| : Μουσική Γεια σας! Ονομάζομαι Ζέρβα Ειρήνη και είμαι δασκάλα στην τρίτη τάξη. Σήμερα θα κάνουμε μαζί το μάθημα της Γλώσσας. Και συγκεκριμένα, θα ασχοληθούμε με λέξεις, σημασίες και οικογένειες λέξεων. Πάμε να δούμε πιο αναλυτικά. Η ίδια η λέξη ως έννοια συνδέεται με το λέγο, το λόγο, τη λογική, τα λόγια, λογαριάζω, υπολογίζω, το λεξικό. Βλέπουμε λοιπόν ότι όλα αυτά έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους. Γιατί όμως είναι σπουδαίο, πιστεύετε, να μαθαίνουμε καινούριες λέξεις? Για να κατανοούμε καλύτερα τον κόσμο γύρω μας. Η σκέψη μας συνδέεται με τη γλώσσα μας και το αντίστροφο. Δηλαδή σκεφτόμαστε με λέξεις. Για να μπορούμε να εκφραστούμε καλύτερα. Άλλωστε η ελληνική γλώσσα είναι πάρα πολύ πλούσια. Τις λέξεις, επειδή είναι πάρα πολλές, τις ταξινομούμε στη γραμματική ανάλογα με τη χρήση τους. Ήδη στη Δευτέρα Τάξη γνωρίζουμε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Τα ρήματα, τα ουσιαστικά και τα επίθετα. Πάμε να τα δούμε ένα ένα πιο αναλυτικά. Με τα ρήματα περιγράφουμε συνήθως ενέργειες. Δηλαδή το τι κάνει κάποιος, το τι του συμβαίνει ή την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Ονόματα ονομάζουμε τα ουσιαστικά. Με τα ουσιαστικά ονοματίζουμε ό,τι υπάρχει γύρω μας στον κόσμο. Γι' αυτό και λέμε ότι στα ουσιαστικά ανήκουν οι λέξεις που φανερώνουν. Πρόσωπα, ζώα, αντικείμενα, συναισθήματα. Είναι έννοιες που δεν μπορούμε να τις δούμε ή να τις πιάσουμε, όπως αγάπη, χαρά, ειρήνη, ησυχία, θόρυβος. Είναι πρόσωπα όπως μαθήτρια, θείος, παιδί, οι φίλοι μας, Νίκος, Ελένη. Είναι ζώα, σκύλος, γάτα. Είναι φυτά, λουλούδι, δέντρο. Είναι ονόματα χωρών, όπως είναι η Ελλάδα, η Ιταλία. Όλες αυτές οι λέξεις είναι τα ουσιαστικά. Μια άλλη μεγάλη κατηγορία λέξεων που και αυτές ανήκουν στα ονόματα είναι τα επίθετα. Με τα επίθετα, περιγράφουμε, χαρακτηρίζουμε, αναφερόμαστε σε ιδιότητες, γενικά δίνουμε περισσότερες πληροφορίες, ώστε να αποτυπώνονται καλύτερα οι σκέψεις μας και να είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στην επικοινωνία μας. Για φανταστείτε πώς μπορεί κάποιος να καταλάβει τι ακριβώς εννοούμε, αν δεν μπορούμε να του δώσουμε συγκεκριμένες πληροφορίες. Δείτε το παρακάτου παράδειγμα. Ένα παιδάκι και ένας κύριος. Ο κύριος ζητά ένα καπέλο και το παιδάκι προσπαθεί να επιλέξει ανάμεσα σε τόσα καπέλα ποιο είναι αυτό που ο κύριος θέλει στην πραγματικότητα. Ποιο καπέλο προτιμάσθει η Ευρασίδα, τον ρωτάει. Τα επίθετα είναι πολύ χρήσιμα, γιατί μας βοηθούν να ξεχωρίζουμε και να καταλαβαίνουμε καλύτερα κάθε φορά για τι είδους λογίς ουσιαστικό μιλάμε. Μπορείς να παίξεις ένα παιχνίδι τώρα που είσαι στο σπίτι. Θα σου δώσω μια ιδέα. Μπορείς με τους γονείς σου ή με το αδερφάκι σου να παίξετε το παιχνίδι μαντέψε τι. Στην αρχή τοποθετήσ μερικά αντικείμενα μπροστά σας. Ένα από αυτά το κρατάς φυλαγμένο καλά στις σκέψεις σου, δεν το μαρτυράς σε κανέναν. Οι υπόλοιποι προσπαθούν να το μαντέψουν και εσύ τους βοηθάς κάθε φορά αποκαλύπτοντας μία μόνο πληροφορία ή λέγοντας ένα επίθετο που να το χαρακτηρίζει. Ο πρώτος που θα το βρει θα είναι και ο νικητής. Να πούμε ένα μικρό παράδειγμα. Αν η λέξη που έχεις σκεφτεί είναι βιβλίο, ξεκινάς λέγοντάς τους, είναι ορθογώνιο. Στη συνέχεια είναι χάρτινο. Στη συνέχεια είναι πολύχρωμο. Μπορείς να προσθέσεις και άλλες πληροφορίες που θα μην είναι επίθετα, όπως μέσα σε αυτό κρύβονται πολλές λέξεις κτλ. μέχρι να το βρει κάποιος και να κερδίσει. Φυσικά μπορείς να δημιουργήσεις κι άλλα περισσότερα αντίστοιχα παιχνίδια με δικούς σου κανόνες. Μπορείς ακόμη να παίξεις και με τη φαντασία σου. Για παρατήρησε τα δυο παιδάκια. Ρωτάει το αγοράκι τι έχεις βάλει στο μυαλό σου. Κι απαντάει το κοριτσάκι. Φιλικός, όμορφος, γαλάζιος, υπέροχος, παράξενος, μικρός, φιλόξενος πλανήτης. Τι να είναι άραγε. Ο πλανήτης Γη. Οι λέξεις στον λόγο κάνουν και αυτές φιλίες. Όπως κι εσείς στο σχολείο σου, έτσι και οι λέξεις στον λόγο μας κάνουν τις δικές τους παρέες. Δεν ταιριάζουν όλες μεταξύ τους. Στα επίθετα αρέσει να κάνουν παρέα με τα ουσιαστικά. Έτσι λοιπόν, τα επίθετα που συνοδεύουν τα ουσιαστικά, τα διαλέγουμε ανάλογα με τη σημασία των λέξεων, ώστε να είναι όπως λέμε εμείς οι δάσκαλοι κατάλληλα. Να κάνουμε ένα παράδειγμα, δες μια μικρή ασκησούλα. Ποιο από τα παρακάτω επίθετα ταιριάζουν στην πρόταση. Πρόσεξε όμως, πρέπει να τους αλλάξεις μορφή όπου χρειαστεί. Σου διαβάζω την πρόταση. Ένας κάστορας ζούσε μόνος του στην κουφάλα ενός δέντρου στην άκρη της λίμνης. Οι λέξεις που μπορείς να διαλέξεις είναι μικρός, άσπρος, αχώριστος, καταπράσινος. Ποια να είναι άραγη η σωστή απάντηση? Σωστή απάντηση είναι ένας μικρός κάστορας ζούσε μόνος του στην κουφάλα ενός καταπράσινου δέντρου στην άκρη της λίμνης. Θα συνεχίσουμε. Κάποια μέρα μπήκε στην βάρκα και ξεκίνησε να εξερευνήσει τη λίμνη. Οι λέξεις από τις οποίες μπορείς να διαλέξεις είναι ξύλινος, φουντοτός, μυστηριώδης, ευγενικός. Σωστά. Η σωστή πρόταση είναι κάποια μέρα μπήκε στην ξύλινη βάρκα του και ξεκίνησε να εξερευνήσει τη μυστηριώδη λίμνη. Πάμε και σε ένα τελευταίο παράδειγμα. Από μακριά είδε μια πάπια και τη ζήτησε να γίνουν φίλοι. Έτσι την πήρε μαζί του στη βάρκα και έγιναν δύο φίλοι. Οι λέξεις από τις οποίες μπορείς να επιλέξεις είναι χάρτινος, πολύχρωμος, αχώριστος, εχθρικός. Σωστά. Από μακριά λοιπόν είδε μια πολύχρωμη πάπια και τη ζήτησε να γίνουν φίλοι. Έτσι την πήρε μαζί του στη βάρκα και έγιναν δύο αχώριστοι φίλοι. Μπράβο σου! Για να πούμε και κάτι ακόμα. Ήξερες τη σημασία του τόνου στη σημασία των λέξεων? Είναι πολύ σημαντικό. Το ξέρεις φαντάζομαι ότι πολλές φορές ένα τόσο δά μικρό σημαδάκι όπως είναι ο τόνος, μπορεί να αλλάξει ολόκληρη τη σημασία της λέξης. Θέλεις να ακούσεις ένα μικρό πειματάκι γι' αυτόν. Ένας τόνος πονηρός, όχι τόνος μουσικός, αποφάσισε να παίξει κι όλους μας να μας μπερδέψει. Είπε τόνος είμαι εγώ, μα δεν ζω μες στο νερό. Είμαι κομψός και λαφρύς, τα χίλια κιλά ούτε που να τα σκεφτείς. Πάνω σε λέξεις μόνο ζω κι αν βαρεθώ χορουπίδω. Και τη σημασία αλλάζω άλλη θέση όταν δοκιμάζω. Μα όταν κάποιος με ξεχάσει τότε εγώ τον τιμωρώ και τον βάζω να μαντεύει, το μυαλό του να παιδεύει. Τι να λέει άραγε εδώ, χαμογέλα, χαμογελά ή χαμόγελα πολλά. Τώρα πια θα το σκεφτείς πρωτού τάχα ξεχαστείς. Πάνω σε ένα γραμματάκι, ένα τόσο σημαδάκι. Τι να κάνω όμως παιδιά, αφού άλλο πάπια κι άλλο πάπια. Σου άρεσε το πειματάκι. Έλα να κάνουμε τώρα μια μικρή ασκησούλα. Μπορείς τώρα κι εσύ να τονίσεις σε διαφορετικά σημεία τις παρακάτω λέξεις, αλλάζοντας και τη σημασία τους. Για δες την πρώτη λέξη. Μπορώ να πω φόρα, αλλά μπορώ να πω και φορά. Πήρε φόρα και έτρεξε για ακόμη μια φορά. Τις υπόλοιπες θα τις αφήσω να τις σκεφτείς εσύ. Σωστά, μπορώ να πω όμως και μπορώ να πω και ομός. Μπορώ να πω πορτοκάλι και μπορώ να πω και πορτοκαλί. Μπορώ να πω Αθήνα και μπορώ να πω και Αθηνά. Μπορώ να πω μόνο και μπορώ να πω και μονό. Οι λέξεις αλλάζουν και με άλλο τρόπο σημασία. Υπάρχει κάτι που το λέμε εμείς οι δάσκαλοι μεταφορικός λόγος. Πολλές φορές δηλαδή χρησιμοποιούμε κάποιες λέξεις λίγο διαφορετικά από τη συνήθως τις λέμε. Και τότε λέμε ότι εκφραζόμαστε μεταφορικά. Θα μάθεις σε μεγαλύτερη τάξη ότι η μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου. Έλα όμως να σου δώσω τώρα μερικά παραδείγματα για να το καταλάβεις καλύτερα. Έχω τα μάτια μου δεκατέσσερα. Σημαίνει... Σωστά, είμαι πολύ προσεκτικός ή πολύ προσεκτική. Δίνω ένα χεράκι. Σημαίνει... Σωστά, βοηθώ. Έπεσε ο αέρας. Σημαίνει... Σταμάτησε να φυσά. Τα βιβλία μας ταξιδεύουν σε κόσμους φανταστικούς. Σημαίνει... Σωστά, μας κάνει να φανταζόμαστε μέρη στα οποία δεν έχουμε πάει. Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία λέξεων που τις λέμε ομόηχες. Μερικές λέξεις ακούγονται το ίδιο όταν τις προφέρουμε. Όμως γράφονται διαφορετικά και σημαίνουν και διαφορετικά πράγματα. Δες δύο παραδείγματα. Σήκω το ρήμα. Σήκω από τη θέση σου δηλαδή. Αλλά και το σήκω που είναι το φρούτο που τρώμε. Χίλια, που είναι ο αριθμός χίλια και εκφράζει μία ποσότητα. Αλλά και χίλια που έχουμε στο πρόσωπό μας. Πάμε να παίξουμε ένα παιχνίδι. Θα σου λέω δύο λέξεις που γράφονται διαφορετικά. Και θα πρέπει να βρίσκεις ποια είναι η κατάλληλη για κάθε πρόταση. Ο Scrooge μετρά τις λίρες του με γιώτα ή λίρες του με υψηλόν κλεισμένος στο θησαυροφυλάκιό του. Σωστά, λίρες με γιώτα. Οι Κρητικοί παίζουν μουσική με τις λίρες με γιώτα ή λίρες με υψηλόν. Σωστά, λίρες με υψηλόν που σημαίνουν τα μουσικά όργανα. Θα επιστρέψω στις εννιά, είναι η μία πρόταση, και ο φορητός υπολογιστής είναι πολύ... Τι ταιριάζει σε κάθε μία. Έχω τη λέξη ακριβώς με ω και τη λέξη ακριβώς με όμικρο. Σωστά, θα επιστρέψω στις εννέα ακριβώς με ω. Ο φορητός υπολογιστής είναι πολύ ακριβώς με όμικρο. Τα τείχη της τρίας πολιορκήθηκαν για δέκα χρόνια. Και δεν έχω μεγάλη τείχη, συνέχεια χάνω. Η μία λέξη γράφεται με υ στο τ, ενώ η άλλη με ει. Τι ταιριάζει στην κάθε πρόταση. Σωστά, τα τείχη της τρίας γράφονται με ει στο τ. Ενώ δεν έχω μεγάλη τείχη, γράφεται με υ στο τ. Φυτέψα με μία μηλιά, κρύφτηκε και δεν έβγαλε μηλιά. Σωστά, φυτέψα με μία μηλιά με η στο μη, αλλά κρύφτηκε και δεν έβγαλε μηλιά με γιότα στο μη. Τα πήγες πολύ καλά. Για να δούμε τώρα τι είναι αυτό που σας είπα στην αρχή για οικογένειες λέξεων. Τι είναι οικογένειες λέξεων. Μπορούμε και μαθαίνουμε, θυμόμαστε και ανακαλούμε στη μνήμη μας με ταχύτητα τις λέξεις που έχουμε στο μυαλό μας. Γιατί αυτές είναι οργανωμένες με διάφορους τρόπους, φτιάχνοντας σύνολα. Δεν βρίσκονται σκόρπιες στο μυαλό μας. Έτσι, για παράδειγμα, η λέξη έδρα συνδέεται με τις λέξεις έδρανο, εδρεώνω και με άλλες λέξεις όπως ενέδρα, εξέδρα, πρόεδρος. Τις λέξεις που συνδέονται μεταξύ τους, όπως τα μέλη μιας οικογένειας, τις λέμε οικογένειες λέξεων. Πάμε να δούμε γιατί είναι σημαντικό να σχηματίζουμε οικογένειες λέξεων. Είναι πολύ σημαντικό γιατί μας βοηθά και μας χρησιμεύει στο να μαθαίνουμε καταρχάς περισσότερες λέξεις και επομένως να διευρύνουμε, να μεγαλώνουμε δηλαδή το λεξιλόγιο μας. Να θυμόμαστε καλύτερα την ορθογραφία των λέξεων. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Αυτή είναι η οικογένεια της λέξης ημέρα. Παρατήρησε ότι γράφεται με η και κοίταξε πώς διατηρείται αυτό το η σε όλες τις λέξεις που ανήκουν στην ίδια οικογένεια. Έτσι έχουμε ημερολόγιο, ημερομηνία, ημερήσιος, καλημέρα, τριήμερο, εφημερίδα, καθημερινός, σήμερα, ενημέρωση, μεσημέρι, ξημερώνι και πολλές άλλες. Να δημιουργήσουμε παρέα την οικογένεια της λέξης σπίτι, σπιτάκι, κουκλόσπιτο, σπιτικός, σπίτον οικοκύρης, το σπιτικό, σπιτόγατος, δεντρόσπιτο και πολλές, πολλές άλλες. Ας σχηματίσουμε μαζί και την οικογένεια της λέξης βιβλίο. Θέλω όμως να είσαι πολύ παρατηρητικός ή παρατηρητική. Βιβλιάριο, βιβλιοθήκη, βιβλιοθικονόμος, βιβλιοπολείο, βιβλιοπόλης, βιβλιοδεσία, βιβλιοφάγος. Τι παρατηρείς? Θα σου πω λοιπόν ένα μυστικό για αυτές τις λέξεις. Οι λέξεις, οι σύνθετες, δημιουργούνται από την ένωση δύο ή καμιά φορά και περισσότερων λέξεων. Όπως παρατήρησες στην προηγούμενη άσκηση, υπήρχαν λέξεις που σχηματίζονταν από δύο άλλες. Εδώ σου έχω πιο συγκεκριμένα παραδείγματα. Λυκόσκυλο, ανοιγοκλίνο, τυρόπιτα, μαχαιροπύρουνο, σκούληκο-μυρμηγκότρυπα. Τρεις λέξεις αυτή τη φορά. Οι σύνθετες λέξεις λοιπόν είναι αυτές που παράγονται από την ένωση δύο άλλων λέξεων. Και δεν ξεχνώ το ενωτικό ο, το όμικρο που ενώνει αυτές τις δύο λέξεις. Ποιες είναι όμως οι άλλες ή παράγωγες λέξεις? Είναι οι λέξεις που παράγονται από τη ρίζα μίας μόνο λέξης με τη βοήθεια μιας παραγωγικής κατάληξης, όπως λέμε στη γραμματική. Θα σου δώσω μερικά παραδείγματα. Από τη λέξη σπίτι παράγωγη είναι η λέξη σπιτικός. Από τη λέξη βουνό παράγωγη είναι η λέξη βουνίσιος. Από τη λέξη παιδί παράγωγη είναι η λέξη παιδάκι. Από τη λέξη ζώο παράγωγη είναι η λέξη ζωικός. Για να σου πω και κάτι άλλο που μπορεί να μην το είχες σκεφτεί μέχρι σήμερα. Το ήξερες πως γνωρίζεις λέξεις που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά, όπως η λέξη οίκος που σημαίνει σπίτι. Κοίτα πόσες λέξεις έχουν την ίδια ρίζα με αυτή την αρχαία ελληνική λέξη. Οικία, κατοικία, κατοικίδιο, οικοδεσπότης, οικιακός, οικώπαιδο, οικογένεια, οικονομία, οικολογικός, οικοδομή, ανικοδόμηση, ενίκιο, ενικιαστής, πολυκατοικία, κάτοικος, συγκάτοικος, συνοικία, διήκηση, διηγητής. Είμαι δεύτερη ότι αρκετές από αυτές ήδη τις ξέρεις. Ακόμη ένα παράδειγμα. Η λέξη ίδωρ στα αρχαία σήμανε νερό και κλεινόταν με γενική πτώση ίδατος. Το ίδωρ, το ίδατος. Κοίτα από αυτές τις ρίζες πόσες λέξεις χρησιμοποιούμε και σήμερα. Είμαι δεύτερη ότι έχεις ακούσει για τον Ιρακλή και την Λερνέα ίδρα. Από αυτή τη ρίζα λοιπόν, αυτής της αρχαίας ελληνικής λέξης, βγαίνουν οι λέξεις υδραγωγείο, ύδρευση, υδρόγειος, υδρατμός, το νησί, η ύδρα, υδραυλικός, υδροδότηση, ενιδρείο, ενιδάτωση, αφιδάτωση, υδατοσφαίρηση, που είναι το γνωστό πόλο. Να σου δώσω και μία άσκηση για λίγο αργότερα. Μπορείς αργότερα κι εσύ να σχηματίσεις στο τετράδιό σου τις οικογένειες των λέξεων φωνή και φίλος. Εάν δυσκολευτείς, μπορείς να συμβουλευτείς ένα λεξικό. Ας περάσουμε τώρα σε μία άλλη κατηγορία λέξεων που λέγονται συνώνυμες. Αυτές είναι οι λέξεις που έχουν την ίδια ή παρόμοια σημασία, όπως για παράδειγμα αλάζιο και γαλανό, στενοχωρημένος και λυπημένος, λαμπερό και φωτεινό, άσπρα και λευκά, ήρεμος και ήσυχος. Πάμε και σε μία άλλη κατηγορία λέξεων, τις αντίθετες λέξεις. Οι αντίθετες λέξεις λέγονται αλλιώς και αντώνυμα και εκφράζουν αντίθετες μεταξύ τους έννοιες, όπως καλός, κακός ή άκακος, ψηλό, κοντό, ανοιχτός, κλειστός, φωτεινή, σκοτεινή, εύκολο, δύσκολο, νόστιμο, άνωστο, κλειδώνω, ξεκλειδώνω. Είδατε με πόσους τρόπους μπορώ να σχηματίσω αντίθετες λέξεις. Μία άλλη κατηγορία λέξεων είναι οι πολύσημες λέξεις. Λέγονται έτσι λέξεις που έχουν πολλές σημασίες, όπως για παράδειγμα η λέξη γλώσσα, που μπορεί να σημαίνει το όργανο της άρθρωσης που όλοι έχουμε, τον κώδικα ομιλίας ενός λαού, το μάθημα που διδάσκουμε τώρα. Είπαμε στην αρχή ότι η ελληνική γλώσσα είναι μια πολύ πλούσια γλώσσα. Πολλές φορές χρησιμοποιούμε λέξεις που ανήκουν σε ξένες γλώσσες. Μπορούμε όμως να επιλέγουμε τις λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα. Διαδίκτυο αντί για internet. Ελεκτρονικός υπολογιστής αντί για computer. Φορητός υπολογιστής αντί για laptop. Ανελικιστήρας αντί για ασανσέρ. Χώρος στάθμευσης αντί για parking. Αυτό ήταν το μάθημα της γλώσσας για σήμερα. Γεια σας! |
