| : Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός haird architecture Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός orientation Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός arrange Υποτιτλισμός Υποτιτλισμός afect Υποτιτλισμός Υποτίτλισμός Υποτιτλισμός πληθοδικότερη από τα έργα των Krumm, Bacher, Hunger και Beck. Και παρακάτω, αν δεν σφάλω, είναι διεθνός ο μόνος που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει και ένα λεξικό της μεσαιονικής ελληνικής λογίας και δημόδους. Μέχρι εδώ τα εισαγωγικά από την τότε ομιλία του αείμνηση του Στυλιένου Αλεξίου. Όσον αφορά στην Κρήτη, υπάρχουν άπειρες μελέτες. Η Προεδρία Επισυρά Ετών στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών και ο άθλος της συγγραφής της ιστορίας της Μεγαλονίσου από τη νεοελλητική εποχή μέχρι τη μάχη της Κρήτης. Ο κατάλογος των συγγραμμάτων, των άρθρων σε έγγυρα επιστημονικά περιοδικά και των ανακοινώσεων σε κριτολογικά και άλλα συνέδρια είναι τεράστιος. Εξάλλου, ήταν πολλής ο χρόνος που με γενεοδορία διέθεσε για να στηρίξει το έργο άλλων. Η Ράκλια Πρωτοβουλία οφείλει έναν μεγάλο ευχαριστώ στον κύριο καθηγητή. Συμμετείχε με δύο διαλέξεις τον πρώτο κύκλο του μύτου της Αριάννης. Ήταν παρών κατά την παρουσίαση της δεύτερης έκδοσης του ΤΟΜ με τις ομιλίες του πρώτου κύκλου και μας έκανε ένα σύντομο μάθημα για τα ονόματα της πόλης μας ανα τους αιώνας. Και τώρα, σε αυτόν τον δεύτερο κύκλο είναι ο κύριος επιστημονικός μας σύμβουλος ενώ μας προσφέρει και πάλι δύο ομιλίες. Προσωπικά, οφείλω πολλά στον κύριο καθηγητή για την προσφορά του στην Επιτροπή Εποπτίας της Βικελέας Δημοτικής Βιβλιοθήκης όπου συνυπηρετήσαμε αρκετά χρόνια μαζί και ο κύριος Σερπετσιδάκης και για όλα αυτά που απεκόμισα συνομιλώντας μαζί του. Ο καθηγητής κ. Δετοράκης ανήκει στην κατηγορία εκείνων των σοφών από τους οποίους διδάσκεται κανείς όχι μόνο όταν διαβάζει τα βιβλία τους ή παρακολουθεί μια διάλεξή τους, αλλά και όταν συνομιλεί μαζί τους για θέματα της καθημερινότητας. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο ενδιαφέροντα πράγματα μπορεί να μάθει κανείς πίνοντας ένα ούζο στην αυλή του σπιτιού τους υπό τη φιλόξενη φροντίδα της κυρίας Αννούλας όπως συνηθίζει να αποκαλεί τη συζυγό του. Η σημερινή ομιλία του έχει τον τίτλο «Κρήτη, Βενετία και Ευρώπη στη διάρκεια του Κρητικού πολέμου 1645-1669». Αγαπητέ κύριε καθηγητά, έχετε τον λόγο. Κύριε Πρόεδρε, σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Για το αρχείο σας. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τα καλά σας λόγια. Είπατε ότι σας οφείλω πολλά, δεν σας οφείλε τίποτα, δεν μου οφείλετε τίποτα, αλλά εγώ σας οφείλω την αγάπη με την οποία με περιβάλετε και τον καλό λόγο που είπατε. Απλώς είπατε πολλά. Σας ευχαριστώ πάντως, γιατί η αγάπη ξεπερνά πολλές φορές τα όρια. Αγαπητοί συμπολίτες, συμμετέχοντας στη σειρά των μαθημάτων της Ηράκληρας Πρωτοβουλίας, μια σημαντική προσφορά στον πολιτισμό και στην ιστορία του τόπου μας και στην υπόθεση της γενικής παιδείας, έχω την τιμή να σας παρουσιάσω σήμερα ένα θέμα, τον Κρητικό Πόλεμο, δηλαδή ένα κορυφαίο, ίσως το πλέον εντυπωσιακό και το πλέον σημαντικό γεγονός της όλης ιστορίας της Κρήτης. Ένα από τα μεγαλύτερα γεγονότα στην ευρωπαϊκή ιστορία του 17ου αιώνα είναι ο Κρητικός Πόλεμος, όπως ονομάζεται η μακρόχρονη και αιματηρότατη πάλη της Βενετίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για τη σωτηρία του βασιλείου της Κρήτης, του Ρένιον Τικάντια. Ο αγώνας αυτός προσέλαβε εξ αρχής πανευρωπαϊκή διάσταση, καθώς στη δίνει του αναμείχθηκαν όλοι σχεδόν οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες, ιδιαίτερα κατά την τελευταία περίοδο της πολιορκίας του Χάμδακα, κατά τα τρία τελευταία έτη της πολιορκίας, από το 1666 έως το 1669. Στα μέσα του 17ου αιώνα, η Κρήτη παρέμενε ο τελευταίος προμαχώνας της Χριστιανικής Ανατολής. Η ζωτηρία της δεν ήταν απλώς ζήτημα αγοήτρου για τον χριστιανικό κόσμο. Ήταν γεγονός ύψης της πολιτικής και στρατιωτικής σημασίας, γιατί η έκβασή του θα καθόριζε αποφασιστικά τα όρια και τις σχέσεις δύο κόσμων και δύο πολιτισμών, που ήσαν διαμετρικά αντίθετοι. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο πόλεμος αυτός προσέλαβε διαστάσεις μυθικές και εξισορίθηκε με κάθε λεπτομέρεια από Ευρωπαίους, Έλληνες και Τούρκους σύγχρονους και μεταγενέστερους και συγκίνησε τους λαούς όσο ελάχιστα άλλα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας. Ο Αλέξανδρος Κομνινός Ιψηλάντης, στο έργο του «Τα μετά την άλλωση», γράφει χαρακτηριστικά. «Αν ο πόλεμος αυτός ακολουθούσαν επί των πάλλεπ υιτών, ήθελε γυμνάσει τους καλάμους όλων των συγγραφέων και ο Παρνασός ήθελε να έβρει ήλιν μεγαλύτερα από της του εν τροάδι πολέμου. Όποιος θέλει να ισοσταθμίσει αμφωτέρους, θέλει ευρύντους πολέμους όπου συνεκροτήθησαν υπό τη στίχεση του ηλίου, μικροτέρους κατά την αιματοχησίαν τον υπό το κάστρο της Κρήτης πολέμων». Και είναι αλήθεια περίεργο και όχι ιδιαίτερα τιμητικό που ένα τόσο μεγάλο και τεράστια σημασίας γεγονός της εθνικής μας και της τοπικής ιστορίας δεν αναφέρεται και δεν προβάλλεται όσο πρέπει στα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας. Όταν οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν στην Κρήτη και κατέλευαν με σχετική ευκολία τα Χανιά το 1645 και ένα έτος αργότερα το Ρέθυμνο το 1646, ούτε η Βενετία, ούτε οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες αξιολόγησαν όπως έπρεπε αυτήν την επιτυχία των Τούρκων. Κανείς δεν φαινόταν να πιστεύει ότι αυτή η επεκτατική κίνηση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είχε πιθανότητες επιτυχίας. Η Βενετία είχε δύο μεγάλα πλεονεκτήματα. Την απόλυτη υπεροχή στη θάλασσα και τα απόρθητα τείχη του Χάνδακα καθώς κάτω από τα οποία επρόγειτο να κριθεί τελικά ο πόλεμος. Η ίδια η Βενετία θεωρούσε ότι η πρωτεύουσα της Κρήτης ο Χάνδακας με τη γιγάντια οχύρωσή του ήταν ένα φλούριο απόρθητο όπου οι Τούρκοι θα υφίσταντο πάνω λεθρεία. Η Βενετία διέθεται βέβαια ισχυρότατο στόλο, αλλά η οικονομία της δεν ήταν καθόλου καλή και δεν μπορούσε να αντέξει σε μια μακροχρόνια αναμέτρηση με τους Τούρκους. Τούτου κατέστη σαφές από τα πρώτα κιόλας χρόνια της πολιορκίας του Χάνδακα ήδη από το 1650, δηλαδή τον δεύτερο χρόνο της πολιορκίας. Η πάλι ποτέ αγέρωχη δημοκρατία του Αδρία δεν είχε άλλη επιλογή από την αναζήτηση οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας από τους ομόδοξους ηγεμόνες της Ευρώπης. Αλλά οι πολιτικές και οικονομικές διαφορές της Βενετίας με τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, οι σοβαρές μεταξύ τους αντιθέσεις, τα πολύπλοκα συστήματα των οικονομικών συμφερόντων και μεταξύ τους, μεταξύ των ευρωπαίων ηγετών, αλλά και προπαντός μεταξύ τους καθιστούσαν εξαιρετικά δύσκολη μια οργανωμένη και συστηματική βοήθεια εφοδίων, όπλων και χρημάτων προς τη Βενετία για να σωθεί το βασίλειο της Κρήτης. Έτσι, όμως, ο χρόνος εργαζόταν υπέρ των Τούρκων, οι οποίοι, αφού είχαν ήδη από το 1648 υπό το λέλεχό τους ολόκληρη σχεδόν την Κρήτη, οργάνωσαν συστηματικά την πολιορκία του Χάνδεκα, αποκλείοντας το φλούριο ασφιγτικά από την ξηρά. Διέξοδο είχε μόνο τη θάλασσα. Οι δυνάμεις στις οποίες απέβλεπε η Βενετία ήταν κυρίως δύο, η Ισπανία και η Γαλλία. Αλλά η Ισπανία προέβαλε άρνηση να συνεργαστεί με τη Γαλλία, εφόσον οι Γάλλοι διεκτικούσαν τις ισπανικές κτίσεις στην Ιταλία. Από το άλλο μέρος, ο Λουδοβήκος ο Δέκατος Τέταρτος της Γαλλίας ακολουθούσε καθαρά φιλοτουρκική πολιτική. Υποχωρώντας στις ισχυρές πιέσεις των Γάλλων εμπόρων, ιδιαίτερα των εμπόρων του Σαπουνιού, και βρισκόμαστε εμπροστά σε ένα ιστορικό παράδοξο. Γαλλικές επικουρίες καταφθάνουν στην Κρήτη με τη σημαία του Πάπα, για να μη χωλωθεί η υψηλή πύλη. Ενώ ταυτόχρονα οι Γαλλοι έμποροι εφοδιάζουν τους Τούρκους με πυρήτηδα, με όπλα και με εφόδια. Το ίδιο κάνουν και οι Άγγλοι, το ίδιο και οι Ολλανδοί. Η προσπάθεια του Πάπα, ηνοκεντίου του δεκάτου, να οργανώσει μια σταυροφορία υπέρ της Βενετίας για τη σωτηρία της Κρήτης, δεν είχε δυστυχώς κανένα αποτέλεσμα. Παρά τις δυσκολίες αυτές, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ανησυχούσαν για τον πόλεμο της Βενετίας, τον Χάνδακα, και αναζητούσαν τρόπους βοήθειας. Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον εκδηλώνεται ήδη από το 1650-51, τον τρίτο χρόνο της απολιορικίας του Χάνδακα. Πρώτη η Ισπανία σπεύδει να εφοδιάσει το απολιορικούμενο φρούριο με Σιτάρη, αποστέλνοντας οκτώ έμφορτες γαλέρες και χρηματικό ποσό 150 χιλιάδες ρεάλια. Τα επόμενα χρόνια καμιά βοήθεια δεν φτάνει στην Κρήτη από την Ευρώπη ως το 1659, δηλαδή επί οκτώ ολόκληρα χρόνια. Όταν, μετά το 1659, μετά την έφτραση της ειρήνης των πυρινέων μεταξύ Γάλλων και Ισπανών, οι Γάλλοι και οι Ισπανοί φαίνονται να παρακάντουν τις μεταξύ τους διαφορές και να ανταποκρίνονται θετικά στις εκκλήσεις της Βενετίας, αποστέλνοντας στην Κρήτη στρατιώτες και εφόδια. Η σωτηρία του ασυλείου της Κρήτης γίνεται πλέον υπόθεση πανευρωπαϊκή. Κοινός αγώνας του χριστιανικού κόσμου κατά των Τούρκων. Κατά την περίοδο αυτήν της Διεθνοποιήσεως του Κρητικού πολέμου, ο καρδινάλιος της Γαλλίας Μαζαρέν υπόσχεται στη Βενετία χρηματική βοήθεια από 100.000 σκούδα, ενώ παράλληλα οργανώνει ισχυρό εκστρατευτικό σώμα από τέσσερις χιλιάδες μισθοφόρους. Την αρχηγία της εκστρατείας αυτής αναθέτει στον νεαρό πρίγκιπα Αλμερί Γκοντέστε, γιό του Φραγγίσκου I, ένα νεαρό και φιλόδοξο πρίγκιπα που δεν είχε ακόμη καλά καλά κλείσει τα 20 του χρόνια. Στο σημείο αυτό κρίνω σκόπιμο να σας παρουσιάσω εδώ ένα σπάνιο ντοκουμέντο σχετικό με τη δράση του Αλμερί Γκοντέστε στην Κρήτη, την τραγική αποτυχία του και τα συμπεράσματα που βγαίνουν από τέτοιου είδους επιχειρήσεις. Το θέρος του 1980, προσκεκλημένος του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας, είχα την ευκαιρία να ερευνήσω μεταξύ των άλλων και το πολύτιμο αρχείο Μοροζίνη Γκριμάνη στο Μουζέο της ίδικο Κορέα. Σε ένα φάκελο που περιείχε έγγραφα σχετικά με μοναστήρια της Παρακάντιας, της γύρω από την Κάντια, την Χάνδακα περιοχή, βρήκα ανελπίστως ένα αληθινό θεσαυρό. Ένα σημαντικό ντοκουμέντο, εντελώς άγνωστο, που αναφερόταν στην πολιορκία του Χάνδακα και στην αποστολή του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος του Αλμερίγκο Δέστε. Το έγγραφο αυτό ήταν γραμμένο σε παλαιογαλική γλώσσα και έχει τον τίτλο «Κοπίδι Μεμουάρντες Σιώσεκη Σαμπλ πλείς αισθανσιαίλ εαυζολυμάν νεσεσσαίρ Πουρ λε ρε κουβρουμαν δι ρουαγιόμου τε Κανδί, δρεσσε παρ λε Σενιερ Λεζερ Μιλε, κομισέρ γενεράλι δε Λαρμέ οξιλιαρ δε Λεβόν, ζωντασέτη δε Λασσέρινη Σιμρ Ρεπιπλίκ δε Βενείς επρεζιδάντι κονσέγιντες δε Γκερ, ανδίτ Λαρμέ δι Φεβρυέ, 1661». Το δοκουμέντο αυτό που έχω την τιμή να σας παρουσιάσω σήμερα παρέχει σαφέστατη εικόνα της πολεμικής καταστάσεως στην Κρήτη, κατά την περίοδο αυτή, και περιέχει ουσιώδεις παρατηρήσεις και προτάσεις σωτηρίας του Χάνδακα. Είναι δηλαδή η πολεμική έκθεση που υποβλήθηκε στον Καρδινάλιο Μαζαρέν από τον Σενιερ Δεζερ Μιλε, γενικό επίτροπο και πρόεδρο του πολεμικού συμβουλίου κατά τη Γαλλική εκστρατεία του 1660-61 στην Κρήτη. Το στοζόμενο σήμερα στο Μουσείο Κορέρ έγγραφο είναι αντίγραφο που παρασκευάστηκε προφανώς για τις βενετικές αρχές, γι' αυτό και έχει και συνοδευτική ιταλική μετάφραση. Το πρωτότυπο δεν κατόρθωσα να το επισημάνω παρά τις ωστόρα προσπάθειές μου. Ο συντάκτης του υπομνήματος αυτού μας βεβαιώνει ότι κρατούσε σημειώσεις σε όλη τη διάρκεια της εκστρατείας για να είναι σε θέση να συντάξει με ακρίβεια το κείμενο που θα απέστελλε όσα αναφορά στον Μαζαρέν. Θα επιχειρήσω να σας προσιάσω στα πλαίσια του χρόνου που μας διαθέτει το πρόγραμμα τα προβλήματα και το περιεχόμενο του εγγράφου αυτού. Οι Γάλλοι κατέστρωψαν σχέδιο αντιπερισπασμού με αποστολή ισχυρής δύναμης στα Χανιά για να διασπαστεί η ενότητα των τουρκικών δυνάμεων που πολιορκούσαν το Χάνδακα, που θα υποχρεώνονταν έτσι να διεξάγουν διμέτροπο αγώνα μέσα στην Κρήτη. Οι Γαλλικές αυτές μισθοφορικές δυνάμεις, αφού παρέμειναν την άνοιξη και το θέρας του 1660 στα νησιά του Αιγαίου, στα οποία επέδειξαν ιστρική συμπεριφορά, έφτασαν επιτέλους στον Αύγουστο του ίδιου χρόνου στη Σούδα. Ο ποιητής του κριτικού πολέμου, ο Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλής, μας δίνει ακριβέστερους χρονικούς προσδιορισμούς, είτε ο Ταυγούς του Τσίστερες, στις 1660, όταν ήρθανε και δόκαν φόνους τόσους. Η επιχείρηση αυτή, πριν μελώς οργανωμένη, εξελίχθηκε σε θλιβερή περιπέτεια. Ο Γαλλικός στρατός, ασυνήθιστος σε πολέμους, καταστράφηκε και μαζί ολιάριθμοι κρίτες, κυρίως της περιοχής του Αποκορώνου, που είχαν εξεγερθεί με την προσδοχία της απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζηγό. Μετά την αποτυχία τους, στα Χανιά, οι Γάλλοι, οδηγήθηκαν στο Χάνδακα, για να ενισχύσουν τους Βενετούς, με την ελπίδα ότι θα μπορούσαν να ευνηδιάσουν και να καταπτωήσουν τους Τούρκους, με μιαν απροσδόκητη εμφάνιση τους, στο τουρκικό στρατόπεδο της Κάντια Νόβα, στη σημερινή φορτέτσα του Ιρακλίου, κοντά στην Γνωσσό, όπου από την αρχή της πολιορκίας, οι Τούκοι είχαν οργανώσει το γενικό στρατηγείο τους. Εν τούτοις, το αποτέλεσμα ήταν αντίθετο από το προσδοκόμενο. Οι Γάλλοι κατακόπηκαν από τους Τούρκους σπαχίδες, τους βαραίους οπλισμένους υπείς, και διαλύθηκαν. Τα υπολήματα της μισθοφορικής αυτής στρατιάς εγκατέλειψαν την Κρήτη το φθινόπωρο του ίδιου έτους και πέρασαν πάλι στα νησιά του Αιγαίου. Ο αρχηγός τους, ο Αλμερίγκο Ντέστε, πέθανε τον Νοέμβριο του 1660 στην Πάρο από Ελώδη Πειρετό, ενώ οι Γάλλοι στρατιώτες όσοι σώθηκαν, επέστρεψαν στη Γαλλία το φθινόπωρο του 1661. Το έγγραφο αυτό, που έχω την τιμή να σας παρουσιάσω σήμερα, αναφέρεται στην παραπάνω εκστρατεία. Ο Μιλέ, ο Γενικός Επίτροπος και Πρόεδρος του Πολεμικού Συμβουλίου, όπως είπαμε, συνέταξε με προσοχή και υπέβαλε, καθώς είχε υποχρέωση, την έκθεσή του τον Φεβρουάριο του 1661. Είναι ωστόσο χαρακτηριστικό ότι δεν υπέβαλε μια έκθεση πεπραγμένων, όπως θα ανέμενε κανείς. Περισσότερο, ασχολήθηκε με το δέον γενέσται συγκρήτη, με βάση τις δραματικές εμπειρίες του, εκθέτει τις προσωπικές εντυπώσεις και τις εκτιμήσεις του για την κατάσταση του πολέμου στην Κρήτη και υποδεικνύει τρόπους πολιτικών και πολεμικών ενεργειών για τον τερματισμό του πολέμου και τη σωτηρία της Κρήτης. Βλέπει τα πράγματα με νηφαλιότητα, με ψυχρεμία και οι προτάσεις του είναι ρεαλιστικές. Γνωρίζει καλά την εδαφική διαμόρφωση της νήσου, ιδιαίτερα του τοίματος μεταξύ του Χάνδακα και των Χανίων και έχει επισημάνει τις θέσεις που έχουν ενδιαφέρον από στρατηγική άποψη. Το ανατολικό τοίμα της νήσου ομολογεί ότι δεν το επισκέφτηκε, όσα γράφει γι' αυτό που στηρίζονται σε έμμεσες πληροφορίες. Δυστυχώς η έκθεση των προτάσεων του Μιλέ δεν ακολουθεί ένα συγκεκριμένο και σαφέ σχέδιο. Εκθέτει ορισμένα στοιχεία και τα αιτιολογή για να αναμύξει αμέσως άλλα και άσχετα και να επανέλθει στα πρώτα λίγο παρακάτω. Απετείται γι' αυτό ιδιαίτερη προσοχή του αναγνώστη για να κατανοηθεί ολόκληρο το σχήμα των σχέψεων και των προτάσεων του. Η πρώτη διαπίστοση και υπόδειξη του Μιλέ είναι ότι απαιτείται από μέρους της Βενετίας μια γενναία ενέργεια πολεμικού αντιπερισπασμού. Αυτό θα μπορούσε να γίνει τόσο στην Πελοπόννησο ή στα νησιά του Αιγαίου όσο και μέσα στην ίδια την Κρήτη. Καθώς η Βενετία έχει απόλυτη υπεροχή στη θάλασσα θα μπορούσε να καταλάβει κάποια ή κάποιες ναυτικές βάσεις στην Πελοπόννησο όπως τον Αβαρίνο, την Κορώνη ή την Μεθώνη ή ακόμη και ένα ολόκληρο νησί όπως την Έδεια, τη Χίο ή τη Μητυλίνη. Θα μπορούσε έτσι να αποκόψει εντελώς την τουρκική στρατιά της Κρήτης και να την απομονώσει ή και να την καταστρέψει. Μέσα στην ίδια την Κρήτη, η πρώτη φροντίδα των Βενετών πρέπει να είναι η οργάνωση μιας συστηματικής πολιορκίας των χανίων. Είναι, όπως γράφει χαρακτηριστικά, η κύρια, η πιο επίγουσα και η πιο επεφελής πολεμική ενέργεια που θα μπορούσαν να κάνουν οι Βενετοί. Είναι μια ενέργεια όμως για την οποία θα απαιτηθεί μια ασυνήθιστα μεγάλη και επιμελημένη προετοιμασία. Η προηγούμενη επιχείρηση του Αλμερίγκον Τέστε απέδειξε ότι οι Τούρκοι δεν διέθεταν στην Δυτική Κρήτη περισσότερους από 12.000 πεζούς και 800 ιππείς μοιρασμένους στα Χανιά και στο Ρέθυμνο. Το μεγαλύτερο μέρος του τουρκικού στρατού ήταν συνεδρομένο στην περιοχή του Χάνδακα. Θα ήταν λοιπόν χρήσιμο να επιχειρήσει η Βενετία από βάσεις μικρών ομάδων από τολμηρούς πολεμιστές που θα παρενοχλούσαν συνεχώς τους Τούρκους και θα τους τρομοκρατούσαν χωρίς να δίνουν μάχη παρά μόνο ευκαιριακά. Στην περιοχή των Χανίων υπάρχουν τέσσερα φρούρια που είναι εύκολο να κυριαφθούν της Αγίας Παρασκευής του Καλαμίου, των Καλιβών και του Αποκόρονα. Η προπαρασκευή της πολιορκίας των Χανίων θα μπορούσε να αρχίσει από αυτά τα φρούρια. Για την πολιορκία και την άλλωση των Χανίων το 1645 οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν ισχυρότατες δυνάμεις και μεγάλο αριθμό πολεμικών πλοίων. Για τη σχεδιαζόμενη πολιορκία από τους Βενετούς ο Μιλέ εκτιμά ότι θα χρειαστούν περίπου δεκαχιλιάδες πεζοί και χίλι υπείς. Από το στρατό αυτό, δέκα χιλιάδες θα χρειαστούν για την πολιορκία των Χανίων και οι υπόλοιποι δύο χιλιάδες θα υπηρετούν στις γαλέρες και στα άλλα σκάφη της ναυτικής επικουρίας. Θα χρειαστεί επίσης να δημιουργηθεί μεγάλη και περιχαρακομένη πολιορκυτική ζώνη που θα αρχίζει από την απέναντι στην ισίδα Θεοδωρού στα δυτικά, από την απέναντι ακτή στην ισίδα Θεοδωρού δυτικά των Χανίων και θα καταλήγει στον κόλπο της Σούδας. Ιδιαίτερα πρέπει να οχυρωθεί η χερσόνηστος του Ακροτηρίου. Αυτή η μεγάλη γλώσσα της ξηράς που χωρίζει τα Χανιά από τον κόλπο της Σούδας. Ένα μεγάλο κανόνι πρέπει να μεταφερθεί στο Ακροτήρι για να τοποθετηθεί στη θέση του ερημωμένου τότε χωριού του Αγίου Σπυρίδωνος μαζί με ένα σημαντικό αριθμό λιθοβόλων όπλων. Οι βαριές βόμβες του μεγάλου κανονιού που θα έπεφταν να κατάπαυσαν στην πόλη θα κρατούσαν τους πολιορκημένους Τούρκους σε διαρκή αγωνία και θα παρέλιαν το ηθικό τους. Είναι περαιτό να τονιστεί, σημειώνει ο Μιλέ, ότι η μεταφορά των κανονιών πρέπει να γίνει μετά την οργάνωση και την οχύρωση της πολιορκητικής ζώνης για να αποδοχθεί ο κίνδυνος να τα αρπάξουν οι Τούρκοι. Όσο για τα μισθοφορικά στρατεύματα που θα υπηρετούν το κανόνι και το πυροβολικό γενικά, ο Μιλέ δηλώνει ότι έχει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στους Μαλτέζους ή στα τάγματα του Πάπα και της Φλωρανδίας. Ιδιαίτερα επιμένει στην κατασκευή των οχυρωματικών έργων και των αποθηκών. Η επιτυχία μιας τόσο μεγάλης επιχείρησης εξαρτάται από την οργάνωση και την ευκολία του ανεφοδιασμού. Ένας από τους λόγους της αποτυχίας του προηγούμενου εγχειρήματος ήταν η πλημερής οργάνωση του ανεφοδιασμού. Πιστεύει ότι δεν αρκεί μόνο να είναι ελεύθερη και ανοικτή η γραμμή σούδας Χάνδακα για τον ανεφοδιασμό με πλοία. Πρέπει να κατασκευαστεί στο ακροτήρι μια μεγάλη αποθήκη για πυρίτιδα, όπλα, τρόφιμα και φαρμακευτικό υλικό και πολλά άλλα χρειώδη του πολέμου για να εξασφαλιστεί πλήρης επάρκεια εφοδίων για τους στρατιώτες. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του στη διατροφή των στρατιωτών. Όπως έδειξε η προηγούμενη επιχείρηση, το παξιμάδι, που είναι η κύρια και σχεδόν αποκλειστική τροφή των στρατιωτών, θρηματίζεται με τις διάφορες κινήσεις και τις ταλαιπωρίες. Έτσι θρηματισμένο και κονιοποιημένο δεν τρώγεται. Και ο ίδιος παρέστη μάρτης της δυσφορίας και της αγανάκτησης των στρατιωτών. Προτείνει λοιπόν σημαντικές μεταβολές και βελτιώσεις στο μεγάλο αυτό θέμα. Προτιμά να χορηγείται στους στρατιώτες άλευρο αντί για παξιμάδι και να παρασκευάζεται ψωμί επί τόπου στους φούρνους των χωριών ή για άλλους που θα κτιστούν μέσα σε ζώνη της πολιορκίας από ειδικευμένους αρτοποιούς. Πρέπει να κατασκευαστούν αποθήκες για την αποθήκευση σιταριού τόσο στο Χάνδακα όσο και στη Σούδα και όπου αλλού κριθεί απαραίτητο. Γνωρίζει ότι η Κρήτη δεν μπορεί πια να δώσει στους Βενετούς σιτάρι γιατί οι Τούκοι κατέχουν όλη την ύπεθρο. Πιστεύει όμως ότι θα μπορούσε η Βενετία να προμητευτεί αρκετές ποσότητες σιταριού από διάφορα λιμάνια ακόμη και από τη Θεσσαλονίκη χρησιμοποιώντας γαλλικά πλοία που μπορούσαν λόγω των διωμολογήσεων να εμπορεύονται στα τουρκικά λιμάνια. Έχει παρατηρήσει ο Μιλέ ότι στην Κρήτη υπάρχουν άφθονι μήλοι, ανεμόμυλοι, νερόμυλοι και μήλοι που κινούνται με ζώα. Με μια γενναία προσπάθεια θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν οι μήλοι αυτοί. Αν χρειαστεί να επισκευαστούν θα ήταν εύκολο να μεταφερθεί ξυλία ακόμη και ζώα, μουλάρια και άλογα από τα νησιά του Αιγαίου. Έτσι θα μπορούσε να βελτιωθεί σημαντικά η Παρασκευή Νομπουάρτου και να εξασφαλιστεί η διατροφή των στρατιωτών. Βασικό στοιχείο της μεγάλης επιχείρησης θεωρεί ο Μιλέ την οργάνωση ενός μεγάλου στρατιωτικού νοσοκομείου με φάρμακα και επιδέσμους για τους πληγωμένους στρατιώτες και με πολλούς γιατρούς και κυρίως χειρουργούς. Ένα άλλο πρόβλημα κρίσιμο και δύσκολο που επισημένει ο Μιλέ είναι η εξεύρεση ενός ικανού στρατηγού. Ανεξάρτητα από ποια χώρα θα κατάγεται ο στρατηγός αυτός πρέπει να είναι επαγγελματίας πολεμιστής, υγιής και έυσωμος, να έχει παρακολουθήσει πολλές μάχες και πολιορκείες και να είναι δραστήριος και οργανωτικός και προπαντός ικανός να εμπνεύσει την πειθαρχία στους αξιωματικούς και στους στρατιώτες. Είναι γνωστά τα αποτελέσματα της απίθιας και της πολιαρχίας που παραλείουν και αποδυναμώνουν τα πάντα. Στην προηγούμενη εκστρατεία οι προστριβές και οι διαφωνίες των Γάλλων και των Βενετών ήταν φαινόμενο καθημερινό. Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που επισημένει ο Μιλέ αναφέρεται στις σχέσεις των Βενετών και του γηγενούς κρητικού πληθυσμού. Η Βενετία και στην έσκατη αυτήν την κρίσιμη ώρα του θανάτου εξακολουθούσε να βλέπει την Κρήτη ως απεικία, τους κρητικούς ως μέσον απεικιακής εκμετάλλευσης. Αυτό επισημένει ο Μιλέ, τη σχεδόν ουδέτερη στάση και αδιαφορία των κρητικών, την αποδίδει σωστά στην απαράδεκτη συμπεριφορά της Βενετίας που εξακολουθούσε ακόμη και αυτήν την ύστατη ώρα του θανάσιμου κινδύνου να τους βλέπει μόνο ως αντικείμενο απεικιοκρατικής εκμετάλλευσης. Πιστεύει ότι η Βενετία πρέπει επιγόντως να μεταβάλλει την πολιτική της έναντι του γηγενούς πληθυσμού και να επιχειρήσει ειλικρινώς να προσετεριστεί τους κρητικούς. Αν ακολουθήσει πολιτική ποιότερη, μπορεί να κερδίσει το λαό της Κρήτης, που τώρα παρακολουθεί αδιάφορο σχεδόν το δράμα της πατρίδας του, ή προσχωρεί στον Ισλαμισμό. Η δύναμή τους των Κρητικών είναι σημαντική και η συνδρομή τους των αγών κατά των Τούρκων θα έχει αποφασιστική σημασία. Ο Μιλέ φαίνεται να πιστεύει ότι ακόμη και τότε οι εξισλαμισμένοι Κρητικοί, που ήσαν πολυάριθμοι, θα μπορούσαν να επιστρέψουν στην πατροπαράδοτη θρησκεία τους τον Χριστιανισμό και να συμπαραταχθούν στον αγώνα κατά των Τούρκων αν η Βενετία υποσχόταν γενική εμμυστία και όρους καλύτερης μεταχείρισης. Μια γενναία παραχώρηση από μέρους της Βενετίας είναι επιτακτική ανάγκη γιατί, όπως γράφει χαρακτηριστικά, κανείς δεν μπορεί να θεραπεύσει μια μεγάλη πληγή χωρίς επώδυνες χειρουργικές επεμβάσεις. Και συχνά είναι αναγκαίο να αποκόψει κανείς ένα μέλος του σώματος για να σώσει το υπόλοιπο. Όλα τα παραπάνω που πρέπει να μελετηθούν σοβαρά προϋποθέτουν μεγάλες θυσίες και προπαντός την εξεύρεση χρημάτων γιατί τα χρήματα είναι, όπως λέει χαρακτηριστικά, τα νεύρα του πολέμου. Βέβαια, η Βενετία γράφει συμπεραινώντας έχει δαπανίσει μέχρι τώρα τεράστια ποσά, χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Απεναντίες έχει χάσει σχεδόν τα πάντα γιατί δεν υπάρχει συντονισμός και προγραμματισμός στις ενεργιές της που είναι μάλλον ευκαιριακές. Αν δεν ληφθούν σοβαρά υπόψοι οι παρατηρήσεις αυτές «ζενεστίμ και λασσερινισίμ ρε πιπλίκ ποιήσει ζαμμέ ρε κουβρέ σον ρουαϊόμ». Δεν εκτιμώ, λέει, δεν πιστεύω ότι η Γαλληνοτράτη Δημοκρατία θα μπορούσε ποτέ να ανακτήσει τον βασιλειό της. Δυστυχώς, ο Μιλέ υπήρξε προφητικός και οι εκτιμήσεις του επαληθεύτηκαν όλες. Καμιά από τις προτάσεις του δεν πραγματοποιήθηκε και ο χρόνος εργαζόταν υπέρ των Τούρκων. Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν τώρα, μετά το έγγραφο αυτό, την τελευταία περίοδη της πολιορκίας του Χάνδακα και την επιθανάτια αγωνία των πολιορκουμένων. Τον Αύγουστο του 1664 υπογράφηκε η συνθήκη του Βασβάρ μεταξύ του Σουλτάνου και του Λεωπόλδου I της Γερμανίας στον τουρκο-αυστριακό πόλεμο. Τα τουρκικά στρατεύματα αποδεσμεύτηκαν τώρα από τον πόλεμο της Ευρώπης και ήταν έτοιμα και ελεύθερα να στηρίξουν τους πολιορκητές του Χάνδακα. Η Βενετία θορυβήθηκε από τη νέα αυτή τροπή των πραγμάτων και αποφάσισε να στρατολογήσει επηγόντος ισχυρές δυνάμεις για την Κρήτη και να συγκεντρώσει τα απαραίτητα εφόδια. Τη στρατολογία και την αρχηγία του νέου αυτού επικουρικού σώματος ανέθεσε στον Γάλλο στρατηγό, Chiron François Marquis de Ville, ο οποίος έφτασε στην Κρήτη στις 26 Φεβρουαρίου του 1666. Η παρουσία του δεν μετέβαλε καθόλου την κατάσταση της πολιορκίας. Αλλά και οι Τούρκοι είχαν αποφασίσει να δώσουν πια ένα τέλος στο μακροχρόνιο και εξαντλητικό κρητικό πόλεμο. Ο Τούρκος αρχιστράτηγος, Χουσαίν, ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και αποκεφαλίστηκε. Και στη θέση του διορίστηκε ο Μέγας Βεζίρης Αχμέτ Κιοπρουλής, από την Κύπρο, ο επιλεγόμενος Φαζίλ, δίκαιος. Ο Κιοπρουλής, άνδρας γενναίος, με μεγάλη πολεμική πείρα, νικητής των Αυστριακών και των Γερμανών, θα διακυνδύνευσε στην Κρήτη όχι μόνο τη φήμη και τη δόξα του, αλλά και την κεφαλή του, τη ζωή του. Στην Κρήτη έφτασε στις 3 Νοεμβρίου 1666 και ανέλαβε αμέσως την αρχηγία των τουρκικών δυνάμεων και την ευθύνη των επιχειρήσεων. Αλλά και οι Βενετείς στέλνουν στην Κρήτη ως αρχιστράτηγο τον δοκιμασμένο και εμπειροπόλεμο στόλαρχο του Αιγαίου, τον Φαντσέσκο Μοροζίνη, τελευταίο υπερασπιστή του Χάνδακα, πραγματικό αντάξειο αντίπαλο του Κιωπρουλή. Από την εποχή αυτή, ο Κρητικός πόλεμος μπαίνει στην τελευταία και δραματική φάση του. Αυτή η τελευταία περίοδος των τριών ετών, 1666-69, είναι γεμάτη από γεγονότα δραματικά και μεγαλειώδη. Μια αληθινή γεντομαχία διεξάγεται κάτω και πάνω στα τείχη της Κρητικής πρωτεύουσας. Χρησιμοποιήθηκαν κατελειότερα και βαρύτερα όπλα της εποχής και δοκιμάστηκαν οι άριστοι πολεμιστές της Ευρώπης και της Ανατολής. Ο πόλεμος πήρε ποια χαρακτήρα διεθνή και θεωρήθηκε υπόθεση ολόκληρου του χριστενικού κόσμου. Η δράση του Κιοπρουλή αρχίζει ουσιαστικά την άνοιξη του 1667, όταν έφτασαν από την Πελοπόννησο 64 πολεμικές γαλέρες με 40.000 Τούρκους πολεμιστές. Από την εποχή αυτή ο Χάνδακας βρίσκεται στην επιθανάτια αγωνία του με τους καθημερινούς, ανελέητους βομβαρδισμούς που καταστρέφουν τα πάντα και ενσπίρουν τον πανικό στους πολιορκυμένους. Ο Μαρίνος Τζάνεμ Μπουνιαλής μας δίνει την εικόνα της φρίκης με τους ακόλουθους χαρακτηριστικούς στίχους. Ο Μιλίος Χάνδακας σε πρώτο πρόσωπο, η πολιορκυμένη πόλη. Βροχή τσι πέτρες ρίχνει μου, τσι μπάλε σαν χαλάζει, αστροπελέκει λουμπαρδιές και να μη δεν σκολάζει. Αφάνισέ μου τσι εκκλησές, τσι πύργους είχε ρίξει, τσι φούνι έτρεχε να με καταρρουφήξει. Άνθρωπος δεν επήγαινε στο σπίτι να κοιμάται. Ουδε ποθές να προπατεί και να μη δεν φοβάται. Όλοι θλιμμένοι βρίσκομαι, γιατί είμαι στολισμένη κορμιά νεκρά, Χριστιανό, και καταματωμένη. Κορμιά αιθόριες ξαπλωτά, κομμάτια καμωμένα, κεφάλια, χέρια και μεριά κοίτονε χωρισμένα. Οι χριστιανικές δυνάμεις αμύνονται με γενναιότητα και ο αρχιστράθηκος Φραντσέσσικο Μοροζίνη διευθύνει την άμυνα του Βουριού με σύννεση και άγρυπνη επιμέλεια. Η θέση όμως των πολυορκουμένων έγινε δυσκολότερη από το Νοέμβριο του 1667, όταν ο συνταγματάρχης Ανδρέας Μπαρότσις, μηχανικός, αυτομόρησε στον Κιουταχή και του υπέδειξε με ακρίβεια τα ασθενή σημεία της οχυρήσεις του Χάνθακα. Η προδοσία αυτή είχε αποφασιτική σημασία για την εξέλιξη της πολυορκίας του Φουριού, αφού οι Τούρκοι γνώριζαν πια καταλεπτώς και με ακρίβεια τα σημεία στα οποία έπρεπε να επικεντρώσουν την πίεση τους. Η Δημόδης, κριτική μουσά, διέσωσε το ακόλθο τραγούδι που αναφέρεται στην προδοσία του Ανδρέα Μπαρότσι. Κάστρο, και πού είναι οι πύργοι σου και τα καμπαναριά σου και πού είναι οι αντριωμένοι σου τα όμορφα παλικάρια. Μα μένα οι αντριωμένοι μου, τα όμορφα παλικάρια, η μαύρη γη στα χαίρεται, στο μαυρισμένο ναδι. Δεν έχω αμάχη, δεν έχω αμάχη, δεν έχω αμάχη της Τουρκιάς, μου δε κακιά του χάρο, μάχω αμάχη και κακιά του σκύλου του προδότη, που μου τα κατάδουδε. Η λιποταξία, ωστόσο, του Μπαρότσι δεν ήταν μοναδική. Αντίθετα, η απόγνωση και η αθλιότητα πολλαπλασίασε τις λιποταξίες, ιδίως από τα πληρώματα των βενετσιανικών γαλερών. Οι Τούκοι εκμεταλλεύτηκαν με μεγάλη επιτυδιότητα την κατάσταση, προσφέροντας τεράστιες αμοιβές στους αυτόμολους. Αναφέρεται ότι ο Κιωπρουλής δαπάνησε 700.000 χρυσά τουρκικά νομίσματα για να ενθαρρύνει τις λιποταξίες των Βενετών. Αλλά και στις τάξεις των Ευρωπαίων μιστοφόρων τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα. Οι δυσκολίες των Βόρειων να προσαρμοστούν στις κλιματολογικές συνθήκες του Νότου, η αδυναμία της τακτικής καταβολής των μισθών, η κακή διατροφή και οι επιδημικές ασθένειες και προπαντός οι μόνιμες διαφωνίες και αντιθέσεις των στρατηγών αποδυνάμωναν την άμυνα του Φρουρίου. Ο Μαρκίσος Δεβίλ, που αναφέραμε προηγουμένως, που είχε συλλάβει το σχέδιο να προσβάλει τα Χανιά για να ανακουφήσει τον Χάνδακα, διαφωνεί με τον Ολανδό Μέραρχο Βέρτ Μιόλερ, τον γνωστό σχεδιαστή της πόλεως του Χάνδακα, τον γνωστό χαρτογράφο. Ο Δεβίλ λοιπόν αποτυγχάνει και ανακαλύται στα τέλη του 1667. Και όταν αργότερα επανήθε στην Κρήτη, πληγώθηκε και πέθανε το Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Ωστόσο, παρόλες τις πιέσεις, το Φρουρίο φαίνεται απόρθυτο. Οι ελπίδες των πολυερκουμένων αναπτερώθηκαν με την άφιξη των τελευταίων επικουριών, που είχε κατορθώσει να εξασφαλίσει η Βενετία. Από τη Γαλλία κυρίως. Στις 2 Νοεμβρίου του 1668, έφτασε στα χανιά γαλλική δύναμη 600 ανδρών, που όμως αποδεκατίστηκε σε μίαν άτυχη εξόρμηση στις 16 Δεκεμβρίου του 1668. Στις αρχές Φεβρουαρίου του επόμενου έτους, έφτασαν νέες σημαντικές ενισχύσεις. Ο Λεοπόλος Πρώτος της Γερμανίας έσυλε 2.000 άνδρες. Ο Δούγκας του Ανοβέρου έσυλε 4.000 άνδρες. Ο Μάγιστος του Τευτονικού Τάγματος 200. Η Βενετία 900 Ιταλούς. Παράλληλα, έφτασαν μεγάλες ποσότητες τροφίμων και εφοδίων, καθώς και άφθανα χρήματα για τους μισθούς των νηστοφόρων. Λίγους μήνες αργότερα, στις 16 Μαΐου, φτάνει στα χανιά νέα επικουρία με 2.500 Γερμανούς με τον Κόμιντε Βαλδέκ. Τέλος, στις 19 Ιουνίου, έφτασε η τελευταία αξιόλογη γαλλική στρατιά από 6.000 άνδρες με επικεφαλής τον Δούκα του Ναβάη, τους στρατηγούς Κολμπέρ και Μπρες και τον ναύαρχο Φρανσουά δε Βαντόμ, τον Δούκα Δε Μποφόρ. Λίγες μέρες αργότερα, στις 30 Ιουνίου, έφτασε στον Χάνδακα άλλη επικουρία από τη Βαββαρία και τον Στρασβούργο, με 1.000 άνδρες και 60 πυροβολιτές. Τις ανακτερωμένες ελπίδες των πολιορκουμένων διαδεύτηκε σύντομα πικρή απογοήτευση. Οι ξένοι στρατηγοί δεν κατόρθωσαν να συμφωνήσουν σε κοινό σχέδιο πολεμικής τακτικής, ενώ οι απώλειες ήταν τρομακτικές. Σε μια μόνο έξοδο, στην ανατολική περιοχή του Φρουρίου, οι Γάλλοι έχασαν 500 στρατιώτες και τον ίδιο τον Δούκα Μποφόρ. Το σύνολο των νεκρών και των τραυματιών των Γάλλων ξεπέρασε τους 2.000. Ο Δούκας του Ναβάη αποφάσισε να εγκαταλείψει την Κρήτη, 16 ως 21 Αυγούστου του 1669. Η απομάκρυνση των Γάλλων έφερε τους πολιορκουμένους σε κατάσταση απελπισίας. Ο αρχιστράτηγος Φραντσέσικο Μοροζίνη έβλεπε πια καθαρά το επικείμενο τέλος. Η άμυνα συνεχίστηκε για λίγες μέρες ακόμη με αφάνταστη γενναιότητα, αλλά κανένας δεν πίστευε ότι το Φρουρίο θα μπορούσε να βαστάξει για πολύ καιρό. Έτσι, ο Μοροζίνη αποφασίζει να αρχίσει η διαπραγματεύση για την παράδοση του Φρουρίου. Οι διαπραγματεύσεις άρχισαν με κάθε μισή στιγμή. Οι διαπραγματεύσεις άρχισαν με κάθε μυστικότητα στα τέλη του Αυγούστου του 1669 και κράτησαν 20 μέρες περίπου. Εκπρόσωπος του Κιοπρουλή ήταν ο Αχμετ Αγάς και ο Έλληνας Διερμηναίας Παναγιωτάκης Δενυπούσιος, που ο Κιοπρουλής τον είχε φέρει για σκόπιμα για το σκοπό αυτό από την Κωνσταντινούπολη και τον είχε μαζί του κατά τη διάρκεια της πολιορκίας. Εκπρόσωποι του Μοροζίνη ήταν ο Σκοτσέζος Αννών και ο Κρητικός Ευγενής Στέφανος Κορδίλης. Η συνθήκη, που συντάχθηκε με μεγάλη επιμέλεια, υπογράφθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου και οι εχθροπραξίες σταμάτησαν αμέσως. Ο Βενετός Αρχιστράτηγος είχε προθεσμία 12 ημερών για να εκκαινώσει την πόλη. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, ο χριστιανικός πληθυσμός του Χάνδακα μπορούσε να φύγει ανενόχλητος, αποκομίζοντας την κινητή περιουσία του. Στις 27 Σεπτεμβρίου η πόλη είχε εκκαινωθεί. Ο τελευταίος χριστιανός που εγκατέλειψε τον Χάνδακα ήταν ένας Γερμανός αξιωματικός, ο Χριστόφωρος Δαγκεφάλτ. Λέγεται ότι δύο μόνο γέροντες ιερείς και μια γυναίκα δεν θέλησαν να φύγουν. Έμειναν επίσης και οι λίγες οικογένειες των Εβραίων. Έτσι, όταν ο Κεπρουλής μπήκε στον Χάνδακα στις 4 Οκτωβρίου του 1669, βρήκε μια πόλη έρημη σε σωρούς ερηπίων. Ο Μοροζίνη μετέφερε τους δυστυχείς κατοίκους του Χάνδακα στο μικρό νησάκι της Δίας, ανοιχτά του Ηρακλείου και από εκεί πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς στα Επτάνησα και στην Ιταλία. Ο ποιητής του «Κριτικού Πολέμου», ο Μαρίνος Ζάνε Μπουνιαλής, γράφηκε τη δυστυχία και τα βάσανα των προσφύγων. «Αν μαζοχτούν οι Κριτικοί όλοι, δεν είναι, κρίνω, δέκα χιλιάδες ζωντανοί από τον καιρόν εκείνο, γιατί εσκοτωθήκασι, γιατί εσκλαδωθήκα. Στις χώρες οι βαριόμυροι εδιαμοιραστήκα κι ας μίξουν δεν γνωρίσουνται, μόνον όπου ρωτούσε, «από ποια χώρα ξένε μου είσαι, μα δε μπορούσι άλλο να συντυχαίνουσι, μα από την Κρήτη λέσει, κι ο γης το χέρι του αλλουνού πιάνουσινε και κλαίσι». Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι ο Μοροζίνη είχε τη σοφή πρόνοια που δεν την είχαν, δυστυχώς, οι στρατηγοί του, των Χανίων και του Ρεθύμνου. Είχε τη σοφή πρόνοια να πάρει μαζί του, σύμφωνα μεριτώ όρο της συνθήκης, ολόκληρο το αρχείο του βασιλείου της Κρήτης. «Πέντε πλοία φορτώθηκαν με το αρχιακό υλικό, με έγγραφα και βιβλία και με κυμήλια, με εικόνες, όπως η εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντήτης σας». Θα τα δούμε στη συνέχεια. Δεν είμαι καθόλου εξασκημένος να παρουσιάσω εικονιστικό υλικό, θα σας το δείξω όμως στη συνέχεια. Έτσι είναι καλύτερα. Ωραίο. Λοιπόν, για να μην διασπάθετε και η προσοχή. «Πέντε έμφορτα λοιπόν πλοία, μεταξύ των οποίων ήταν και στο φορτίο και η ιστορική εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντήτης σας». «Τα τρία έφθασαν στη Βενετία. Τα δύο από αυτά βυθίστηκαν ανοιχτά της Κέρκυρας». Οι Βενετοί είχαν πάντοτε την ελπίδα ότι θα ανακτούσαν την Κρήτη και το αρχαϊκό αυτό υλικό ήταν εντελώς απαραίτητο για να ανασυγκροτηθεί το βασίλειο της Κρήτης στα χρόνια της ευτυχίας. Αυτό βέβαια δεν έγινε ποτέ. Η Βενετία έμεινε με την πικρή γεύση του χαμένου παραδείσου και η Κρήτη εισέρχεται στη ζωοφαιρότερη περίοδο της ιστορίας της. Το Βρούριό της ο Χάνδακας άντεξε 23 χρόνια πολιορκίας. Είναι η πιο μακροχρόνια και η πιο δραματική πολιορκία στην παγκόσμια ιστορία. Αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός της ιστορίας μας, της όλης ιστορίας της Κρήτης, που δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Με την Τουρκοκρατία άλλαξαν εντελώς τα πράγματα γιατί η Κρήτη δεύτηκε ένα αλόδοξο κατακτητή που έπρεπε να προσαρμοστεί σε νέες συνθήκες. Είναι, όπως είπα, η ζωοφαιρότερη περίοδος της ιστορίας για την οποίαν πολλά έχουν γραφεί και πολλά θα γραφούν ακόμα αφού το υλικό που μένει ανερεύνητο είναι πάρα πολύ. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την υπομονή σας. Ευχαριστούμε πολύ, διότι ο κύριος Δαρφαλής να το... Εγώ θα σας το... Εδώ μπορείτε να βλέπετε... Εδώ νομίζω το 1. Είναι 13... Είναι ο πτερωτός Λέων της Βενετίας σε μία αποικώνηση από τον Ποσκίνη στα 1615. Στα 1651. Είναι το υπερήφανο σύμβολο της κρατεάς δημοκρατίας του Αδρία. Αυτός είναι ο Κούλες. Μπορείτε να διαβάσετε κάτω στη Λεζάντα και τα λίγα σχόλια για την οικοδομή του και για τη σημασία του φρουρίου, του θαλάσσιου φρουρίου του Χάνδακα. Αυτό είναι ένα σχίτσο, ένα σχεδιάγραμμα της πόλης του Χάνδακα λίγο πριν από την πολιορκία. Αυτό είναι ένα σχέδιο της Μακαρίτης της Χρυσούλας Τζομπανάκη της πολιορκίας του Χάνδακα με τα κύρια σημεία της πολιορκίας των Τούρκων. Αυτό είναι ένα σπασμένο σχέδιο. Αυτό είναι ένα σπάνιο ντοκουμέντο. Είναι μια γραβούρα που σχεδιάστηκε από ανώνυμο στα χρόνια της πολιορκίας του Χάνδακα. Ίσως στα 1554 υπολογίζεται και δείχνει ανάμεσα στα άλλα και τη Νόβα Κάντια. Την Νόβα Κάντια, δηλαδή το φρούριο της Φορτέθρισης που είχαν οργανώσει στο στρατήγιο οι Τούρκοι, το κέντρικό τους στρατόπεδο αλλά και τα σημεία της πολιορκίας από τους Τούρκους. Εδώ είναι ένα σχέδιο ένα σχέδιο φανταστικό μιας ναυμαχίας ανάμεσα στον βενετικό στόλο και στους Τούρκους και στους Τούρκους στην Ζιά. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό ντοκουμέντο. Είναι ένα σχέδιο του Χάνδακα από τη θάλασσα. Ο ζωγράφος είναι σε πλοίο και βλέπει τον βομβαρδιζόμενο και φλεγόμενο Χάνδακα στο βάθος το όρος του Υούχτα. Οι δύο αρχιστράτηγοι. Ο Κιοπρουλής, ο Αχμενθ Φαζίλ Κιοπρουλής, ο κατακτητής, ο πορθητής του Χάνδακα και δεξιά ο Φραντζέσσικος Μοροζίνης, ο στόλαρχος του Αιγαίου, ο τελευταίος υπερασπιστής της πόλης. Εδώ έχουμε το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Κρητικού Πολέμου του Μπουναλή στη Βενετία. Αριστερά, όπως βλέπουμε, είναι φωτογραφία του τοίτλου. Κατά τη συνείδηση της εποχής, οι τίτλοι ήταν μακροσκελείς. Και δεξιά έχουμε την εισαγωγή στο κείμενο αυτό. Αν θέλετε, μπορώ να σας το διαβάσω γιατί δεν βλέπω τι καλά και δεν βλέπω τι καλά και το έχω φωτοτυπήσει. Κάπου πρέπει να σας το δείξω. Νομίζω πως θα σας γελάσω. Δεν το έχω μαζί μου. Δεν πειράζει. Αυτός είναι ένας άλλος κρητικός πόλεμος του διακρούση του Ανθίμου. Διακρούση, ο οποίος ήταν κεφαλήν από την Κεφαλινία μοναχός και έγραψε σε στίχους τον κρητικό πόλεμο, όπως και ο Μπουνιαλής, από αφηγήσεις προσφύγων κυρίως. Αυτός είναι ο κρητικός πόλεμος στην έκδοση Αλεξίου και Μάρθας Αλεξίου. Είναι η τελευταία κρητική έκδοση του κειμένου με η σοφή εισαγωγή, με σχόλια και με πλούσιο γλωσσάριο. Είναι η τελευταία έγκυρη έκδοση, γιατί οι συμπρότοι της Βενετίας έχουν παρουσφρήσει πάμπολλα ασφάλματα. Είναι η αυθεντική εικόνα, την έχω πάρει από την Βενετία, η αυθεντική εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντήτης σας. Υπάρχει και μια άλλη, στολισμένη με κοσμήματα, που δεν την έχω, γιατί οι Βενετοί εορτάζουν και σήμερα ακόμη με μεγαλοπρεπείς εορταστικές εκδηλώσεις την σότειρα της Πόλεως της Βενετίας από την πανούκλα του 1764. Θεωρούν ότι η σοτηρία της Πόλεως οφείλεται στην θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντήτης σας, η οποία τιμάται σε ένα μικρό νησάκι, στο Santa Maria Maggiore, που στις 21 Νοεμβρίου εορτάζει τότε εκεί, τότε έχουν τις εκδηλώσεις τους. Ο στρατός στο Ιταλικός κάνει μια πλωτή γέφυρα για να ζεύξει το νησάκι με τη Βενετία και να έρχονται εύκολα οι προσκυνητές για να προσκυνίζουν τη θαυματουργική εικόνα. Και τότε τη στολίζουν με αυτά τα στολίδια σαν νύφη για να είναι μεγαλοπρεπέστερη η παρουσία της. Η εικόνα αυτή είναι κωνσταντινουπολιτική. Ήρθε στην Κρήτη το 12ο αιώνα. Δεν γνωρίζομαι ποιος την έφερε. Ενδεχομένως να ήταν ανάμεσα στα κυμήλια που έφερε από την Κρήτη ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος, ο κρητικός μοναχός, που στις αρχές του 11ου αιώνα, γύρω στα 1030-1040, έφερε από την Κρήτη βιβλία και κυμήλια και εικόνες. Δεν αποδεικνύεται όμως από καμιά μαρτυρία. Είναι προσωπική μου η κασία αυτή. Οπωσδήποτε η εικόνα αυτή βρισκόταν στο ναό του Αγίου Τίτου και ήταν το μοναδικό θρησκευτικό σύμβολο που τιμούσαν Ισοτήμος και τα δύο δόγματα. Και η Ορθόδοξη και η Λατίνη. Κάθε τρίτη βράδυ, κάθε τρίτη απόγευμα γινόταν λιτανεία. Της εικόνας στον Χάνδακα με συμμετοχή του λαού και συμμετοχή και του δούκα και της αυθεντίας της Κρήτης. Ο Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλής θρηνεί την απώλεια αυτού του θρησκευτικού κοιμιλίου. «Μπλο παρακάλια δε γρικο» παρακάλια είναι οι παρακλήσεις. «Μπλο παρακάλια δε γρικο και λουχτουκιά η καρδιά μου και χάθηκες παρθένα μου μέσω παντήτισσα μου». Είναι δύο στίχοι από τον κρητικό πόλεμο του Μπουνιαλή. Τελειώσαμε, ναι. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Καλωσορίζομαι τους αντιδημάρχους. Κύριο Πέτρο Νιουτάκη, John Ανδρέα Καραντσίνη, την πρώην διευθύντρια του Αθιολογικού Μουσείου, κυρία Καρέτσου, Αλεξάνδρα, και τον περιφερειακό σύμβουλο, κύριο Γιώργο... Αλεξάκη, συγγνώμη. Λοιπόν, ο κύριος καθηγητής δέχεται ερωτήσεις. Να πω μόνο ότι ήταν μια εξαιρετική ομιλία, μας περιέγραψε όλο τον κριτικό πολέμο, όλα τα βασικά στοιχεία του, και κυρίως μας έδωσε και νέα στοιχεία με αυτό το περίφημο έγγραφο του Μιλιέ. Λοιπόν, στη διάθεσή σας ερωτήσεις, παρατηρήσεις. Ο κύριος Λεβεντάγης. Καλήντα, κατά πόσο γίνεται αποδεκτό κάτι που λέγανε παλιά οι Μακαρίτες, Σταβρυνίδης και Σπανάκης, ότι στην τελευταία του ιδιαίτερα φάση η πολιορκία του Ηρακλίου ήταν από την πλευρά των Οθωμανών ιερός πόλεμος. Υπάρχουν ενδείξεις, δεν περιλαμβάνεται γιατί αφορά την άλλη πλευρά, αλλά ήθελα να ρωτήσω αν υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτό είναι γενικά αποδεκτό ζήτημα. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Πολύ ωραία η ερώτηση. Γνωρίζουμε ότι την εποχή αυτή, οι πόλεμοι είχαν ακόμη, κατάλυπο από τον Μεσαίωνα, το θρησκευτικό χαρακτήρα. Καθώς έχουμε δύο αντιπάλους σε δύο διαμετρικά αντίθετες θρησκευτικές δοξασίες, ήταν φυσικό να έχουμε και την έννοια, τουλάχιστον, τον συμβολισμό ενός ιερού πόλεμου. Είναι χαρακτηριστικό, πάντως, ότι σε ένα έγγραφο τουρκικό, που ήρθε στο φως προσφάτως και αναφέρει καταλεπτώς τις απώλειες των Τούρκων σε άνδρες και σε πολεμικό υλικό, τους νεκρούς Τούρκους τους ονομάζει όλους μάρτυρες. Σε αυτό που και σήμερα ζούμε, έχουν, λοιπόν, από τη μεριά των Τούρκων, τουλάχιστον, σαφέστατα, τον προσδιορισμό του θρησκευτικού στοιχείου. Στην άλλη πλευρά, τη χριστιανική, δεν το βλέπουμε αυτό. Ανέφερα όμως ότι ο Πάπας σχεδίαζε μια σταυροφορία για τη σωτηρία της Κρήτης. Υπάρχει και αυτό το στοιχείο. Αλλά δεν τεκμηριώνεται από έγγραφα, τουλάχιστον από όσους τώρα γνωρίζουμε. Ευχαριστούμε πολύ, κύριε Δητοράκη, για την πανωραμική προσοχή σας. Ναι, ευχαριστώ. Θα ήθελα να σας συνέχεια της απάντησής σας να ρωτήσω, επειδή μου είναι πάντα δισεξήγητη η στάση του Ανδρέα Μπαρότσι, διότι έχουμε μεν αυτομολίσεις εξεισλαμισμούς πολλών Κρητικών, περίπου 60 χιλιάδων, αν δεν απατώμε, από την αθληότητα που επικρατούσε εδώ, έχει μεγάλη ευθύνη η Βενετική Διοίκηση, αλλά να αυτομολίσει ένας στρατιωτικός υψηλόβαθμος όπως ο Μπαρότσις, αν δεν κάνω λάθος, ήταν ταγματάρχης, να υποδείξει τα δύνατα σημεία, κάτι που ήταν, νομίζω, η χαριστική βολή στην πολιορκία, στον αγώνα των Ορθοδόξων, με δεδομένο αυτό, με δεδομένο επίσης το ότι ο αγώνας μπορεί, όπως είπατε, να μην ήταν ιερός θρησκευτικός πόλεμος, αλλά σίγουρα διεξάγεται στο πεδίο της θρησκευτικής προπαγάνδας. Θυμάμαι τον ηγούμενο Αγκαράθου ότι οργάνωσε ειδικό σώμα και πολέμισε και λοιπά και λοιπά. Με δεδομένο αυτό, υπάρχουν τεκμήρια για τη στάση του Μπαρότσι ή αν δεν υπάρχουν θα ήθελα την δική σας εκτίμηση. Γιατί αυτή η στάση, είπατε για την αθλιότητα, βέβαια, εντάξει αυτό είναι το γενικό πλαίσιο, αλλά οι δικά τεκμήρια, δεν ξέρω, μου είναι δυσαξίγητη πάντως η στάση του. Ευχαριστώ πολύ. Κι εγώ ευχαριστώ, είναι πολύ ωραία η ερώτησή σας. Ό,τι γνωρίζομαι για το θέμα Μπαρότσι, το οφείλουμε στον αείμνηστο Νικόλαο Σαβρινίδη. Εκείνος το έφερε εις φως και εκείνος έγραψε μια σύντομη μελέτη. Σ' αυτήν υπάρχει και το δημοτικό τραγούδι που σας ανέφερα. Θυστυχώς τα έγγραφα συγγούν. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τις λεπτομέρειες. Ηκάζομαι όμως ότι η σκληρότητα των συνθηκών οδήγησε πολλούς που δεν είχαν ισχυρή θρησκευτική ή εθνική συνείδηση να προσχωρήσουν στο άλλο στρατόπεδο. Ανάλογο είναι το θέμα των εξισλαμισμών. Μάλιστα πρέπει να πούμε εδώ παρακβατικά και λίγο έξω από αυτό που με ρωτήσατε, για το οποίο δεν μπορώ να σας απαντήσω να έχω περισσότερα στοιχεία, να πούμε παρακβατικά ότι κατά ένα περίεργο τρόπο η Τουρκοκρατία, μετά την άλωση του 11, λειτούργησε και ως ένα είδος ιστορικής κάθαρσης. Διότι όσοι είχαν ασθενή εθνική και θρησκευτική συνείδηση πέρασαν στο άλλο στρατόπεδο, εξισλαμίστηκαν. Σε 60.000 περίπου αναφέρονται οι εξισλαμισμένοι Κρητικοί, δεν ήσαν και λίγοι. Όσοι προσέκυντο στους Βενετούς, έφυγαν μαζί τους στην Ευρώπη. Στην Κρήτη έμενα έμεινε ο αγροτικός πληθυσμός κυρίως. Αυτός εκαλείτο να σηκώσει το βάρος της Τουρκοκρατίας και αυτός το σήκωσε. Είναι σημαντικό διότι ο αγροτικός αυτός πληθυσμός δεμένος με τις ρίζες του και πιστός στα πατωπαράδοτά του τη θρησκεία του και την εθνική του συνείδηση επέλεξε ανάμεσα στον εξισλαμισμό και στην δουλεία, επέλεξε τη δουλεία. Και επέλεξε τη δουλεία και μέσα από τη δουλεία γιγαντόθηκε σιγά-σιγά και η ελευθερία με τις επαναστάσεις. Είναι σημαντικά αυτά τα θέματα διότι, βλέπετε, η ιστορία ζυγίζει τα πράγματα με ένα περίεργο τρόπο που δεν φαίνεται εξ αρχής να είναι αυτός, βλέπουμε όταν τα γεγονότα είναι ακόμη ζεστά, όταν είναι νωπά. Φαίνονται όμως σιγά-σιγά. Έτσι, ο κρητικός αγροτικός πληθυσμός έθρεψε και τις επαναστάσεις και τους επαναστάτες και έκέρδισε την τελική ελευθερία. Ιαστοί δεν ομιλώ για αυτούς διότι δεν υπήρχαν και αν υπήρχαν ήσαν ελάχιστοι. Να σημειώσετε ότι το κάστρο του Χάνδεκα στα 1821, την επανάσταση του 1821, είχε μόνο 1.300 Χριστιανούς, από τους οποίους ασφάγησαν 800 τον μεγάλο αρπεντέ. Οι αστοί Χριστιανοί ήσαν σε αθλία κατάσταση, διότι αυτοί υπέμεναν περισσότερο την καθημερινή τουρκική δουλειά. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Και τα δικά μου συγχαρητήρια, κύριε Καθηγέρα, για την έξοχη ομιλίας σας. Είπατε σε κάποια στιγμή ότι ο Αχμετ Κυπρουλής είχε κάποια σχέση με την Κύπρο. Είπατε σε κάποια στιγμή ότι ο Αχμετ Κυπρουλής είχε κάποια σχέση με την Κύπρο. Αλλά έχει γραφεί ότι είναι κροάτης εξωμώτης. Τι από τα δύο είναι σωστό? Αν μπορούσατε να μου το πείτε καθαρότερα, δεν το άκουσα. Συγγνώμη. Ήθελα να πω ότι κάποια στιγμή είπατε για τον Κυπρουλή ότι είχε σχέση με την Κύπρο. Και σας λέω επίσης ότι έχει γραφεί ότι ήταν εξωμώτης κροάτης χριστιανός. Τι από τα δύο, ισχύρι μου? Για τον Αχμετ Κυπρουλής, νομίζω. Ναι, ότι ήταν κροάτης, όταν κροάτης λέει εξωμώτης. Ήταν κροάτης συγκαταγωγή. Ήταν κροάτης συγκαταγωγή. Διακρύθηκε στον τουρκικό στρατό στην Κύπρο, από όπου έλαβε και το χαρακτηριστικό όνομα Κυπρουλής. Και είχε την φήμη του δικαίου. Γι' αυτό και η προσονομία του είναι Φαζίλ, δίκαιος. Δεν έχω διαβάσει περισσότερα πράγματα για τη βιογραφή του. Την βιογραφία του Αχμετ Κυπρουλής. Όπως δεν έχω διαβάσει περισσότερα πράγματα για τον Φραντζέσσικο Μοροζίνι. Γνωρίζω όσα μου χρειάστηκαν για να συνθέσω τη σημερινή υπαρουσίαση. Ευχαριστώ πολύ, κύριε Δετοράζη, για την ωραία παρουσία σας. Θα ήθελα να πείτε ιδιαίτερα δύο λόγια. Ποια ήταν, μάλλον πόσο σκυρή ήταν η διήξηση των ενετών στην Κρήτη. Διότι έχω την αίσθηση ότι τώρα τελειώνει ο κύριος να μιλήσει με την αίσθηση του κυβερνήτων. Υπάρχουν κάποιες αναθεωρητικές ιστορικές αντιλήψεις ότι ζούσαν πολύ καλά, είχαν δώσει τα χέρια και τέτοια πράγματα. Θα ήθελα ιδιαίτερα να μας κάνετε μια αναφορά σε αυτό το θέμα. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Είναι ένα μεγάλο θέμα, αλλά θα πρέπει να μιλήσουμε λίγο πιο ψύχραιμα από όσα άκρητα το κρυμμεγιώτα, νομίζω ότι γράφονται τελευταία και έχω διαβάσει και εγώ. Η Βενετία, για να κατακτήσει ορισικά την Κρήτη και να παγιώσει την κυριαρχία της, χρειάστηκε 150 χρόνια αγώνα. 27 μεγάλες κριτικές επαναστάσεις, τις οποίες οργάνωσαν κυρίως οι κριτικοί ευγενείς της εποχής των πρώτων χρόνων, δηλαδή από το 1211 έως το 1450 περίπου, οι μεγάλες κριτικές επαναστάσεις, το 1458, οι μεγάλες επαναστάσεις των πρώτων 150 χρόνων και μικρότερα κινήματα στη συνέχεια φανέρωσαν την αντίθεση του γηγενούς πληθυσμού με τους κριτικούς. Η Βενετία, που επεκράτησε τελικά, έλαβε σκληρότατα μέτρα κατά των Κριτών και έβλεπε, όπως ανέφερα δυό ή τρεις φορές, τον λαό της Κρήτης ως ένα λαό για απογεωκρατική εκμετάλλευση. Ο λαός αυτός έπρεπε να εργάζεται και να πληρώνει τους φόρους, βαρύτα τους φόρους, να έχει τις αγκαρίες, τις πολυάρεθμες αγκαρίες, ανάμεσα στις οποίες η αγκαρία της τάλασσας ήταν η φρικοδέστερη και ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη. Ήταν οι αγκαρίες της υπηρεσίας στο στρατό, στις στρατιωτικές εργασίες. Ήταν οι υπηρεσίες στους Βενετούς ευγενείς, οι οποίοι ήταν πολυάρεθμοι, στους οποίους είχε παραχωρήσει η Βαυθενδία τον τίτλο της ευγενίας. Ήσαν οι επιδημίες, ήσαν οι σεισμοί, ήταν η πείνα, ήταν τόσα άλλα. Οι Βενετοί αφότου κατίστηκαν στην Κρήτη και επαγείωσαν την εξουσία τους. Φαίνεται να αντιμετώπισαν τον κρητικό πληθυσμό όχι μόνο έτσι ως λαό απεικαιοκρατικής εκμετάλλευσης, αλλά και ως ένα λαό που θα μπορούσε να βοηθήσει την ίδια την Βενετία σε πολλές από τα στοιχεία της ζωής της. Στη θάλασσα, στην τέχνη, στην παραγωγική διαδικασία κλπ. Όμως, αυτή η υπιότερη, ας πούμε, στάση της Βενετίας, που αρχίζει από το 1500 και πέρα, συνδέεται και με την προοδευτική εξασθένιση της ίδιας της Βενετίας. Όσο η Βενετία αισθάνεται να εξασθενεί, γίνεται κάπως υπιότερη προς τους γηγενείς κρητικούς. Αυτός ο συνδυασμός δημιούργησε ένα κλίμα κάποιας ισορροπίας και κάποιας αμοιβαίας ανεκτικότητας μετά το 1550, ώστε τα δύο στοιχεία να πλησιάσουν με τρόπο παραγωγικό, γόνιμο, δημιουργικό το ένα το άλλο. Σε αυτό το χρόνο τοποθετούμε τη λεγόμενη κρητική αναγέννηση, διότι τα δύο στοιχεία συνεργάζονται. Όμως, όταν τα πράγματα σκρήριναν με τον πόλεμο, η Βενετία ουσιαστικά έχασε τη διοικητική ισορροπία της. Δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει αυτόν τον αγώνα, αυτόν τον πόλεμο, για τον οποίο δεν ήταν και συνηθισμένη. Ούτε και είχε τις δυνάμεις. Όταν λέμε Βενετία, εννοούμε τι? Εννοούμε μια δημοκρατία που στηριζόταν σε 60.000 ανθρώπους. Η Βενετία ήταν απλώς ένα σχήμα που οι κεροί του το κράτησαν και όταν οι συνθήκες δεν ήσαν αυτές που το κρατούσαν στη ζωή, η Βενετία δεν έπαυσε να υπάρχει ως ισχυρή δύναμη. Όλες οι συνθήκες άλλαξαν. Στην τελευταία περίοδο της πολιορκίας, που ο Μιλέ λέει στους Βενετούς να είναι οι πιοτεροί, δεν το έκαναν. Δεν έχουμε κανένα στοιχείο, καμιά διοικητική πράξη, που να παραχωρεί στους κριτικούς κάποια προνόμια στη διάρκεια της πολιορκίας. Αυτόν διαπιστώνει ο Μιλέ και αυτό είναι αληθές. Ο κ. Πατσιδάκης έχει το λόγο. Μια ερώτηση, κύριε καθηγητά. Εάν υπάρχουν εκτιμήσεις για την τελική έκβαση του κριτουκού πολέμου, εάν δεν γινόταν η προδοσία. Προσωπικά πιστεύω πως δεν υπήρχε άλλη λύση εκτός από τη νίκη των Τούρκων. Η προδοσία απλώς επετάχεινε τα πράγματα. Αλλά, όταν πήγαινε το κ. Πατσιδάκη, η προδοσία απλώς επετάχεινε τα πράγματα, αλλά η κατάσταση των αντιπάλων ήταν τέτοια που... δεν ήταν δυνατόν να αντέξει περισσότερο το φούριο. Μην ξεχνάτε άλλωστε ότι οι Τούρκοι είχαν εξ αρχής μεγάλα πλεονεκτήματα. Είχαν στο χέρι τους όλη την κριτική ύπεθρο. Η εξουσία της Βενετίας περιοριζόταν σε ένα και μοναδικό φούριο. Ήτο αδύνατο να αντέξει περισσότερο. Ο ασφυκτικός κλειός θα μπορούσε να παρατείνει λίγα χρόνια ακόμα, ίσως, στα πράγματα, αλλά εφόσον οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες δεν είχαν καταστρώσει ένα σχέδιο συγκροτημένης, ενιαίας και αποφασιστικής αντιμετώπισης του προβλήματος, η τύχη της Κρήτης ήταν προδιαγεγραμμένη. Ο Κιοπρουλής, άλλωστε, που ήταν και εμπειροπόλεμος και μεγάλος διπλωμάτης, είχε κατανοήσει όλες αυτές τις αδυναμίες. Γι' αυτό, βλέπετε, χρησιμοποίησε και το μέσο της δωροδοκίας, χρησιμοποίησε ένα τεράστιο ποσόν, 700.000 χρυσάνομίσματα, είναι κολοσιέο ποσόν. Άλλο, όμως, πρέπει να πούμε ότι ο πόλεμος της Κρήτης δεν ταπείνουσε μόνο τη Βενετία. Όσο κι αν φανεί παράξενο, έκαμψε και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Κρήτη είναι η τελευταία κατακτητική επιχείρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Σουλτάνοι δεν τόλμησαν ποτέ πλέον να επιχειρήσουν κατακτητικό πόλεμο. Ο πόλεμος, ο κατακτητικός, τελειώνει με την Κρήτη. Το πράγμα φάνηκε αμέσως μετά, διότι μετά την άλωση του Χάνδακα, η Τουρκία πέρασε περισσότερο από 50 χρόνια οικονομικής κάμψης, η οποία ήταν και πολλές φορές επικίνδυνη. Αν δεν φάνηκε αποτέλεσμα από ευρωπαϊκής πλευράς, δεν φάνηκε γιατί δεν ήταν διατεθειμένη καμιά ευρωπαϊκή δύναμη να αντιμετωπίσει τότε την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ίδια όμως περνούσε επί 50 και πλέον χρόνια βαθύτατη οικονομική κρίση. Και την κρίση αυτή την προκάλεσε ο Κρητικός Πόλεμος. Εκάνθη η Βενετία, εκάνθη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Νομίζω πως εδώ τελειώσαμε. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Παρακαλώ, συγγνώμη. Έχουμε ακόμα μια ερώτηση. Μια πολύ γρήγορη ερώτηση. Και μετά ο κ. Σινιωτάκης. Αν δεν κάνω λάθος, μετά την πτώση του Χάνδακα, έμειναν δύο νησίδες ακόμα υπό στην κυριαρχία της Βενετίας. Έτσι, η Σπιναλόγκα, αν δεν κάνω λάθος, και η νήσωση... Τρεις. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Πώς το εξηγούμε αυτό... Ευχαριστώ πάρα πολύ για την ερώτηση. Στους όρους της συνθήκης της παράδοσης του Χάνδακα υπήρξε ένας με τον οποίο η Βενετία θα κρατούσε τρία μόνον φρούρια παλαιά, θαλάσσια φρούρια δικά της, το φρούριο της Γραμβούσας, το φρούριο της Σπιναλόγκας και το φρούριο της Σούδας. Τρία φρούρια. Αυτά, η Βενετία, τα κρατούσαν ως το τελευταίο στοιχείο που την συνέδεε με την Κρήτη, νομίζοντας ότι θα είναι... τα φρούρια αυτά που θα μπορούσαν να στηρίξουν κάποιο κατακτητικό πόλεμο για να διώξουν τους Τουρκούς και να επανέλθουν στην Κρήτη. Ήταν το όραμά τους το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε. Ο κ. Σινιωτάκης. Κύριε καθηγητά, νομίζω ότι μας δώσετε την ευκαιρία σήμερα να ψηλαφίσουμε την ιστορία του τόπου μας, της Κρήτης, που μας θυμίζει ότι μάλλον οι περίοδοι ειρήνης σε αυτή την περιοχή ήταν οι νησίδες. Και οι πόλεμοι, εξαιτίας της θέσης αυτού του χώρου, ήταν η πλειονότητα. Θέλω να συγχαρώ την Ιράκλια πρωτοβουλιά και εκ μέρους του δημάρχου μας, κ. Βασιλάκη, για αυτή τη σπουδαία δουλειά την οποία κάνετε, μετά από 20 χρόνια, την οποία δίνεται σε όλους εμάς, γιατί νομίζω είναι τεράστια σημασία, κύριε καθηγητά, να αντιληφθούμε μέσα από αυτά τα οποία ακούσα σήμερα, αλλά και από τις προηγούμενες ομιλίες, για την τεράστια γεωπολιτική και όχι μόνο σημασία της χώρας και ειδικότερα της Κρήτης. Και να μας θυμίσετε, για μια ακόμα φορά, ότι αυτός ο λαός ήταν σε διαρκή αγώνα απέναντι σε ισχυρότερους, απέναντι σε λαούς και οντότητες, οι οποίες είχαν τη βουλειμία να κατακτήσουν αυτή την περιοχή και την οποία αντιμετωπίζουμε και σήμερα. Τα διδάγματα, λοιπόν, είναι προφανή, η διάθεση να κρατήσουμε τα ιερά και τα όσα επίσης πρέπει να επανέλθουν, επίσης πρέπει να επανέλθουν στο μυαλό μας και να καταλάβουμε ότι τίποτα δεν χαρίστηκε στους προγόνους μας και τίποτα δεν μας χαρίζεται. Να κρατήσουμε, όπως έχετε την Παναγέτη Μεσοπαντήτης από πίσω, που είπατε πολύ χαρακτηριστικά, ότι οι αγρότες, οι βαθιά θρησκευόμενοι κρύτες χριστιανοί, κρύτες χριστιανοί, κράτησαν και γιγάντωσαν το αίσθημα της ελευθερίας και αυτή ήταν η σπίθα για να ξεκινήσει ο αγώνας για την ελευθερία. Αυτά είναι τα μεγάλα μηνύματα και γι' αυτό, κύριε Βασιλάκη, σας ευχαριστούμε που μας επαναφέρετε στη μνήμη μας σε αυτές τις δύσκολες στιγμές. Να είστε καλά. Κύριε Δήμαρχο, ευχαριστούμε πολύ. Να σημειώσω ότι ο δήμαρχος είναι στην Αθήνα. Τελευταία ερώτηση από την κυρία Λένια Καστρινάκη και καλωσορίζουμε και τον συζυγό της, κύριε Στέλιο Καστρινάκη, πρώην πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου. Μετά τις θερμές ευχαριστίες μου για την εξοχή μιλία σας, θέλω να σας παρακαλέσω, αν είναι δυνατό, να μας πείτε δύο λόγια για το ρόλο του Παναγιωτάκη Νικούσιου μετά την παράδοση του Χάνδακα. Σας ευχαριστώ. Στις τουρκικής γλώσσας. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την ερώτηση και να κλείσουμε και με το θέμα αυτό. Ήταν, λοιπόν, ο επίσημος διερμηναίας του Κιωπουργλή. Ο Παναγιωτάκης Νικούσιος μεσολάβησε στην υψηλή πύλη, ως μεσολαβητής ανάμεσα στο Πατριαρχείο και στην υψηλή πύλη, για να εξασφαλίσει ειδικό φυρμάνι, με το οποίο θα αποκαθίστατο η Ορθόδοξη Ιεραρχία στην Κρήτη. Διότι οι Βενεττοί με την εγκατάστασή τους στην Κρήτη αποκεφάλισαν την Κριτική Ιεραρχία. Δεν επέτρεψαν την παραμονή στην Κρήτη επισκόπων και αρχιεπισκόπου. Οι Κρήτες επιμένοντο μόνον από τους ομοδόξους πατριάρχες, περισσότεροι και κριτικοί Αλεξανδρείας, και από τους ηγουμένους των μοναστηριών. Σε όλη τη διάρκεια της Βενεττοκρατίας, η Κρήτη δεν είχε Ορθόδοξη Ιεραρχία, αλλά είχε Ορθόδοξο Πίμνιο. Και είναι αληθώς παράδοξον ότι ακέφαλη η εκκλησία έμεινε σε δουλεία 400 και πλέον χρόνια. Η δράση των ορθόδοξων κριτικών μοναστηριών της εποχής εκείνης είναι σημαντική, είναι ένα θέμα που επικόντως πρέπει να μελετηθεί εις βάθος. Το φυρμάρι, λοιπόν, που εξεσφαλίστη με τη μεσολάβηση του Νικουσίου Μετροδιερμηνέως, του Παναγιώτη Νικουσίου, επέτρεπε την εγκατάσταση στην Κρήτη Ορθοδόξων αρχιερέων. Από το 1645 κιόλας. Δηλαδή με την έναρξη του τουρκικού πολέμου. Αυτό, βέβαια, ήταν μέσα και στη γενικότερη πολιτική των Τούρκων. Να έχουν, κατά κάποιο τρόπο, μια ευνοϊκότερη απέναντί τους στάση του ορθόδοξου πληθυσμού. Οργανώθηκε, λοιπόν, ξανά η αρχιεπισκοπή Κρήτης, η Μητρόπολης Κρήτης. Ο Μητροπολίτης της Κρήτης χειροτώνησε επισκόπους σε πέντε αρχικώς επισκοπές και βαθμιθόν ανασυναιστήθη η ιεραχία της Κρήτης με τις εννέα ή με δώδεκα καθεκερούς επισκοπές. Αυτό είναι ένα έργο, ένα θέμα που συνδέεται και με την παρέμβολη του διερμηνέως Νικουσίου, που είπαμε προηγουμένως. Κώστα, τελειώσαμε. Θα είναι η τελευταία ερώτηση από τον κ. Ψαρουδάκη. Πολύ κουρασμένος, αλλά η ερώτηση της κυρίας πριν με κέντρισε σε μια δεύτερη ερώτηση πάνω στο θέμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο διωγμός των Ορθοδόξων Ιερέων ήταν έργο της Εκκλησίας. Υπάρχει μία άποψη ότι ήταν της Καθολικής Εκκλησίας και όχι των Ενετών. Ευχαριστώ. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Για το θέμα αυτό, η Βενετή, η Βενετή, η Βενετή, η Βενετή, απεκεφάλισαν την Ορθόδοξη Ιεραρχία, αλλά δεν εδίωξαν τους Ορθοδόξους Χριστιανούς, οι οποίοι άλλωστε ήταν χρήσιμοι για τους φόρους και λοιπά, όπως έκαναν και οι Τούρκοι αργότερα. Στις αστικές περιοχές της πόλης της Κρήτης, η Ιεραρχία, η διοίκηση κατά κάποιο τρόπο του Ορθόδοξου Πιμνίου, ανατέθηκε σε κληρικούς, οι οποίοι είχαν ασπαστεί το ενωτικό δόγμα της Βενετίας, της Φλωρεντίας, και ήσαν οι κληρικοί οι ενωτικοί. Οι ενωτικοί, προσέκυντο στη Βενετία, ήσαν οι πάλληλοι του βενετικού κράτους, εμιστοδοτούντο από την βενετική διοίκηση και είχαν υπό την υποπτία τους έναν μικρό τμήμα της παρακάντιας με ιερείς και μοναστήρια. Ο πρώτος, τη τάξη αυτού του σχήματος, που δεν είχε επίσκοπο ορθόδοξο, αλλά είχε πρωτοπαπά, ο πρωτοπαπάς του Χάνδακα ήταν κατά κάποιο τρόπο ο εκπρόσωπος των ορθοδόξων έναντι της Βενετίας, αλλά δεν ήταν αγαπητός από τους ορθοδόξους των χωριών, από τους ορθοδόξους κριτικούς, διότι αυτός ήταν ενωτικός. Υπήρχε μια διάσταση ανάμεσα στους ορθοδόξους και στους ενετικούς, οι οποίοι αναγνώριζαν ως κεφαλή της εκκλησίας τον πάπα, ήσαν υπάλληλοι του βενετικού κράτους και ουσιαστικά ήσαν άνθρωποι της Βενετίας. Η ενωτική αυτή του Χάνδακα είναι ένα άλλο κεφάλαιο, το οποίο όμως νομίζω πως έχει ερευνηθεί επαρκώς και γνωρίζουμε πάρα πολλά και για τη δράση τους και για πολλά άλλα πράγματα. Ο Καρδινάλιος Βισσαρίων, ο οποίος μετέστη στον καθολικισμό από αρχιεπίσκοπος Τραπεζούντος, μετέστη στον καθολικισμό και υπήρξε μεγάλη προσωπικότητα, που παρολίγο να εκλεγεί και πάπας, είχε τεράστια περιουσία, μέρος της οποίας τους είχε παραχωρήσει η Βενετία, και έκανε ένα κληροδότημα, το κληροδότημα του Βισσαρίων, με το οποίο εμισθοδοτούσε και αυτούς τους ουνίτες ιερείς και τον ουνιτικό γενικός πληθυσμό του Χάνδακα για πάρα πολλά χρόνια. Είναι ένα περίπλοκο θέμα, αλλά δεν είναι να νομίζω τώρα να θα πούμε όλα. Αρκετά είπαμε και σας ευχαριστώ πάρα πολύ. Θα μου επιτρέψει μια ανακοίνωση σύντομη. Το επόμενο Σάββατο, 11 η ώρα, θα μιλήσει ο καθηγητής Αντώνης Αναστασόπουλος, τουρκολόγος από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα ο Μαχαλάς και το Δικαστήριο του Καδή, η συνοικία του Χατζιαλί Πασά στο Ιράκλιο. Υπάρχουν προσκλήσεις για αυτή την ομιλία στην έξοδο. Το μεθ' επόμενο Σάββατο θα έχουμε πάλι τον κύριο καθηγητή εδώ. Αν σας άρεσε, σας περιμένουμε τον μεθ' επόμενο Σάββατο, θεοχάριζε το Ράκης, με θέμα σεισμή και λοιμή στον Χάνδακα, κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, οι μαρτυρίες των πηγών. Θα μιλήσουν οι πηγές μέσω του κ. καθηγητού. Και επίσης, 12 Φεβρουαρίου το μεσημέρι θα κόψουμε πίτα στον Δευκαλίωνα. Ευχαριστούμε πάρα πολύ για την παρουσία σας. Κυρίες καθηγητές, βάλαμε ένα πρόγραμμα μέσα, το ξαναπήρα, για λόγους πλακτικούς. Σας βάλα και μία προσκλήση από τη σημερινή. Σας ευχαριστούμε. Είστε καλά. Είστε καλά. Είμαστε ανοιγμάτος, τακτικός στις ομιλίες μας. Μπράβο, παρακολουθέ. Ψάχνω στοιχεία για την επανάσαση του 1769 για τους οπλαχηγούς, όχι 1869. Έχετε στοιχεία εσείς? Για τους Ιανίδες ή για κάποιον αντιπροσθέντο. Ό,τι θα θέλετε, παρακολουθείτε. Για να βρείτε τους Ιανίδες. Εσείς δεν γράψετε, δεν γράψετε. Θα μπορούσα να σας δώσω, παραπέμψτε, να μην ψάξετε αυτό, ψάξτε αυτό. Έχετε την ιστορία της κοινής ή όχι, όχι, όχι. Στο τέλος του μηνύχη ιστορία της κοινής, θα κάνετε τα θέματα και εκεί θα δείτε και εκεί. Σας ευχαριστώ. Γεια σου, Γιγόρη. Συγγνώμη, σε ευχαριστούμε. Καλό το πνίσιο. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Καλησπέρα, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. |
