| : Αυτό καλώς θα ήταν επειδή είναι εδώ, μπορεί να θέλει πιο κάτω να πάει λίγο πιο... Ναι. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Να πάει. Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υπόσχεσαι, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα. Υπόσχεσαι, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα. Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Και εγώ... Ε, εντάξει. Ναι... Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα, κύριέ μου. Ό,τι θέλεις πέρα. Ε, εντάξει. Καλησπέρα, κύριέ μου. κοινωνικός τίτλος με τους Αριάννες και τελείγοντας την ιστορία της χώρας του Ιρακλείου 20 χρόνια μετά. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών και του πολιτισμού στο Πελεπιστήμιο Κρήτης. Θα μιλήσει με θέμα χριστιακή. Κοινωνικός τίτλος με τους Ιρακλείους 20 χρόνια μετά. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Ο μεγιτητής θα είναι ο κύριος Γιάννης Αϊμάτσης, καταιγητής κοινωνιολογίας των νοπικών κοινωνιών. Συντακτικά, για να κερδίζουμε χρόνο. Πρώτα, θέλω να καλωσορίσω τον κύριο Γιάννη Παυλιδάκη, πρόεδρο της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ, τον κύριο Πέτρο Νιωτάκη, αντιδήμαρχο, την κυρία Δέσποινα Σκαλοχορίτη, ιστορικός τέλεχος της Αριστεράς, πρώην δημοτική σύμβουλο και ενεργό πολίτη του Ηρακλείου, την κυρία Ελένη Μαυρομάτι, διοικήτρια της Υγειονομικής Περιφέρειας Κρήτης, την κυρία Στέλλα Μανδαλάκη, διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου, τους ομιλητές μας που συμμετέχουν σε αυτό τον κύκλο μιλειών, τον κύριο Αντώνι Βασιλάκη, τον κύριο Αντώνι Κατσάκη, τον κύριο Κλεάνθη Σιδηρόπουλο, την κυρία Μάρα Παναγιωτάκη. Θέλω να καλωσορίσω από το Πανεπιστήμιο την κυρία Ζουζάννα Παπαδοπούλου, τον κύριο Γιώργο Νικολακάκη, την κυρία Βάσσο Πετρούση, τον κύριο Τάκη Θεοδωρόπουλο, τον πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου, τον κύριο Γιάννη Σαρπετσιδάκη, τον πρόεδρο του Δημοτικού Σύμβουλου, τον κύριο Γιώργο Γαλενιανώ, την πρώην πρόεδρο της Ένωσης Φιλολόγων Ιρακλίου κυρία Μαρία Φραγκάκη, την πρώην επίσης με την ίδια ιδιότητα την κυρία Αντιάνα Μανουρά, τον κύριο Νίκο Λεβεντάκη πρώην πρόεδρο του Τεχνικού Επιμελητηρίου. Ζητώ συγγνώμη αν παρέψα κάποιον και νομίζω ότι έχουμε εκλεκτό κόσμο, επώνυμους και εμείς σήμερα στη σημερινή διάλεξη. Το συγνωρισμό της σημερινής διάλεξης αναλάβει ο κύριος Γρηγόρης Σιφάκης, ο οποίος με τεχνικό σύμβουλο το γιο του Κώστα Σιφάκη. Ο κύριος Γρηγόρης Σιφάκης είναι συνταξιούχος του ΟΤΕ, είναι ένας γλύπτης ο οποίος διατηρεί εργαστήριο με δύο εκ των πολλών αδελφών του, κυρίως την Πέτρα Κατεργάζοντο, αλλά και το Χαλκό, αγάλματά τους υπάρχουν σε όλο το νομό Ιρακλίου. Και είναι εκείνος ο οποίος σε μια από τις πρώτες γενικές συνελεύσεις έδωσε το όνομα Ιράκλια Πρωτοβουλία, το οποίο γίνε αποδεκτό από το σύνολο των παρευρισκομένων, είναι ο νονός μας δηλαδή. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Σε λίγο θα μιλήσει ο κύριος Βαγγέλης Τζούκας για το ποιος είναι ο κύριος Ζαϊμάκης για κάποιος που πιθανόν θα ήθελα να μάθει περισσότερα για τον σημερινό μιλτή μας. Ο οποίος ούτως ή άλλως είναι πολύ γνωστός. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Κύριε Τζούκας. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Αυτά τα αποκαταρκτικά. Θέλω την κατανοησία σας. Η σημερινή ομιλία είναι με τον κ. Γιάννη Ζαϊμάκη, καθηγητή κοινωνιολογίας των τοπικών κοινωνιών και του πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και θα μιλήσει με θέμα αστική κοινωνικότητα και πολιτισμός της καθημερινότητας στην περίοδο της αυτονομίας της Κρήτης. Τον ομιλητή θα προλογίσει ο κ. Βαγγέλης Τσούκας, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. Κύριε Τσούκα, σας παρακαλώ ελάτε στο βήμα. Παρακαλώ τα κινητά σας να κλείσετε. Καλημέρα. Ζητώ συγγνώμη για την καθυστέρηση, γιατί κάποιες οικογενικές υποχρόσεις με το κοριτσάκι δυόμισι ετών τελευταία στιγμή δυστυχώς δεν μου επέτρεψαν να είμαι εδώ στην ώρα μου, κάτι που συνήθως το αποφεύγω, όπως πιθάνομαι πάντα πιο νωρίς σε αυτές τις εκδηλώσεις. Αρχικά ευχαριστώ πολύ πάρα πολύ τους διοργανωτές της εκδήλωσης για την πραγματικά μεγάλη τιμή της πρόσκλησης. Είναι ιδιαίτερη τιμή να προλογίζω την ομιλία του Γιάννη Ζαϊμάκη, με τον οποίο με συνδέων επαγγελματικοί και φιλικοί δεσμοί και, αν μου επιτρέπετε, μοιραζόμαστε σε κάποιο βαθμό και μια ορισμένη θέαση του κοινωνικού κόσμου και της περιραίωσας κοινωνικής πραγματικότητας. Σε συνενόηση με τον Γιάννη, ο οποίος γενικά δεν είναι άνθρωπος που αρέσκεται, ξέρετε, στους επένους και στα βαρύγδο παλόγια που συνοδεύουν συνήθως τέτοιες μορφήσεις παρουσιάσης. Θα σας αναφέρω απλά πολύ λίγα πράγματα για το βιογραφικό του. Ο Γιάννης Ζαϊμάκης είναι γέννημα θρέμα του Ηρακλίου της Κρήτης. Αυτή τη στιγμή είναι πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο Ρέθυμνο. Ταυτόχρονα είναι διφυντής εκεί ενός εργαστηρίου κοινωνικών ερευνών. Έχει δημοσιεύσει και συνεπιμεληθεί τουλάχιστον 7 βιβλία, μεταξύ των οποίων 3 πολύ ενδιαφέρουσες μονογραφίες, στις οποίες περιλαμβάνεται βέβαια και μια εξαιρετική δουλειά για το κοινωνικό περιθώριο και τις μορφές λαϊκού πολιτισμού στο Λάκο Ηρακλίου. Έχουμε συνεργαστεί σε αρκετά ερευνητικά προγράμματα. Είναι άνθρωπος που, αν και έχει ανέλθει ψηλά στις βαθμίδες της κοινωνικής ιαραρχίας, συγγνώμουμε ότι δεν έχει απαικτηθεί τη λαϊκότητα με την καλώς εννοούμενη έννοια του όρου. Πολλές φορές έχουμε και κάποιες ποδοσφαιρικές αντιπαλότητες, αλλά αυτό, νομίζω, είναι μέσα στο παιχνίδι. Είναι και άνθρωπος που τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα ο χώρος του θλητησμού και έχει γράψει και ένα βιβλίο για μια ιστορική ομάδα της πόλης του Νεοργοτέλη. Η σημερινή του ομιλία προσανατολίζεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα και μεταβατική περίοδο, τόσο σε πολιτικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο και για την ίδια την πόλη του Ηρακλίου, αλλά και ευρύτερα για την κριτική κοινωνία. Το καθεστό της κριτικής πολιτείας, όπως είναι γνωστό, χαρακτηρίζεται από πολιτικές εντάσεις και συγκρούσεις σε επίπεδο κορυφής, αλλά και ενδεχόμενης ύπαρξης διαιρετικών τομών σε επίπεδο τοπικής κοινωνίας. Η αυτονομία των αναδιώμενων εθνικισμών, εθνοθυσκευτικές συγκρούσεις, η ύπαρξη ακόμη ενός σημαντικού μουσουμανικού πληθυσμού, εντός των τυχών και γενικότερας επίπεδο επικράτειας στην κριτική πολιτεία, η παρουσία μεγάλου όγκου ξένων στρατευμάτων, η ανάδυση μιας ορισμένης μορφής κοινωνικού περιθωρίου, όλα αυτά συνθέτουν αυτό το πολύχρωμο μοσαϊκό, για το οποίο θα μας μιλήσει εκτενέστερα ο Γιάννης. Είναι μια περίοδος η οποία, όπως είναι γνωστό, χαρακτηρίζεται από την αναμονή ενσωμάτωσης της Κρήτης στο εθνικό κράτος, η οποία, όπως ξέρουμε, επαρματοποιήθηκε τελικά το 1913, μετά τους νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους. Περίοδος 60 των ανταγωνισμών, σε επίπεδο κορυφής. Είναι τα χρόνια κατά τα οποία αναδίεται, φυσικά, η ηγετική μορφή του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος αργότερα θα παταγωνιστήσει και σε επίπεδο έθνους κράτους στον αστικό εξοχρονισμό της κοινωνίας, αλλά επίσης θα παταγωνιστήσει και σε έναν χαμηλή σένταση σε εμφύλιο πόλεμο, το λεγόμενο εθνικό διχασμό, που άφησε και αυτό στα βαθιά αποτυπώματά του στην ελληνική εθνική συλλογική συνείδηση. Σε επίπεδο πόλης, προφανώς, μιλάμε για μια περίοδο ραγδαίων μετασχηματισμών. Η εκβημιχάνιση και αστικοποίηση επελάγουν, η αγροτική οικονομία μέχρι τότε κυρίαρχη αλλάζει και αυτή περιεχόμενο, η Κρήτη λόγω και της γεωπολιτικής της και γεωραφικής θέσης βρίσκεται για πολλοστή φορά στο επίκεντρο σημαντικών διεθνών πιέσεων και συζητήσεων. Το κριτικό ζήτημα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εξακολουθεί να απασχολεί τόσο τα μεγάλα κράτη, όσο και τον ελληνικό λαό, αλλά και κυρίως τους ίδιους τους κριτικούς, οι οποίοι αναμένουν την οριστική λύση του. Ο Γιάννης αναφέρεται, λοιπόν, σε μια περίοδο, κατά την οποία τα παλαιότερα φαινόμενα αποκτούν νέο περιεχόμενο. Η τοπική κοινωνία βρίσκεται πια πολυδιασπασμένη χωρικά, οικονομικά, πολιτισμικά. Εδώ συναντά κανείς της απόπειρης εισαγωγής του αθλητισμού και δημιουργίας αθλητικών συλλόγων, τις πρωτόλοιες αυτές απόπειρες, πεδίο που έχει απασχολεί σε μεγάλο βαθμό τόσο τον ίδιο το Γιάννη και σε άλλες ερευνές του, τη μουσική πολυμορφία και πολυπλοκότητα, την ύπαρξη καταγωγίων και καφέ αμάν, γενικότερα με μια έξη έκφραση θα μπορούμε να πούμε ότι η περίοδος αυτή αφορά τον συγχρωτισμό των εθνωτικών και κοινωνικών ομάδων που διακρίνονται από πολιτισμική και κοινωνική ετερογένεια. Όλα αυτά συντήνουν στην ανάγκη αναδιατύπωσης των ερευνητικών μας πρωταγμάτων για την περίοδο της κριτικής πολιτείας και όχι μόνο. Το όλο ζήτημα φυσικά σχετίζεται και με τη μετέπειτα ενσωμάτωση της Κρήτης και ειδικότερα του Ηρακλείου στο ελληνικό κράτος, τις δομικές αλλαγές που χαρακτηρίζουν την κοινωνική δημογραφία της πόλης, την πολιτική της ταυτότητα αλλά και τις εμπλοκές στο καντίκο της στις μετέπειτα περιπέτειες του εθνικού πλέον βίου, εθνικός διχασμός, μικρασιετική καταστροφή, έλευση των προσφύγων, εκβιομηχάνιση και αλλαγές στην εγκρωτική οικονομία. Όλα όσα με μία έννοια χαρακτηρίζουν την επίσης εξαιρετικά αγοητευτική περίοδο του Μεσοπολέμου που ακολούθησε. Όλα αυτά ο Γιάννης τα προσελεμβάνει όχι μόνο υπό το πρίσμα της από πάνω πρόσδειψης της κοινωνικής πραγματικότητας, δηλαδή των πολιτικών θεσμών, της εξέτασης κομματικής ένταξης, των στρατιωτικών προετοιμασιών κλπ, αλλά κυρίως υπό το βάρος της από τα κάτω ανάδυσης μιας μορφής λαϊκού πολιτισμού, αντιφατικού, υβριδικού, αλλά και συνάμα εξαιρετικά γοητευτικού. Με τις δημοσιεύσεις του, αλλά και τις κατά καιρούς δημόσιας παρεμβάσεις του, ο Γιάννης Ζαϊμάκης ουσιαστικά προτείνει ένα διαφορετικό τρόπο αξιολόγησης όχι μόνο του παρελθόντος αλλά και του παρόντως. Φύγει ζητήματα που βρίσκονται στον πυρήνα όχι μόνο των ακαδημαϊκών, αλλά θα τολμούσα να πω και των πολιτικών με την ευρύα έννοια συζητήσεων. Στέκεται λοιπόν κριτικά απέναντι στην εμπορεματοποίηση της πολιτιστικής βιομηχανίας του θεάματος, πολύ οικία πλέον στους σύγχρονους πολίτες, χωρίς όμως να πέφτει και στην εύκολη παγίδα του εξωραϊσμού και της ρομαντικοποίησης του παρελθόντος. Συνομιλή με τη σύγχρονη εκτεταμένη επιστημονική συζήτηση, που διεξάγεται πια σε διεπιστημονικό επίπεδο και απασχολεί κοινωνιολόγους, ιστορικούς, κοινωνικούς ανθρωπολόγους, πολιτικούς επιστήμονες και όχι μόνο. Σε τελική ανάλυση, ο Γιάννης συνομιλεί με το βασικό ερώτημα που έθεσε σε ένα από τα βιβλία του ο διακεκριμένος κοινωνικός ερευνητής και συγγραφέας, ο Στάδης Δαμιανάκος, και το οποίο βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας, κατά τη νόμιμου, σε παγκόσμιο πια επίπεδο. Μας λέει ο Δαμιανάκος ότι είναι καιρός ίσως για τις κοινωνικές επιστήμες να αναζητήσω στους δίθεν καθυστηρημένους λαϊκούς πολιτισμούς της άλλης Ευρώπης, της Νοτιαντολικής Ευρώπης, ως επιτοπλίστων, τα στοιχεία εκείνα που θα συνέβουν στην κατασκευή ενός νέου κοινωνικού πρωτάγματος, πιο ισορροπημένου και πιο εξωσοτικού από τα πρωτάγματα της κυρίαρχης φιλελεύθερης αντίληψης του σύγχρονου κόσμου. Υπό την έννοια αυτή, θεωρώ ότι τόσο το γενικότερο έργο του Γιάννη, αλλά ιδικότερα και η σημερινή του μιλία, συντήνω σε διαιμόρφωση ενός διαφορετικού, όχι μόνο επιστημονικού, αλλά ενδεχομένως και πολιτικού υποδείγματος, μιας άλλης εν τέλει πρότασης για το πού πρέπει να πάει η σύγχρονη κοινωνία, τι πρέπει να κρατήσει από τον πολιτισμό του παρελθόντος, όχι ως κατάλυπο απλά, αλλά ως μια ενεργό συμμετοχή σε μια νέου τύπου πρόσληψη, μιας κοινωνικής πραγματικότητας που μπορεί να φαίνεται διστοπική, αλλά θέλω να πιστεύω ότι είναι στο χέρι των πολιτών να τη δημορφώσουν διαφορετικά. Σας ευχαριστώ πολύ. Καλημέρα σας και από εμένα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ηράκλια Πρωτοβουλία και προσωπικά τον κ. Μανώλη Βασιλάκη για την πρόσκλησή τους να συμμετάσχω σε αυτών των κύκλων διαλέξεων. Νομίζω πως σε μια εποχή κατά την οποία η οικονομική κρίση έχει διαποτίσει το κοινωνικό φαντασιακό και την κουλτούρα του ηλισμού και της ΜΑΖΑΣ έχουν κυριαρχήσει σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, αυτές εδώ οι διαλέξεις για την κοινωνική ιστορία και την πολιτισμική μεταβολή της πόλης δίνουν ερθύσματα για ένα σύγχρονο διάλογο για το μέλλον αυτής της πόλης και το ρόλο που ενδεχομένως μπορεί να παίξει η ιστορική γνώση. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα και τον Βαγγέλη Τσούκα. Δεν είχα με συνονιωθεί για το τι θα πούμε πέραν του ότι του είχα επισημάνει ότι δεν μ' αρέσουν οι βιογραφισμοί, οι αναφορές στις προσωπικές καριέρες των διδασκών των στα πανεπιστήμια. Και νομίζω ότι το πιο σημαντικό σε αυτές τις διαργασίες είναι να συζητάμε για το κοινωνικό κόσμο, για την πραγματικότητα που μας περιβάλλει, για το παρελθόν της και λιγότερο για τους ανθρώπους που ομιλούν. Νομίζω ότι η εισήγησή του ανέφερε πολλά πράγματα από αυτά που εγώ θα ήθελα να πω και διαμορφώνουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί και η δική μου ομιλία, γι' αυτό και τον ευχαριστώ ιδιαίτερα. Επίκεντρο αυτής της εισήγησης είναι η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας. Ένα χρονικό διάστημα που συνδέεται με σημαντικές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές μεταβολές. Στην εισήγηση θα προσπαθήσω να επικεντρωθώ σε ό,τι ονομάζω πολιτισμό της καθημερινότητας, δηλαδή με όρους του Ρέιμοντ Γουίλιαμς, τους τρόπους ζωής, ταξιακά πρότυπα και τις κοινωνικές συμπεριφορές των Καστρινών σε ένα περιβάλλον νεοτερικών πρακτικών αστικής κοινωνικότητας. Η πόλη σε αυτή την περίοδο χαρακτηρίζεται από μια κατάσταση πολιτισμικού διεισμού. Ανάμεσα, χρησιμοποιούν κάποιους όρους που αναφέρονται σε εφημερίδες εποχής, στην iLife, μια αστική κουλτούρα των εγγράμματων ελλήτων μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, που προέρχονται και από τις δύο μεγάλες δρισκευτικές κοινότητες, την χριστιανική και την μουσουλμανική. Επισημαίνω εδώ ότι και η μουσουλμανική κοινότητα ασχολείται με το δυτικό πολιτισμό. Τονίζω επίσης ότι αυτές οι ομάδες έχουν μια κυριαρχική παρουσία στα τεκμήρια του παρελθόντος. Και αυτές που γράφουν την ιστορία της πόλης, παρέχοντας μας μια πληθώρα πληροφοριών για τον αστικό πολιτισμό, αλλά λιγοστές αναφορές για το λαϊκό πολιτισμό και αυτές φιλτραρισμένες με την αστική κοσμοθεώρηση. Από την άλλη βρίσκεται ο απλός λαός εντός εγωγικών. Θα καταβάσει αμόρφωτα λαϊκά στρώματα της πόλης, που ασκούν τις μακροχρόνιες προφορικές παραδόσεις, οι οποίες όμως σε αυτήν την περίοδο εμπλουτίζονται με στοιχεία δυτικά, που έρχονται από τον κόσμο των λαϊκών θεαμάτων των πόλεων της Ανατολικής Μεσογείου και αφετέρου μπολιάζονται με στοιχεία της αγροτικής κουλτούρας. Πεθυμίζω ότι είναι μια περίοδος αγροτικής μετανάστευσης λόγω των εθνωτικών ταραχών στην Ενδοχώρα. Θα προσπαθήσω να κάνω αυτό που είχε πει κάποτε ο ανθρωπολόγος Πολ Γουίλις, να επικεντρωθώ κυρίως στους πολιτισμούς των δρόμων, γιατί πρώτα πρέπει να μάθουμε γι' αυτούς και μετά λέει να μελετήσουμε τις κουλτούρες των κάστρων. Οι πολιτισμικές μεταβολές της περιόδου της αυτονομίας της Κρήτης είναι αλληλένδετες με ευρύτερες κοινωνικές και διοικητικές αλλαγές, κάποιες από τις οποίες έχουν ήδη ξεκινήσει από τα χρόνια της ύστερης οθωμανικής περιόδου. Δεν θυμίζω ότι υπάρχει η Συνθήκη της Καλέπας το 1878, που επέτρεψε την ίδρυση συλλόγων, τη λειτουργία των τυπογραφείων, εφημερίδων και γενικά έχει μια ιδιαίτερη συμβολή στην κοιοφορία ενός ενδιαφέροντος για τον πολιτισμό. Στην δεκαετία εξάλλου του 1890 έχουμε το άνοιγμα των ατμοπλοϊκών γραμμών με τα παράλια της Μικράς Ασίας, με εμπορικές πόλεις του Αιγαίου, λιμάνια της Δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αφρικής, που ενισχύουν τα δίχτυα επικοινωνίας του Ηρακλείου με τον έξω κόσμο. Ήδη πριν την έλευση της Κριτικής Πολιτείας, οι εφημερίδες καταγράφουν εισαγόμενες πολιτισμικές πρακτικές που σχολιάζονται συνήθως με εγκωμιαστικά σχόλια από τους αρθρογράφους. Εννοεί ότι έχουμε και επιφυλάξεις, όπως συνέβη με την αναγγελία της παρουσίας πλανόδιου μουσικού αυλίτορα με την συνοδεία ρουμάνας αειδούς. Στην πόλη αυτό έγινε το καλοκαίρι του 1890. Μια δεκαετία όμως αργότερα, όλες αυτές οι πρακτικές έχουν ριζώσει στην κοινωνία της πόλης. Οι ατμοπλογικές εταιρείες έχουν πυκνώσει πλέον τα δρομολόγια των πλοίων προς λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, μέσα από τα οποία μεταφέρονται Κρήτες της διασποράς που επαναπατρίζονται. Ένας μεγάλος αριθμός Άγγλων και Σκοτσέζων στρατιωτών. Κτιμάται ότι αυτός σε αναδιαστήματα είναι πάνω από 2000. Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Έχουμε επισκέψεις Γάλλων, Ιταλών και Ρώσων αξιωματούχων από τα άλλα λιμάνια της Κρήτης, ταξιδιώτες, μπουλούκια μουσικών και αρτιστών και πολλές γυναίκες ελευθερίων ηθών, που ήρθαν στις πόλεις από λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου. Μάλιστα, υπάρχει και μια διαφάνεια, στην οποία βλέπουμε γυναίκες που νοσηλευόταν στο Νοσοκομείο Αφροδυσσίων Νοσιμάτων. Εκεί βλέπουμε και την προέλευσή τους. Είναι κυρίως από Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Μασαλία, Τεργέστη, Πειραιάς, Βόλος και Σύρος. Λαβάντας πόψη γραπτές δευτερογενείς πληροφορίες, Μανόλυδάκης, Μανουσάκης και άλλοι, ο αριθμός τους πρέπει να είναι μερικές εκατοντάδες. Αυτό που ξέρουμε όμως πιο σίγουρα είναι ότι στην απογραφή της Κρητικής Πολιτείας του 1900 έχουμε 202 ιερόδουλες στην Κρήτη, εκ των οποίων οι 70 στην πόλη του Ηρακλείου. 71. Ενώ υπάρχει και ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός γυναικών αλευθερίων ηθών που απογράφονται ως ID, αρτίστες ή δεν απογράφονται. Σε αυτό λοιπόν το κινητικό περιβάλλον η πόλη φιλτράρει ετερόκλητα πολιτισμικά στοιχεία και παρατηρείται μια αξιοπρόσεχτη πολιτισμική δραστηριότητα με επίκεντρο χώρους ψυχαγωγίας που είναι επιμερισμένοι με βάση εθνοθρησκευτικά και ταξικά κριτήρια. Η πλατεία Πρίγκιπος είναι το επίκεντρο των επίσημων εκδηλώσεων. Βασικός χώρος συνάθρησης και επικοινωνίας, κυρίως για τα μεσαία και υψηλά στρώματα της πόλης. Χώρος επιτέλεσης επίσημων τελετών, μαθητικών επιδείξεων, παρελάσεων, παραστάσεων δημοσιών θεαμάτων, στρατιωτικών ασκήσεων, ακόμη και αθλητικών πρακτικών. Εδώ τις Κυριακές, τα βράδια, οι μπάντες των αγγλικών και σκοτσέζικων συνταγμάτων εάνιζαν ευρωπαϊκά άσματα, στρατιωτικά εμβατήρια και στα τελευταία χρόνια πριν την αποχώρησή τους είχαν εσωματώσει το ρεπερτόριό τους και εντόπιες συνθέσεις, κυρίως του Ροδάμανθη Αλεξίου. Εδώ λάμβαναν χώρα και θρησκευτικές τελετουργίες των ποικίλων δερβύσσικων ταγμάτων, κυρίως Μεκταζή, με παραστάσεις προκαλούσαν το ενδιαφέρον των εαρών Καστρινών, όπως μου έχει αποκαλύψει στα τέλης δεκαετίας του 1980 στη βιογραφία του ο Φέφος Περδικογιάννης. Στον ίδιο χώρο ξεκινούν και τα λαϊκά θεάματα του θεάτρου σκιών και του Φασιλουλή, τα χειδρακτηλουργίες και άλλα, πριν μετακομίσουν στις λαϊκές γειτονιές της πόλης μετά από την έντονη κριτική που τους ασκήθηκε από τους εκπροσώπους της High Life. Από την άλλη πλευρά τα λαϊκά στρώματα έχουν τους δικούς τους ψυχαγωγικούς χώρους, σε καφενία και ντουκιάνια, στο Βαλτέτζα Μι, το Σειτάν Ογγλου, που είναι τα επίκεντρα της λαϊκής ψυχαγωγίας του μουσουλμανικού στοιχείου, στον Αραστά, την πλατιά Στράτα, το Μπετενάκι και το Μεϊντάνι, που είναι πιο πολυσιλεκτικοί χώροι, αλλά και στις κοινωνικές παρυφές του Ηρακλίου, σε καφενέδες της Kizil Davias γύρω από τα Οθωμανικά Χαμετυπία και σε τεκέδες του Λάκου που αποτελούσαν τον μεγαλύτερο θύλα καπορνία στην πόλη, με πλούσια οικονομική και μουσική δραστηριότητα. Η παρουσία στο Ηρακλείο ενός μεγάλου αριθμού στρατιωτών αλλά και αγροτών, καθώς επίσης και επισκεπτών που έρχονται από το εξωτερικό μέσο του λιμανιού της πόλης που έχει τότε αυξημένη εμπορική δραστηριότητα, δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη μιας πρωτόγνωρης αστικής επιχειρηματικής δραστηριότητας στο χώρο της ψυχαγωγίας. Πράγματι, στην πόλη εμφανίζονται θεατρικές και αργότερα κινηματογραφικές αίθουσες, όπως το θέατρο του Φιλεκπαιδευτικού Συλόγου, το Κρήτη, η Καληθέα, το Πολυθέαμα και πολλά άλλα, ακόμη κοσμικά κέντρα, ζαχαροπλαστία που ενίωτε φιλοξενούσαν ψυχαγωγικές βρατιές, οδικά καφενεία, τα λεγόμενα καφοδεία, χώροντη δασκαλία και βέβαια ο μουσικός σύλλογος από όλων. Οι σποραδικές θεατρικές κινηματογραφικές και μουσικές παραστάσεις γίνονται αποδεχτές με θετικά σχόλια από τον τύπο, αφού φέρνουν το εχώριο αστικό κοινό σε επικοινωνία με τον πλευματικό και καλλιτεχνικό κόσμο της Δύσης. Οι μέχρι πρώτινες εραστεχνικές θεατρικές παραστάσεις έχουν πλέον υποχωρήσει και στη θέση τους παίρνουν επαγγελματικές παραστάσεις επώνυμων θυάσων που έρχονται από τον ελλαδικό γώρο και συχνά και από το εξωτερικό. Φημισμένη θύαση, θα αναφέρω όρους με ένα παραδείγματα, της Μαρίκας Κουτοπούλη, της Παρασκευοπούλου, των Βερόνι Αργυροπούλου, Νέζερ Λάμπρου, ακόμη τριάνταπιταμελής ιταλικός θύασος, ο θύασος της Κιβέλη. Παρουσιάζουν εγνωσμένης αξίας έργα όπως Μαρκίσιος Βίλμερ, Άννα Καρένινα, Τόσκα, Χαμίνια και άλλα. Αντίστοιχες εκδηλώσεις έχουμε και στο χώρο της μουσικής με παραστάσεις του σπουδαίου σμυρνιού μουσικού Λεκατσά, μαντολινάτων Ιταλών μουσικών, της φημισμένης Αϊδού Άιρης, του Πολωνού πιανίστα Γκριμπέρκ και ο κατάλογος είναι μακρύς. Στην περίοδο επίσης αυτή εμφανίζονται και για πρώτη φορά πυρήνες μιας αστικής κοινωνικότητας γυναικών, με επίκεντρο το Σύλλογο Κυρίων και Δεσποινίδων που δημιουργήθηκε το 1901 και στο πλαίσιο του δραστηριοποιούνται γυναίκες γνωστών επιστημών και εμποροβιομηχάνων της εποχής όπως η Αφροδίτη Χατζιδάκη και η Μαρία Σφακιαννάκη. Οι περιστασιακοί οργάνωσης βραδιών της Αγίου και κοσμικών εσπεριδών αποτελούσαν σημαντικά κοινωνικά γεγονότα που πλαισιωνόταν από μουσικές παραστάσεις και χορευτικά δρώμενα, τα οποία ασχολίαζαν με εκτενή άρθρα οι εφημερίδες. Οι εκδηλώσεις αυτές περιλάβανα μου μουσικές της υπέθρου που ήταν το συμβολικό ισοδύναμο της κρητικής ψυχής σύμφωνα με τις λαγραφικές απόψεις εκείνης η περίοδου, αλλά την πρωτοκαθεντρία αναφίβολα είχαν οι ευρωπαϊκοί χοροί που έδιναν την ευκαιρία στους λόγιους αυθρογράφους να επισημάνουν πως η μοντέρνη χοροί, η εισαγωγή του σμόκιν, το λουστρίνι, το λευκό γάντι στις κοσμικές εκδηλώσεις αποτελούν ένδειξη πως η καστρινή νεολαία ακολουθεί επιτέλους τον ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά πόδας. Τα προσπάσματα είναι από εφημερίδες κάποια. Μια άλλη αισθία κοινωνικότητας γυναικών είναι τα χαμάμια. Σε λαογραφικά κείμενα της Ευαγγελίας Φραγκάκη και του Οδυσσία Θαλασσινού, τα χαμάμια παρουσιάζονται ως τόπι μουσικής επιτέλεσης με πρωταγωνίστριες μουσουμάνες που έπαιζαν ούτι. Είναι χώροι ψυχαγωγίας και κουτσοπολιού, κοινωνικών συναναστραφών και έκφραση συνήθως συγκεκαλυμένων ερωτικών παθών. Το ζήτημα των έμφυλων σχέσεων και η δημόσια παρουσία της γυναίκας απασχολούσε την αστική κοινωνία η οποία αξιολογούσε τη γυναική ασυμμετοχή σε κοσμικές εκδηλώσεις ως δείγμα αστικής διάκρισης και πρόοδου. Άλλα από την άλλη, εξέφραζε την ανησυχία της για την αυξητική παρουσία γυναικών ελευθερίων ηθών που προκαλούσαν την αστική ηθική και την κοινωνική εφταξία. Η διόγγωση του φαινόμενου της πορνίας στα χρόνια της κριτικής πολιτείας είχε ήδη εψημαθεί το 1899 από τον δήμαρχο Ιρακλίου αλλά και τη διοίκης χωροφυλακής που είχαν με έγγραφά τους τονίσει το πρόβλημα της δημόσιας υγείας που προκαλούσε ο συγχρωτισμός γυναικών επιλήψιμων ηθών με στρατιώτες αλλά και ντόπιους και τα παράπονα των σεβασμιών οικογενειών για τους κινδύνους διαφθοράς που απειλούσαν την τιμή της οικογένειας και τα ήθη του κριτικού λαού ζητώντας την εγκατάστασή τους σε απόκεντρα μέρη και τον συστηματικό ιατρικό έλεγχο τους. Αυτό έγινε το 1900 με το διάταγμα Περιχαμετειπείων με το οποίο αποφασίστηκε ο διασυδηρού κλειού περιορισμός των πορνίων της πόλης στο Λάκο και στην περιοχή της ξύλινης Ντάβιας ή Κυζήν Ντάβιας όπως λεγόταν τότε. Τα χρόνια αυτά η φτωχική μέχρι τότε και περιθερριοποιημένη συνοικία Σέρτ του Ρουνά κάτω από τον προμαχόνα του Μαρτινέγκο πλησίων των στρατιωτικών εγκαταστάσεων των Βρετανών μετατράπηκε σε ένα παρακοινωνιακό κέντρο δραστηριοτήτων αγοραίου έρωτα και πρακτικών διασκέδασης. Εδώ η δημόσια γυναική επαρουσία ήταν αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικής καθημερινότητας προκαλώντας αμφίσιμα συναισθήματα στην αστική κοινωνία. Από τη μία κρίσης ηθικού πανικού για τις προκλητικές, όπως γράφουν, συμπεριφορές και εμφανής των γυναικών αλλά και τη θορυβώδη δράση των καπανταΐδων του καλτιριμιού και των ερωτοπαθούντων μόρτιδων που απειλούσαν το αξιακό σύστημα της ευηπόληπτης κοινωνίας. Από την άλλη φαίνεται μια λανθάνουσα ή και φανερή έλξη για ένα κόσμο απολαύσεων που διέγυρε τα αστικά ηθή εξάπτοντας τη φαντασία, όπως φαίνεται και σε ένα χρονογράφημα με κάποια δόση μυθοπλασίας του Άρη Χατζιδάκη για το λάκο της κριτικής πολιτείας. Εκεί, γράφει, υπήρχαν πολυάριθμα μπαρ και ελεύθερα σπίτια που είχαν ολημερείς ανοιχτές τις πόρτες τους στα νιάτα και το χρήμα. Ο δρόμος έπαιρνε μια γιορτάσιμη όψη με τον κόσμο που πηγαίνω ερχόταν και μπενόβγενε με τις ορχίστρες να παίζουν στο βάθος των καταστημάτων. Η εγκλέζικη λύρα διατηρούσε μαντολινάτες, δυνατές κιθάρες και δεν είναι μουσικό όργανο από το σίτερο ως το πιάνο με την μακριά ουρά που έλειπε από τα δημόσια κέντρα του Λάκου. Λίγο παρακάτω γράφει ότι οι περαστικοί πίνανε την πίρα, τη σαμπάνια, παίζανε μπαρτίδα στο μπιλιάρδο, χαιρόντουσαν τον ελεύθερο έρωτα με τις κοινές γυναίκες από τα λαϊκότερα σπίτια ως το αριστοκρατικότερο. Με θυμίζω ότι υπήρχε και μια ιεραρχία σε αυτό το χώρο. Σπίτια όπως της Αγγλίδας Μίστρις Κομίνς που είχε τη θεότρελη Λόλα, τη γλυκιά Άννα και την κοκέτα Όλγα, τις γυναίκες που αναστατώνανε την καστρινή νεολέα του 1904 και 1905. Εκτός τώρα από το ζήτημα της πορνίας η αστική κοινωνία έχει να διαχειριστεί και μια άλλη αισθία παρεκβατικής κοινωνικότητας. Τα οδικά καφενεία με τη μορφή του δυτικό τρόπου καφέ σαν τάν, τα λέω σχηματικά αυτά, αν χρειαστείς τη συζήτηση μπορώ να τα αναλύσω περισσότερο και το ανατολίτικο καφέ αμάν. Επρόκειτο για ένα νεοτερικό θεσμό οργανωμένης επαγγελματικής ψυχαγωγίας που φουλαξενούσε λαϊκά θεάματα και μουσικές παραστάσεις με αϊδούς και χορέπτριος περχόντας από πόλεις λιμάνια της Μικράς Ασίας και της Μεσογείου ενώ δεν έλειπαν και οι εγχώριες μουσικές παραστάσεις. Κάποιες από τις αϊδούς φαίνεται να παρέμεναν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην πόλη και έφτιαχναν εντός εισαγωγικών όνομα με συμβολικό κεφάλαιο πρεστής και γόητρο όπως συνέβη με την αρμένη σα ρόζα από την Κωνσταντινούπολη η οποία τραγουδούσε ήδη από το 1890 αμανέδες και σαρκιά σε καφοδία της πόλης και περιόδευε και σε άλλες περιοχές της Κρήτης, έχουμε αναφορές για την Ιερά Πετρά, για την Εάπολη και αλλού. Η μνήμη της μάλιστα διασώζεται και σε πολλές γραπτές μαρτυρίες και προφορικές ανάμεσα στις οποίες και του μουσικού Γιάννη Δελιβασίλειο, ο οποίος είχε καταγράψει και ορισμένες μαντινάδες που έλεγαν οι Καστρινοί εκείνη της εποχής, όπως ο Γκιαουρόγιανης ένας κλατζέζ αρκετά φημισμένος, συναφέρομαι ένα παράδειγμα μιας σατυρικής μαντινάδας θωρίστα τα μουρέλα μου τα πολυφορτωμένα, όλα τα δίνω μια βραδιά να κοιμηθείς με εμένα. Από αρχαιακό υλικό μπορούμε να συνάγουμε ότι τα καφοδεία αποτουλούσαν ένας από τους πιο σημαντικούς ψυχαγωγικούς θεσμούς της πόλης που συνέβαλαν σημαντικά στα φορολογικά έσοδα του δήμου, υπενθυμίζω ότι ο φόρος για το θέατρο ήταν μία δραχμή, εδώ ήταν δύο δραχμές και αυτό και οι καφοδοί έκαναν ταχτικά διαμαρτυρίες προς τον δήμο Ιρατλίου Οι διεκτήτες του ήταν και χριστιανοί και μουσουλμάνοι, το κοινό τους ήταν αποκλειστικά ανδρικό. Κάτοικοι της πόλης και επισκέπτες από την Ενδοχώρα ή κοντονά λιμάνια ήταν και αυτοί στο κοινό τους. Το ευρωπερτόριο ήταν πολυσυλλεκτικό με ελαφριά ευρωπαϊκή μουσική, άλλοτε ανατολίτικη μουσική με αργόσυρτα τραγούδια, αμανέδες, σαρκιά, σταφυδιανά ενώ δεν έλειπαν και υπερηπαθείς ανατολίτικοι χοροί όπως ο χορός της Κιλιές. Τα όργανα που επιλεκτικά αναφέρονται σε γραπτές και προφορικές ποιές είναι το κλαρίνο, τέφι, βιολί, λατέρνα, μπουλγαρί, τρουμπέτα, μανδόλα, λαούτο, τουμπελέκι και κλαπαδόρα. Ενδιαφέρουσες αναφορές για τα καφοδεία και τα γλέντια στους καφενέδες του Μεγάλου Κάστρου έχουμε σε κείμενα του Κουρέα Μανώλη Δερμιτσάκη για το Παλιό Κάστρο και στις βιογραφίες Καστρινών που γεννήθηκαν στα χρόνια της Κριτικής Πολιτείας όπως ο Κουλουράς Προκόπης Πεπονάκης, ο Βαρκάρης Γιάννης Καλαϊτζής και ο σταφυδοεργοστασιάρχης και πολιτικός φέφος Περδικογιάννης. Σε αυτές περιγράφονται οι αμανέδες και τα σαρκιά, τα μπουζούκια και οι λύρες, τα ντέφια, τα λαούτα, οι χτύπη των ταμπουράθων που αντιγούσαν στα ντουκιάνια του Άραστά και στο Βαλδέτ Ζαμή. Περιγράφεται το ρεπερτόριο των μουσικών, αναφέρονται ας πούμε τραγούδια όπως το Φιλεντέμ, το Μπάνανε Ολντουμ, το Μπούλιο, το Ψηλό Μελαχρνάκι, το Όσο βαρούν τα σίδερα πριν αυτό να έχει δισκογραφηθεί. Σχολιάζονται ακόμα οι λογείς λογείς Σιμιρνιάς και Κωνσταντινοπουλί της ασλάνες με τους ανατολίτικους χορούς που έκαναν τα ξύλινα παλκοσένικα να τριζοκοπούν και τις φρατζέσκες πριμαντώνες των καφέ σαν τάν. Ακόμη, υπάρχουν αναφορές για τους οργανοπαίχτες της εποχής με τις μουσικές συσχειές, μάλλον ασυνήθιστες για τα δικά μας δεδομένα, λατέρνα με ντέφι, λίρα με μπουζούκι, ταμπουράς με του Μπελέκη Ιζουμάρα, ένα αυτοσχέδιο όργανο που έπαιζε ο Ράδος Μαλεβιζότης με τη συνοδεία στον Μπουλγαρί του Γιώργη Κουρή, ιδιοκτήτη Καφοδίου. Τέλος, αναφέρονται οι μικρές κομπανίες που δούλευαν σε μη επαγγελματική βάση, τα καλά παιχνίδια με χαρακτηριστικά παραδείγματα τους χριστιανούς παιχνιδιάτορες, Αντώνι Κωνσταντινίδη Ιβέκειο, η νέο παππούς του Γιάννη Τζορτζάκη, διευθυντή της Φιλαρμονικής του Δήμου Ιρακλίου, τον Χαρίδημο Ζαχαριάδη που έπαιζε βιολί, τον Αδαμάκη, όπως επίσης και μια μουσουλμανική κομπανία με τον Όρμπο που έπαιζε Βουλγαρί, τον Μουλαλί, βιολί και κυθάρα και τον Καμπουράκι, λύρα και ταμπουρά. Είναι ψευδόνιμα αυτά, διασταυρωμένα πάντως. Οι κομπανίες αυτές έπαιζαν σε καφενία ή λαϊκά στέκια, σε βαπτίσεις, γάμους και θρησκευτικές εορτές των διαφώνων συντεχνιών της πόλης, όταν γιορταζαν τον προστάτη Άγιό τους. Εδώ μάλιστα ήθελα να σας πω ότι είχαμε και μια πολύ ενδιαφέρουσα διήγηση του Προκόπη Πεκονάκη για τη μουσική του Όρμπου σε γιορτή του πρώτου σωματίου του Ηρακλίου των πλακοντοποιών, σε ένα χάνη που βρισκόταν στον Καρτερό. Ενδιαφέρουσα ως τώρα λογοτεχνικές εικόνες του κόσμου, τον καφέ Αμαν, με τους Αμανέντες και τα Σαντούρια βρίσκομαι και στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Θα ήθελα εδώ να ανοίξω μια μικρή παρένθεση. Το προηγούμενο Σάββατο, στη διάρκεια της παρουσίασης του έργου του κρητικού συγγραφέα, ακούσαμε ανάμεσα στα άλλα και επτά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκη από το έργο του Καπετάν Μιχάλης, που ως γνωστό χρησιμοποιεί αυτούσιες φράσεις του Νίκου Καζαντζάκη από το ομώνυμο έργο του. Σε ένα από αυτά, στο Μεγαλοβδόμαδο, ακούσαμε για τις ερωτικές παρεκλήσεις των Θαμώνων των Καφέ Αμαν. Λέει, «Μεγαλοβδόμαδο, μα δύο μονάχα άνδρες στο Μεγάλο Κάστρο, ξεστράτησαν απόψε και δεν έχουν το νου τους στο Θεό. Ο ένας την Άγια του τη μέρα κρατάει στην αγκαλιά του μια κερκέζα και ο άλλος βουλιάζει μέσα στα μάτια της και στέκε ο νους του σε μια πράσινη πόρτα». Το ίδιο ακριβώς θεματικό μοτίβο της θρησκευτικής παρέκλησης και της ροπής προς την ερωτική απόλαυση του συγγραφέα, αλλά με ένα πιο καταγγελτικό λόγο, συναντάμε και σε εφημερίδα της εποχής, στην ίδη, η οποία γράφει, σας μεταφέρω ένα μικρό απόσπασμα. Ενώ δε, κατά την παρελθούσαν εβδομάδα, οι κόδονες της εκκλησίας εκάλλουν τους χριστιανούς να προσευχηθούν από το άλλο μέρος, στο καφέ Αμάν, ο μαέστρος και ο μανετζής, με την τρουμπέτα και την μαντόλαν, ετόνιζαν ύμνους το Βάκχο και εκάλλουν τους λάτρεις να θύσουν τη Αφροδίτη. Ενώ δε, ούκο λίγοι χωρικοί, οι οποίοι πλημμυρούν κατά αυτά στην πόλη μας, επισκέφτηκαν, ούχι των ναών, αλλά της πόλης μας, αλλά το καφέ Αμάν. Και παρακάτω, περιγράφει την ασέβεια χριστιανού, ο οποίος χόρευε, δείκνισα τύρου, κτλ. Φαίνεται ότι ο Νίκος Χαζαντζάκης επικοινωνεί με αυτές τις εφημερίδες, φαίνεται να εμπνέεται και το ανάποδο, αλλά αυτό είναι ένα ενδιαφέρον θέμα που είναι αντικείμενο άλλης μελέτης. Όπως έχω δείξει σε παλαιότεροι μελέτη μου για το καφέ Αμάν, μεγάλο μέρος της αρθρογραφίας του τύπου, εμπερίχαν αρνητικές αξιολογικές κρίσεις με τη μορφή του ηθικού πανικού. Τα καφοδεία αντιμετωπίζονται ως αισθείες συμβολικής μόνισης συνδεδεμένα με μια γυναική ελευθεριότητα που αποκλίνει από τα πρότυπα της αστικής ευπρέπειας και κατά συνέπεια απειλεί την κοινωνική ευταξία. Η νέα ελευθερία σχολιάζει το 1901 την πνιγηρά ατμόσφαιρα της άλλας του καφέ Σαντάν, υπό τους διαβολικούς ήχους μίας κλαπαδόρας ενός βιολιού και ενός στεφιού, παρουσιάζοντας το ξετρελαμένο γλέντι που τελειώνει τα μεσάνυχτα, όταν οι θεατές, με την φαντασίαν ερεθισμένοι από τη θέα των γυμνών σαρκών, των τορνευτών γαμπών και των προτεταμένων στιθών, απέρχονται του Σαντάν για να επανερθούν επάβριον πλέον ερωτευμένοι, πλέον ενθουσιώδεις και μετά της προμήθειας των πενταρών και δεκαρόν της χορεύτριας. Η Ελπίς, δύο χρόνια μετά, χαρακτηρίζει τα Cafe Aman χώρο ακολασίας και κρεπάλις, όπου οι ταλίδες αρτίστες συναλλάσσονται με νεόκοπους γαντοφορεμένους καστρινούς δανδίδες και η ανθρώπινη σάρκα και ορμή, στο χώρο που γέννησε τους μεγάλους συγγραφείς εννοεί το Καζαντζάκι, παλεύει με τους αφρούς της μπύρας και τους ήχους των τεφιών των γυναικών των Cafe Aman. Η ελευθέρα σκέψη επικρίνει τους άσεμνους χωρούς και τα ανήθηκα άσματα κεντρικού καφοδίου, που θα το δούμε αριστερά από τη σημερινή νομαρχία, που χαρακτηρίζεται ως καταγώγιο στην ακμή των οργείων του και επισημένει τους κινδύνους για την ευηπόληπτη κοινωνία. Η ίδη επικρίνει τα προκλητικών του σώματος κινήσεων γυναιών μέχρι γωνάτων απεψηλωμένων ασέμνους ενδεντημένων που παρασύνουν τους καστρινούς εις τον βόρβορον της εξαθλίωσης. Και η δάφνη επισημένει την έκλυση των ηθών και τη μολυσματική δράση για τους νέους της πόλης των τερατόμορφων γυναικαρίων του εξωτερικού που προσποιούνται τα σαϊδούς. Πέρα από αυτές τις επικρίσεις των σταυροπόρων της ηθικής, υπήρχαν και άλλες αμφίσιμες, μετριοπαθείς ή ακόμα και θετικές αναφορές στον κόσμο του καφέ αμάν που μαρτυρούν τη σημασία που έχει ο θεσμός στην κοινωνική καθημερινότητα της πόλης. Η μουσική σκηνή του Καφοδίου φαίνεται να συνέβαλε στις εκδηλώσεις του συλλόγου κυρίων και δεσποινίδων. Παραστάσεις μουσικής ομάδας του Καφοδίου ή σε άλλο χρονικό διάστημα μπάντα εκ Γερμανίδων του Καφοδίου υπό τη διεύθυνση του εντόπιου χοροδιδάσκαλου Αβγερινού συμμετείχαν στις εκδηλώσεις του συλλόγου διασκεδάζοντας το κοινό με ευρωπαϊκό χορευτικό ρεπερτόριο. Βαλς, Πόλκα, Κατρίλια, Μαζούρκα, Λανσχέδες π.ε.π. και άλλα. Φαίνεται μάλιστα να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του κενού κάτι που κάνει τους λόγιους να μετριάσουν τις αρνητικές τους κρίσεις. Δεν λείπουν ακόμα και τα σχόλια τα θετικά για ορισμένα καφοδεία στα οποία άριστη μουσική εχόρδων οργάνων, κόρε με σεμνήν, περιβολήν και στάσιν διασκεδάζουν το κοινό, χωρίς πάντως περιτέρω πληροφορίες για το ποιο ήταν αυτή η άριστη μουσική και οι σεμνές τραγουδίστριες και ποιο το ρεπερτόριό τους. Οι λόγοι αρθρογράφοι αντιμετώπιζαν πάντα με περιφρονική διάθεση την λαϊκή μουσική. Εάν από την εισβολή των νεοτερικών ψυχαγωγικών πρακτικών στο πεδίο της μουσικής έχουμε πάρα πολλά συμπεράσματα και έχουμε γράψει διάφορα πράγματα, υπάρχει ένας άλλος τομέας που μας είχε απασχολήσει λιγότερο. Τα χρόνια της κρετικής πολιτείας χαρακτηρίζονται από μια πρωτόγνωρη υβριδική αστική κοινωνικότητα γύρω από τη γυμναστική, τη σκοποβολή, την ξυφασκία και κυρίως τα μοντέρνα σπόρο. Η ανάπτυξη έστω και σε πρωτόλια μορφή της σωματικής άσκησης και του σωματιακού αθλητισμού συσχετίστηκε με μια βιοπολιτική με όρους του Μισέλ Φουκώ για τη φυσική υγεία. Ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης των πληθυσμών που έδινε έμφαση στην πειθαρχία του σώματος και τον εκπολιτισμό των κοινωνικών συμπεριφορών. Το γυμνασμένο αθλητικό σώμα εκτεθειμένο στο δημόσιο χώρο αποτελούσε το υγιές πρότυπο της βιοεξουσίας στον αντίποδα του σωματικά ή ψυχικά άρρωστος σώματος που όφειλε να εγκλειστεί ή να απομονωθεί μακριά από τα βλέμματα της επιπόληπτης κοινωνίας στο λεπροκομείο, στο νοσοκομείο ή στα γκέτο της πορνείας τα οποία δημιούργησε η κριτική πολιτεία. Υιοθετώντας τις αρχές του αγγλοσαξονικού προτύπου του αθλητισμού, οι πολιτικές και πνευματικές αιλίτες έβλεπαν την ανασχόληση με τα σπόρ ως στοιχείο πολιτισμικής διάκρισης και ένδειξης κοινωνικού γοήτρου και διαμόρφωναν ένα νεοτερικό πεδίο αστικής κοινωνικότητας με έμφυλα και ταξικά χαρακτηριστικά. Φορείς αυτών των δραστηριοτήτων, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια, ήταν άντρες των μεσαίων και κυρίως ανώτερων κοινωνικών τάξεων με τα μέλη των λαϊκών τάξεων, το μουσουλμανικό στοιχείο και τις γυναίκες να απουσιάζουν. Το πρώτο αθλητικό σωματίο, ο Κρητικός Γυμναστικός Σύλλογος εν Ηρακλείου, ιδρύθηκε το 1899, είχε πρόεδρο τον Υπουργό της Οικονομικής Επιτροπής, Εμμανουήλ Λογιάδη, και δημιούργησε γυμναστήριο στην Πλατεία Ελευθερίας, στο οποίο οργάνωσε τις πρώτες αθλητικές δραστηριότητες στην πόλη. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1900, με πρωτοβουλίες του διακεκριμένου εκπαιδευτικού του Λυκείου Κωραΐς Ιωάννη Τζοβενή, δάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, οργανώθηκαν εκπαιδευτικά προγράμματα καλλιέργειας του ομαδικού πνεύματος και της φυσικής αγωγής, μαθητικοί αγώνες με τη συμμετοχή παιδιών επωνύμων οικογενειών της Κρήτης και τα παιδιά του Ελευθέριου Βενιζέλου συμμετείχαν σε αυτά, και σχολικές επιδείξεις από όλα τα σχολεία της πόλης. Το 1910 ιδρύθηκε ο Όμινος Ερετών που ασχολήθηκε με τα θαλάσσια σπόρ με πρώτον πρόεδρο τον λογιστή Γιώργο Σατσάκη. Σημαντική όθηση σε αυτή την ενασχόληση με τα σπόρ έπαιξε το ευρύτερο ενδιαφέρον για το Ολυμπιακό κίνημα μετά την αναβίωση των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας του 1896, αλλά βεβαίως και η παρουσία των Βρετανών στρατιωτικών στην πόλη. Ο Νίκος Κατσατζάκης θυμάται πως αμέσως μετά την άφιξή τους καθάρισαν ένα φαρδί χωράφι απόξω από τις στρατιωτικές παράγγες και άρχισαν να παίζουν αγωνιωδός τέννης. Σε μια μάλιστα περιγραφή στο περιοδικό του συντάγματος Highland Light Infantry αξιωματικός του διηγείται τις συχνές έφυπες εξορμήσεις στα περίχωρα της πόλης με το ρόλο της αλεπού, ένα παραδοσιακό παιχνίδι βρετανικό που ήταν το κυνήγι της αλεπού, να αναλαμβάνουν εδώ τη στοιχή αδέσποτα σκυλιά. Σχολιάζοντας την παρουσία του ίδιου σκοτσέζικου συντάγματος το Ηράκλειο, κατά τα γεγονότα του 1898 ο στρατιωτικός ιστορικός Ωάτς παρατηρεί ότι οι επιστολές του συντάγματος από την Κρήτη ήταν σχεδόν όλες γεμάτες διηγήσεων για το ποδόσφαιρο, τον κλασικό αθλητισμό, την σκοποβολή και το έφυπο κυνήγι αδέσποτων σκυλιών. Μας πληροφορεί ακόμα, κάτι που έχει και μια ιστορική αξία νομίζω, πως την ώρα που εκδηλώθηκαν οι πρώτες ταραχές της 25ης Αυγούστου, όσοι άνδρες του τάγματος βρισκόταν εκτός υπηρεσίας παρακολουθούσαν αγώνα ποδοσφαίρου στην Τάφρο, εδώ, νότια της πόλης και λόγω της κατεύθυνσης του ανέμου δεν αντιλήφθηκαν τους πυροβολισμούς και εφνηδιάστηκαν από την επίθεση που δέχθηκαν λίγη ώρα μετά στην περιοχή του στρατοπέδου. Οι άγγλικες σκοτσέζοι στρατιωτικοί διέδωσαν το ποδόσφαιρο στις συνοικίες της πόλης και έφτιαξαν μικρές τοπικές ομάδες, ενώ μετά την αποχώρησή τους ένας κύκλος νέων που αγαπούσαν τον αθλητισμό με επικεφαλής των τζοβενείων δημιούργησε το 1911 και όχι 1908, όπως αναφέρει το περιοδικό «Κνωσός». Προφανώς κάνει ένα σχολιασμό ότι είναι το πρώτο ποδοσφαιρικό σωματίο σε όλη την Ελλάδα. Οι διασταυρωμένες πληροφορίες δεν επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο. Το 1911 έχουμε το πρώτο σωματίο σε ολόκληρη την Κρήτη, «Ποδοσφαιρικό Τινάμιλα». Ακολούθησε η δημιουργία δύο μουσουλμανικών σωματίων, της Derbié Bédenié στο Μπεντενάκι και της Φυκρή Σιλίμ, με προέδρος τους επιφανείς κρίτες μουσουλμάνους Χιλαλία Φεντάκη και Μπεχά Μπέι. Μάλιστα, στη «Νέα Εφημερίδα», το καλοκαίρι του 1911, περιγράφεται «Αγώνας της Άμυλας» με μια μηχτή των μουσουλμάνων, η οποία ονομάζεται «χουριέτ», με διετητή το επιφανείς μέλος της καθολικής κοινότητας, Γιουσέπε Ιτάρ, μπροστά σε ένα ένθερμο και φανατισμένο κοινό. Μάλιστα, το παιχνίδι κατέληξε σε εντάσεις. Τα αθλητικά σωματίια φαίνεται πως ήταν μια από τις ύστατες προσπάθειες των αποδυναμωμένων μουσουλμανικών ελίτ να οργανώσουν τις δικές τους αθλητικές σωματώσεις στα τελευταία χρόνια της αυτονομίας της Κρήτης και έτσι πιθανώς να εναρμονιστούμε το κίνημα των νεότουρκων που είχαν ήδη από το 1928 συγκροτήσει το πρόταγμα της ανάπτυξης του εθνικού τουρκικού αθλητισμού. Ωστόσο, οι αρνητικές συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί για το μουσουλμανικό στοιχείο στα χρόνια των εθνικιστικών εντάσεων των βαλκανινικών πολέμων δεν ευνόησε τη συνέχιση αυτών των προσπαθειών. Σε αυτά τα χρόνια, δεκαετία του 1910, παρατηρούμε μια ύφεση των πολιτισμικών και αθλητικών δραστηριοτήτων στην πόλη για ευνόητους λόγους, πόλεμοι, εντάσεις, που θα διαρκέσει μέχρι και την άφιξη των μικρασιατών προσφύγων που θα οδηγήσει το Ιράκλειο σε μια νέα φάση πολιτισμικού συγκριτισμού και ανταλλαγής πολιτισμικών δανείων. Νομίζω ότι τα καθέκαστα αυτής της ιστορίας είναι το αντικείμενο μιας άλλης μελλοντικής εισήγησης για τον πολιτισμό της καθημερινότητας στο μεσοπολεμικό Ιράκλειο. Για να ολοκληρώσω, ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χιτμέκ είχε υποστρίξει πως υπάρχουν δύο πρόσωπα που δεν μπορούμε να ξεχάσουμε ποτέ. Το ένα είναι το πρόσωπο της μάνας μας και το άλλο το πρόσωπο της πόλης μας. Είναι αυτή η πόλη που, όπως είχε πει και ο Καβάφης, πάντα θα μας ακολουθεί. Η πόλη, κάθε πόλη, είναι φορέας μνήμης και ιδιαίτερων κοινωνικών εμπειριών, συναισθημάτων και αξιών. Είναι λοιπόν σημαντικό να αναδείξουμε πτυχές του πολιτισμικού παρελθόντος της που αναφέρονται ή κυρίως διαφοροποιούνται από την επίσημη οπτική, λεπτομέρειες εντός εισαγωγικών που εστιάζουν στις ιωπές της ιστορίας, στις αποσιωπημένες στιγμές του Μεγάλου Κάστρου, που συνεχίζουν νομίζω να χρωματίζουν, να επιδρούν έντονα ή υπενοιχτικά στο σημερινό παρόν της πόλης. Ενεργοποιώντας τη συλλογική μνήμη και την ιστορία μιας άλλης, περισσότερο πωλησιλεκτικής, ανοιχτής και εξεστρεφούς πόλης, νομίζω πως αντλούμε ιδέες και αφορμές για να αναστοχαστούμε για το παρόν και για το μέλλον της. Σε μια πόλη που αναζητεί πυξίδα και ταυτότητα σε ένα διακώς μεταβαλόμενο περιβάλλον. Σας ευχαριστώ. Ευχαριστούμε πάρα πολύ τον κ. Ζαϊμάκη. Μας κάλυψε, αλλά έχουμε και κάποιες ερωτήσεις να κάνουμε, πιστεύω. Και σας παρακαλώ πάρα πολύ, όσος πιο πολλές ερωτήσεις κάνετε. Δεν υπάρχουν αφελείς ερωτήσεις, γιατί λέει δεν υπάρχουν. Θα κάνετε ό,τι ερώτηση θέλετε, ο μιλητής είναι στη διάθεσή σας. Πριν όμως από τις ερωτήσεις, να σκεφτείτε τις ερωτήσεις που θα κάνετε, ωστόσο θα σας διαβάσω την πρόσκληση της επόμενης συνάντησής μας. Η επόμενη συνάντησή μας θα γίνει τη Δευτέρα, το επισμένο τη Δευτέρα, στις 27 του Μάρτη, διότι το Σάββατο έχουμε 25 τη εθνική γιορτή. Έτσι λοιπόν θα συναντηθούμε τη Δευτέρα, 27 και ώρα 8 το βράδυ. Ο μιλητής της επόμενης ομιλίας θα είναι ο κύριος Γιάννης Μαυρομάτης, καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας, στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, θα μιλήσει με θέμα σάτειρα και κοινωνία στην πρόημη κρητική λογοτεχνία, 14-15ου αιώνα. Τον ομιλητή θα προλογίσει η κυρία Μαρίνα Δέτορακη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ όλους, περιμένουμε τις ερωτήσεις που θα απαντήσει ο κύριος Ζαϊμάκης. Η συζήτηση είναι συζήτηση, δεν είναι μονόλογος και παρατηρήσεις. Παρακαλώ, ο Κώστας, δώστε το μικρόφωνο. Παρακαλούσα, πότε και γιατί εκατηργήθη η χρήση του λάκου, να ενημερωθούμε. Καταρχήν θα ήθελα πάρα πολύ να σας ευχαριστήσω γιατί είδα ότι υπήρχε ένα ενδιαφέρον στη διάρκεια της ομιλίας, το διέκρυνα αυτό στα βλέμματά σας και αυτό με ικανοποιεί. Μιλάω για το κοινό. Για το ερώτημα που κάνατε, στην περίοδο 1955-1960 έχουμε δύο νόμους που αφορούν τη διαχείριση της πορνείας. Ουσιαστικά το ελληνικό κράτος με αυτούς τους νόμους προσπάθησε πανελλαδικά να αποκαιτοποιήσει την πορνεία και τους διάφορους στήλακες που υπήρχαν όχι μόνο στο λάκο αλλά και στην Αθήνα, η τρούμπα, στη Θεσσαλονίκη, η μπάρε και ούτω καθεξής. Με αυτό το διάταγμα μεταφέρονται οι περισσότεροι οίκοι ανοχής σε διάφορα άλλα σημεία της πόλης. Ωστόσο, εξακολουθούν να λειτουργούν πορνεία και καφενέδες. Νομίζω ότι το οριστικό κλείσιμο του λάκου γίνεται με την επιχείρηση ηθικής αρετής του καθεστώτος των συνταγματορχών στην περίοδο της κούντας για ευνόητους λόγους. Ήταν έξω από το ηθικό της σύστημα όλος αυτός ο κόσμος. Ο κ. Μακριαννάκης, φιλολόγος. Συγχαρτήρια κ. Ζαϊμάκη. Συγκλονιστική η παρουσία σου του θέματος. Μας ταξιδέψατε στο παρελθόν τόσο όμορφα που ένιωσα από τις πιο ωραίες διαλέξεις που έχω ακούσει σε αυτή την ωραία προσπάθεια που κάνει η Εράκελια Πρωτοβουλία. Εγώ μια απλή ερώτηση θέλω να σας κάνω. Πού ήταν το καφέ Αμάν και πού το καφέ Σαντάν. Χωροταξικά δέσαι, η Εράκελια. Ευχαριστώ. Λοιπόν, ενδιαφέρουσα ερώτηση. Ξέρετε, δεν έχουμε ασφαλείς πληροφορίες για αυτούς τους θεσμούς, διότι ο τρόπος που αντιμετώπιζαν οι αρθρογράφοι ήταν αρνητικός. Θεωρούσαν ότι είναι ένας απαξιωτικός θεσμός που μάλλον δημιουργεί πρόβλημα στην πόλη. Ωστόσο, αναδιαστήματα έχουμε κάποιες τέτοιες αναφορές και έχω και προφορικές μαρτυρίες. Προφορικές μαρτυρίες που βέβαια είναι από ανθρώπους, κάποιοι από αυτούς ήταν μέσα σε καφέ αμάν. Για παράδειγμα, ο Γιώργης Καλαϊτζής, σε συνέδευση που μου έχει δώσει το 1988, διός παλιάς οικογένειας βαρκαρέων, οι Καλαϊτζίδες, φίλος του καπτάν ψωμί του πατέρα του Καζαντζάκη. Αναφέρονται όλα αυτά στα δηγήματα του Δερμητζάκη. Μου οδηγήθηκε ότι ο πατέρας μου μου έβαζε γυλέκο, μου έλεγε θα βάλεις τα πόδια σου πάνω σε άλλο και θα έρθεις στο καφέ Σαντάν που ήταν στο λιμάνι, περίπου στο σημείο που είναι μια αυτοσχέδια ψαραγορά, λίγο πιο αριστερά. Ο Φέφος ο Περδικογιάννης μου έχει πει ότι τα καφέ Σαντάν δεν ήταν πάντα δυτικότροπα, δηλαδή οι όροι είναι πολύ σχετικοί, δηλαδή ένα καφέ Σαντάν μπορεί να έχει και ανατολίτικο και δυτικό πρόγραμμα. Ας μην γελιόμαστε και πολλές φορές έχουμε διηγής για το καφέ Σαντάν που μιλάει μέσα για μανέδες κτλ. Τα καφέ Σαντάν ήταν σειραδιαστά στον Πεντενάκι, τα καφέ Αμάν ήταν στο κέντρο της πόλης και επίσης υπήρχε σε ένα άλλο λάκκο, εκτός από τον γνωστό λάκκο υπήρχε και μία άλλη περιοχή που λέγανε ο λάκκος του λιμάνιου. Ήταν στο σημείο που είναι το Βένετο σήμερα η καφετέρια, λίγο αριστερά. Εκεί λοιπόν υπήρχε ένα πολύ γνωστό καφέ Αμάν και κάτω στο λιμάνι. Επίσης ξέρομαι ότι υπήρχανε κοντά στην πλατεία Ελευθερίας, αριστερά δηλαδή εκεί που είναι η πλατεία Δασκαλογιάννη. Και επίσης ένα είδος καφοδίων υπήρχαν και στο λάκκο ως τάχρονα της Κριτικής Πολιτείας, πιο πολύ τεκέδες ήτανε παρά καφέ Αμάν. Επίσης στην Ψαραχωρά. Εκεί έπαιζε η ρόζα που αναφέρομαι. Αυτές είναι οι πληροφορίες περισσότερες διασταυρωμένες. Όχι, όχι, όχι. Ρόζα, ναι. Παλαιότερη, παλαιότερη. Η κυρία Μάαρα Παναγιωτάκη εκ των ομιλίτρια σε προηγούμενη εκδήλωση. Γεια σας και ευχαριστούμε για την ομιλία. Όταν είπατε τώρα στη τελευταία παρατήρηση ότι κάποια καφέ Αμάν λειτουργούσαν περισσότερο ως τεκέδες. Όταν λέμε ως τεκέδες, εννοούμε δηλαδή με την κανονική λειτουργία του Δερβυσικού Μοναστικού Τάγματος και η οποία πώς ακριβώς σε εκείνη την εποχή πια προσδιοριζότανε. Όχι, δεν εννοώ με τη μορφή του Δερβυσικού Τάγματος. Ο τεκές είναι ως όρος που χρησιμοποιείται στον μικρό κόσμο του Ρεμπέτικου με μεταφορική σημασία. Δεν έχει καμία σχέση με θρησκευτικές του λειτουργείς, έχει σχέση όμως με τελετουργίες, χασισοποσίας, πρακτικών ψυχαγωγίας, με ένα ήθος που διαμορφώνεται σε αυτούς τους χώρους. Ναι, επειδή οι Μπεκτασίτεκαιδες στο Ιράκλου χρησιμοποιούσαν και τη μουσική και τη χρήση ουσιών και λοιπά για αυτό το σκοπό. Οπότε, δηλαδή, αποτελούσαν κοινωνιολογικά το χρησιμοποιούμε τότε και εδώ, όχι ως μοναστικά ή θρησκευτικά. Ναι, νομίζω ότι παίρνουν δάνεια από αυτό το χώρο. Μα υπάρχει ακόμα... Ας πούμε ο Φεύγος ο Περτικογιάννης, ο οποίος πήγαινε και σε αυτό το χώρο, ήταν γνωστός αυτός, Μποέμ, πολύ γνωστή οικογένεια, μου ανέφερε ότι πάντα ο κόσμος των Δερβίσιδων του ήταν εξαιρετικά άρεστος και πηγαίνανε κρυφά τις Κυριακές τους Τεκέδες, τους Ισλαμικούς Τεκέδες, για να παρακολουθούν τις τελετουργίες τους. Και λέγαμε μετά εμείς, αυτός είναι ένας ωραίος Δερβίσις μάγκας, γιατί ήταν εξτατικός, είχε ένα παρουσιαστικό πολύ ενδιαφέρον. Είναι μια περίοδος όπου τα πολιτισμικά δάνεια μεταφέρονται από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες και αυτό έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Είναι περίοδος ενός πολιτισμικού υβροϊδισμού που κάποιες από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα μας παραπέμπουνε σε αυτά τα χρόνια. Σας ευχαριστώ. Καραταράκη Μαρία Φιλόλογος, σας ευχαριστώ για όλα. Η ερώτησή μου σχετίζεται λίγο με την προηγούμενη της κυρίας. Κατά πόσο το μισουλμανικό στοιχείο ήταν ανοιχτό στην δυτική κουλτούρα ή στην πόλη. Δέχονταν εύκολα τις ευρωπαϊκές επιδράσεις. Οι μουσουλμανιαστεί, βεβαίως. Οι μουσουλμανιαστεί στέλνουν τα παιδιά τους στα γαλλικά σχολεία και πριν τα χρόνια της κριτικής πολιτείας. Έχουμε γνωστούς μουσικούς. Έχουμε γνωστούς μουσουλμάνους χοροδιδάσκαλους. Στο Μουσικό Σύλλογο Απόλλων έχουν σημαντική θέση. Προφανώς υπάρχει και μια μερίδα του μουσουλμανικού στοιχείου αλλά και του χριστιανικού στοιχείου που έχει επιφυλάξεις απέναντι στα επιτεύματα του δυτικού πολιτισμού που κρατάει τις αποστάσεις και έχει κοινωνικοποιηθεί με διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις. Πάντως αυτό είναι κάτι σημαντικό. Η στερεοτυπική εικόνα των ανατολιτών μουσουλμάνων, των οπιστοδρομικών, πουριτανών κτλ. δεν επιβεβαιώνεται από τις μαρτυρίες. Ακόμα και εδώ στα καφοδεία. Πολλοί ιδιοκτήτες Καφέ Σαντάν από στοιχεία που έχουμε από το Δήμο Ηρεκλίου από την αρχεία του φαίνεται να είναι μουσουλμάνοι. Συμμετέχουν λοιπόν στα πολιτισμικά δρόμενα. Υπάρχει βέβαια και ένα άλλο κοινό πιο λαϊκό που είναι αποκλεισμένο από όλα αυτά. Ο κ. Αντώνης Καρτσάκης, του οποίου την ομιλία θα ακούσετε σε λίγες εβδομάδες. Εφόσον το επιθυμείτε βέβαια. Ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστούμε κ. Ζαϊμάχη μας έδωσε τόσο παραστατικά την περίοδο αυτή. Και βέβαια η αξία νομίζω ότι έγινε στο ότι επιτέλους αναγνωρίζουμε την αξία της μικρο ιστορίας, της συγκρότησης της γενικής ιστορίας ενός τόπου. Θα ήθελα να ρωτήσω, αν και περιορίζετε χρονικά την έρευνά σας μέχρι το 2013, τι γίνεται μετά το 2022, αν μπορείτε να μας πείτε, όταν ο πληθυσμός της πόλης διπλασιάζεται σχεδόν. Ποδεχόμαστε 12.000 πρόσφυγες και είναι περίπου 16.000, αν δεν κάνω λάθος, ο πληθυσμός πριν την έλευση των προσφύγων. Έχω τη γνώμη ότι το περιθώριο τώρα αποκτά μια επιπλέον ετσιγωητία, τουλάχιστον από τα διαβάσματά μου, της εποχής των περιοδικών και των εφημερίδων, γιατί συνδέεται και με την κοινωνική και κοινωνικοπολιτική αμφισβήτηση. Επομένως, νομίζω ότι έχει ένα ενδιαφέρον, να δούμε την περίοδο αυτή μετά το 2022. Και ένα ερώτημα μικρότερο, τι θέση έχει μέσα σε αυτόν τον πολιτισμικό συγκριτισμό, όπως είπατε, η κρητική μουσική. Έχει κάποια θέση, ευχαριστώ. Σε σχέση με το πρώτο ερώτημα, μετά το 1922-23, με την έλευση δηλαδή των μικρασιατών προσφύγων, όλοι αυτοί οι κόσμοι βρίσκουν ένα παράθυρο ενός πολύ ενδιαφέροντος πολιτισμικού διαλόγου. Ας πούμε, αν θέλουμε να αναφερθούμε στο Λάκο, γιατί καφοδεία εκείνη την περίοδο δεν έχουμε, έχουμε ψυχαγωγικά κέντρα, μικρές σταβέρνες, από τις οποίες τις δημιουργούν οι μικρασιάτες. Αλλά για να επανέλθω, στο Λάκο, η παρουσία των μουσουλμάνων μουσικών και των κομπανιών που έρχονται από τα παράλια της Μικράς Ασίας, διαμορφώνουν και ανανεώνουν τις μουσικές πρακτικές της ηνικίας. Έχουμε δηλαδή νέα όργανα, νέες μουσικές παραστάσεις, νέες οικονομικές ακόμα δραστηριότητες. Γενικά, η περίοδος του Μεσοπολέμου και μετά την έλευση των προσφύγων, χαρακτηρίζεται από μια σημαντική πολιτισμική δραστηριότητα σε όλα τα επίπεδα, με τους πρόσφυγες να έχουν παίξει ένα πολύ σημαντικό ρόλο. Και έχουμε και μια συνέχεια αυτών των ρεμάτων και του πολιτισμικού εξωευρωπαϊσμού, αλλά και της επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Αυτά αρχίζονται να κλείνουνε λίγο κατά την άποψή μου στα χρόνια της περιόδου της δικτατορίας μεταξά, όταν φτιάχνεται ένα νέο αφήγημα πιο εθνοκεντρικό, πιο συντηρητικό κτλ. Για το ερώτημά σας για την κρητική μουσική, αυτό είναι ενδιαφέρον για το τι γίνεται στα χρόνια αυτά με την πιο παραδοσιακή μουσική. Η αίσθηση που έχω εγώ είναι ότι οι κάτοικοι της πόλης ελάχιστα γνωρίζουν ή αποδέχονται τη μουσική της υπέθρου. Ένας από τους πρώτους λειράριδες που έρχεται είναι ο μουσουλμάνος Ναΐμις και αργότερα ο Καλογερίδης, ο οποίος όμως παίζει δυτικότροπα. Δεν είναι ένας τόσο παραδοσιακός μουσικός και γι' αυτό γίνεται και αποδεχτός και στις παραστάσεις που αναφέρουν πολλές στις εθνημερίδες παίζει, έχει ένα πολυσηλεκτικό ρεπερτόριο. Η κριτική μουσική ωστόσο σε επίσημες τελετές υπάρχει. Περισσότερο εμένα μου δείχνει σαν ένα φολκλόρ. Δεν δείχνουν πολύ μεγάλων ενδιαφέρον. Γενικά στο Ηράκλειο φαίνεται ότι αυτό που έχουμε εμείς στο μυαλό μας η παραδοσιακή κριτική μουσική της υπέθρου δεν έχει ιδιαίτερα αναπτυχθεί και θα ήθελα να σας πω ότι στις πολλές βιογραφίες που έχω κάνει με ηλικιωμένους καστρινούς μιλάνε, λαϊκούς καστρινούς και αστούς μάλλον απαξιωτικά για τα όργανα της ενδοχώρας. Χαρακτηρίζουν δηλαδή χωριάτικη τη λύρα, εμείς δεν ακούγαμε τέτοια πράγματα, μας τα φέρανε, μας τα επιβάλανε κτλ. Είναι πάντως ενδιαφέρον αυτό το θέμα και ίσως μας εξηγεί και γιατί εδώ ίσως δεν είχαμε ποτέ μια πολύ σημαντική τοπική μουσική σκηνή αντίστοιχη του Ρεθύμνου ας πούμε ή των Χανίων. Δεν έχουμε τους σπουδαίους λυράριδες τα χρόνια του Μεσοπολέμου και μετά. Ίσως, γιατί είναι ένα σύνθετο ερώτημα. Ο κ. Μανώλης Ζακάκης, τον οποίο θα ακούσετε πίσω αν επιθυμείτε, την 1η Απριλίου μαζί με τον κ. Σιδηρόπουλο. Ψέμα είναι, δεν θα μας ακούσετε. Μάλλον το πιθανότερο να είναι ένα πρωταπελιατικό ψέμα. Γιάννη, σε αυτό το ίσως που είπες, επέτρεψέ μου να επιμείνω. Η αίσθησή μου από τον τύπο της εποχής είναι περισσότερο στο διησμό που ανέφερας εσύ στην αρχική σου, στα πρώτα λεπτά της παρουσιασίας σου. Δηλαδή, δίπλα στα άρθρα για την Μπόλκα και για τους δυστικούς χορούς, έχουμε εντοπίσει μερικά άρθρα για αλίμονο στην πολυτέλεια και αλίμονο στο δυστικό τρόπο ζωής. Καιλάτε στο Πανηγύρι ή στις Αρχάνες, εκεί να απολαύσετε κρητική μουσική. Έχω μια αίσθηση δηλαδή πως έχω έναν αλλοσυγκρόμενο κόσμο. Η αίσθηση που αποτυπώνεται σε αυτά τα φύλλα που έχει συσκευλίσει τόσο πολύ, τοπικού τύπου, είναι αυτό. Από τη μία μορδιά, όχι στην διεκτικοποίηση της κοινωνίας, στην αστική τάξη που προσπαθεί να βρει τα βήματά της στο Ιράκλειο και από την άλλη οι φωνές για επιστροφή στην παράδοση και σε άλλους τρόπους ακόμα και παραγωγής. Γιατί η πολυτέλεια φέρνει και οικονομικές ανακταράξεις και ανισορροπίες θα λέγαμε. Μια αίσθηση είναι η αστική τάξη που πάνε να βρει το βηματισμό της στο Ιράκλειο και η παραδοσιακή, όπως νομίζω, μιλώντας για τον δρόμο ή για τις παραδοσιακές γειτονιές, τις αγορές, κάπου εκεί πρέπει να είναι η μουσική. Χωρίς να είμαστε βέβαια και μελετήσεις της μουσικής εκείνης η περιόδου. Ίσως εδώ αν η ομάδα με τον εξαίρετο συναδελφό μου που ασχολούνται με την παραδοσιακή μουσική, με τον Γιώργο Χναράκη, με τον γιατρό, τον Αγγυσίλαο, τον Αλιγκυζάκη κλπ. Ίσως μας φώτιζαν να ήταν εδώ περισσότερο, σε αυτό το κομμάτι που έθεσε και ο Αντώνης Καζάκης, τι γίνεται με την παραδοσιακή κριτική μουσική την αντίστοιχη περίοδο. Λοιπόν, η δική μου αίσθηση είναι διαφορετική. Έχω δεκάδες κείμενα και η ομάδα του κυρίου Χναράκη έχουμε συνεργαστεί και μου έχουν ζητήσει να τους πω και την άποψή μου πάρα πολλές φορές και την έχω παρουσιάσει και δημόσια. Η στροφή στην παράδοση και στο παρελθόν και στην κριτική ψυχή, την ελληνική ψυχή είναι αργότερα. Στα χρόνια της κριτικής πολιτρίας υπάρχει μια έντονη δόση πολιτισμικού εξευρωπαϊσμού. Υπάρχουν δεκάδες κείμενα στις εφημερίδες που εξημνούν αυτή την στροφή. Είναι μια επιθυμία των αστών της πόλης, των χριστιανών αστών της πόλης, να απαλλαγούν από ένα μάλλον ανεπιθύμητο ανατολίτικο παρελθόν και βιάζονται να το κάνουν αυτό. Αυτό μας εξηγεί για τα πολύ εγκωμιαστικά σχόλια που υπάρχουν κάθε χρόνο, γινόταν τρεις ή τέσσερις φορές οι κοσμικές βραδιές του Συλλόγου Κυρίων και Δεσποινίδων, τον τρόπο που αγκαλιάζουν και περιγράφουν τους ευρωπαϊκούς χορούς ή τις ευρωπαϊκές πρακτικές. Βεβαίως καταγγέλουν κάποιες εύπευτες εκδοχές της ευρωπαϊκής μουσικής ή αυτά που θεωρούν ότι δεν συνάδουν με το αξιακό της σύστημα. Δηλαδή καταγγέλουν τις παρεκτροπές των καφέ σαν τάν. Αλλά αποδέχονται τις θεατρικές παραστάσεις που έρχονται από το εξωτερικό με πάρα πολύ θετικά σχόλια τα οποία τονίζουν τη σημασία η Κρήτη να έρθει πιο κοντά στην Ευρώπη και στον πολιτισμό της και να απαλλαγεί από ένα νοχελικό ανατολίτικο παρελθόν. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου μία από τις καινούργιες τάσεις που εμφανίζονται στις λόγιους είναι και αυτή η επιστροφή στο παρελθόν, το να ξαναβρούμε την ψυχή μας κτλ. Και συνδέεται με ιδεολογικά ρεύματα που συναντάμε εκείνη την περίοδο όχι μόνο στην Κρήτη αλλά και στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Δελάκης Μιχάλης, είμαι μηχανικός. Ευχαριστούμε κύριε Ζαϊμάκη. Νομίζω και με όλη αυτή τη σειρά των μιλειών μπαίνει ξεκάθαρα πλέον η σημαντική συμβολή της καθημερινότητας και της κοινωνικότητας στην ιστορία του τόπου. Είναι μια εξαιρετικά σοβαρή υλικληρονομιά η οποία ίσως δεν έχει πάρει τη θέση που πρέπει σε αυτή την πόλη. Ευχαριστούμε πάρα πολύ. Αναφέρατε πάρα πολύ συχνά το αγγλικό στοιχείο στο Ιράκλειο. Το ερώτημα το δικό μου είναι εάν, επειδή οι νομοί της Κρήτης ουσιαστικά είχαν άλλες δυνάμεις οι οποίοι ήταν από την βοήθειά τους, ας πούμε, εάν οι άλλες πόλεις έχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με αυτό. Δηλαδή ήταν έντονο το αγγλικό κομμάτι στο Ιράκλειο ή ήταν αντίστοιχα έντονο το ιταλικό στα Χανιά, το ρώσικο στο Ρέθινο ή στα άλλα στοιχεία. Και δεύτερον θα ήθελα λίγα παραπάνω στοιχεία για το πρώτο γήπεδο τέννης που μας είπατε, ότι ήταν κάπου εκεί στο Μαρτινέγκο. Ευχαριστώ πολύ και πάλι. Αυτό το φαινόμενο του πολιτισμικού συγκριτισμού, συγκαιρασμού κτλ. Το βλέπουμε σε όλες τις πόλεις της Κρήτης, κυρίως Χανιά, Ιράκλειο, Ρέθινο, με ίσως λίγο διαφορετικά χαρακτηριστικά. Ας πούμε στα Χανιά έχουμε αγώνες, διεθνείς αγώνες σκοποβολής που προκάλεσαν τον ενδιαφέρον και δυτικών εφημερίδων το 1908. Έχουμε ποδηλατικό όμυλο που δεν έχουμε εδώ πέρα. Εδώ έχουμε περισσότερο αναπτύξιο το ποδόσφαιρο, όχι τυχαία, γιατί ακριβώς είναι οι Άγγλοι και όχι μόνο οι Άγγλοι και οι Σκοτσέζοι. Γιατί έχουμε στο μυαλό μας Άγγλους, ενώ στην πραγματικότητα είναι Άγγλοι, Σκοτσέζοι και Ουαλεί. Και μάλιστα η κάθε ομάδα εθνική έχει και αναπτύξει κάποια σπορ περισσότερο. Δηλαδή, τένις παίζανε οι ανώτεροι αξιωματικοί, όχι οι απλοί αξιωματικοί. Ποδόσφαιρο έπαιζαν κυρίως οι Σκοτσέζοι, αλλά και οι Άγγλοι πάλι στρατιώτες και ναύτες. Οπότε υπάρχουν διαφοροποιήσεις από πόλη σε πόλη, αλλά υπάρχουν και κάποια κοινά βασικά χαρακτηριστικά. Ότι έχουμε μια άθληση εντός εισαγωγικών όλων αυτών των πολιτισμικών και αθλητικών πρακτικών. Για το τένις που είπατε, νομίζω ασχολείστε και στο όμυλο αντισφέρησης Ιρακλίου. Το τένις αυτό είναι παρακάτω από το Μαρτινέγκο, δηλαδή στο ύψος που είναι η Αγία Τριάδα αριστερά, πάνω στο ύψωμα. Και αν θέλουμε να μιλήσουμε λίγο για την αρχαιολογία του τένις στο Ιράκλιο που ίσως να σας ενδιαφέρει, ο Φέφος Περτικογιάννης μαζί με τον αδερφό του, αν δεν κάνω λάθος, δορίζει το πρώτο γήπεδο αντισφέρησης στον Εγώι κάπου στη Θέρισσο και μετά αυτονομείται ο οργάνωσης αντισφέρησης και μεταφέρονται κάποια στιγμή προς τα κάτω. Όλα αυτά είναι ενδιαφέρουσες μικροειστορίες που είναι καλό να τις ψάξουμε λίγο πιο συστηματικά γιατί είναι ένα κομμάτι από την πόλη μας που μας ενδιαφέρει. Ο κ. Μαρινάκης. Ευχαριστούμε πολύ για την ωραία μιλία σας. Ήθελα να πω δύο πράγματα. Πρώτο, το φωτογραφικό σας υλικό πολύ ωραίο. Αυτό προέρχεται από τον Ραχμιζαδέ Μπεχαντίν ο οποίος ήταν φωτογράφος στην Ανατολική Κρήτη, γενικά ήταν ένας από τους καλύτερους φωτογράφους της Κρήτης και ο οποίος ήταν μορφωμένος και ήταν πιο μπροστά από τους φωτογράφους όλους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Κρήτη δε επειδή ήτανε περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε κάποια περισσότερα, κατά κάποιο τρόπο, όχι δικαιώματα, αλλά οι φωτογράφοι, ενώ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία απαγορευόταν η φωτογράφηση του προσώπου. Εδώ πέρα ο Σερίζ Ζαϊκή, ο φωτογράφος του Τούρκου Σταχανιά, ο οποίος ήτανε ο οδηγός του Μπεχαντίν, ήτανε ο πρώτος φωτογράφος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που φωτογράφιζε πρόσωπα, αλλά επειδή ήτανε απομονωμένος κάπως αυτό δεν είχε τις επιπτώσεις. Και οι περισσότερες σας φωτογραφίες είναι από το αρχείο του Μπεχαντίνα που είδα. Ήθελα να πω στον κύριο όσα αναφορά για τους Άγγλους. Μετά την αυτονομία, πρωτούγενη Κρητική Πολιτεία, οι μεγάλες δυνάμεις διέρεσαν την Κρήτη, το Ηράκλειο το έδωσαν εις τοίς τους Άγγλους, το νομό Λασιθείου εις τους Γάλλους, το ρέθυνο εις τους Ρώσους και τα χανιά εις τους Ιταλούς. Οι Άγγλοι, ο δικητής ο Χερσάιντ ο οποίος ορίστηκε δικητής του Ηρακλείου και με βοηθό τον Γκρίφιτς ο οποίος ήτανε ο βοηθός του Χερσάιντ, είχανε καθαρά επιβάλλει στο νομό Ιρακλείου το αγγλικό σύστημα, όχι μόνο ως αναφορά την παιδεία κλπ αλλά και είχαν εισβάλλει μέσα και εις τις πράξεις συμβουλογραφικές κλπ κλπ. Με αποτέλεσμα η επίδραση των Άγγλων στο νομό Ιρακλείου δεν είχε καμιά σχέση με την επίδραση εις όλη την Κρήτη. Ήτανε τελείως διαφορετική, ήτανε πάρα πολύ επιβλητική, ενώ οι άλλοι νομοί είχανε κάποιες άλλες επιδράσεις. Ευχαριστώ. Για τις φωτογραφίες δεν είναι όλες από τον Μπεχαϊντίν, είναι περίπου 10-12 φωτογραφίες από τον Μπεχαϊντίν, γιατί υπήρχαν αρκετοί φωτογράφοι. Για αυτό που είπατε για τις πόλεις συμφωνώ, όπως συμφωνώ και για το ρόλο που έχει παίξει ο Μπεχαϊντίν, δηλαδή πολλά πράγματα τα γνωρίζω μέσα από το φακό του. Να προσθέσω μονάχα ότι είχαμε τακτικές επισκέψεις αξιωματούχων από πόλη σε πόλη και αυτό είναι σημαντικό. Δηλαδή εδώ οι Άγγλοι ένα καλοκαίρι φεύγουν και φτιάχνουν ένα γήπεδο για κλασικό αθλητισμό, αυτό σχέδιο βέβαια, και ποδόσφαιρο στη Σούδα. Και οι Ιταλοί έρχονται από τα Χανιά και συνδράμουν τους εδώ βρετανούς στρατιώτες στη δημιουργία ενός γήπεδου στο Γιαλί Κιόσκι. Θέλω να πω ότι δεν ήταν κλειστές αυτές οι κοινότητες και έχουμε και επίσης πολλές φιλικές συναντήσεις ανάμεσα στα διάφορα συντάγματα όχι μόνο σε επίπεδο Κρήτης, γύρω στο 1907 έχουμε και επισκέψεις συνταγμάτων από τη Μάλτα και από την Αίγυπτο στο Ηράκλειο. Όλα αυτά έχουν εξαιρετικό διαφέρον, υπάρχουν όμως μόνο σε αρχαία και θέλει ακόμα πολύ δουλειά για να αναδεικτούν και να τεκμηριωθούν περισσότερο. Ο κύριος Λεβεντάκης νομίζω και κύριε Βασιλάκη. Ποιος είναι ο Νίκος? Ο κύριος Νίκος Λεβεντάκης. Ευχαριστώ πολύ. Και εγώ θα σας ευχαριστήσω για την ωραία παρουσία μιας ειδικής πτυχής της ζωής της Κρήτης την εποχή εκείνη που σας άφησε μόνο υπενυκτικό χώρο να αναφερθείτε στο εθνικό ζήτημα μια περίοδο που μας διεκδικούσανε όλοι και έχει σήμερα το ενδιαφέρον της διότι η τουρκική σημερινή ηγεσία μετανιώνει που μας έχασαν την περίοδο των Οθωμανών και υπάρχουν και ντόπιοι που νομίζουν ότι κατά λάθος τους ξεφύγαμε. Υπάρχει μια πτυχή για την οποία θα σας παρακαλούσα να αναφερθείτε που ενώ συμβιώνανε από τα μέσα του 19ου αιώνα οι ντόπιοι με τους τουρκούς σταδιακά οι ντόπιοι πήραν απόλυτη κυριαρχία και στον τομέα των εκκλησιών που τα καμπαναριά τους γέρανε πιο ψηλά από τους μηναρέδες αλλά ιδιαίτερα στην οικονομική ζωή της οποίας τα Ηνία πήρε τον ντόπιο στοιχείο και την περίοδο εκείνη φυσικά υπήρχαν αυτές οι άλλες επιρροές υπήρχε όμως και μια άλλη πολύ δυνατή ντόπια πραγματικότητα που ουσιαστικά έκανε αδύριτι την ανάγκη να φύγει η Κρήτη από τους Οθωμανούς ή από τους άλλους που την διεκδικούσανε και να ενωθεί στον εθνικό κορμό. Ναι κοιτάξτε αυτό είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο θέμα. Εγώ πάνω σε αυτό ή θα ήθελα να πω μόνο κάποια λίγα λόγια ότι οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων από πολλαπλές πιαπηγές προφορικές και γραπτές φαίνεται να ήταν αρκετά καλές σε επίπεδο κοινωνικό από τα κάτω όταν τις δούμε. Φαίνεται επίσης ότι ταυτότητες δεν διαμορφώνονται με όρους σκληρά εθνικιστικούς. Είναι τοπικές ταυτότητες. Ο Καστρινός, ο Χανιώτης με το θρησκευτικό στοιχείο να παίζει σημαντικό ρόλο και είναι αυτή η ανάδυση των εθνικισμών και των εθνικιστικών παθών που θα οδηγήσει σε εντάσεις, συγκρούσεις και στις καταλήξεις που είχαμε. Νομίζω ότι καλό είναι να παίρνουμε διδάγματα από τις πολυπολιτισμικές κοινωνίες του παρελθόντος και στο σήμερα και να φτιάχνουμε περιβάλλοντα που είναι ανοιχτά στην διαφορετικότητα, στην διαφορετική εθνική θρησκευτική ταυτότητα γιατί έτσι προδεύει και εξελίσσεται ο κόσμος. Θα μπορώ να πω και πολλά, αλλά δεν ξέρω αν είναι του παρόντος. Να ρωτήσω εγώ, συμπληρώνοντας την ερώτηση του κ. Λεβεντάκη, πότε τοποθετείται χρονικά την καλή συμβίωση και πότε αρχίζει, ας πούμε, η αντιπαλότητα και η έχθρα. Νομίζω, από όσο μπορώ να ξέρω, και στην ιστοριοθωμανική περίοδο και στα χρόνια της Κριτικής Πολιτείας, έχουμε μεγάλα διαστήματα στα πρώτα χρόνια της Κριτικής Πολιτείας που οι σχέσεις δεν είναι αρνητικές με εξαίρεση μειοψηφίες δυναμικές και από τις δύο πλευρές που εμπλέκονται σε έντονες κοινωνικές διενέξεις και συγκρούσεις. Τα χρόνια του Βαλκανικού Πολέμου, νομίζω, είναι καθοριστικά και η άνοδος των εθνικισμών, όπως επίσης βέβαια και τα γεγονότα που είχαμε με τις σφαγές και όλα αυτά. Όλα αυτά ήταν σημεία που σιγά-σιγά συσσόρευαν εντάσεις που κάποια στιγμή κατέληξαν σε αυτό που γνωρίζουμε. Και πάλι ο κ. Λεβεντάκης. Μα οι πόλεις διαφοροποιούντανε λίγο, γιατί να σας θυμίσω ότι ακόμα και από τα μισά του 19ου αιώνα η ύπεθρος έχει αποψηλωθεί εντελώς από τον τουρκικό πληθυσμό, ο οποίος έχει συγκεντρωθεί στις πόλεις και εκεί πραγματικά η συμβίωση ανάμεσα στους ντόπιους και τους Οθωμανούς ήταν πολύ πιο εξανθρωπισμένη, αλλά η ρήξη ήταν πάρα πολύ μεγάλη και αν υπήρχε εδώ συμβίωση, που αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα δηλαδή να το διερευνήσει κανείς, ο κ. Μιχάλης και οι ιστορίες του δεν επιβεβαιώνουν την άλλη εικόνα, επιβεβαιώνουν την εικόνα της ρήξης. Και έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δει κανείς σε τι βαθμό η συνύπαρξη αυτή είχε ή όχι εχθρικές τάσεις. Λοιπόν, κ. Σταρίδα έχει κάνει ήδη δύο μιλίες, εδώ και ελπίζω να τις είχατε παρακολουθήσει, ήταν και δύο πολύ ωραίες. Γιάννη, ήταν εξαιρετικοί μιλίες όπως πάντα, βέβαια. Εγώ θέλω να μιλήσω με τον κ. Μιχάλη και τον κ. Μιχάλη και τον κ. Μιχάλη και τον κ. Μιχάλη και τον κ. Μιχάλη και τον κ. Μιχάλη, εξαιρετικοί μιλίες όπως πάντα, βέβαια. Εγώ θέλω μόνο να συμπληρώσω κάτι και να ρωτήσω κάτι. Να συμπληρώσω, μάλλον να προσθέσω, πώς θες πες, ότι αυτό που μας περιέγραψες, αυτή η διάθεση εξ ευρωπαϊσμού γίνεται όλο φάνερι και στην εξέλιξη της πόλης. Εδώ έχουμε δύο παράλληλες και αλληλουσυγκρόμενες καταστάσεις. Δηλαδή, από την κοινωνική, όπως την περιέγραψες, τον κοινωνικό διαχωρισμό, έτσι και την επιθυμία να φύγει κάθε ανατολίτικο στοιχείο, κάτι που συμβαδίζει και με την καταστροφή των μουσουλμανικών μνημείων στην ίδια περίοδο, που άκρητα, έτσι με αποτέλεσμα, να χαθούν όχι μόνο φυσικά τζαμιά, ταιμένοι και τεκέδες και χαμάμ, αλλά Βενετσιάνικα και αναγενητικά κτήρια, τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες των Οθωμανών. Εκείνο που, ψάχνοντας και εγώ στις πηγές εφημερίδες, υποσχέσεις κλπ, διαπιστώνω, και ακόμα το διαπιστώνω και ακόμα έχω την απορία, και εδώ φτάνω, δηλαδή, στη μία ερώτηση, πόσο αυτή η, ας το πούμε, από τη μία η επιθυμία να μετατραπεί το Ιράκηλ σε μία πόλη Ευρωπαϊκή και να εξαφανιστεί κάθε μουσουλμανικό στοιχείο, από τη μία, από την άλλη, σε γενικές γραμμές, ανεκτή συμβίωση των κατοίκων, έτσι, των τουρκοκριτικών, μετά την αποχώρηση των τουρλικών στρατευμάτων. Αυτό, πόσο, θα το, μπορείς να το εντάξει σε πολιτικό πλαίσιο, δηλαδή, η αστή έμπορη, η αστική τάξη που διαμορφώθηκε και που διαχώρησε πλήρως τη θέση της, από το μουσουλμανικό στοιχείο, πόσο συνδέεται με την πολιτική κατάσταση της συγκεκριμένης περιόδου, εδώ, στην πόλη. Το πρώτο που ήθελα να πω, είναι ότι να συμφωνήσω απόλυτα γι' αυτό που ανέφερες, για τη στάση που επιφύλαξε η τοπική κοινωνία απέναντι στα μουσουλμανικά μνημεία. Ήταν πολύ χειρότερη, επ' αυτή που επιφύλαξαν οι ίδιοι, για τα δικά μας, στη Μικρά Ασία. Και αυτό είναι πάρα πολύ λυπηρό και είναι κάτι που δεν το έχουμε αναγνωρίσει όσο πρέπει. Δηλαδή, το Ηράκλειο ήταν η πόλη που το 1900 είχε τα περισσότερα τζαμιά, σε όλα τα Βαλκάνια. Και δεν έχουμε τίποτα. Αυτό δεν είναι, δεν συνάδη με αυτό που λέμε, ευρωπαϊκές κοινωνικές αξίες, τις οποίες θέλαμε να προσεγγίσουμε. Για το δεύτερο, ναι, εγώ έχω την αίσθηση ότι τα αστικά συμφέροντα, μια αστική τάξη που διαμορφώνεται εκείνα τα χρόνια και στους χώρους ψυχαγωγίας, υπενθυμίζω, δεν μου δώθηκε η ευκαιρία, ότι είναι περίοδος που αναπτύσσονται η σαπουνοποιία, κάποιοι θύλακες βιομηχανίας αλλά και βιοτεχνίας με ισχυρές προσοδοφόρες οικονομικές δραστηριότητες και με ένα ευνοϊκό διοικητικό καθεστώς έχει παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην επιτάχυνση των διαδικασιών και τη διαμόρφωση ενός εχθρικού ή αρνητικού κλίματος απέναντι στη μουσουλμανική, από κάποιο σημείο και μετά, μειονότητα στην πόλη του Ηρακλείου που σιγά σιγά αποχωρεί. Η αποχώρηση ας πούμε των αστών μουσουλμάνων που γίνεται στη διάρκεια της κριτικής πολιτείας, πολύ πριν το 23, είναι πάρα πολύ σημαντικό. Είχα τύχει να διαβάσω ένα κείμενο ενός Τούρκου συναδέλφου για αστούς που έφυγαν περίπου 1900-1903 κτλ και για το πλαίσιο των διωγμών και των αποκλεισμών που είχαν από την οικονομική δραστηριότητα. Περίπου με διάφορες διοικητικές επιλογές τους είχαν αποκλείσει από πάρα πολλούς χώρους και δραστηριότητες. Νομίζω ότι αυτό είναι κάτι... Οι διοικήσεις λέω, έτσι, αποφάσεις που ας πούμε ήθελες να πάρεις μία άδεια καφοδίου, έτσι. Η αντιμετώπιση που είχαν οι μουσουλμάνιαστοι ήταν δισμενής σε εκείνα τα χρόνια. Όχι πάντα με το νομικό κάλλημα αλλά με διάφορους άλλους τρόπους. Αυτή είναι η θέση που προβάλλουν οι μουσουλμάνοι και οφείλουμε τουλάχιστον να τη λάβουμε υπόψη. Πάντως ότι ένα μεγάλο μέρος της αστικής τάξης και της δυτικοθρεμένης, έτσι, φεύγει εκείνα τα χρόνια. Αυτοί που μένουν είναι κυρίως τα πιο φτωχικά στρώματα του μουσουλμανικού στοιχείου. Εγώ νομίζω ότι αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ταξική διάσταση του ζητήματος που πρέπει να μελετηθεί. Στοιχείο το μουσουλμανικό συνέχισε να υπάρχει στις συνοικίες υποβαθμισμένες και να κατοικούν εκεί. Ενώ οι μεγάλοι έμποροι που ήταν και τουρκοκριτικοί σιγά σιγά ξαφανίζονταν. Αυτή η τεράστια ταξική διαφορά επηρέασε, φαντάζομαι, και όλη τη μετέβη τα πορεία της πόλης μας και της εικόνας της πόλης μας. Και δυστυχώς συνεχίζει με τον ίδιο τρόπο αυτή η καταστροφή. Τώρα πια βέβαια θεωρώ ότι το να λες ότι κρεμίζω ένα κτίριο επειδή είναι μουσουλμανικό δεν ισχύει. Αυτό πλέον τουλάχιστον το έχουμε ξεπεράσει. Όσα δεν έχουν ξεκρεμιστεί είναι τιμώροπα. Θα κρεμιστούν ή κρεμίζονται από μόνο τους ή θα κρεμίζουν έτσι. Βάση περιπτώσει τώρα δεν είναι το θέμα μας αυτό. Για να κλείσω και να μην καθυστερώ να πω ότι το μεγαλύτερο έγκλημα που έγινε την περίοδο εκείνη και δυστυχώς έγινε από ευρωπαίους εξευρωπαϊσμένους πολιτισμένους μέσα στα πλαίσια ενός μιας κουλτούρας που διαμπροφωνόταν με ανοιχτό μυαλό. Φιλεκπαιδευτικοί, η Σύλλογος Απόλων και όλοι αυτοί. Όλοι αυτοί ήταν συνένωχοι έτσι και συμμέτοχοι στη καταστροφή ενός πολιτισμού άκρητα και χωρίς καμία δικαιολογία. Το μόνο ελευθερνικό που μπορεί κανείς να βρει ήταν η άποψη της εποχής, όπως λέμε, και τίποτε άλλο. Αυτό ήθελα να πω. Συγγνώμη για την καθυστέρηση. Θα έχουμε ακόμα μία ερώτηση από τον Αντώνη τον Βασιλάκη και μία από τον κ. Νικολακάκη. Συμφωνείτε, νομίζω, γιατί αλλιώς φιλορροεί η εκδήλωση. Πολύ σύντομα, γιατί με προβόκαρε λίγο η Λιάννα. Επειδή μελέτησα τα πρακτικά του Αρχιολογικού Συμβουλίου της Κριτικής Πολιτείας, από εκεί μέσα βγαίνει μια κάπως διαφορετική πραγματικότητα, με δύο λόγια. Η κοινότητα του Ηρακλειού, δηλαδή οι αστοί, μισούσαν οτιδήποτε, κατά τη γνώμη τους, πρόσβαλλε την ταυτότητα την εθνική, ξεκάθαρα. Η Αρχιολογική Επιερσία μάταια προσπαθούσε να τα σταματήσει. Και όταν έγινε η Ένωση, τι έγινε? Η ελληνική πλεονδιοίκηση συνέχισε χειρότερα από την διοίκηση, η οποία βέβαια δεν μπορούσε απλώς να αντισταθεί στη δύναμη που είχαν οι συμφεροντούχοι, γιατί το κεφάλαιο ήταν της εποχής, να το πούμε καθαρά. Αυτοί το διαλύσανε το Ηράκλειο. Οι υπηρεσίες δεν μπορούσαν να αντισταθούνε. Αυτή είναι η αλήθεια. Ο καθηγητής κ. Νικολακάκης ο μότεχνος του κ. Ζαϊμάκη. Ναι, εγώ θέλω να ευχαριστήσω τον Γιάννη καταρχήν, γιατί πολύ ενδιαφέρουσα η ομιλία του, η οποία φώτισε τις πολλές άγνωστες πλευρές σ' αυτή τη περίοδο της κριτικής πολιτείας. Ωστόσο, όταν το θέμα μας είναι αστικότητα, επομένως ξεκινάμε από το πολιτιστικό και πολιτισμικό επιφαινόμενο μιας κοινωνικής τάξης στην πραγματικότητα, όσο βραχίβια κι αν είναι. Επομένως, νομίζω ότι δεν μπορούμε να αποφύγουμε την κατάδυση στην οικονομία. Δηλαδή, πώς συγκροτείται αυτή η δυτικότροπη, ας το πούμε, αστική τάξη, ελληνική και, ή μάλλον, ορθόδοξη, χριστιανική και μουσουλμανική, πώς διαιρείται ένας προηγούμενος, ας πούμε, Ισλαμωχριστιανικός πολιτισμός, ο οποίος υπήρχε μέχρι τότε, τουλάχιστον, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, και πώς αυτή η φιλιλευθεροποίηση στην πραγματικότητα συγκροτεί μια νέα ταξικότητα, η οποία γίνεται τοξικότητας στο τέλος, αλληλοεξόνδοσης και, σε τελευταία ανάλυση, με την επιβολή των ξένων, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η ύπαρξη των μεγάλων δυνάμων εδώ και η διέρεση του νησιού είναι, στην πραγματικότητα, μια ξένη επιβολή, είναι δηλαδή μια κυριαρχία. Η κριτική πολιτεία, ή τουλάχιστον ένα μεγάλο μέρος αυτής της περιόδου, έγινε εις πολιτικής κυριαρχίας στην πραγματικότητα. Επομένως, και τα διατάγματα που ανέφερε κάποιος φίλος πριν, που εμποδίζουν, ας πούμε, τους Τουρκούς εμπόρους ή τους Μουσουλμάνους εμπόρους καλύτερα, νομίζω ότι επιβάλλονται λίγο πολύ και υποδεικνύονται από την πλευρά των ξένων, οι οποίοι έχουν κάθε συμφέρον να αποκόψουν την Κρήτη από το αυτοκρατορικό της παρελθόν. Τι σημαίνει αυτό το παρελθόν? Τις μεγάλες αγορές της Ανατολής, οι οποίες είχαν την Αίγυπτο, είχαν ολόκληρη τη Μικρά Ασία, είχαν μια ολόκληρη διασύνδεση του παλαιού εμπορίου με την αυτοκρατορία, και από εκεί και πέρα μια στροφή στη Δύση, η οποία σήμερα εντελώς άλλα πράγματα. Να πω επίσης και ένα άλλο θέμα, ότι η ακμή της κριτικής αστικής τάξης ήταν, θα λέγα, πάρα πολύ χαμηλής έτασης, πολύ περισσότερο ευκαιριακή, από ό,τι για παράδειγμα συνέβη στην Καστοριά, στο βόρειο Αιγαίο και αλλού, όπου εκεί βλέπουμε αυτή την πεντικότα αιτία, να υπάρχει μια πραγματικά ισχυρή συγκρότηση, η οποία κατάφερε να φτιάξει αστικές οικογένειες τουλάχιστον τριών γενεών και όχι μία με μιάμιση, όπως είναι όλες οι αστικές οικογένειες του Ηρακλίου. Δηλαδή θέλω να πω ότι υπάρχουν πάρα πολλά ζητήματα που ανοίγει ο Γιάννης με την ομιλία του, που θέλουν περαιτέρωδη ερεύνηση, όπως και επίσης όταν μιλάμε για την αστικότητα σαν πολιτισμικό φαινόμενο, πρέπει να δούμε και τη διάχυσή της, επειδή αναφέρασταν πολλά πράγματα στον χώρο της μουσικής. Η πόλης της Κρήτης δεν είναι το μόνο κυρίαρχο σώμα για τη διάδοση αυτής της αστικότητας ή ας πούμε την ψευδοεσωτερική μετανάστευση, είτε των Μουσουλμάνων είτε των Ελλήνων που πηγαίνουν στις πόλεις την ίδια εποχή, γιατί οι πόλεις δημογραφικά αυξάνονται. Μια άλλη πλευρά αυτού του δικτύου είναι οι κομμοπόλεις οι οποίες ελάχιστα έχουν διερευνηθεί. Δηλαδή το Ηράκλειο έχει περί της 10 κομμοπόλεις όπου αυτή η αστικότητα διαχαίεται την ίδια εποχή και έχει να κάνει και με τη μουσική και με το ευρωπαϊκό τίσιμο και με τις συνταγές της κουζίνας και πολλά άλλα πράγματα που μπαίνουν και φυσικά και κυρίως οι κομμοπόλεις δεν θα υπήρχαν χωρίς την οικονομία. Δηλαδή εκεί συγκροτούνται και βιοτεχνίες και μικρές βιομηχανίες και κυρίως επαγγέλματα. Αυτά είναι οι κολώνες, τα τεχνικά επαγγέλματα των κομμοπόλεων, πολύ περισσότερο από των πόλεων όπου υπάρχει το λιμάνι, το εμπόριο, η διακίνηση και τα λοιπά. Θέλω να πω ότι μπαίνουν πάρα πολλά ζητήματα που δείχνουν ότι είμαστε ακόμα στην αρχή μιας διαρεύνησης αυτής της ιστορικής περιόδου, η οποία είναι πάρα πολύ κρίσιμη και να αναφερθώ ας πούμε και στην ίδια την έννοια της επιστροφής μέσω του εθνικισμού στο παρελθόν. Δεν αναφερθήκαμε ούτε στην ανακάλυψη του μηνοϊκού πολιτισμού που γίνεται την ίδια περίοδο, ούτε στο τι θα παιχτεί γύρω από αυτή την ανακάλυψη μια που η κρίτη δεν μπορεί να επιστρέψει στο κλασικό παρελθόν, επιστρέφει σε ένα υποτιθέμενο προϊστορικό παρελθόν. Και πώς αυτό συγκροτεί τις καινούργιες νοοτροπίες και τα ήθη είτε μέσω του ΕΒΑΝΣ και των υπόλοιπων ανθρώπων ας πούμε οι οποίοι συμμετέχουν σε αυτό και που πάλι δεν είναι μόνο οι Άγγλοι, είναι οι Γάλλοι, είναι οι Ιταλοί, είναι δηλαδή πάρα πολλά πράγματα τα οποία έχουν να κάνουνε με αυτή τη συγκρότηση που δεν τα έχουμε δυστυχώς διαρευνήσει. Ευχαριστώ. Λοιπόν, νομίζω ότι μπήκανε πολλά ενδιαφέροντα θέματα στο τραπέζι, κυρίως αυτό ότι ο πολιτισμός δεν είναι ουδέτερος, πίσω υπάρχει μια οικονομία, υπάρχει πολιτική και διαφορές σχέσεις εξουσίας και κυριαρχίας. Αυτά είναι θέματα που μας αφορούν όλους, θέματα προς διαρεύνηση. Εγώ θα ήθελα να σας ευχαριστήσω γιατί το επίπεδο των ερωτήσεων νομίζω ήταν πολύ υψηλό και δώσανε ερεθίσματα και αφορμή για πάρα πολλές σκέψεις. Μια ερώτηση έχω, ακόμα να συνεχίσουμε. Η τελευταία μου ερώτηση, την άφησα τελευταία, γιατί αφορά... μετά από πέντε χρόνια το 22, θα συμπληρωθούν 100 χρόνια της αφήξης των Ελλήνων μικρασιατών στο Ιράκιο. Στα 100 χρόνια θεωρώ, η ερώτησή μου είναι μετά, ότι θα πρέπει να την ονομάσουμε αυτή τη χρονιά του 22, το έχω αναφέρει και στην Ιράκη Αποτοβολία, το έχουμε συζητήσει, σαν χρονιά αρμονικής συνύπαρξης των ντόπιων με τους μικρασιατές συμπολίτες μας. Το βάζω σαν ιδέα στο σώμα και η ερώτησή μου είναι στον κ. Ζαϊμάκη και σε όλους τους εκλεκτούς που με ακούνε από εδώ, οι οποίοι είναι και αυτοί αρμόδοι, να συντονίσουμε μια τέτοια χρονιά αρμονικής, γιατί δεν είναι μόνο τα ιστορικά να συνεχίσουμε και σήμερα. Υπάρχει και το μέλλον, να το καθορίσουμε κάπως έτσι για να γιορτάσουμε αυτήν την αρμονική συνύπαρξη των πολιτισμών που είναι το μέλλον μας. Μην βλέπουμε μόνο το παρελθόν, να δούμε και το μέλλον. Ερωτώ λοιπόν τον κ. Ζαϊμάκη, αφθαίρετα βέβαια, εντάξει, αλλά αν θα μπορούσε να συμμετέχει στο συντονισμό αυτής της χρονιάς που θα είναι χρονιά της αρμονικής συμβίωσης των δύο πολιτισμών. Νομίζω ότι αυτό είναι μια καλή ιδέα και εδώ μέσα υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που μπορούν συλλογικά να βοηθήσουμε σε τέτοιες προσπάθειες που δεν είναι ευκαιριακές, έχουν ένα βάθος, έχουν μια συνέχεια. Να συντονίσετε, όχι να ευηθείτε. Όπου μπορώ να βοηθήσω με χαρά μου. Σας ευχαριστώ. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Θέλω να δώσουμε ένα δώρο στον κύριο Ζαϊμάκη. Ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. Σας ευχαριστώ πολύ. |
