σας πω να αφήσουν ένα τόσο ωραίο σπίτι και να έρθουν έτσι κάτω να κάνουνε τους φτωχούς να λένε ότι η μαμά εκλεγότανε φοβερά όχι όχι οι κοπέλες οι κοπέλες καθόλου αλλά η μαμά ερχότανε και έλεγε στη δική μου δεν έχουμε τι να φάμε δεν έχουμε εκείνο τ' άλλο δεν θέλω να πω τους κάναμε πολλές φορές βοήθεια σε διάφορα πράγματα μου λέει η μαμά μου πάρε αυτό να το πας δίπλα πιστεύετε ότι όντως είχανε κάποιο οικονομικό πρόβλημα δεν ξέρω δεν ξέρω να σας πω αν είχανε χρήματα που τα είχανε βάλει τι τα κάνανε δεν έχω ιδέα ξέρω μόνο τη μαμά η οποία εκλεγότανε κάθε μέρα και μου είπατε ότι γίναν λίγο πιο στενές σχέσεις των μητέρων σας ναι ναι ναι είμαστε δίπλα δίπλα στο άλλο ναι ήτανε ήτανε μια εποχή πάρα πολύ δύσκολη πάρα πολύ δύσκολη εσείς κυρία είχατε δει κυρία Λιλή βιαιότητες των Γερμανών είχατε δει με τα μάτια σας κάτι όχι με τα μάτια μου δεν έκανα δεν έβδυξα αυτή δε η Γερμανή η οποία μένα στα σπίτι σας λέω ήτανε είμαστε πολύ δύσκολα λέω είμαστε πολύ τυχεροί αυτός είχε ένα ιατρίο ο γιατρός που ήτανε στο σπίτι είχε ένα ιατρίο σε μία απόσταση 5-10 λεπτών από το σπίτι σε ένα άλλο σπίτι που είχε κάνει το ιατρίο του και δεχότανε και όλα δεχότανε δικούς μας που πηγαίνανε για διάφορα πράγματα να τον ρωτήσουνε να κάνουνε και να δείχνουνε έφυγε δε εκεί όταν οι όταν οι άγγλοι τελος πάντων μπήκανε στα χανιά πήρανε όλους αυτούς αφήσανε τους γιατρούς τελευταία γιατί θα είχαμε καμιά δεκαριά γιατρούς δεν ξέρω γιατί είχανε μαζευτεί εκεί κάτω και τους πήγανε σε μία σε μία σε ένα οίκιμα που ήτανε πρώην για κυματικούς το είχαμε αυτό λοιπόν πήγανε εκεί πέρα και θυμάμαι ότι την τελευταία μέρα που ήτανε να φύγει ήταν Πάσχα να φύγει από το σπίτι για να πάει εκεί και από εκεί τους πέρανε οι τελευταίοι που φύγανε από την Κρήτη ήταν οι γιατροί οι οποίοι όταν τους είχανε μαζέψει σε αυτό το σπίτι σου λέω το μεγάλο έξω από τα Χανιά είχανε πει όποιος είναι άρρωστος και θέλει να κάνει εγχείρηση μπορεί να έρθει να χειρουργηθεί εδώ έχουμε από όλες τις ειδικότητες και οι γιατροί βέβαια πολύ σπουδαίοι εκ των ιστέρων το μάθαμε πόσο σπουδαίοι οι γιατροί ήτανε λοιπόν πήγανε πάρα πολύ και κάμανε εγχειρήσεις και μετά τους πήραν οι άγγλοι και τους πήγανε στην Αίγυπτο λοιπόν την τελευταία μέρα που θα φεύγει αυτός ο άνθρωπος από το σπίτι ήταν Πάσχα και έτοιμα μαμά μου να φάμε το μεσημέρι και αυτός να σηκωθεί να φύγει να πάει εκεί απάνω και λέει ο μπαμπάς μου λέει πως θα αφήσουμε αυτό τον άνθρωπο τέτοια μέρα να τρέχει μόνος να κάνετε γρήγορα ένα τραπέζι και να τον γκαλέσουμε να έρθει να φάει μαζί μας και μετά να φύγει ό,τι κάναμε το Πάσχα ήρθε λοιπόν με πολλή ευχαρίστηση και κάθισε στο τραπέζι και έφαγε από τη σούπα μέχρι όλα τα φαγητά εκεί ήπιε και λίγο κράσι και αρχίζει και μας λέει έναν σωρό πράγματα μα βέβαια στα γερμανικά που δεν μπορούσαν να πω ότι τα πιάνα όλα αλλά θέλω να πω ότι είπε ότι υπάρχει μια κατάσταση που δεν είναι να ζει ο άνθρωπος πια αυτό που κάμανε γερμανοί και που κάναμε αυτό τον πόλεμο είναι φοβερό πράγμα και πως θα γυρίσεις πίσω να λες όλα αυτά τα πράγματα που έκανες κτλ διάφορα τέτοια πράγματα έλεγε και να μη σας τα πολυλογώ έφυγε να σας ρωτήσω κάτι επειδή φύγαμε λιγάκι θέλω να σας ρωτήσω είχατε παρατηρήσει ποτέ εσείς, σας ρώτησα είχατε δει κάποιες βίαιες συμπεριφορές των γερμανών απέναντι σε πολίτες, σε κατοίχους όχι δεν είδα ποτέ αλλά τα βίαια γεννότανε στη φυλακή Εσείς όμως είχατε παρατηρήσει να διαχωρίζουνε κάποιο τρόπο τους Εβραίους από τους υπόλοιπους, οι Γερμανοί? Ναι δηλαδή άκουγα ακούγαμε ότι έχουνε πάρει Εβραίους από τα άλλα μέρη της Ελλάδας Από πού τα ακούγατε αυτά? Τα ακούγαμε και με ραδιόφωνα τα οποία κρύβαμε δηλαδή είχαμε ραδιόφωνα και τα είχαμε βάλει δεν ξέρω πού είχαμε το σπίτι σας Ναι είχαμε Και ακούγατε από το ραδιόφωνο τι γίνεται? Όχι από το ραδιόφωνο δεν ξέρω μεταξύ μας τα ακούγαμε ακούγαμε πάντως δεν μπορεί αυτά μερικά πράγματα μπορεί να μείνουν κρυφά ότι υπάρχουν ας πούμε οι οι Εβραίοι οι οποίοι μένουν σε άλλα μέρη στη βόρεια Ελλάδα και από εδώ και από εκεί και φεύγουνε διότι τους πιάνουνε οι Γερμανοί και τους πάνε σε ένα μέρος δεν ξέρω τι δεν ακούσαμε αυτά τα φοβερά πράγματα που γίνανε βέβαια ότι τους κάψανε και τους κάνανε αλλά ακούγαμε πολλά πράγματα ότι οι Εβραίοι είναι πρέπει να φύγουνε πρέπει να και πάρα πολύ Εβραίοι που ήτανε στην Ελλάδα γιατί και εδώ είχαμε ένα φίλο γιατρό που ερχότανε με το δικό μου και και μας έλεγε ότι εγώ έφυγα από την αρχή και μπήκα στα βουνά και πήγα και βρήκα τους αντάρτες και έμεινα όλα τα χρόνια Στα Χανιά θυμάστε Εβραίους που φεύγανε? Στα Χανιά δεν ξέρω που φύγανε αυτοί οι πλούσιοι οι Εβραίοι που έχω γράψει δυο ονόματα δεν έχω δεν ξέρω δηλαδή δεν νομίζω ότι ήτανε στους Εβραίους που πιάσανε οι Γερμανοί και τους βάλανε στο καράβι νομίζω ότι είχανε φύγει νωρίτερα είχανε χρήματα είχανε αυτά να παρακρυφτούν Εσείς πάντως δεν τους ξέρατε προσωπικά ή τους γνωρίζατε όχι όχι τα κορίτσια στο γυμνάσιο μετά από τόσα χρόνια που είχα φύγει Εσείς είχατε ακούσει για περιπτώσεις Εβραίων που αφήνανε τις περιουσίες τους να τις φυλάξουν Χριστιανοί για να φύγουν Δεν ξέρω στα Χανιά αν έγινε ποτέ αυτό δεν το άκουσα Περιπτώσεις που κρύφτηκαν Περιπτώσεις ορισμένες πήγανε στο βουνό πήγανε στο βουνό αλλά δεν ξέρω πόσοι πήγανε και έπρεπε να κάνεις και είναι τέλος πάντως Πάντως ακούγανε και οι Εβραίοι αυτά που γίνονταν Αυτά που ακούγαμε και έβλεπα ας πούμε την κοπέλα να πιένει με τον μπαμπά να παίζει πιάνο μέσα στους Γερμανούς αυτό μας άφηνε με ανοιχτό το στόμα και να μην μπορούν να κάνουν και τέλος πάντως θέλετε να σας πω το τελευταίο τώρα Τι έγινε με τους Εβραίους στα Χανιά Να μου πείτε μόνο να ρωτήσω κάτι είχαν επιβάλλει ποτέ μέτρα οι Γερμανοί για τους Εβραίους συγκεκριμένα μέτρα να φοράνε... Α, είχαν επιβάλλει ποτέ μέτρα οι Γερμανοί να φοράνε... Ναι, ναι, ναι, τους είχανε νομίζω πες τους είχανε να φοράνε Τι φοράγανε θυμάστε Δεν θυμάμαι, δεν θυμάμαι καθόλου γιατί δεν έβλεπα έβλεπα μόνο τους δικούς μου εκεί πέρα που ήτανε δίπλα που πηγαίνανε και έκαναν και δεν θυμάμαι να σας πω Τι δεν θυμάστε αν φορούσανε κάποιο άστρο Ναι, το άστρο αυτό, δεν το θυμάμαι Θυμάστε κάποιο άλλο μέτρο είχαν επιβάλλει συγκεκριμένα για τους Εβραίους Δεν είχανε κάνει τίποτα πριν να τους μαζέψουν έτσι όπως τους μαζέψανε για να μη φύγουνε δηλαδή τι να σας πω έρχεται μια μέρα κάποιος Γερμανός δεν ξέρω τι ήτανε που ακούσαμε στη γειτονιά ότι υπάρχει μεγάλη ότι θα μαζέψουνε οι Γερμανοί τους Εβραίους έγινε μια κάποια έτσι κίνηση, έγινε κάποια αλλά δεν φύγανε αυτοί καθόλου από το σπίτι τους δηλαδή λεγότανε για τους Εβραίους λεγότανε ότι είναι έναν δύο οι Γερμανοί και ότι τους βγάζουνε από άλλα μέρη και τα λοιπά που έπρεπε να φύγουνε, να μη κρατήσουνε καθόλου να μη κρατήσουνε σπίτια με στα γανιά δεν μπορούσανε στα βουνά να τους γυρεύουνε οι Γερμανοί όσοι πήγανε στα βουνά, σωθήκανε και οι δικοί μας που ήτανε στα βουνά τους, περιπλειώντουσαν και όσοι πήγανε, δηλαδή τους τους φυλάξανε Ωραία πείτε μου λίγο τώρα για την ημέρα εκείνη που είδατε η ημέρα εκείνη ήτανε μία σαν όλες τις μέρες και πήγαμε και κοιμηθήκαμε το βράδυ και ακούμε στη μία η ώρα τα μεσάνυχτα αυτοκίνητα έξω από το δρόμο τέτοια κίνηση ο δρόμος μας δεν είχε ποτέ να πηγαίνουνε και να έρχονται αυτοκίνητα αυτοκίνητα, αυτοκίνητα κλείναμε και τα παράθυρά μας και τα πέξω ας πούμε δεν τα αφήναμε ανοιχτά λέμε τι γίνεται εδώ οπότε στο τέλος ακούγαμε τα αυτοκίνητα και στεκόντουσαν έξω από το σπίτι και ανοίγουμε τα παράθυρα και ακούμε ένα θρύνο φόβερο από τη μαμά η οποία είχε βγει όλη η οικογένεια έξω είχε έρθει ένα jeep και δεν ξέρω πόσα από πίσω διότι είχανε μαζέψει και τους εφραίους που ήτανε από το δρομάκι που σας είπα και συνέχεια ήρθανε στο υπόγειο λες και ήτανε ψέρανε και την τελευταία λεπταμέρεια και την τελευταία λεπταμέρεια που ζουνε τι κάνουνε το ένα το άλλο πόσοι είναι να μη σταποληλογώ δεν ξέρω εκείνη τη νύχτα δεν την ξεχνάω στη ζωή μου να ακούω τη μαμά να φωνάζει να αποχαιρετάει τους γειτόνους φοβερή νύχτα ήτανε φοβερή και να τους βάζουνε μέσα σε ένα αυτοκίνητο και να τους παίρνουνε και να φωνάζουνε και να κάνουνε άστε τα φοβερό φοβερό και να λέμε γιατί αυτοί οι άνθρωποι δεν φύγανε να πάνε στα βουνά τι περιμένανε εκεί πέρα εκεί κάνανε και να πηγαίνει αυτή να πιάνω σε ένα club τέλος πάντων θέλετε λίγο νεράκι θέλετε λίγο νεράκι ευχαριστώ δεν πειράζει δεν θέλω δεν θέλω που λες ένα σαφιάλις ήτανε και τι να ακούσεις μετά να ακούσεις το καράβι που τους βάλανε το καράβι εβούλιαξαν προέρχεται να τους πάνε δεν ξέρω πού προέρχεται να τους πάνε και ακούσαμε ότι το καράβι με τους Εβραίους έχει βουλιάξει βουλιάξε μόλις έφυγε λίγο παραπάνω που έφυγε από τα νερά τα κρητικά και δεν ξέρω πού βουλιάξε για αυτή την ιστορία το βουλιαγμα του καραβιού δεν μπορούμε να ξέρουμε αν οι Γερμανοί βουλιάξαν τον καράβι με όλους αυτος που είχε μέσα ή γιατί οι Άγγλοι το βουλιάξαν είδανε ένα καράβι οι Άγγλοι βουλιάζαν τα καράβια τα εχθρικά την εποχή εκείνη και έχει μείνει ένα ερωτηματικό για αυτό το πράγμα πάμε λίγο στη μέρα στο πρωί εκεί να είναι τη νύχτα μία ή ώρα τη νύχτα μόλις είσαστε μία ή ώρα τη νύχτα ήρθανε και τους πήρανε μία ή ώρα τη νύχτα και εσείς πήγατε στο παράθυρο και βγήκα στο παράθυρο τους είδατε να βγαίνουν από το σπίτι βέβαια τους είδα που βγαίναν από το σπίτι είδα τη μαμά που φώναζε είδα τα δυο κορίτσια που μπαίνανε μέσα δεν είπανε τίποτα δεν μιλήσα καθόλου δεν μπήκανε τίποτα και είναι και το άλλο ότι η μία που είχε ένα έρωτα στο οδείο με κάποιον βιολιστή και λοιπόν αυτός ο Κακομύρης την αγαπούσε πάρα πολύ και μπήκε λάθρα μέσα στο καράβι που τους είχανε βάλει για να δει που θα τους πάνε και έλεγε μήπως μπορούσαν να την βγάλει και να την πάρει και να την κάνει και έκανε έναν έλεγχο κάποιος Γερμανός εκεί μέσα και του λέει εσύ τι γυρεύεις εδώ ποιος είσαι και τι κάνεις και του δώσε μία μόλις ξεκινείς το καράβι και του έδωσε μία και τον έλεξε μέσα στη θάλασσα το βιολιστή του οδείου και κολύμπησε αυτός και σώθηκε αυτό σας το διηγήθηκε ο ίδιος ναι δεν μου το διηγήθηκε γιατί δεν είχα τόσες μεγάλες σχέσεις να τον δω αλλά όλα τα χανιά το μάθανε έτσι ακριβώς ό,τι σας λέω την ημέρα που ήρθανε να τους συλλάβουν τους γείτονέ σας πόσους είδατε πόσοι τίποτα ήρθανε μαζεμένοι το βράδυ τα μεσάνυχτα ακούγαμε αυτοκίνητα τρία τέσσερα πέντε αυτοκίνητα ξέρεις σαν γιπ ήτανε σαν τέτοια πράγματα και βέβαια φασαρία με τα όπλα τους αυτοί από την άλλη να ακούσουν να κλέγονται και να κάνονται άνθρωποι μέσα εκεί που τους είχαν πάρει και από το άλλο δρόμο που ήτανε η φτωχολογιά εκεί πέρα των εβραίων κακόμεροι δηλαδή δηλαδή εσείς είδατε κι άλλο κόσμο δηλαδή να έχουνε στα αυτοκίνητα μέσα τα αυτοκίνητα ναι ναι ναι πως ξέρατε ότι είναι εβραίοι το καταλάβαμε ότι είναι εβραίοι πως να στο πω ότι έγινε αυτό από τους γερμανούς για τους εβραίους και η οικογένεια Μινέρβο τους βγάλανε λοιπόν από το σπίτι και τους βάλανε μέσα στα γιπ ναι ναι ναι ναι δεν κρατούσαν τίποτα στα χέρια τους δεν θυμάμαι τίποτα ήτανε όπως είναι η Βεράντα μου ήταν πάρα πολύ κοντά δηλαδή το σπίτι είχε και ένα κυπάκο απέξω είχε και άλλη μια πόρτα ξερογοτή μια πολύ μικρή αυτή που ήτανε ο δρόμος με τα αυτοκίνητα που ήτανε με τις κόρνες με τα κλάματα με τα κίνα πως τους φερόντουσαν οι Γερμανοί τους τραβούσαν τους πρόχνανε θυμάστε να βλέπετε κάτι δεν θυμάμαι δεν θυμάμαι γιατί δεν αντέχαμε να βλέπουμε δεν αντέχαμε πόση ώρα κάτσατε δηλαδή στο παράθυρο μέχρι που φύγανε τα αυτοκίνητα περίπου πόση ώρα νομίζετε ήταν αυτό ο κράτης μέσα σε τρία τέταρτα γιατί είχανε πάρει και άλλο και ξέρω εγώ τι διατάγματα πράγματα ο δρόμος είχανε βγει από όλα τα σπίθια να δουνε να κάνουνε φοβερή φοβερή κατάσταση η μηνέργο η οικογένεια σας είδε που τους βλέπατε από το παράθυρο βέβαια μας είδε και μας χαιρετούσε και εσείς τι κάνατε τίποτα δεν κάναμε δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα τι να κάνεις να βγεις έξω θα σου διώχνανε οι Γερμανοί σε διώχνανε τι σας έλεγαν οι γονείς σας εκείνη τη στιγμή που το βλέπατε όλο αυτό σας οι γονείς μου έλεγαν ότι έπρεπε ο μηνέργος να μην πάει να κρυστεί δίπλα εκεί πέρα στο αυτό παρά έπρεπε να έχει πάρει την οικογένειά του να έχει φύγει να πάει αλλού τέλος πάντων δεν ξέρω θυμάστε κάτι άλλο από εκείνη την ημέρα είδατε άλλες συλλήψεις άλλων όχι δεν είδα από τη γειτονιά μου δηλαδή εκεί όλοι ήταν μαθαίναμε για διαφόρους που τους πιάναν και τους είχαν στη φυλακή τους αφήνανε κάποιες ώρες μάθαμε από ότι από το χωριό μου πιάσανε 7 και τους τοφεκίσανε κάτι τέτοια πράγματα κάθε τόσο άκουγες άκουγες το ξέρετε ότι έχουμε χωριά που δεν αφήσανε ένα άντρα και είναι γραμμένα σε τείχους που πας και διαβάζεις ονόματα πενήντα και έχουμε χωριά που είναι κοντά μας και είναι όλοι οι άντρες σκοτωμένοι την επόμενη μέρα από αυτό το περιστατικό της υλικσής τους θυμάστε να το συζητάνε στη γειτονιά κόσμος θυμάστε τι λέγανε τι θυμάστε να λένε γενικά θυμάμαι ότι τι θα γίνονται αυτοί οι Εβραίοι που θα τους πάνε, τι θα τους κάνουνε και αυτά που ακούγαμε εντωμεταξύ ότι τους καίγουνε, τους κάνουνε τους δείχνουνε τι άλλο ήθελες ξέρετε πού τους πήγαν πριν να πηγούν από το πλοίο δεν ξέραμε πριν, όχι τους βγάλανε στη σούδα που ήταν το καράβι και τους βγάλανε μέσα και ήστρα από μια ώρα δεν ξέρω πόση ώρα πολύ κοντά γιατί αυτός κολύμπησε και γύρισε πίσω δεν ξέρετε αν τους κρατήσανε κάπου πριν όχι όχι πού να τους κρατήσουν όχι όχι κατευθείαν θα τους πήγανε κάπου δεν τους κρατήσανε καθόλου όπως είδανε πνιγήκανε οι άνθρωποι, όπως είδανε γιατί κάποιοι μας έχουν πει ότι για κάποιες μέρες τους Εβραίους τους κρατήσανε ένα στάδιο σταχανιά πριν τους πήγουνε όχι εγώ βλέπω ότι αυτούς οι γειτονές μου τουλάχιστο και όπως ήτανε οι σας λέω είδα αυτή την αρπαγή όπως την είδα και που μπήκανε κατευθείαν στο πλοίο το άκουσα διότι άκουσα για τον άνθρωπο που πνιγήκε παρολίου αναπνιγή που ήτανε μια μέρα μετά δυο χωρίσαμε αυτό. Όταν ήρθανε να τους συλλάγουνε οι Γερμανοί θυμάστε αν υπήρχανε και Έλληνες μαζί τους συνεργάτες τους. Εμείς είχαμε τον Γερμανό στο σπίτι όταν ήρθανε όποιος δεν βγήκε δεν έφυγε από το δωματίο του καθόλου. Και την άλλη μέρα σας είπε τίποτα. Όχι. Ούτε εσείς. Ούτε εγώ. Ούτε εμείς. Όταν τους βγάζανε από το σπίτι και τους βάζανε στα αυτοκίνητα ακούσατε να υπήρχανε και Έλληνες μαζί με τους Γερμανούς συνεργάτες των Γερμανών. Όχι όχι όχι. Μόνο Γερμανοί ήτανε. Ξέρετε αν βοήθησαν τους Γερμανούς κάποιοι Έλληνες εκεί στα Χανιά για να εκτελέσουν όλη αυτή την υπόθεση. Είχατε ακούσει για συνεργάτες των Γερμανών. Δηλαδή συνεργάτες των Γερμανών. Δεν ήθελα να σας πω. Δεν άκουσα εγώ. Αν είχαμε συνεργάτες των Γερμανών πάντα υπήρχανε σε όλα τα μέρη. Μην νομίζετε ότι δεν υπήρχανε. Παντού υπήρχανε δυστυχώς. Οπότε την άλλη μέρα τι έγινε με το σπίτι τους. Το αφήσανε ανοιχτό. Τίποτα. Τίποτα. Ένα υπόγειο ήτανε. Θυμάστε να βλέπετε κόσμο να μπαίνει μέσα. Δεν θυμάμαι. Αυτός που μένανε από πάνω ήταν δικό τους το υπόγειο. Και το είχαν εκεί. Ξανά έγινε υπόγειο. Ούτε κάποιος δεν μπήκε μέσα. Κενούριος ούτε κανένας. Τα πράγματα τους τι έγιναν. Τίποτα. Δεν θυμάμαι. Δεν ξέρω. Δεν κάναμε και κουβέντα. Δεν θυμάμαι τα πράγματα τους τι γίνανε. Γιατί είχανε και όλα τα πράγματα από το μαγαζί έτσι δεν είναι. Ήχανε και πράγματα βέβαια. Τώρα αυτό το ερώτημα δεν το είχα σκεφτεί ποτέ. Ούτε ήξερα. Καθόλου δεν ξέραμε. Δεν θυμάστε δηλαδή να βλέπετε να λεηλατούνε σπίτια μετά... Όχι. Όχι. Όχι. Δεν άκουσα. Δεν άκουσα. Θυμάστε περιπτώσεις ανθρώπων που πλούτησαν από τις περιουσίες των Εβραίων που αφήσανε πίσω. Είχατε ακούσει ποτέ κάτι. Μπορεί να έγιναν και τέτοια αλλά εγώ δεν άκουσα. Ήτανε και ηλικία μου τέτοια. Ήτανε και... Δεν ξέρω. Δηλαδή, να ακούψω πολύ τέτοιου τύπου δεν το άκουσα. Έστω και να γινότανε. Ήχανε αποφυληθεί ορισμένοι από τα διάφορα αυτά. Δεν έχω ακούσει. Μπορεί να υπήρχανε. Αλλά δεν άκουσα. Το μαχαζί τους δεν ξέρετε τι απέγιναν. Ούτε αυτό δεν ξέρω. Αυτό το είχε κλείσει αυτός από πολύ καιρό. Άλλα μαχαζιά εβραϊκά τι γίνανε, ξέρετε. Οι άλλοι ήτανε... Δεν ξέρω τι κάνανε. Ήτανε πλούσια άνθρωπα. Έτσι μου λέγε και η φίλη μου που είχε ακριβώς απέναντι της μία φιλενάδας της. Έχουνε, είναι πλούσια άνθρωποι μου λέει. Και είχανε ένα πολύ ωραίο σπίτι. Μετά τον πόλεμο θυμάστε να επιστρέφουνε άποιοι που είχανε ξεφύγει, που είχανε πάρει το μπανάρι. Δεν ξέρω τι απέγιναν αυτοί οι εβραίοι όμως πότε γυρίσανε, αν γυρίσανε. Δεν τους είδατε εσείς. Όχι. Δεν είχα και σχέσεις ας πούμε να πω. Και εγώ μετά τον πόλεμο έμεινα μέχρι το πενήντα και μετά έφυγα. Οπότε δεν θυμάστε ούτε από αυτούς που γυρίσανε από βουνά ή κάποιους που μπορεί να γύρισε και από... Μάθαινα όμως. Μάθαινα διάφορα. Τι απέγινε στη δασκάλα σας, στην κυρία Βεντούρα, ξέρετε? Τι απέγινε η Βεντούρα, δεν ξέρω. Ο γιος της θα πρέπει να ξέει, αφού επέζει ο γιος της, θα πει ότι επέζει σε κυμάνα του. Φαντάζομαι δηλαδή. Και ο πατέρας του. Ο πατέρας, εσείς δεν ξέρατε. Τον πατέρα δεν τον θυμάμαι, αλλά το μικρό τον θυμάμαι. Που πήγαινα εκεί για να διαβάσω πια. Οκ, αυτά που ήθελε η μαμά στο τέλος. Μου έκανε μάθημα και αυτοί στο Ωδίον. Ήταν ένας και ύστερα της έδωσε λίγα. Ναι, μου έκανε μάθημα και μου έλεγε να έρθεις στο σπίτι να διαβάσεις και να κάνεις. Μου είχε συμπαθήσει. Στην Ευραϊκή και στην Ικία πήγατε μετά που φύγανε, που μαζέψαν τους Εβραίους. Έγινε τέτοια αλλαγή προς το λιμάνι. Όταν φύγανε οι Γερμανοί και ξέρω ότι αρχίσαν τα Χανιά να κενίζανται. Εγώ έλειπα. Είχα φύγει. Το 50 είχα φύγει. Αλλά αυτή η συνοικία είναι από τις πιο ευχάριστες τώρα των Χανίων. Δηλαδή έχει πολύ ωραία, για να πας να φας, ρεστωρά έχει. Ξέρω ότι διάφορα εκεί. Η παλιά πόλη που λέμε, η οποία είναι γύρω από το λιμάνι, είναι η πιο ενδιαφέρουσα, το κομμάτι αυτό των Χανιών είναι το πιο ενδιαφέρον από όλους. Από όλα. Είναι πολύ ωραίο. Τις μέρες όμως, αμέσως μετά της τον εκτοπισμό των Εβραίων από τα Χανιά, εκείνες τις μέρες θυμάστε να περνάτε και να βλέπετε άδεια. Έγινε. Διαρκείς η κουβέντα. Και λέγανε αν γινόταν αυτό ή αν δεν γινόταν αυτό, ποιος ήταν, ποιος είπε, ποιος έκανε. Σχόλια μπόλικα. Πολλά σχόλια. Πολλά σχόλια. Είναι κάτι άλλο που θυμάστε, που δεν σας ρώτησα, που θα θέλατε να συμπληρώσετε. Οτιδήποτε. Για όλο αυτή την περίοδο που συζητήσαμε, είναι κάτι άλλο? Αυτό που θυμάμαι, είναι ότι οι Άγγλοι, που ήταν στα βουνά, ήρθανε κάτω στην πόλη και βοηθήσαν εκεί. Κάνανε το σχολείο, στέλνανε αυτά τα χρήματα. Είχανε δώσει διάφορα βραβεία σε ορισμένους χανιώτες, που είχανε πολεμήσει, που είχανε κάνει. Είχανε, δηλαδή, ήταν, θυμάμαι, τους είχανε πια, αλλά ήταν και άνθρωποι, έκαναν και αυτή την απαγωγή του Κράιπε. Αυτό έγινε βέβαια, όταν ήταν ακόμα Γερμανή, γεμάτη Κρήτη. Αλλά, τέλος πάντων, αυτή η απαγωγή, ενθάρρυνε τους Κρητικούς και όλους αυτούς, πήγαν και λάβανα μέρος την απαγωγή, η οποία δεν ξέρω αν ήταν και τίποτα σπουδαίο, το ότι πήγανε και... Σκεφτείτε ότι απήγαγον αυτόν τον στρατηγό, από το Ηράκλειο, που ήταν σε μια βίλα που υπήρχε για τις αρχαιότητες της γνωσσού, είχανε χτίσει στον Άγγλο αρχαιολόγο, που είχε κάνει τις ανακαλύψεις, αυτές τις ανασκαφές, είχανε χτίσει μια βίλα, νομίζω πως είχανε σκοτώσει τον αρχαιολόγο, έναν αρχαιολόγο είχανε σκοτώσει, αν είναι στην Κρήτη πουθενάλλου, αλλά ξέρω ότι σκότωσαν οι Γερμανοί έναν αρχαιολόγο. Αυτή τη βίλα την πήρε ο επικεφαλής Γερμανός, που ήτανε για όλη την Κρήτη. Και ο Πάτρικ Λιφέρβορ, ο οποίος ήταν στα βουνά μαζί με τους άλλους, είπανε ότι κάνουμε αυτό το πράγμα για να δώσουμε ένα αναθάρισμα στους κρητικούς και τα λοιπά, οι οποίοι ήταν ένα γκρουπ, τρεις Άγγλοι και άλλοι δυο Έλληνες, οι οποίοι σκιάξανε, κάνανε αυτή την ιστορία, δηλαδή, διθήκανε Γερμανοί, πήρανε νύχτα jeep, περάσανε όλα τα γερμανικά πόρτες που λέμε, απαγορευμένες, σαν Γερμανοί και πήρανε τον στρατηγό, τον οποίον, ο οποίος κτύψε και το πόδι του, υπέφερε φοβερά, γιατί στο τέλος τον ανεβάσανε πάνω στο βουνό, στον Ψιλωρήτη, και μετά από τον Ψιλωρήτη τον κατεβάσανε, τον βάλανε σε καράβι και τον πήγανε στην Αγιπτό. Ήταν λίγο για να καθυλώσουν τους Γερμανους ορίστε ο στρατηγός σας, μπορούμε να κλέψουμε και τον στρατηγό ή να κάνουμε, τέλος πάντων ήταν ένα, οι άλλοι είπανε ότι τι κερδίσανε, άλλοι έτσι, άλλοι αλλιώς, ήταν όμως η κλίκα αυτή, ήταν η πιο σπουδαία οι Άγγλοι, οι οποίοι βοηθήσανε φοβερά στην Ελλάδα. Έγραψε αυτός τρία βιβλία, ο Πάτρικ Λιφέρμορ, ο οποίος τον συνήμπισα δυο φορές μετά από αυτό, και όταν έγινε η σχολή η Αγγλική ήτανε ο Στίβεν Βέρνε, ο οποίος σου είπα ότι ήτανε από οικογένεια 14ου Ιώνα, και αυτός ήθελε να κάνει σχολή στο Αρχανιά και όταν έγινε η σχολή θυμάμαι που ήρθε όλο τον κρουπ για να δει το σχολείο και εκεί τους γνώρισα από όλους αυτούς και τους ξανασυνάντησα στην Αθήνα ύστερα από χρόνια. Ο Πάτρικ Λιφέρμορ που λέτε ήτανε με τους αντάρτες στα βουνά. Βέβαια. Οι Γερμανοί τους κυνηγούσανε πολύ τους αντάρτες. Όχι, γιατί ήτανε επικίνδυνο να κυνηγήσεις τους αντάρτες στα βουνά. Στα Χανιά υπήρχε αντίσταση ακόμα. Όταν ήτανε στα Χανιά παντού υπήρχανε στα βουνά αντάρτες και στην Κρήτη και παντού. Και ο Πάτρικ Λιφέρμορ είχε φέρει τη γυναίκα του μετά και έζησε εδώ και εδώ πέθανε. Διότι είχε ήτανε στη και έγραψε 2-3 βιβλία που μου έλεγε ο άντρας μου πολλές φορές έχω ένα εδώ από αυτά. Λέγει αυτός ο άνθρωπος ξέρει τον Έλληνα καλύτερα από ο Έλληνας ξέρει τον εαυτό του. Έχει γράψει ένα βιβλίο που ο χαρακτηρισμί των Ελλήνων με τα και με τα κουσούρια και με τα ελαττώματα και με τα προτερήματα και με όλα αυτά είναι πολύ σπουδαίο. Ήταν ένας πολύ, ήταν ένας άνθρωπος που πριν από χρόνια πολλά είχα βρει ένα βιβλίο αγγλικό που έγραφε τη βιογραφία του και ξεκίνησε με ένα ποδήλατο από την Αγγλία με ποδήλατο. Ήταν έξι χρονών και έφτασε στην Κωνσταντινούπολη. Να σας ρωτήσω κάτω ένα λεπτό. Μου είπατε ότι οι Γερμανοί δεν κυνηγούσαν τους αντάρτες. Όχι, όχι, όχι. Δεν ανεβαίναν στα βουνά. Στα βουνά δεν ανεβαίναν. Εσείς είχατε ακούσει ποτέ κάποια εκτέλεση αδυνασιακών. Πάρα πάρα. Εκτέλεση. Αφού ακούγαμε ότι εκτελεστήκαν τριάντα, ότι εκτελεστήκαν εκείνο στο χωριό, ότι έγινε αυτό, ότι έγινε τα άλλο. Ας τι έβαισε. Όλα που κάνανε τα ακούγαμε. Είδατε ποτέ μπροστά σας, με τα μάτια σας, κάποια εκτέλεση. Όχι, όχι, δεν είδα. Στα χωριά ήταν αυτά. Κυρία Λιλήφ, ευχαριστώ πάρα πολύ για την κουβέντα μας. Θα συμβουλευτώ λίγο τους συνεργάτες μου, μήπως έχουν κάποια ακόμα ερώτηση να κάνουν. Αλλιώς, είμαστε τάξη. Αυτά που λες τώρα, τώρα αυτά, ας μη γράφετε, που θα λέω. Ωραία να σας δω. Καθίστε, καθίστε. Ο Θεός ξέρει τι φάντζα έχω. Εσείς θα αρέσαστε. Υπέροχοι. Καλά στην κάμερα, όλα είναι πολύ όμορφα. Λοιπόν, τρία, δύο, ένα, ξεκινάμε. Κυρία Λιλήφ, έχω συμβουλεύτηκα λίγο με τους συνεργάτες μου και έχω άλλες δύο ερωτήσεις να σας κάνω. Η μία είναι, μας είχατε αναφέρει για μία οικογένεια Κοεν που έμενε κάπου κοντά στη γειτονιά σας. Το θυμάστε αυτό? Θυμάστε μία οικογένεια Κοεν? Το όνομα το θυμάμαι, αλλά την οικογένεια δεν τη θυμάμαι. Η Κοεν βέβαια, πολύ γνωστή οικογένεια. Δεν σας έρχεται δηλαδή στον νου κάποια πρόσωπα. Ναι, δεν μου έρχονται τα πρόσωπα. Το όνομα, το θυμάμαι. Και είπατε, ότι όταν μου αναφέρατε τον αυστριακό γιατρό, που έμενε στο σπίτι σας, μου είπατε ότι ήσασταν πολύ τυχεροί με αυτόν τον άνθρωπο. Αυτό το λέτε γιατί, υπήρχαν άλλες περιπτώσεις που είχαν επιτάξει σπίτια και ήταν πολύ πιο δύσκολα. Όχι, πολύ πιο δύσκολα. Συνήθως αυτοί που μπαίνανε στα σπίτια, ήταν ευγενικοί άνθρωποι. Αλλά μπορούσαν να ήτανε και λίγο αντιπαθητικοί και να ήταν έτσι κι αλλιώς. Αυτός ο κύριος, ήτανε πάρα πολύ καλός. Δηλαδή, ήταν ένας ευγενής άνθρωπος, ο οποίος, στο τέλος, που επρόκειτο να φύγουνε, άδιασε το ιατρίο του και μου έφερε μέσα σε κουτιά τα πάντα που είχε. Όλα τα φράκια. Και μου λέει, Λιλή, αυτά θα τα δώσεις όπου, όποιος το θέλει και τα έχει ανάγκη. Και θυμάμαι, θυμάμαι το τι έπαθα που είχε έρθανε στο σπίτι, το μάθανε αμέθως, αμέσως ότι ο γιατρός θα φύγει, έδωσε τα δικά του τα φάρμακα στην οικογένεια. Λοιπόν, ήρθαν από εκεί πέρα, πριν να ανοίξω τα κουτιά, είχε γίνει ουρά στο σπίτι μου. Και έλεγε, μαμά μου, τι έκανε σας η παιδί μου, τι είναι αυτά, τι θα κάνουμε με όλο αυτό τον κόσμο. Λέω, θα τα μοιράσουμε. Και μοιράσαμε όλα τα ιατρικά, τα φαρμακευτικά που είχε ο γιατρός, μου τα είχε φέρει στο σπίτι. Και τα είχα, μάλιστα, τα είχα αφήσει στο διάδρομο, εκεί μόλις κλείνει η πόρτα για να τα πιάνουν, να τα κατεβάζουν, να τα δίνω. Αλλά λέτε ότι υπήρχανε κάποιοι άλλοι που είχαν Γερμανούς στα σπίτια τους, που δεν ήταν... Δεν άκουσα κανένα που να έχει παράπονο, εδώ που τα λέμε. Άκουσα βέβαια που σκοτώνανε, που κάνανε, που δείχνανε, αλλά θυμάμαι, θυμάμαι μια, μάλιστα, κάναμε και γελούσαμε εκεί. Αυτό δεν θέλω να το πω. Και έλεγε αυτή, κάνω σήμερα, όχι, δεν ξέρω, στο μαμά μου, στη μαμά μου το έλεγε, μαγειρεύω ένα κοτόπουλο, μια μερίδα του Τάδε, μια μερίδα εκείνου και μία του Γερμανού. Και λέγαμε, ποιο κοτόπουλο είναι αυτό που θα φάει τόσος κόσμος. Ένα κοτόπουλο. Θέλω να πω, είχανε μερικοί που είχανε πολύ καλές σχέσεις. Ήταν άνθρωποι που ήταν πολύ ευγενικοί. Πάρα πολύ. Εμάς έρχονταν κάτι πακέτα που τους στέλνανε από το σπίτι τους, τα άνοιγε και φώναζε, είτε είναι αδερφή μου, είτε εμένα, αλλά πάμε να μας δώσει κέικ, πράγματα, ακείνο, τ' άλλο. Εντάξει. Και στο τέλος του λέω, έφυγε από το σπίτι, ήταν πάρα πολύ. Δηλαδή, πώς να στο πω, συγκινημένος ο άνθρωπος, έλεγε ο Θεός, ξέρει τι μοίρα θα έχουμε τώρα. Τους πήραν όλους αυτούς, υγειατροί έμειναν όλοι, μόνο οι υγειατροί. Και πήγανε και τους πήρανε με υποβρύχιο, από τα Σφαγιά κατεβήκανε κάτω, τους πήρανε οι Άγγλοι, και τους είχανε αρκετό καιρό, αιχμαλότους στην Αιγυπτό, και ύστερα έφυγε ένας ένας, και πήγαινε στο σπίτι του. Αυτό ήταν. Εντάξει. Ευχαριστώ πάρα πολύ και πάλι. |