| : Η χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή σχεδιάστηκε από τον ίδιο και τυπώθηκε σε 1220 πλήρη αντίτυπα το 1797 στη Βιέννη. Θεωρείται και είναι ένα αριστούργημα της παγκόσμιας χαρτογραφικής επιστήμης. Η χάρτα ως 12 φύλος ανήκει στην κατηγορία των πολύφυλων χαρτών. Εάν τα 12 φύλα της ενωθούν δημιουργούν μια εντυπωσιακά μεγάλη επιφάνεια 4 τετραγωνικών μέτρων. Το γενικό και ειδικότερο θεματικό περιεχόμενο της χάρτας του Ρήγα είναι πολύπλευρο και αντικατοπτρίζει την πνευματική και μορφωτική συγκρότηση του Ρήγα Βελεστινλή. Έχουν γραφεί πολλά σχετικά με τις πιθανές προθέσεις και τα σχέδια του Ρήγα που θα εξυπηρετούσε η χάρτα ή για τα σύμβολα και τα άλλα θεματικά στοιχεία, όλα ελκυστικά για τον κόσμο των ιδέων. Το Αριστοτέλεο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης διαθέτει, όπως νομίζω γνωρίζει ο κόσμος, μία εξαιρετική βιβλιοθήκη. Η Πανεπιστήμιακή Βιβλιοθήκη είναι η μεγαλύτερη της χώρας και διαθέτει εξαιρετικούς δισσαυρούς, δισσαυρούς που ακόμη τους ανακαλύπτουμε. Ένας τέτοιος δισσαυρός είναι η συλλογή του Τρικόγλου, η Τρικόγλιος Βιβλιοθήκη, σαν υποσύνολο της Πανεπιστημιακής, η οποία περιέχει όχι μόνο βιβλία, αλλά και άλλου είδους τεκμήρια, όπως χάρτες, είδη οικοσκευής, αλλά και γραβούρες, είδη τέχνης, έργα τέχνης, ανεκτίμητα. Ο Τρικόγλου την δώρισε πριν από δεκαετίες στο Αριστοτέλιο, φυσικά την έχουμε καταλαβαραμένη, αλλά όσο την ερευνούν εξειδικευμένοι ερευνητές, όπως οι δικοί της χαρτογραφίας, ανακαλύπτουν και νέους μικρούς δισσαυρούς. Ξέραμε βέβαια από την πρώτη στιγμή ότι περιλαμβάνει και ένα αντίτυπο της χάρτας του Ρίγαμ, ένα αυθεντικό από τα 1200 περίπου που τυπώθηκαν εκείνη την εποχή στα καλύτερα τυπογραφία της Βιέννης. Έτσι μετά από έρευνες που έκανε ο Βαγγέλης Ολιβιαράττος, δικός μας καθηγητής, αποφασίσαμε να εκθέσουμε την χάρτα αλλά μαζί και με άλλα αντίτυπα που βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια. Σε μια εξαιρετική έκθεση στο Τελόγλιο Ίδρυμα Τεχνών, που θα είναι νομίζω ανοιχτή μέχρι μέσα Φεβρουαρίου, εκτίθενται έξι αντίγραφα της χάρτας μαζί με το δικό μας και έχουν το καθένα το δικό του ενδιαφέρον. Είναι μέρος αυτό μιας προσπάθειας να αναδείξουμε τους εισαυρούς της βιβλιοθήκης, να φέρουμε κι άλλους ερευνητές, να ψηφιοποιήσουμε το υλικό και να το κάνουμε διαθέσιμο σε όλο τον κόσμο, γιατί έτσι πιστεύουμε ότι προάγουμε όχι μόνο την επιστήμη αλλά την τέχνη, την ιστορία αυτού του τόπου. Θα έχουμε πολύ σύντομα την ευκαιρία να σας προσκαλέσουμε σε μια καινούργια έκθεση, πάλι από την Τρικόγλιο Βιβλιοθήκη, όπου θα δείξουμε τους χάρτες που έφτιαξε η χαρτογράφη του Λουδοβίκου του 2014 για τα νησιά των Κυκλάδων και θα φέρουμε σε συνεργασία με τη Γαλλική Πρεσβεία το κομμάτι αυτών των χαρτών, αυτής της συλλογής, που βρίσκεται σε πολεμικό μουσείο στο Παρίσι. Τέτοιου είδους εκδηλώσεις νομίζω ότι εδραιώνουν την άποψη ότι το Αριστοτελείο Πανεπιστήμιο δεν είναι μόνο μια εκπαιδευτική νησίδα, δεν είναι μόνο ένας ερευνητικός οργανισμός, αλλά είναι και κητήδα πολιτισμού για την χώρα, είναι και ένας ναός, αν θέλετε, που στηρίζει την τέχνη, την γνώση και τον πολιτισμό. Θα συνεχίσουμε να λειτουργούμε ακόμα και σε πολύ δύσκολες αντίξοες συνθήκες με αυτόν τον τρόπο και ελπίζουμε ότι θα συνεχίσει να εκτιμάται αυτή η αφοσίωση, αν θέλετε, στις τέχνες και στην έρευνα από όλους τους συλλέκτες της πόλης, της χώρας, οι οποίοι αρχίζουν και εμπιστεύονται τις συλλογές τους στην βιβλιοθήκη μας. Ήδη, πριν από ένα χρόνο περίπου, ανακοινώσαμε ότι ο Γιάννης ΩΜΕΓας και ο Δίνος Χρυστιανόπουλος δωρίσαν τις προσωπικές τους συλλογές στην βιβλιοθήκη και έχουμε και άλλες τέτοιες συζητήσεις, προσφορές από άλλους συλλέκτες. Έτσι κι αλλιώς, οι βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων θα επιβιώσουν είτε σε έντυπη μορφή, είτε σε ηλεκτρονική μορφή στο μέλλον. Είναι ο καλύτερος τρόπος να διασωθεί και να μεταφερθεί όλοι αυτοί οι γνώσεις στις νέες γενιές. Αυτά του Ρήγα Βελεστινλή αλλά και ο πίναξ του Άνθιμου Γαζή, έργο αυτόνομο του 1800 και γενικότερα η ελληνική χαρτογραφία του 18ου και 19ου αιώνα, αποτέλεσαν από το 1997 αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και διατριβών το τμήμα αγρονόμων και τοπογράφων μηχανικών της Πολιτεχνικής Σχολής του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από το 1997 και ως σήμερα έχουν γίνει πολλές δημοσιεύσεις και συνέδρια στο πλαίσιο της χαρτογραφικής εκπαίδευσης και έρευνας η οποία άρχισε το 1979 με την ίδρυση της Τακτικής Έδρας της Ανωτέρας Γεωδεσίας και Χαρτογραφίας και συνεχίζεται από το Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου. Χάρτα της Ελλάδος. Ενοί περιέχονται εν ίση αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικρά Νασίαν πολιαρίθμων αποικιών αυτής. Πρώτον εκδοθήσα παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θεταλού. Χάριν των Ελλήνων και Φιλελήνων 1797. Εχαράχθη παρά του Φρανσουά Μίλερ εν Βιέννη. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με αφορμή τα 90 χρόνια από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστήμιου το 1927 θεώρησε καλό να αναδείξει κάποιες από τις δραστηριότητές της και κυρίως να εκθέσει κάποιους από τους θησαυρούς που φυλάσσονται στα υπόγεια της Βιβλιοθήκης του. Η ευτυχή συγκυρία προέκυψε επειδή και η Τράπεζα της Ελλάδος και η Βιβλιοθήκη και το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο της Θεσσαλονίκης γιορτάζουν την ίδια χρονιά τις δικές τους επετίους και έτσι η Κεντρική Βιβλιοθήκη με την Βιβλιοθήκη του Αριστοτελίου Πανεπιστήμιου με την συνεργασία του εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωδεσσίας της Πολυτεχνικής Σχολής και με την αμέριστη συμπαράσταση των Πρυτανικών Αρχών και του Πρύτανη και των αναπληρωτών Πρυτάνεων αλλά και όλων των στελεχών της διοίκησης. Οι κυρίες Ανάστα μαζί με τον κ. Ολιβιερά το αποφάσισαν ότι καλό θα ήταν να ξαναπροβληθεί η χάρτα του Ρήγα η οποία είχε εκτεθεί και παλαιότερα στο Τελόγλιο. Η χάρτα του Ρήγα βρίσκεται στην σημαντικότερη συλλογή αλλά ουσιαστικά δεν πρόκειται περί συλλογής πρόκειται για τη βιβλιοθήκη του Ιωάννη ή Γιάνγκου όπως τον αποκαλούσαν οι γνωστοί και οι φίλοι του Τρικόγλου. Ο Έλληνας αυτός ομογενής από την Αίγυπτο παρά το γεγονός ότι είχε περατώσει μόνο τις εγκύκλιες σπουδές του δεν είχε δηλαδή παρακολουθήσει κάποια πανεπιστημιακή σχολή από ενδιαφέρον για την Ελλάδα και ως Έλληνας της Αιγύπτου στο Κάιρο κυρίως και στην Αλεξάνδρια προσπάθησε να συγκεντρώσει ξοδεύοντας μεγάλα ποσά κάθε είδους υλικό το οποίο πιστοποιούσε το πως η Ελλάδα από το Βυζάντιο τον Μεσαίωνα τον Ευρωπαϊκό και μετά στη συνέχεια κατά την Ελληνική Επανάσταση και αργότερα κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου υπάρχουν και μερικά τεκμήρια τα οποία φτάνουν μέχρι και το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο πως ο ελληνισμός δηλαδή από το Βυζάντιο με την επανάσταση με τους βαλκανικούς πολέμους κατάφερε να ιδρύσει αυτό το οποίο σήμερα ονομάζουμε Ελλάδα. Στην προσπάθειά του αυτή δεν ενδιαφερόταν για τη συλλογή και απόκτηση μόνον βιβλίων αλλά κάθε είδους αντικειμένων όπως σας είπα και πριν που σημαίνει ότι τον ενδιέφερε πάρα πολύ και η φωτογραφία ο ίδιος ήταν ερεστέχνης φωτογράφος και είχε εκθέσει δικές του φωτογραφίες οι χάρτες γιατί με τους χάρτες έχετε μια εύκολη και γρήγορη εποπτική διαδικασία διδασκαλίας και μόρφωσης πάρα πολλούς πίνακες και χαλκογραφίες και γραβούρες της εποχής οι οποίες συνδέονται με τον ελληνισμό, την ελληνική επανάσταση, το τέλος του Βυζαντίου και την εγκαθίδρυση του ελληνικού κράτους ο ίδιος ο Ιωάννης Τρικόγλου όταν αναγκάστηκαν οι Έλληνες της Αιγύπτου σιγά σιγά να μεταφερθούν, να μετακινηθούν είτε προς την Ελλάδα είτε προς ευρωπαϊκές χώρες ενώ ο αρχικός του σχεδιασμός ήταν η Τρικόγλιο σε αυτή τη βιβλιοθήκη να ιδρυθεί στο Κάειρο και να αποτελέσει ένα είδος βιβλιοθήκης μουσείου και με εκθεσιακούς χώρους τελικά συναντήθηκε, είχε φιλικές σχέσεις με τον τότε πρίτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη στο Χαράλαμπο Φραγγίστα γνώριζε έναν Έλληνα πολιτικό με καταγωγή από τυχείο τον Μικέμαυρο Γορδάτο που παρακολούθησε το Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο που είχε γίνει εδώ είχε επισκεφθεί το Άγιον Όρος και επειδή ακόμα τότε το Πανεπιστημίο Θεσσαλονίκης ήταν στη διαδικασία να σταθεροποιηθεί και ως προς τις δομές του και ως προς το υλικό του και ως προς τα τμήματά του και ως προς τις σχολές του ο Χαράλαμπος Φραγγίστας, ο Μικές Μαυροκορδάτος και άλλοι συνάδελφοι του Πανεπιστημίου έπεισαν τον Τρικόγλου ότι μια καλή λύση θα ήταν η συλλογή του αυτή, η Τρικόγλιος Βιβλιοθήκη όπως την αποκαλούσε ο ίδιος να δορυθεί σε αυτό το Πανεπιστημίο το οποίο είναι στη βόρεια εσχατιά από εκεί που βρισκόταν ο ίδιος δηλαδή από το Κάειρο να μεταφερθεί στη Θασσαλονίκη στη βόρεια Ελλάδα η οποία τότε μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου προσπαθούσε και πάλι να σταθεί στα πόδια της όπως και το Πανεπιστημί. Η Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Αριστοτελίου ούτως ή άλλως επειδή είχε μόλις 30-40 χρόνια από την ίδρυσή της πρώτες συλλογές ήρθαν από αυτές που σήμερα ονομάζουμε Αλισμώνιτες Πατρίδες από τη Μικρά Ασία με τους Βαλκανικούς Πολέμους όταν σχεδιάστηκε ίδρυση Πανεπιστημίου στη Σμύρνη και πιθανόν και στην Τραπεζούντα ό,τι βιβλία είχαν συγκεντρωθεί εκεί από συλλογές Ελλήνων, αυτά μεταφέρθηκαν καταρχήν στην Αθήνα και μετά παραδόθηκαν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για να αποτελέσουν την πρώτη μαγιά αυτής της βιβλιοθήκης. Έτσι όλοι οι Πριτάνοι ενέτασαν μέσα στη στρατηγική τους το γεγονός ως όραμα και στόχο και σκοπό να μπορέσουν να προσελκίσουν συλλογές για να εμπλουτίσουν τη βιβλιοθήκη έτσι ώστε η διδασκαλία και η έρευνα η διαδικασία αυτή να μπορεί να γίνεται απρόσκοπτα. Αυτό εξηγεί και τον λόγο που προσπάθησαν και έπεισαν τελικά προσευτική συγκυρία όλων μας τον Γιάννη Τρικόγλου, τον Ιωάννη Τρικόγλου να παραδώσει, να δωρήσει χωρίς καμία ρήτρα της δωρεάς αυτής τη συλλογή του στην Βιβλιοθήκη του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου εξαιτίας της οποίας το Αριστοτέλιο Πανεπιστημίο αυτή τη στιγμή μπορεί να καυχαίται ότι δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη στην Ελλάδα αλλά είναι και η πλουσιότερη ως προς την ποικιλία του υλικού, την οποία έχει στις αποθήκες του και στα υπόγειά του πλήρως προστατευμένη και προς το παρόν πλήρως ψηφιοποιημένη και καταλογογραφημένη. Να αναφέρω εδώ ότι όταν δωρήθηκε η συλλογή αυτή δεν υπήρχε κατάλογο στων αντικειμένων αυτών παραμιλούσαν για τον όγκο των βιβλίων της Τρικόγλου Βιβλιοθήκης σε κυβώτια και σε τόνους. Και μετά σταδιακά από το 1974 όταν άρχισαν οι βιβλιοθικονόμοι να την καταλογγραφούν φτάσαμε σήμερα και όλα αυτά βρίσκονται στο διαδίκτυο να είναι πάνω από 10.000 παλέτυπα βιβλία. Ο Γιάννης Τρικόγλου παραδείγματος χάριν έχει εκδόσεις ήδη από το 1406. Πάρα πολλούς χάρτες, πάρα πολλά λάβαρα και σημαίες, πορσελάνες, φωτογραφίες, χαλκογραφίες και κάθε φορά που το Τελόγριο Ίδρυμα Τεχνών δημιουργεί, εκθέτει, έχει ένα θέμα ως μια συγκεκριμένη δική του έκθεση πάντα χρησιμοποιεί υλικό που ταιριάζει για την έκθεσή του από την Τρικόγλιο Βιβλιοθήκη. Με το εργαστήριο χαρτογραφίας ξεκινήσαμε αυτήν την προσπάθεια για να αναδείξουμε τους χάρτες της Τρικόγλιο Βιβλιοθήκης, αλλά γι' αυτά ειδικότερος είναι να σας μιλήσει ο κύριος Λιβγεράτος και οι συνάδελφοι του εργαστηρίου. Η κυρία Νάστα και τα στελέχη της Βιβλιοθήκης είναι ευτυχής στη συγκυρία του 2017 και 2018 που γιορτάζονται και τα 90 χρόνια, προσπαθούν και πέραν των δημοσιοϊπαλληλικών τους καθηκόντων να συνεισφέρουν ό,τι περισσότερο μπορούν έτσι ώστε να μπορέσουμε να αναδείξουμε και κυρίως να γνωρίσουμε στον κόσμο, πρώτα της Θεσσαλονίκης αλλά και της Ελλάδος, την πάρα πολύ σημαντική αυτή συλλογή του Ιωάννη Τρικόγλου, την Τρικόγλιο Βιβλιοθήκη όπως αναφέρεται στα πρακτικά της δωρεάς της Συγκλήτου. Εντυπωσιακά ήταν τα αποτελέσματα από την ψηφιακή ανάλυση της χάρτας, η οποία φανέρωσε την ύπαρξη δύο τύπων της χάρτας με μερικές επιπλέον παραλλαγές τους. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με την παραγωγή του αυτή ενός τιμητικού τόμου και μιας έκθεσης στο Τελόγλιο Ίδρυμα υπενθυμίζει στους Έλληνες την παραγωγή της χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή στη Βιέννη πριν 220 χρόνια την έκδοσή της ενός εμβληματικού έργου όχι μόνο της ελληνικής γραμματείας γιατί η χάρτα του Ρήγα μπορεί να τη δει κανείς ως ένα έργο γραμματείας αλλά και της ελληνικής χαρτογραφίας σε όλη τη στιμακραία ιστορία από τους αρχαίους Έλληνες, από τους Ίωνες μέχρι τον Γκλάβδιο από τον Λεμαίο για να καταλήξει τα τέλη του 18ου αιώνα στη χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή. Είναι ένα μεγάλο έργο, είναι γνωστό, η χάρτα του Ρήγα είναι γνωστή στους Έλληνες, έχει απασχολήσει πάρα πολλούς αξιόλογους διανοητές και επιστήμονες και ερευνητές σε πάρα πολλές θεματικές της αναλύσεις, ιστορικές, πολιτικές, λαογραφικές, μια πολύ μεγάλη γκάμα θεμάτων που καλύπτει το περιεχόμενό της. Δεν είχε όμως μέχρι τώρα, και αυτή είναι η πρωτοτυπία και αυτή είναι η συμβολή του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στην υπόθεση της χάρτας του Ρήγα, δεν είχε λοιπόν μελετηθεί το τεχνικό της μέρος θα έλεγα. Δηλαδή, μια άλλη ανάγνωση της χάρτας η οποία προέρχεται όχι από λογίους ή από ιστορικούς, αλλά προέρχεται από χαρτογράφους, δηλαδή από ανθρώπους οι οποίοι γνωρίζουν πώς κατασκευάζονται οι χάρτες και τι είναι οι χάρτες. Είδαμε λοιπόν τη χάρτα του Ρήγα ως έναν χάρτη και όταν βλέπεις έναν χάρτη πρέπει να σκεφτείς πώς έγινε ο χάρτης αυτός, τι γνώριζε ο κατασκευαστής του σχετικά με τη χαρτογραφία, πού απευθυνόταν, πώς διανεμήθηκε αυτή η χάρτα, πώς τυπώθηκε και ένα σωρό άλλα ζητήματα τα οποία είναι τεχνικά και μέχρι τώρα δεν είχαν απασχολήσει την έρευνα πάνω στη χάρτα του Ρήγα. Αυτό λοιπόν κάναμε στο εργαστήριο χαρτογραφίας της Πολιτεχνικής Σχολής, συνεργαστήκαμε στενά με τη βιβλιοθήκη, διότι όταν κάνεις μια μελέτη αυτού του τύπου χρειάζεσαι και πηγές οι οποίες δεν είναι μόνο χαρτογραφικές, χρειάζεται να δεις ποιο ήταν το περιβάλλον παραδείγματος χάρη της χαρτογραφίας εκείνη την εποχή, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ρήγας είναι παιδί του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, επομένως πρέπει να γνωρίζουμε ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά του αιώνα αυτού, ποια ήταν η αλλαγή δηλαδή η μεγάλη που έγινε, και η οποία μπορεί να συμπυκνωθεί με απλά λόγια στο ότι το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ήταν η είσοδος παράλληλα με το λόγο που κυριαρχούσε στους προηγούμενους αιώνες της εικόνας. Τότε είχαν ιδρυθεί μεγάλες ακαδημίες, τότε υπήρχαν οι περίφημες επιστημονικές εφημερίδες και τα περίφημα επιστημονικά περιοδικά τα οποία απευθυνόντουσαν στον απλό κόσμο, δεν ήταν μόνο για τους ειδικούς, όπου η κυριαρχία της εικόνας άρχισε να γίνεται όλο και περισσότερο σημαντική. Ανάμεσα σε αυτές τις εικόνες είναι και οι χάρτες. Άρα λοιπόν εμείς είδαμε τη χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή ως ένα ενδιαφέρον της εποχής του. Και ο Ρήγας επειδή ήταν ένας κοσμοπολίτης άνθρωπος, ένας κοσμογυρισμένος για τα μέτρα της εποχής εκείνης, δεν μπορεί παρά να είχε αυτή την εποπτεία, αυτή τη γνώση, και έτσι δικαιολογείται και το ότι είχε στραφεί στην κατασκευή χαρτών, και όχι μόνο της χάρτας, έχουμε και δύο άλλα παραδείγματα χαρτών, αλλά εμάς μας ενδιαφέρει η χάρτα, στην οποία έδωσε πολύ μεγάλο βάρος, ήταν ενήμερος ήδη από την Κωνσταντινούπολη και τις επαφές που είχε εκεί με χαρτογράφους, ήταν ενήμερος των εξελίξεων της εποχής του, και κατόπιν στο Βουκουρέστι όταν εν μέσο μιας φρενήτηδας ιστορικών γεγονότων συνέταξε τη χάρτα, προσπαθήσαμε να καταλάβουμε πώς έγινε αυτή η σύνταξη, και έτσι να έχουμε σήμερα αυτό το υπέροχο και σπουδαίο αποτέλεσμα, το οποίο νομίζω τιμάει την ελληνική χαρτογραφία και μπορεί να σταθεί με τη χάρτα του Ρήγα πολύ άνετα και στα διεθνή επιστημονικά αφόρα. Ποιες είναι όμως οι περιοχές οι οποίες αποικονίζονται στη χάρτα του Ρήγα, ποια επιφάνεια της Ευρώπης, του Ευξύνου Πόντου και της Μικράς Ασίας καλύπτει, με βάση ποια χαρτογραφικά πρότυπα σχεδίασε ο Ρήγας Βελεστινλή στη χάρτα του, ήταν γνώστης άραγε της Γεωγραφίας του Κλάβδιου Πτολεμαίου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τις φυσικές διαστάσεις της χάρτας. Σας θυμίζω ότι μιλάμε για έναν χάρτη 4 τετραγωνικών μέτρων, 2 μέτρα επί 2. Αποτελείται από 12 φύλλα. Το καταπληκτικό είναι ότι αυτά τα 12 φύλλα, αν τα ενώσει κανείς, οι ενώσεις τους είναι εξαιρετικές. Αυτό είναι ένα τεχνικό θέμα το οποίο πρέπει να μελετηθεί. Γι' αυτό σας είπα ότι το βλέπουμε από την τεχνική του σκοπιά. Και βέβαια το πρώτο πράγμα που αναζητεί κανείς σε αυτό το μεγάλων διαστάσεων έργο είναι πόση επιφάνεια και ποια επιφάνεια της Γης, της σφαίρας δηλαδή της Γης είναι η σφαίρας, απεικονίζει αυτός ο χάρτης. Εάν λοιπόν τοποθετήσουμε με τα όρια που γνωρίζουμε, τα γεωγραφικά όρια, τη χάρτα σε μια σύγχρονη υδρόγειο σφαίρα, πολύ οικεία στους νεαρούς μας φίλους, την σφαίρα της Google, την περίφημη Google Earth, τότε εντυπωσιαζόμαστε από την τεράστια έκταση που καλύπτει η χάρτα, δηλαδή μια έκταση πάνω από το Δούναβι μέχρι την Κρήτη και από τη Νότιο Ιταλία, από την περιοχή δηλαδή της Καλαβρίας μέχρι τα δυτικά της Μικράς Ασίας. Είναι μια τεράστια έκταση πάνω στην υδρόγειο σφαίρα και πολύ μεγάλη στην Ευρώπη. Αναρωτιέται κανείς ποιο ήταν αυτό το πρότυπο, δηλαδή αυτό το οποίο λέμε εμείς γεωγραφικό παράθυρο, από πού προήλθε η ιδέα του Ρήγα να καλύπτει αυτό τον χώρο. Και εδώ με έκπληξη, δεν είναι και τόσο πολύ μεγάλη για τους ειδικούς, καταλήγουμε στον Πτωλεμαίο, φτάνουμε στον Πτωλεμαίο, στον κλάβδιο Πτωλεμαίο, τον θεμελιωτή της σύγχρονης χαρτογραφίας. Η γεωγραφία του Πτωλεμαίου, ένα κορυφαίο ελληνικό έργο της ρωμαϊκής περιόδου, χρησιμοποιείται να φανταστείτε ακόμα και στη λογική και το σχεδιασμό των GPS, βασίστηκε στον ορισμό των λεγόμενων γεωγραφικών παραθύρων. Ένα από αυτά το σημαντικότερο, απεικονίζει την περιοχή της σύγχρονης Ελλάδας, ας το πούμε έτσι. Αλλά, κατά την αναγέννηση, και αναφέρουμε τώρα σε αρχές του 16ου αιώνα, το παράθυρο αυτό μεγάλωσε λόγω της σημαντικότητάς της από τους λόγιους της εποχής της αναγέννησης και αναφέρουμε εδώ σε έναν από τους κορυφαίους, τον Waldseemiller, ο οποίος εργαζόταν σε ένα χωριουδάκι στην Αλσατεία και έφτιαχνε πάρα πολλούς χάρτες. Είναι ο χαρτογράφος ο οποίος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το όνομα Αμερική, που δεν υπάρχει σε κείμενα, υπάρχει σε χάρτη. Ο Waldseemiller, λοιπόν, το 1511, προτείνει ένα γεωγραφικό παράθυρο, το οποίο το προβάλλουμε στην έκθεση για τη χάρτα του Ρήγα, το οποίο συμπίπτει, αποτελεί πρότυπο για τους μεταγενές τους χάρτες και σχεδόν συμπίπτει με τα γεωγραφικά όρια της χάρτας του Ρήγα. Και αυτό είναι σημαντικό να το τονίσουμε ώστε να δώσουμε και μια σύνδεση με το παρελθόν σε σχέση με το γεωγραφικό χώρο της καλύπτει χάρτα. Η χάρτα του Ρήγα, λένε οι επιστήμονες, ότι δεν είναι ένας πρωτογενής χάρτης, όπως για παράδειγμα είναι οι στρατιωτικοί χάρτες της εποχής του Ρήγα, αλλά ένας παράγωγος χάρτης που προήλθε από την επεξεργασία και τον μετασχηματισμό παλαιότερων χαρτών. Ο Ρήγας Βελεστινλής δεν ήταν ένας επαγγελματίας χαρτογράφος, ούτε είχε σπουδάσει τη χαρτογραφία. Γνωρίζουμε όμως ότι είχε μια πολύ μεγάλη αγάπη για το αντικείμενο των χαρτών. Είμαστε βέβαιοι ότι είχε επαφή και οικιότητα με τους χάρτες, ήδη από την περίοδο της Κωνσταντινούπολης. Και βεβαίως η τεχνική αντιμετώπιση, όπως είπαμε, απαιτεί και την έρευνα των πηγών, δηλαδή αν χρησιμοποιείς χαρτογραφικές πηγές. Και εδώ διαπιστώνουμε ότι η κύρια πηγή του ήταν ένας χάρτης της Ελλάδος, αν και καλύπτει ευρύτερη περιοχή από τη σημερινή Ελλάδα, ενός σπουδαίου Γάλλου χαρτογράφου και γεωγράφου, του Κιγιόντε Λίλ, ο οποίος χαρτογραφεί από τις αρχές του 18ου αιώνα. Είπαμε ότι ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας των χαρτών και των εικόνων, των απεικονίσεων δηλαδή, ο οποίος συνέταξε έναν χάρτη, ο οποίος συμπίπτει σχεδόν απόλυτα, εάν κανείς τον μελετήσει με τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες, με τις σύγχρονες τεχνολογίες της χαρτογραφίας, με την ακτογραμμή, προσέξτε, με την ακτογραμμή της χάρτας του Ρήγα. Η ακτογραμμή είναι εκείνη η οποία δίνει την αίσθηση του χάρτη, δίνει την εικόνα του χάρτη, είναι ένα από τα βασικότερα στοιχεία ενός χάρτη. Στο ακτογραμμικό λοιπόν μέρος έχουμε σχεδόν πλήρη σύμπτωση της χάρτας του Ρήγα με τον χάρτη του Δελίλ. Επιπλέον, εάν εξετάσει κανείς το εμβληματικό υπόμνημα του χάρτη του Δελίλ, αυτό που λέμε καρτούς στην ιστορική χαρτογραφία, με το αντίστοιχο εμβληματικό υπόμνημα, το καρτούς δηλαδή της χάρτας του Ρήγα, θα δει ότι η επιρροή είναι απόλυτη. Είμαστε σε μια εποχή που στη Γαλλία κυριαρχεί ο κλασικισμός. Ο Δελίλ χρησιμοποιεί απόλυτα ελληνικά πρότυπα στην σχεδίαση του καρτούς του, τα οποία τα αναπαράγει ο Ρήγας διαμορφώνοντάς τα βέβαια, με έμπνευση καταπληκτική και με μια δύναμη. Το εμβλημα, το καρτούς της χάρτας του Ρήγα, από μόνο του είναι ένα αντικείμενο μελέτης και έρευνας, αλλά παραπέμπει βεβαίως στον καρτούς του Δελίλ. Και επίσης, πρέπει να τονίσουμε εδώ, ότι αν κανείς μελετήσει τα τοπωνύμια της χάρτας, θα δει ότι υπάρχουν σχέσεις και συσχετισμοί με το χάρτη του Δελίλ, ως προς την τοποθέτηση και ως προς τη χρήση των ονομάτων. Γιατί μην ξεχνάτε ότι ο Δελίλ χρησιμοποιούσε επίσης τον πτωλεμαίο, άρα έχουμε μια αναπαραγωγή πτωλεμαϊκή, χωρίς να σημαίνει ότι ο Ρήγας δεν προσέθεσε και δικά του τοπωνύμια με την εκφορά της εποχής του, πολλά από αυτά. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του θεματικού περιεχομένου της χάρτας του Ρήγα Βελεστίνλη είναι το πλήθος των ομισμάτων που απεικονίζονται σε αυτήν. Ένα πολύ εντυπωσιακό στοιχείο του περιεχομένου της χάρτας του Ρήγα είναι η πληθόρα των ομισμάτων που απεικονίζονται σε διάφορες θέσεις. Οι θέσεις αυτές ξέρουμε σήμερα ότι δεν έχουν απόλυτη αντιστοιχία με την γεωγραφική τους τοποθέτηση. Συμπληρώνουν σχεδιαστικά κενά στο περιεχόμενο το σχεδιαστικό της χάρτας, αλλά είναι εξαιρετικά εντυπωσιακό και σπάνιο θα έλεγα για τα δεδομένα της χαρτογραφίας της εποχής να έχουμε τόσα πολλά νομίσματα απεικονισμένα σε έναν χάρτη. Πολλοί έχουν αναρωτηθεί για την επιλογή αυτή του Ρήγα. Εμείς νομίζουμε, μελετώντας το περιβάλλον της εποχής και βλέποντας και άλλες εικόνες που σχετίζονται με την ιστορική περιοχή και το κλίμα της εποχής εκείνης, νομίζουμε ότι ο Ρήγας περνάει ένα μήνυμα εδώ, το οποίο το βλέπουμε να χρησιμοποιεί το μήνυμα αυτό και ο Άνθιμος Γαζής στο περίφημο λεξικό του μερικά χρόνια αργότερα, ότι δηλαδή, κάτι που ήταν και κυρίαρχος στοιχείο στον ελληνισμό της Διασποράς σε εκείνη την περιοχή μεταξύ Βουκουρεστίου και Βιέννης δηλαδή, ότι δηλαδή οι Έλληνες στην αναζήτηση ελευθερίας τους και στη δημιουργία ενός κράτους δεν θα έπρεπε να τους απασχολούν μόνο τα θέματα παιδείας που ήταν τα κύρια τότε, παιδείας, μόρφωσης, αξιοπρέπειας μέσα από έναν αγώνα, αλλά και μία ευμάρια οικονομική. Μην ξεχνάμε ότι εκείνης εποχή στην περιοχή εκείνη ήταν πλούσιοι οι Έλληνες, δεν ήταν φτωχοί και όλοι οι εμπλεκόμενοι στον αγώνα είχαν τον τρόπο τους που λέμε. Άρα λοιπόν, είναι ένα μήνυμα ότι τα γρόσια όπως τα λέμε είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του. Αυτό το επαναλαμβάνει και ο Άνθιμος Γαζής σε μία επίσης εμβληματική εικόνα του που δείχνει, περιλαμβάνεται στο λεξικό που έλεγα, που δείχνει την Αθηνά και τον Ερμή να κρατούν έναν χάρτη, η Αθηνά προς τα δυτικά, ο Ερμής προς τα ανατολικά, και αυτός ο χάρτης να συμβολίζει την αναμονή μιας Ελλάδας ενός κράτους, η οποία κρατιέται από την παιδεία, από τη μόρφωση που αντιπροσωπεύει Αθηνά αλλά και από τα γρόσια που αντιπροσωπεύει ο Ερμής. Και μια που μιλάμε για τον Άνθιμος Γαζής πρέπει να συσχετήσουμε τη χάρτα του Ρήγα με το αμέσως επόμενο χαρτογραφικό έργο πολύ σημαντικό μικροτέρων διαστάσεων που συνέταξε ο Άνθιμος Γαζής και εξέδωσε το 1800, τρία χρόνια δηλαδή μετά τη χάρτα στη Βιέννη, που μοιάζει μεν με τη χάρτα του Ρήγα, γι' αυτό και πολλοί νομίζουν ότι είναι μία σμίκρυνση της ή μία αντιγραφή της. Είναι ένα άλλο χαρτογραφικό έργο ενός ανθρώπου ο οποίος είναι πολύ πιο προσεκτικός στη σύνταξη και στη χαρτογραφική έκφραση, η οποία περνάει τα πιο προχωρημένα μηνύματα σχετικά με τον αγώνα και εδώ αναφέρουμε στο καρτούς που είπαμε προηγουμένως. Το καρτούς του Άνθιμου Γαζή είναι το ίδιο με τις χάρτες του Ρήγα, αλλά έχει φορέσει περικεφαλαία πολεμική στην εμβληματική φιγούρα της Αθηνάς ή της Γνώσης ή της Ελλάδας και έχει αντικαταστήσει ορισμένα σύμβολα με ασπίδες, με το Δόρι, δηλαδή μηνύματα ότι οι Έλληνες μπαίνουν πλέον σε μια διεκδικητική φάση της ιστορίας της. Ο Ρήγας καταγράφει μεγάλο αριθμό τοπονομίων στην χάρτα του Ρήγα τα οποία αναφέρονται όχι μόνο σε πόλεις, χωριά μικρότερα ή μεγαλύτερα, αλλά αναφέρονται και σε γεγονότα που συμβαίνουν την εποχή εκείνη. Αν θέλουμε να μελετήσουμε την πυκνότητα των οπονομίων που αναφέρονται στις πόλεις και στα χωριά στη χάρτα του Ρήγα, είναι πάρα πολύ εύκολο να γίνει με τη βοήθεια των ψηφιακών τεχνολογιών που δίνουν ενέσδυνα τότε στη μελέτη των ιστορικών χαρτών. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση μελετούμε την πυκνότητα των πόλεων, των κατοικημένων περιοχών στη χάρτα του Ρήγα, αναμονάδα εδαφικής επιφάνειας και το αποτέλεσμα που παίρνουμε είναι ο συγκεκριμένος χάρτης, όπου η μονάδα της εδαφικής επιφάνειας είναι 35 χιλιόμετρα από 35 χιλιόμετρα και απεικονίζονται η πυκνότητα στην μονάδα επιφάνειας αυτής με διαφορετικά χρώματα. Όσο πιο σκούρα είναι τα χρώματα, έχουμε μεγαλύτερη συσσόρευση τοπωνυμίων στις περιοχές αυτές. Αυτό δείχνει και το ενδιαφέρον του Ρήγα, ποιες περιοχές παίζανε ρόλο για το Ρήγα και ήθελαν να προσθέσει περισσότερα τοπωνύμια, όπως είναι το Βελεστίνο στη Θεσσαλία και η περιοχή γύρω από αυτό που είναι η πόλη που γεννήθηκε, η Βλαχία που είναι η περιοχή όπου δραστηριοποιούνταν και έγραψε κάποια από τα έργα του. Επίσης υπάρχουν και μεμονωμένες περιοχές όπως η Αλικαρνασσός όπου ο Ρήγα σημειώνει στη χάρτα του ότι είναι η πατρίδα του Ηρόδο του ή η Προποντίδα και η Μαύρη θάλασσα όπου σημειώνει τον τάφο του Αχιλέα, του Έοντα, την Τροία, όπως επίσης και η Μελήτη που στη χάρτα του Ρήγα σημειώνεται το ναυάγιο του Απόστολου Παύλου. Η χάρτα του Ρήγα λοιπόν, κύριε Λιβιεράτε, τα δύο συμπρόσωπα, μια άλλη ανάγνωση του χάρτη, σελίδες 119, άλλη μια σπουδαία έκδοση της Τρικόγλιας Βιβλιοθήκης, της Βιβλιοθήκης και του Κέντρου Πληροφόρησης του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με την επιμέλεια τη δική σας. Είστε πια ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αν έχετε και αν δεν έχετε μελετήσει χάρτες και χάρτες και θα ήθελα να μου πείτε ποια είναι αυτά τα στοιχεία, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που καθιστούν τη χάρτα του Ρήγα μνημείο της ιστορικής μας κληρονομιάς. Κύριε Λουκά, θα μιλήσω για το τεχνικό μέρος της χάρτες του Ρήγα, υπάρχουν άλλοι αρμοδιότεροι από μένα να μιλήσουν για το ιστορικό της βάθος, για το συμβολικό της βάθος, για το εθνικό της βάθος. Εμείς εξετάζουμε τη χάρτα ως ένα τεχνικό έργο και ένα σπουδαίο τεχνικό έργο, το οποίο μέχρι τώρα δεν είχε μελετηθεί επαρκώς κατά τη γνώμη μου, γιατί έχει πάρα πολλά να μας διδάξει. Το κυριότερο για να έρθω στο ερώτημά σας είναι πώς κατάφερε αυτός ο άνθρωπος, ο οποίος δεν ήταν επαγγελματίας χαρτογράφος, να συντάξει αυτόν τον χάρτη. Δεν είναι εύκολο να γεννήσεις 12 φύλλα την εποχή εκείνη με τέτοιο τρόπο ώστε όταν αυτά τα 12 φύλλα συντεθούν να αποτελέσουν ένα ενιαίο σύνολο. Δεν ήταν και μια πρωτοτυπία για την εποχή αυτός ο τρόπος. Δεν θα το έλεγα ότι ήταν πρωτοτυπία, αλλά για ένα ελληνικό χάρτη της περιόδου εκείνης είναι συγκλονιστική πρωτοτυπία θα έλεγα. Γι' αυτό και αποτελεί κατηγνώμου σταθμό. Εγώ έχω γράψει ένα βιβλίο παλιότερα πολλά χρόνια πριν, όπου θεωρώ σταθμούς του ΣΥΥΟΝΕΣ, της χαρτογραφίας γενικά, του ΣΥΥΥΟΝΕΣ, το ΠΤΟΛΕΜΕΟ, το δεύτερο αιώνα μεταξύ στών και το ΡΙΓΑ. Δηλαδή έχουμε τρία σημεία αναφοράς της ελληνικής χαρτογραφίας και ο ΡΙΓΑς είναι μία από τις κορυφές. Το άλλο που έχει ενδιαφέρον, πέρα από τις πληροφορίες, το πλούτο των πληροφοριών, τα συμφραζόμενα, τις στιάσεις τις οποίες κάνει ο ΡΙΓΑς και ως πρόσωπο πια, όχι μόνο χαρτογραφικά αλλά και ως προσωπικότητα, είναι ότι τελικά η επιστημονική έρευνα απέδειξε ότι δεν υπάρχει μόνο μία βερσιά, να το πούμε έτσι στα γαλλικά, μία τυπολογία. Υπάρχουν δύο κυρίαρχες τυπολογίες, αυτό γιατί το αναφέρω εκτός του ότι είναι τα δύο συνπρόσωπα που είπατε και θυμίσατε τον τίτλο, αποτελούν και ένα ακόμα στοιχείο ενδιαφέροντος για τη χαρτογραφική έρευνα από τεχνική άποψη που οδήγησε σ' αυτές τις διαφορετικές τυπολογίες και που δείχνει κάτι, κατά τη γνώμη μου, πολύ πιο σημαντικό, ότι τεκμήρια της ιστορικής μας κληρονομιάς, ακόμα κι αν τα δείκαν τεχνικά έργα, έχουν ενδιαφέρον για τη νέα γενιά. Εσάς δεν σας λυπεί το γεγονός ότι ενώ θα έπρεπε αυτό το ιστορικό κυμήλιο να είναι σε κάθε σχολική αίθουσα, σήμερα υπάρχει μόνο στη βιβλιοθήκη του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου και στην Κοζάνη και μόνο όποιος ενδιαφερθεί μπορεί να δει και να μελετήσει αυτό το ανυπέρβλητο ιστορικό κυμήλιο. Αυτό δεν είναι μία βαθιά λύπη για τον σύγχρονο πνευματικό μας ελληνισμό και την σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Κύριε Λουκά δεν είναι η μόνη λύπη αυτή. Υπάρχουν πάρα πολλές λύπες και αν τις αθρίσουμε θα πρέπει να σκεφτούμε κάπως διαφορετικά τα πράγματα. Το Αριστοτελείο Πανεπιστήμιο της Αλλονίκης είναι ένα μεγάλο πανεπιστήμιο και εγώ που έχω υπηρετήσει 37 χρόνια στην ανώτατη βαθμίδα γιατί ήρθα νεαρός καθηγητής ως τακτικός καθηγητής εδώ, δεν είχα συνειδητοποιήσει, έπρεπε να φτάσω στην οριμότητά μου να αφιπηρετήσω για να καταλάβω πόσο μεγάλο είναι το Αριστοτελείο Πανεπιστήμιο και πόσο σπουδαία βιβλιοθήκη έχει και πόσο σπουδαία είναι η τρικόγλυος βιβλιοθήκη μέσα στη βιβλιοθήκη. Για τα σχολεία που είπατε, ναι, θα μπορούσε, εγώ πιστεύω ότι δεν αρκεί να έχεις αναρτημένο ένα κυμήλιο στους τείχους, πρέπει αυτό να αποκτήσει, να ζωντανέψει. Και εδώ βάζεται ένα πολύ μεγάλο θέμα της εκπαίδευσης ή της μετεκπαίδευσης των δασκάλων, των ανθρώπων οι οποίοι ζωντανεύουν μια αίθουσα. Η αίθουσα του σχολείου δεν την κάνει μόνο η χάρτα του Ρήγα ή οι μορφές του Κολοκοτρώνη και των ηρώων μας, την κάνει ο δάσκαλος ο οποίος τα ζωντανεύει όλα αυτά. Και τα κάνουν και οι νέες τεχνολογίες οι οποίες σήμερα είναι πολύ κοντά στα παιδιά και ίσως τις καταλαβαίνουν πολύ καλύτερα από εμάς για να περάσει αυτά τα πράγματα, να δημιουργήσει την αυτοπεποίθηση, να δημιουργήσει το υπόβαθρο, τη βάση, ότι δεν είμαστε έρμεα, ότι έχουμε έρμα. Ότι έχουμε ρίζες. Ότι έχουμε ρίζες. Είναι ένα μεγάλο θέμα αυτό που θύγεται. Η χάρτα του Ρήγα υπάρχει και σε άλλα, δεν είναι μόνο στο Αριστοτέλιο και στην Κοζάνη, υπάρχει και σε άλλα μέρη, ευτυχώς έχουμε στη Θεσσαλονίκη και ένα άλλο αντίτυπο στο εμπορικό και βιομηχανικό επιμελητήριο, υπάρχουν παντού. Ελπίζω ότι αυτή η έρευνα, η οποία είναι παραγωγή του Αριστοτελείου, αυτό πρέπει να το πούμε. Δεν έχουμε χορηγούς. Όλο αυτό το πρότζεκτ, για να το πω έτσι, έγινε από το Αριστοτέλιο. Η Επιτροπή Ερευνών, ο Πρύτανης, η Αντιπρυτάνης, η Βιβλιοθήκη, όλοι δουλέψαμε, το Εργαστήριο Χαρτογραφίας, δουλέψαμε όλοι με πόρους του πανεπιστημίου μας. Για μένα αυτό είναι το σύνθημα, ότι μπορούμε να κάνουμε πράγματα. Αρκεί να είμαστε λίγο σε μνήμη και προσιλωμένοι στον καθήκον και να έχουμε και αυτοπεποίθηση. Ξέρετε, ήρθε ο καθηγητής Χαρτογραφίας του Πολιτρινού της Βιέννης, έμεινε άναυδος. Γύρισε στη Βιέννη, βρήκε συναδέλφους μας, εκδότες, και υπάρχει πρόσκληση αυτή τη στιγμή, και στο πρώτος που το ακούτε, πρόσκληση να δημοσιευτεί σε επιστημονικό περιοδικό χαρτογραφίας αυστριακό, το θέμα της χάρτας. Και έπετε συνέχεια, γιατί με τους Αυστριακούς έχουμε και άλλα στη χαρτογραφία, τα τέλη του 19ου αιώνα. Σας ευχαριστώ θερμά για τη σημερινή παρουσίαση και βέβαια αξίζουν πολλά έδιαι σε εσάς και σε όλους σας τους συνεργάτες και στην Κεντρική Βιβλιοθήκη και στο APY για όλη αυτή την μεγάλη προσπάθεια για να προχωρήσουμε προς την εθνική μας αυτογνωσία. Και σε εσάς που τα προβάλετε με τον τρόπο που τα προβάλετε. Σας ευχαριστώ. Σας ευχαριστώ. |
