| Interviewee Faltsis Sotirios Date interview: 2015 May 07 Geography creation: Greece. Language Greek Extent 1 digital file : MPEG-4. Credit Line United States Holocaust Memorial Museum Collection, courtesy of the Jeff and Toby Herr Foundation: Ας ξεκινήσουμε την συζητή μας και μπορούμε να ξεκινήσουμε την συζητή μας. Καλημέρα σας. Καλημέρα σας. Σας ευχαριστώ πολύ για τη συζητή μας. Είναι για μένα ευχαρίστηση αυτό το πράγμα. Είναι ένα πλαίσιο για εμένα ότι είμαστε εδώ. Είναι ένα πλαίσιο. Ονομάζομαι Νατάν Μπέιρακ. Νατάν Μπέιρακ, μπορείτε να σας παρακολουθείτε. Παρακαλώ. Θα μιλήσουμε μόνο... Όχι. Μπορεί να κάνει αυτό. Σωτήρις. Φαλτσίς. Ποια χρονιά γεννηθήκατε, κύριε Φαλτσί? 1922. Ήμουν γεννηθήκατε. Πού γεννηθήκατε? Κωνστανζα Ρουμανίας. Ήμουν γεννηθήκατε στην Κωνστανζα Ρουμανία. Στη Ρουμανία. Ρουμανία. Από ελληνικές γονείς. Από ελληνικές γονείς. Να μιλάτε εσείς ελληνικά και εγώ αγγλικά. Εντάξει, πρέπει να συνεχίσουμε. Οι γονείς μου ήταν ελληνικοί. Και πότε ήρθατε στην Ελλάδα? 1928. Στην 1928. Οταν ήσασταν έξι χρονών δηλαδή. Ναι. Και έκτοτε παραμείνατε στη Θεσσαλονίκη. Και έκτοτε παραμείνατε στη Θεσσαλονίκη. Συνέχεια. Ναι, από τότε ήσασταν στη Θεσσαλονίκη. Όπως σας εξήγησε και πριν ξεκινήσουμε αυτό που προσπαθούμε να καταγράψουμε σε αυτή την έρευνα. Είναι τι συνέβη στους Εβραίους στη Θεσσαλονίκη στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Πριν όμως φτάσουμε σε αυτό θα μας πείτε λίγο για τη δική σας οικογένεια. Τι θέλετε να μάθετε. Πόσι ήσασταν στην οικογένεια. Ο πατέρας μου, η μητέρα μου, ο αδελφός του πατέρα μου και εγώ. Τι δουλειά έκανε ο πατέρας σας. Έμπορος. Ο σέμπορος είχε και σχέσεις επαγγελματικές με Εβραίους στη Θεσσαλονίκη. Αυτό ξέρω πως ναι. Φυμάστε κάποιον από τους συνεργάτες, από τους ανθρώπους που δούλευε μαζί του. Όχι, γιατί ήταν δουλειά που δεν την παρακολουθούσα εγώ. Αλλά ήξερα ότι συνεργάζονταν και με Εβραίους, Ισραηλίτες. Αυτό δεν είναι κάτι που έκανε, οπότε δεν γνωρίζω ονομάδια ή κάτι άλλο, αλλά είναι κάτι που ήξερα ότι εργαζόταν και με τους Εβραίους. Πού μένατε στη Θεσσαλονίκη όταν ήρθατε. Αγνός του στρατιώτου οκτώ, στην πλατεία δικαστηρίων. Αγνός του στρατιώτου οκτώ. Στη γειτονιά είχατε Εβραίους που ζούσανε κοντά σας. Στην περιοχή μας όχι, ο πιο κοντινός ήταν ο Μωρίς. Όμως η παρουσία τους ήταν αισθητή. Ήταν πολλοί, κοινούνταν ελεύθερα στον τόπο, συνεργάζονταν με τους Έλληνες. Τους έβλεπε κανείς και στο δρόμο και κουβεντιάζαμε και όλα αυτά τα πράγματα. Ο Μωρίς ποιος είναι, θα μας πείτε για τον Μωρίς. Ο Μωρίς Αλτιέλ. Ο πατέρας του ήταν έμπορος ηφασμάτου, ο Ισαάκ. Η Σάρα ήταν η μητέρα του, η οποία ήξερε και γαλλικά. Ο Μωρίς ήταν το μοναχοπέδι του, το μοναχοπέδι του, όπως ήμουν εγώ στη δική μου οικογένεια. Ο Μωρίς ήταν το μοναχοπέδι του, όπως ήμουν εγώ στη δική μου οικογένεια. Ο Μωρίς ήταν το μοναχοπέδι του, όπως ήμουν εγώ στη δική μου οικογένεια. Ο Μωρίς ήταν το μοναχοπέδι του, όπως ήμουν εγώ στη δική μου οικογένεια. Επίσης, ο Μακαρίτης ο Ισαάκ είχε δουλειές με τον παππού της γυναίκας μου, που ζούσε στην Εδέσα. Κατέβαινε και αγόραζε ηφάσματα από αυτόν, και το αναφέρω γιατί αυτό είναι σημαντικό, θα φανεί αργότερα. Πρέπει να γνωρίζω ότι ο παππούς του Μωρίου ήταν ένας αγόρας και είχε δουλειές. Επίσης, ο Μακαρίτης ο Ισαάκ είχε δουλειές με τον παππού της γυναίκας μου, που ζούσε στην Εδέσα. Κατέβαινε και αγόραζε ηφάσματα από αυτόν, και το αναφέρω γιατί αυτό είναι σημαντικό, θα φανεί αργότερα. Πρέπει να γνωρίζω ότι ο παππού του Μωρίου ήταν ένας αγόρας και είχε δουλειές με τον παππού της γυναίκας μου, που ζούσε στην Εδέσα. Επίσης, ο Μακαρίτης ο Ισαάκ είχε δουλειές με τον παππού της γυναίκας μου, που ζούσε στην Εδέσα. Επίσης, ο Μακαρίτης ο Ισαάκ είχε δουλειές με τον παππού της γυναίκας μου, που ζούσε στην Εδέσα. Όταν ήρθαν εδώ οι Ρόζενμπερκ, τέλη του 1941, μεταξύ άλλων είχαν πάρει και ηφάσματα από το μαγαζί του Ισαάκ. Όταν ήρθαν εδώ οι Ρόζενμπερκ, τέλη του 1941, μεταξύ άλλων είχαν πάρει και ηφάσματα από το μαγαζί του Ισαάκ. Όταν αυτοί φύγανε, είχε κατέβει ο παππούς της γυναίκας μου στον Ισαάκ για να αγοράσει ηφάσματα και του ζήτησε τότε ο Ισαάκ αν μπορεί να του δώσει μπάλες από ηφάσματα για να τις κρύψει στο σπίτι του στην Εδέσα. Όταν αυτοί φύγανε, είχε κατέβει ο παππούς της γυναίκας μου στον Ισαάκ για να αγοράσει μπάλες από ηφάσματα και του ζήτησε τότε ο Ισαάκ αν μπορεί να του δώσει μπάλες από τη σπίτι του στην Εδέσα. Κάτι το οποίο και έγινε. Πήρε ο Χριστόδουλος, είναι το όνομα του παππού, ένα μεγάλο φορτίο από μπάλες ηφασμάτων και τις έκρυψε στο σπίτι του κάτω από τη σκάλα, έκανε μια αποφύχη. Ο Χριστόδουλος ήταν ο όνομα του παππού μου, πραγματικά έκανε μπάλες από την Εδέσα και τις έκρυψε στο σπίτι του στην Εδέσα, κάτω από τη σκάλα, όπου δημιουργήθηκε ένα νέο σπίτι. Ξέρω από τον Μορίς ότι αυτά επεστράφησαν όλα. Ο παππούς τα είχε φυλάξει και τα επέστρεψε στον Μορίς όταν δεν ζούσε πια ο πατέρας του και η μητέρα του. Το ξέρω αυτό από τον Μορίς. Όμως υπάρχει και ένας αυτός από της Μάρτης και αυτός είναι η γυναίκα μου. Ήταν τότε οκτώ χρονών περίπου και μαζί με τον αδελφό της όλο γυρνούσαν να δουν τι έχει η αποθήκη που δεν μπορούσαν να δουν, παιδιά ήταν. Και ο παππούς της έλεγε, φεύγατε από εκεί, αυτά είναι του Εβραίου. Για να τα επιστρέφω, τα φυλάγω, για να τα δώσω όταν επιστρέψει. Αναφέρετε τον Ρόζενμπεργ και λέτε ότι ήρθε να πάρει και πήρε τα υφάσματα από το μαγαζί του Ισακ. Ποιο τι είναι θέλετε να μας πείτε. Ο Ρόζενμπεργ, ομάδα Ρόζενμπεργ, ο Ρόζενμπεργ ήταν ένας Γερμανός ειδικός στην ιστορία των Ισραηλητών. Η ομάδα Ρόζενμπεργ ξεκινούσε, ήταν η πρώτη ομάδα, η οποία άρχιζε να, ασχολείται με τους Ισραηλίτες μιας περιοχής, στην αρχή του λοκαυτώματος. Συνήθως, κατέσταρφαν οι βιβλιοθήκες ή έπαιρναν εβραϊκές. Συναγωγές. Και έπαιρναν ό,τι μπορούσαν να πάρουν σε πρώτη δόση. Ο πατέρας μου, ο οποίος είχε πληροφορίες για το ποιοι ήταν και ότι επρόκειτο να έρθουν, ενημέρωσε τον Ισαάκ και του συνέστησε να σηκωθεί, να φύγει. Ο πατέρας μου, ο οποίος είχε πληροφορίες για το ποιοι ήταν και ότι επρόκειτο να έρθουν, ενημέρωσε τον Ισαάκ και του συνέστησε να σηκωθεί, να φύγει. Η στάση του Ισαάκ ήταν, πώς να το χαρακτηρίσει κανείς αυτό, εκτός πραγματικότητας. Νόμιζε ότι τέλος πάντων, αν δώσει ένα ποσό χρημάτων και τα λοιπά, θα μπορούσε να εξαγοράσει την ησυχία του εκείνου, της οικογένειάς του και του παιδιού του. Ο πατέρας μου, και το θυμάμαι αυτό που το είχε πει, του είχε πει Ισαάκ, και τα λεφτά σου θα πάρουν και την ψυχή σου θα πάρουν, σήκω φύγε. Όταν αργότερα έγινε αυτό αντιληπτό, τότε φρόντισε ο Ισαάκ, ο Μωρίς, να πάρει όσο περισσότερα υφάσματα μπορούσε από εδώ και να τα πάει στην Αθήνα κάτω. Τώρα θα πρέπει να γυρίσουμε λίγο πίσω. Με τον Μωρίς συναντηθήκαμε για πρώτη φορά ως συμμαθητές στην πρώτη τάξη του γυμνασίου της εποχής εκείνης. Δεν ξεχωρίζει καθόλου από εμάς, μόνο εμείς που ήμασταν Θεσσαλονίκοι, ξέραμε ότι είναι Εβραίος και είχε το δικαίωμα όταν διδάσκονταν τα θρησκευτικά σε εμάς να φεύγει από την τάξη, να μην είναι παρόν, αλλά έμενε. Δύο βασικές διαφορές του Μωρίς ήταν η μία ότι ήξερε γελικά και η άλλη ότι έπαιζε βιολί. Ήμουν ο μόνος στην τάξη, γι' αυτό και τον αγαπούσανε οι αντίστοιχοι καθηγητές. Με τον Μωρίς συνδεθήκαμε πάρα πολύ όπως δείχνει και η φωτογραφία. Ήταν γνωστοί μαζί με έναν άλλον, οι τρεις μας, ως οι τρεις οματοφύλακες. Ο Γιάννης Τριανταφυλίδης, δεν υπάρχει. Ήταν πρόεδρος της Αρχιτεκτήριας στο Πανεπιστήμιο. Οι ζωές μας ήταν πάρα πολύ δεμένες, θα το δείτε αυτό το πράγμα. Με τον Μωρίς μαζί γράψαμε για πρώτη φορά τον ύμνο του σχολείου, εγώ έγραψα το ποίημα και εκείνος τη μουσική. Όπως συνηθίζεται στην Αμερική που τα σχολεία έχουν τον ύμνο τους και τα λοιπά. Το γράψαμε μαζί. Να σημειώσω σε αυτό το σημείο ότι ενώ τα παιδιά, εμείς, ήμασταν πάρα πολύ κοντά ο ένας με τον άλλο και πηγαίναμε ο ένας στην οικογένεια των άλλων, δηλαδή οι οικογένειες γνωρίζονταν αλλά ο δεσμός ο οποίος υπήρξε μεταξύ των παιδιών δεν ήταν βέβαια αντίστοιχος με τις οικογένειες. Όπως σας είπα προηγουμένως, η οικογένεια των δύο οικογένειων δεν ήταν καλή. Αλλά όπως σας είπα προηγουμένως η οικογένεια από τις δύο πλευρές έκανε το παν για να τους βοηθήσει. Όταν τελειώσαμε το γυμνάσιο, δώσαμε εξετάσεις και ο Μωρίς πέτυχε στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή, έτσι βρεθήκαμε μαζί στην Αθήνα. Την εποχή εκείνη βρεθήκαμε το 1940 στην Αθήνα. Άρα πριν την γερμανική κατοχή. Πριν. Όχι, απλά το επιβεβαιώνω, γιατί το ρωτάει. Πριν. Οι Εβραίοι στην Αθήνα τότε ήταν ελάχιστοι. Δεν ήταν μειονότης, ήταν λίγοι άνθρωποι χαμένοι στα δύο εκατομμύρια της Αθήνας μέσα. Οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να τους ξεχωρίσουν ως Εβραίους, ούτε από την ομιλία τους, ούτε από το όνομά τους. Νόμιζαν ότι είναι Γάλλοι, με ξενικό όνομα, γιατί υπήρχε παραδείγματος χάρη και ένα βιβλιοπωλείο Κάουφμαν από τους Βαβαρούς παλιά. Οι Λιπονόμοι ήταν ρωτίνες κάποιων στέτιους. Οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να τους ξεχωρίσουν ως Εβραίους, ούτε από την ομιλία τους, ούτε από το όνομά τους, ούτε από το όνομά τους. Οι Αθηναίοι δεν μπορούσαν να τους ξεχωρίσουν ως Εβραίους, ούτε από την ομιλία τους, ούτε από το όνομά τους, ούτε από το όνομά τους. Έτσι όταν οι Γερμανοί μπήκανε τέλη Απριλίου του 1941 στην Αθήνα, ο Μωρίς δεν έλαβε κανένα ειδικό μέτρο ούτε και χρειάζονταν για να προφυλαχθεί. Έτσι όταν οι Γερμανοί μπήκανε τέλη Απριλίου του 1941 στην Αθήνα, ο Μωρίς δεν έλαβε κανένα ειδικό μέτρο ούτε και χρειάζονταν για να προφυλαχθεί. Έτσι όταν οι Γερμανοί μπήκανε τέλη Απριλίου του 1941 στην Αθήνα, ο Μωρίς δεν έλαβε κανένα ειδικό μέτρο ούτε και χρειάζονταν για να προφυλαχθεί. Έτσι όταν οι Γερμανοί μπήκανε τέλη Απριλίου του 1942 στην Αθήνα, ο Μωρίς δεν έλαβε κανένα ειδικό μέτρο ούτε και χρειάζονταν για να προφυλαχθεί. Το 1942 με 1943, όταν ήμασταν τριτοειτοίς φοιτητές, επειδή ήμασταν άτακτοι, οι Γερμανοί έκλεισαν τα πανεπιστήμια στην Αθήνα. Το 1942 με 1943, όταν ήμασταν τριτοειτοίς φοιτητές, επειδή ήμασταν άτακτοι, οι Γερμανοί έκλεισαν τα πανεπιστήμια στην Αθήνα. Και αρχίζει τώρα το καινούργιο κομμάτι, 1942 με 1943. Είναι η εποχή που στην αρχή ανεβοκατεβαίναμε και οι δυο από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη. Μέχρι το 1942 και το 1943, ειδικά στις αρχές του 1942, εμείς, εγώ και ο Μωρίς, πήγαμε πάνω και πάνω από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη. Τότε αυτό αλλάξε. Όταν τα πράγματα δυσκόλεψαν, ο Μωρίς σταμάτησε να πηγαίνει επάνω. Εγώ όμως πήγαινα και επισκεφτόμουν τις γονείς του, συνέχεια. Εγώ θα έρθω στη Θεσσαλονίκη και θα πηγαίνω και θα βλέπω τους παππούς του και θα το κάνω πολύ συχνά. The proof of this, η απόδειξης αυτού νου, είναι αυτές οι φωτοτυπίες επιστολών που έστελε η Μακαρίτισα, η Σάρα, στον Μωρίς στα Γαλλικά. Το 1942 και το 1943, όταν ο Μωρίς ήταν στην Αθήνα κάτω και όπου το όνομά μου αναφέρατε πάρα πολύ συχνά. The proof of what I'm saying are these photocopies that are for you and these are letters that Sarah, the mother of Maurice, would write to him in French for me to take down. My name is often mentioned in these letters and it's a proof of what I'm claiming, of the closeness. When things got bad, Maurice decided that he had to move as much fabrics as he could from the warehouse of his father down to Athens. When things got bad, Maurice decided that he had to move as much fabrics as he could from the warehouse of his father down to Athens. This is an official document in front of a judge, like one of the lawyers. What does this document say? This document says that, it's my own document, and it says that Maurice had asked me back then, to rent a warehouse in my name, so that he would not give any suspicion, where he would bring the fabrics. In Athens? In Athens. This is something that happened. This is a document of the police department, which says that from the warehouse in my name, the Germans took and loaded all the fabrics in eight trucks. And who issued this? Who issued this? The Greek police? Yes. When the Germans came and took the fabrics? They had to break the door, and the police got confused. And they left this to you? And Maurice, this is at the beginning of the police, which was present when the break happened, and the Germans took the fabrics. This was in the archives of the police, because the door had been brought down, so the police was there. So the police broke the door? Yes, the Greek police was present when the door was brought down. And how did the Germans know about the fabrics inside the warehouse? I did not tell them. I can tell you I never told them. Ok. Maurice went back to Athens at a time when the Germans had gathered at the end of 1942, when there was the gathering at Eleftheria Square. And he was staying with his parents when the beginning of the ghetto started, when the Jews were being closed in the ghetto. And at that time he could not go back to Athens. So they begged his father to do everything he could to save Maurice. And my father, who belonged to an organization of resistance, gave him a warm helping hand on the train, and so he was able to go and get down. And that is how Maurice himself was led by my father. And what I learned from my father's network is that he dressed him up as a helper to a railroad worker, and he was put on a train to Athens. This is the proof that the railroad workers did these things. This is the proof that the railroad workers were helping the Jews to leave the city. This is in front of a judge, this is an official document of the cousin of Maurice, Ilias, that was helped by a railroad worker. This is the statement of the railroad worker that helped him. At that time Maurice came and hid at my house in Athens. Because when things were better he had his own house, now he came to my house to stay. We had to make a fake ID for him to make sure that things were okay. It's a proper ID, an official ID of the state. This is the photocopy of the ID. And the name we gave him is Sinefopoulos. A few days before the Germans left, in October 1944 from Athens, someone came to my house, knocked on the door, I opened it, it was a completely unknown person, I don't know who it was, who told me that they had betrayed me and that I was keeping a Jew in my house. What I did is I sent Maurice to stay with some relatives of mine somewhere else in Athens. The Germans came, they did some research, but as it turned out, in 3-4 days they left, they didn't care much. The Germans actually did come to check the house and they came in and they checked, they didn't find anything, they asked me if there was someone else living in the house, I said no and because probably they knew that in a few days they were leaving, they were evacuating, they didn't look into it more than that. During the time we were in Athens, a well-known Jew and a friend of ours, Sam Ojakar, during the time of the occupation we had another friend that was Jewish, Sam Ojakar, and what happened to him was that he was found executed with a bullet through his head in Abelokipi, an area of Athens. The cousin of Maurice, Elias Elikos as we would call him, came exactly 4-5 days after the Germans evacuated, he came and knocked on my door. And when Maurice left, he came to Thessaloniki, we have said what happened, I stayed in Athens to finish my studies and then I went to the army. When I finished medical school, I got the Fulbright scholarship and when I came back to Athens, I got the Fulbright scholarship and when I came back, we found ourselves again. In order not to go into details that may not be of particular importance, from there we were essentially a family, we were not living in parallel, we were together. Ever since, to not tire you with more details that could be relevant, we were not living in parallel lives, but we were one family. I only mention that we were together when he got married, when he had children and the only big moment of his life that I was not with him was when I died. The reason is that we were together with my wife in New Orleans, where Pelagia was a guest professor at Tulane University School of Law. The very close relations with Maurice's family are still today, especially with his wife and the son. I have a few questions. And I am going backwards to the beginning of the story. Yesterday we met another person here in Thessaloniki, a lawyer called Dubis Yasson. Do you know him? Anyway, he told us that at the end of the 30s he was exposed to anti-Semitic propaganda here in Thessaloniki. Were you aware of any such propaganda? No. Now you told us that in 1940 you went to Athens and you were there together with Maurice and you were coming to visit in Thessaloniki. And then you said that when things got worse in Thessaloniki, Maurice stopped coming to visit in Thessaloniki and you came on your own. What did you mean things got worse in Thessaloniki? You said that in 1940 you were in Athens with Maurice and that you were coming to visit in Thessaloniki and you were coming on your own. What did you mean things got worse in Thessaloniki? What I am asking is that you mentioned that things got worse in Thessaloniki and Maurice stopped coming to visit in Thessaloniki. What did you mean things got worse in Thessaloniki? I want to make clear that it wasn't that we were traveling together always. It was just that he would go and I would go. What I mean that things got difficult was that there was the rumors that they were gathering up the Jews and they would be gathered up and sent away. So Maurice didn't travel as often as he would. But when you came to visit in Thessaloniki in 1942 could you see any signs of the persecution of the Jews? When you came to visit in Thessaloniki in 1942 could you see any signs of the persecution of the Jews? Things had started to get difficult with the Jews. They couldn't travel easily and that is why I gave you the letters that you mentioned. I would go regularly and I would see Isaac with Sarah. I would ask them if they needed anything and if they could be helped by me. They couldn't be helped by anyone else. And their people couldn't help and I could. So Jews could not walk freely. What else measures were taken against them that you could witness? I have seen not the parents of Maurice because I saw them at home. I have seen a Jew with the star of David. I saw the Jews with the star of David on their coats. I have this picture in front of me here in Thessaloniki. I have this picture in front of me here in Thessaloniki. I have this picture in front of me here in Thessaloniki. I have this picture in my mind of me meeting these two Jews that I had never seen before in my life. They were wearing the star and we were on the street and we were in front of the red church. I had never seen these people before. This was in 1943 though. You knew who these people were? No, I have never seen them. So you just remember the people with the stars. Did you see any people wearing stars in Athens? None. There was no such thing. Moreover, most of the Jews of Athens had abandoned Athens. There were few Jews. There was no problem. There was no incident that I remember seeing the star in Athens but this would be because there were very few Jews in Athens and most of these Jews had already abandoned the city. They were not there. There were very very few Jews in Athens. As I know, a lot of these Jews went to the Peloponnese just like the cousin of Maurice Eliko did. That's where he hid. You said that Maurice came back to Thessaloniki around the episode of the Eleftheria Square. Maurice was in Athens at that time. You were also in Athens when this took place at the Eleftheria Square? Yes, I was in Athens. Even if I was in Thessaloniki, I would not have gone to Eleftheria Square to see what was going on. Not for any other reason but because it's very painful for me and I can't stand this diminishing, this treatment of humans. Now, Maurice came back to Thessaloniki and you said he was moved together with his family to the ghetto. This happened earlier. Between the events of the Eleftheria Square and the ghetto. This is very far from the ghetto. When Maurice came to visit his parents for the last time, were the parents already moved to the ghetto or did they live in their house? When Maurice came, what I said earlier was that I meant between the period of Eleftheria Square and when they were moved to the ghetto. So, Maurice, when he came to visit his parents for the last time, they had already been moved to the ghetto and it's then they realized the danger that they were putting Maurice as well. And that's why they moved all these procedures for him to leave. When Maurice's family was in the ghetto, did you visit Thessalonika? Yes, I visited them in the ghetto once. It was difficult. I never saw Maurice's parents wearing the star. But it could be because I went to their house and I didn't see them out. Can you remember when did you visit them in the ghetto? Was it hot? Was it cold? The only thing I can tell you is that I don't remember exactly when the ghetto happened. Someone must have written it down. But it was in the beginning. The first or second month that they were moved there. Beginning of the ghetto period? Yes, beginning of the ghetto period. Was it winter? Can you remember? I did ask my girlfriend. Do you remember if it was winter or summer when you went there? Was it hot or cold? No. I know. Now, where exactly was this ghetto? Where was this ghetto? Where was the house where you went to visit them? The ghetto was on Antigonidon street. It took the entire square along with the fourth high school. Nearby there is the synagogue. And inside the gymnasium there were a lot of Israelis who couldn't fit anywhere else. The fourth high school for men, for boys. And Maurice's family was in the school? No, they were at a house, at a flat. When you are talking about the ghetto, was it a fenced area or it was open? It wasn't a fenced area. Can you describe what you saw in the ghetto? The only thing I remember is that they used to enter and exit the door the way I did. I don't remember how many Jews were there. They used to enter and exit the gymnasium, right? Yes, they used to enter and exit the gymnasium. I remember that the area where I went was close to this school and any fencing up was the fencing of the school really. But I remember that I saw there again three, four, five Jews with a star coming out of the school to do their chores. I don't remember much more. I would say that the ghetto was an area where not many people went anymore. Did the Maurice's family, did they have an apartment for their own? Yes, they did. It was the two of them, they had a flat to themselves. And you met Maurice there? Maurice was not there, it was his family. He had already gone back to Athens. Maurice did not enter the ghetto, he put the star of David. Now he is saying that Maurice did not go to the ghetto and he never put the star. I see. So you went there to bring them something from Maurice? You visited them there and you gave them a letter from Maurice, you visited them and you gave them other things they needed, or just to see them? I went to see them. I went to see them, they did not ask me anything. I asked them, of course, if I could bring them anything, they said, we don't need anything. No, I thought maybe you brought them a letter or something. Αναρωτιέται μήπως του σπήγατε κανένα γράμμα από το Μορίς. Όχι, όχι. Τα γράμματα είναι από τη Σάρα προς τον Μορίς. Τώρα, αν ο Μορίς έστελνε γράμματα, τα οποία δεν ξέρω, αλλά από ό,τι ξέρω, νομίζω ότι δεν υπάρχουν τέτοια γράμματα. Ανέβαινε πάνω, έρχονταν, έβλεπε λίγο, έφευγε. Δεν νομίζω ότι έκανε γράμματα στους παππούς του, νομίζω ότι η μητέρα του έκανε. Έτυχε σε κάποια από τις επισκέψεις σας στη Θεσσαλονίκη να δείτε τις μεταφορές των Εβραίων από μία γειτονιά σε άλλη ή προς το σταθμό. Όχι, όχι. Δεν είχα δείξει τίποτα. Το σπίτι μου, άλλωστε, όπου πήγαινα, ήτανε μακριά από την περιοχή εκείνη. Που βρέθηκε δολοφωνημένος στην Αθήνα. Ναι, ήταν από εδώ, από τη Θεσσαλονίκη γνωριζόμασταν. Ήταν ένας από τους Εβραίους που ήξεραν και κάναμε παρέα. Επίσης, στην Αθήνα, είμασταν συμφιτητές με μία Εβραία, την Λιλή την Αμπραβανέλ. Ήτανε πολύ παρέα με την Λιλή και έφυγε και πήγε σε ένα κυμπούτσ, τότε στο Ισραήλ. Βρήκα σε ποιο κυμπούτσ ήταν και σε ένα ταξίδι που κάναμε με τη γυναίκα μου στο Ισραήλ, ειδοποίησα ότι θα πάμε να τη δούμε. Κλείσαμε ραντεβού, αλλά της έτυχε κάτι έκτακτο και όταν πήγαμε εμείς, έλειπε εκείνη. Μας είπατε ότι ο Σάμια Κάρ βρέθηκε δολοφονημένος, εσείς το είδατε με τα μάτια σας ή το ακούσατε, δεν ήσασταν μαζί του όταν του επιτέθηκαν. Όχι, νύχτα έγινε αυτό. Μια στιγμή, ειδοθήκαμε και την άλλη μέρα το πρωί μάθαμε ότι βρέθηκε δολοφονημένος Σαμπέλο Κίκος. Βρεθήκατε το βράδυ και το επόμενο πρωί μάθατε ότι βρέθηκε. Είμαστε πριν από το βράδυ, το απόγευμα, ένα τέτοιο πράγμα. Αυτό τώρα, αυτή τη στιγμή και την επόμενη την επ' αύριο το πρωί μάθαμε ότι δολοφονήθηκε. Θυμάμαι ότι πληροφορηθήκαμε ότι έγινε έρευνα από την αστυνομία για να βρεθεί τι έγινε, η οποία έρευνα δεν κατέληξε σε τίποτα. Δεν ξέρετε κάτι παραπάνω, αυτά είναι αυτά που ξέρετε, δεν μάθατε ποιος και εκειπτή και πού μπορεί να πήγε. Όχι, προσπαθήσαμε να μάθουμε, τελικά με τις υγείας σας. Την εποχή εκείνη, το να βρεις σκοτωμένος στο δρόμο, δεν ήταν σπάνιο πράγμα, ήταν περίπου καθημερινή υπόθεση. Γιατί είχαμε και ομάδες αντιστάσεων κτλ και είτε γερμανοί σκότωναν ή μεταξύ τους οι ομάδες. Θα θέλα να ρωτήσω τη συμπεριφορά μου, αν έχει κάποια ερώτηση, έχεις ερώτηση? Πάμε να ρωτήσουμε. Δεν έχω ερώτηση. Ο συμπεριφοράς μου έχει μια ερώτηση για εσάς. Ο συμπεριφοράς μου λέει ότι είδατε τι συνέβη στο εβραϊκό νεκροταφείο. Το εβραϊκό νεκροταφείο το ήξερα από παιδί στο δημοτικό, διότι ήταν στην άκρη της Θεσσαλονίκης και είχε χωράφια και μας πήγαιναν εκδρομή από το σχολείο, πάρα πολλές φορές. Μου είχε κάνει εντύπωση η έκτασή του. Μου είχε κάνει εντύπωση η έκτασή του. Και όταν ρώτησα να μάθω γιατί είναι τόσο μεγάλο σε σχέση με τα δικά μας τα νεκροταφεία, μου είπαν διότι στην εβραϊκή θρησκεία δεν γίνεται ανακομιδή, αλλά θαύουν τον νεκρό στο πλάι, όχι εκεί που θαύτηκε ο προηγούμενος. Μου είπαν διότι στην εβραϊκή θρησκεία δεν γίνεται ανακομιδή, αλλά θαύουν τον νεκρό στο πλάι, όχι εκεί που θαύτηκε ο προηγούμενος. Είδα όμως το εβραϊκό νεκροταφείο κατεστραμένο. Είχαν πάρει τις πλάκες όλες από μάρμαρο, οι οποίες και χρησιμοποιήθηκαν σε οικοδομές και τα λοιπά, και σπασμένα κομμάτια. Επιπλέον, μου είχε κάνει εντύπωση ότι μερικοί από τους στάφους είχαν ανασκαφεί, όχι όλοι, μερικοί, σαν να κάτι έψαχνε κάποιος. Όπως ένας τυμβορίχος. Και αυτό το είδατε με τα μάτια σας, είδατε τις σταφόπλακες να λείπουν και να είναι ανακατεμένα τα χώματα. Το είδατε εσείς. Το είδα ναι. Αυτό είπα πριν. Ότι είδα κομμάτια από τις σταφόπλακες ανακατεμένα με τα χώματα και όλες οι πλακόταφες να έχουν αφαιρεθεί όλες. Ξεκίνησε να σκεφτόμενες εκείνη την περίοδο της κατοχής, σκεφτόμενες εκείνη την περίοδο της κατοχής, υπάρχει κάτι που δεν μας είπατε, κάτι που δεν ρωτήσαμε, κάτι που θα θέλατε να συμπληρώσετε. Δεν νομίζω. Όχι πάντως κάτι που να έχει σχέση με τους Εβραίους. Θα θέλαμε να σας ευχαριστήσουμε πάρα πολύ για αυτή την κουβέντα. Ελπίζω να πήρατε τις πληροφορίες που θέλατε. Ακριβώς επειδή πήραμε τις πληροφορίες θα θέλαμε να σας ζητήσουμε την άδεια να αξιοποιήσουμε το υλικό που καταγράψαμε σήμερα για το αρχείο του Μουσείου. Χρειαζόμαστε να μας υπογράψετε αυτό που μας είπατε, ότι συμφωνείτε να αξιοποιηθεί από το Μουσείο και θα την υπογράψετε. Χωρίς αυτό δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη συνέντευξη. Είμαι ένας από τους πολύ λίγους άνθρωπους που ποτέ δεν διαβάζει κάτι που έκαναν ή είπε, αλλά καταλαβαίνω ότι δεν υπάρχουν τόσο πολλοί άνθρωποι σαν αυτό. Αυτό είναι το λόγο που χρειαζόμαστε το υλικό. Ευχαριστούμε. Ευχαριστούμε. Θέλετε να σας διαβάσω ή διαβάζετε. Να διαβάσω το ίδιο που σας είπατε. Σας ευχαριστούμε για τις συγκατάσεις σας, να καταθέσετε την προσωπική σας μαρτυρία στο Αμερικανικό Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Το Μουσείο εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για την ευκαιρία που του παρέχεται να καταγράψει οπτικά και ακουστικά τη συνέντευξη και να φυλαχτεί στα αρχεία προφορικής ιστορίας του Μουσείου. Σε το προϊόννο καταγραφής και μεταγραφής της προφορικής σας μαρτυρίας για ερευνητικούς και ακαδημαϊκούς σκοπούς. Και τώρα ο Μαρτυρής να δείχνει. Κατάλαβα. Εμείς ζούσαμε όλοι τα παιδί, τους καπόλοιους και μην τα εργαζόμαστε κανείς. Είμαστε ευκαιριμένοι, το παρκόνι τους είναι ως μας, πολύ γνωστό για τους ανθρώπους. Η δύσκολη οικογένεια μου όλου μου έχει τις δύο πόρες, τη Ζανέ και τη Λόρα. Ευχαριστώ. Και πριν από πέντε-έξι χρόνια είδασταν στην Αφήντα, πρόγραμμα εκεί κάπου στη Σταδί και ξαφνικά σηκώθηκε μια κυρία, πέφτει επάνω μια ηνάχα. Ήταν πολύ έξι. |