| : Και συνεχίζουμε με την κυρία Κατερίνα Παπαευθυμίου Καπανθήνια. Ο τίτλος της ανακοίνωσής της είναι «Τα ώρα περιγνώρια της εποχής του Χαλπούς στη Μακεδονία». Η σπάνια εμφάνεση ανθρωπόμορφων ειδωλίων στη Μακεδονία κατά την εποχή του Χαλκού στάθηκε η αφορμή για την αποξενή μου ανακοίνωση. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που έρχεται σε αντίθεση με ό,τι γνωρίζουμε για την Ευρυθική περίοδο, αλλά και με ό,τι συνεχίζει στον ισοδικό Αιγαίο κατά την 3η και 2η χιλιετία π.Χ., όπου υπάρχει έντονη παρουσία ειδωλίων. Διεπιστώνουμε σε όλες τις περιοχές της Μακεδονίας και είναι μια εικόνα η οποία αποκαλύπτει βέβαια μέσα από τα ευρύματα των ανοσκοπικών ερευνών. Ήδιο Χέτλι για την πρώην εποχή του Χαλκού είχε παρατηρήσει ότι τα ειδώλια ήταν σπάνια. Νομίζω ότι είναι χρήσιμο να αναφερθούμε σε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στην Αντολική Μακεδονία, παρήματος χάριν, στην περίπτωση του Τικηλυτάς, στα νεωληθικά στρώματα των ανασκαφών του π.ΓΑΕΕ βρέθηκαν συνολικά 243 ειδώλια και ομοιώματα αικημάτων, ενώ ένα μόνο ειδώλιο και ένα τμήμα ομοιώματος οικίας προήρθαν από τα στρώματα της πρώην εποχής του Χαλκού και ένα θράβισμα ειδωλίου από τα στρώματα της ίστερης. Στις επιχώσεις των Σιταγρώων εντοπίστηκαν 250 ειδείσθηκαν κείμενα, από τα οποία ελάχιστα επαναλογούνταν στην περίοδο του Χαλκού. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι η φάση 5 έδωσε μόνο λιγαϊδόρια τα οποία παρουσιάζουν διαφορετικό χαρακτήρα από εκείνα των φάσεων 1, 2 και 3, δηλώνοντας διακοπή της τοπικής πολιτιστικής παράδοσης. Στην κεντρική Μακεδονία επίσης παρατηρήθηκε ότι, κατά την εποχή του Χαλκού, ο ρυθμός παραγωγής των ειδωλίων μειώθηκε δραστικά. Ελάχιστα δείγματα βρέθηκαν στις οικισμούς της περιοχής, ενώ δεν αναφέρονται ειδώλια στα κτερίζεματα των νοικροταφείων, όπως παραδείγματος κάνει στο νοικροταφείο των Τύμβων στο Κριαρίτσι ή στο νοικροταφείο του Αγίου Μάμου. Στον οικισμό του Αρχοντικού Γιαννητσό, στην κεντρική Μακεδονία, βρέθηκε ένα μόνο πολύ μικρό γυναικείο σχηματοποιημένο ειδώλιο, ενώ από το προϊστορικό νοικροταφείο της πρώιμης αποτής του Χαλκού, στη Πέλλα, δεν αναφέρονται ειδώλια ανάμεσα στα κτερίζεματα. Στη δυτική Μακεδονία παρουσιάζονται λιγοστά δείγματα. Στην ανασκαφή του Λιάκχωνα, στη θέση τελειοπύλαδο, σε έκταση 27.440 τετρογωνικών μέτρων και σε τρεις τομές, εντοπίστηκαν κυστικά κατάληπα των περιόδων της εποχής του Χαλκού, με σημαντικά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία αναφέρονται 42 ακέραια και 194 θμήματα αγγυρόστιμων αντικειμένων, τα οποία χαρακτηρίζονται ως ειδώλια, και 34 ανθρωπόμορφα. Χαρακτηριστικά από τη θέση αυτή είναι ένα ειδώλιο και ένα κεφάλι της πρώιμης εποχής του Χαλκού, που αποικονίζονται στον τόμο του Μουσείου Θεσσαλονίκης. Στο ειδώλιο μπορεί να δει κανείς πλαστική απόδοση ανατονικών χαρακτηριστικών με εμπιέσεις, ενώ με εμπιέσεις αποδίδονται, όπως φαίνεται, στοιχεία διακόσμησης και αντιμασίας. Άλλο ένα γυναικείο ειδώλιο της ίδιες περιόδου προέρχεται από τους Ανάργυρους Ανητέου με στικτή διακόσμηση ανάλογη με εκείνη του ειδωλίου από το ξεροπήγαδο, ενώ από το νεοχώρι γραβενών ένα κεφάλι με τμήμα του λεμού μόνο τυπολογικά τοποθετείται στην ίδια περίοδο. Στα Νικογραφία της Δυτικής Μακεδονίας, ξεροπήγαδο και τουρλαγουβλό, έπιασεις ανάμεσα στα κτερίσματα δεν αναφέρονται ιδόλια. Οι ανασκαφέες τους παρατήρησε ότι η κερανική αποτελούσε το κυρίως κτέρισμα, ενώ τα αντικείμενα εκτός κερανικής ήταν εξαιρετικά σπάνιοι. Η μηδεμένη παρουσία εργαλείων, οι κοσμιμάτων από προσιτά υγικά, όπως οι διάφοροι λίθοι, ο πυλός ή τα οστά ζώων, θεωρήθηκε ότι αποφεύγουν τα τσκόπιμα και η έλλειψή τους από τους τάφους δεν αντανακλούσε τη διαθεσιμότητα των αντικειμένων, αλλά επιβαλόταν από ιδεολογικές και κοινωνικές παραμέτρους. Από τον ιχροτραφείο επίσης της Δυτικής Μακεδονίας, στη θέση Λουγκά σε Λάτσι της προημισμένης εποχής του Χαλκού, δεν αναφέρονται ιδόλοι μεταξύ των φτευσμάτων. Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του προϊστορικού οικισμού στο Μάνδελο Γιαννητσόν, όπου αντιπροσωπέγονται τη τελική νοηθική και η πρώη εποχή του Χαλκού. Εδώ διεπιστώθηκε μέσα από τη σιγά των δυοχρονολογίσεων που έκεφε αιδημόκριτος και η διακοπή της κατήγησης του οικισμού για μια χιλιατία περίπου. Στην νεοληθική περίοδο, πλην των άλλων ευρυμάτων με ιδιαίτερη σημασία, όπως παράδειγμα το σχάλι μιας πύληνης μεταλλευτικής χωάνης ή οψιανού από τα κραπάθλια, αξιωσημεί ότι υπήρξε η παρουσία αρκετών ανθρωπόμορφων ειδωλίων με χαρακτηριστική, μάλιστα, πολυκυπία. Από την περίοδο της πρώιμου εποχής του Χαλκού, προέρχονται μόνο τέσσερα ειδώλια, από τα οποία δύο μπορούν να χαρακτηριστούν βιολόσχημα, ενώ τα άλλα δύο θυμίζουν ίσως ανάλογα της θερμής και της τρίας. Εύκολα διαπιστώνει κανείς στο μάνδαλο τη διαφορά ποσοτική και ποιοτική ανάμεσα στα ευρύματα των δύο εποχών. Η πολυκυπία της τελικής δημορφικής παρουσιάζει πληθολικές γνηκείες μορφές, μικρά γαλματίδια που μπορούσαν να στήσουν όρθια και άλλες μορφές σχηματοποιημένες ή μηκαθυστές ή σταυρόσχοινες ακρόληθες. Η κατεργασία τους ήταν ιδιαίτερα προσερμένη. Αντίθετα, στα ειδώλια της εποχής του Χαλκού, μικρά κυρίως, το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζεται τελείως διαφοροποιημένο. Τα σημεία του γυναικείου σώματος που συνήθως εμφανίζονταν πληθολικά, κυριακτικά εξαφανίζονταν. Να θυμηθούμε ξανά ότι μία χιλιετία χωρίζει τις ανθρώπινες εμφανίσεις στην περίπτωση του μάτου. Σπάνια είναι τα ειδώλια και κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού. Ενδιαφέρον είναι το έβλημα από τον Αγγελοχώλη Μαθίας που παρουσιάζεται και αυτό στον τόμο του Μουσείου Θεσσαλονίκης και εμφανίζει μορφή με μακριόδυμα, η οποία θέλει πιθανό και αχυρίδιο. Η δόκτω Στεφανή σχολιάζοντάς του πει σημαίνει ότι τα πύληνα ειδώλια της περιόδου αυτής αποτελούν σπάνιο έβλημα στη Μακεδονία, ενώ την ίδια περίοδο στην κεντρική κενότλη Ελλάδα ως γνωστών αφθανούν τα νικηναϊκά ειδώλια τύπου ΦΙ και ΨΙ. Πολύ μικρός αριθμός τέτοιων νικηναϊκών ειδωλίων εμφανίζεται σε θέση της Μακεδονίας. Το γεγονός σημειώνει, κυρία Στεφανή, ότι το συγκεκριμένο ειδώλιο από τον Γελοχώρη, παρ' όχι και είναι απλή, σχεδόν παιδική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, απεικονίζει έναν άνθρωπο με σύμβολ εξουσίας, χαρακτηριστικότερο το ειχυρίδιο αλλά και το μακριέντιμα, είναι σημαντικό και ίσως σηματοδοτή των ενδιαφέροντων κατοίκων ενός οικισμού της ύστερης εποχής του Χαλκού, στο να αποδοθούν στον πυλό και σε μικρογραφική κλίμακα, ανθρώπινες μορφές με διακριτή κοινωνική υπόσταση, κάτι που νομίζω πως δεν μπορούμε να ισχυριστούμε και τα προημότερα ειδώλια της εποχής αυτής στη Μακεδονία. Αν ρίξουμε μια σύντομη ματιά και σε γειτονικές περιοχές των Βαλκανίων, διαπιστώνουμε πως στην Βουλγαρία παραδείγματος χάρη, κατά την πρώην εποχή του Χαλκού η ανθρωπόμορφη ιδεολογραστική εξαφανίζεται. Μόλις κατά την ύστερη, στη βουλγαριαδική Βουλγαρία, εμφανίζονται ομοιότυπες κοδονόστιμες όρθιες γυναικείες μορφές. Στη Φύρωμα επίσης, δεν αναφέρονται ειδώλια κατά την πρώην εποχή του Χαλκού. Η περιοχή μάλιστα αυτή, μαζί με εκείνη, από την Κηλάδα του Βαρδάη και τη Χαρκιδική, μέχρι το Λαρίν και το Μαλίκ στη Νότια Μετολική Λιβανία, θεωρήθηκε από το Σάννεφ ως ανεξάρτητη περιφερειακή ενότητα, ανάμεσα στα κοινά χαρακτηριστικά της οποίας περιλαμβάνεται η έλπση δεδομένων για ειδώλια και ταφικές παραδόσεις. Στην Κερανική της ξεχωρίζουν η καθαρόσχη μία φορίσχη, που χαρακτηρίζονται ως σύμβουρο της πρώην εποχής του Χαλκού, χαρακτηριστική και στο αρχοντικό, και ορισμένες σπάνιες φόρμες Κερανικής, με ασυνήθιστο σχήμα, οι οποίες βρέθηκαν σε διάφορες θέσεις, όπως πρύβοξε, βίσο, γκριτ, ράντομπορ, αλλά και μάνδαλο και αρχοντικό. Η Αλβανία είναι μία ενδιαφέρουσα περίπτωση, καθώς αναφέρον για τη φάση Μαλίκ 3α πυλινά ειδώλια, τα οποία κουρκούν τη θεωρία ότι συνεχίζουν ειδωλυτικές παραδόσεις. Πρόκειται για βιαλόσχημα ειδώλια, τα οποία αποτελούν μία ενδιαφέρουσα ομάδα. Τέτοια βρέθηκαν στο Νεκροταφείο Τύμφων στο Στόι, στην περιοχή της λίμνης Καντά, κοντά στη Σκόδρα. Στον κεντρικό τάφο, ενός από τους τύμπους που χρονολογήθηκε στην πρώην εποχή του χαρκού, βρέθηκαν κτερίσματα μόνο δύο αγγεία, ενώ έξυβιο ρώσχημα, πύλινα ειδώλια και ένα μικροσκοτρικό αγγείο, ήταν μαζί με κόκαλα πουλιού επάνω από τον κεντρικό τάφο. Πρέπει, για την ομάδα αυτή εδώ, να υλαμβάνει και ένα ανδρικό, καθώς και ένα μικρό ειδώλιο. Παράλληλα, τους αναφέρονται από το μαλλί, από μία, μάγβαλο, γιουνάζιτε και αλλού. Έχουμε και από τον Μαυροβούλη. Παρακαλώ. Παρακαλώ. Για να περάσουμε τώρα πιο συγκεκριμένα στη Μακεδονία. Οι έργονα και τις ακριβείς διαδικασίες που είναι υπεύθυνες για το μετασχηματισμό των δημοτήτων της από την νεοληθική στην εποχή του Χαλκού συνεχίζεται. Οι μεγάλες μεταβολές της οικονομικής και της κοινωνικής οργάνωσης, που παρατηρούνται κατά την περίοδο αυτής σε άλλες περιοχές, όπως τις Κυκλάδες, στην Κρήτη και στην Πελοπόννησο, δεν παρουσιάζουν ανάλογο ζευγίους στη Μακεδονία. Μια τάση που οδήγησε σε πιο ασύνθετες και πιο ιεραρχημένες κοινωνίες έγινε αρκετά φανερή κατά τις τελευταίες εκατονταϊτίας της περίοδου, οπότε εμφανίστηκαν οικισμοί με κεντρικό χαρακτήρα, όπως παρτίματος Χάιν, η Τούμπα, η Τσασανονίκης και η Ιάσηλος. Η εγκατάλληψη οικισμού την τέταφη χιλιετία, κατά κδιάρια των φάσεων που θεωρούνται μεταβατικές προς την πρώη μεπορχή του χαλκού, για πρώτη φορά ανεχνέθηκε στο Μάνδελο, έπειτα από συστηματικές μετρήσεις με άνθρακα δεκατέσσερα σε όλα τα στρώματα του οικισμού, όπως ήδη αναφέρθηκε. Κάτι παρόμοιο συνέβη και σε άλλους οικισμούς, Στευρή, Κλεονέρη, Μικρόβουνι κλπ, ενώ ελάχιστα δείγματα έδωσαν χρονολογήσεις από το 4000 έως το 3303 π.Χ. Ο δ. Γιάννης Μανιάκης, ερευνώντας τους λόγους που οδήγησαν στην εγκατάλληψη μόνιμου οικισμών, ως πιθανότερος αναφέρει μια κλιματική αλλαγή, η οποία δυσκόλωψε την καλλιέργεια και την κλιματροφία ή μια κοινωνικοοικονομική κατάρρευση, η οποία διατάραξε την ομαδική διαμονή. Το φαινόμενο της εγκατάλληψης των οικισμών την τέταρτη χιλιατία εμφανίζεται και στη Θεσσαλία με εξαίρεση της μικροθήλας. Η εμφάνιση της πρώιμης αποχής του Καλκού συνοδεύτηκε από μια σημαντική πολιτισμική αλλαγή, η οποία διαπιστώνεται με τις ανασκαθικές έρευνες στη Μακεδαμία και όπου εντάσσονται η κραμάτωση των μετάλλων, η αλλαγή στην Κεραινική, ο τρόπος αποθήκευσης των αγαθών, η λιθοτεχνία. Στα πλαίσια αυτής της πολιτισμικής αλλαγής, νομίζω ότι πρέπει να εντάξουμε και τη σπάνια εμφάνιση των ανθρωπόμορφων Ιδωλίων, διαπίστωση που, όπως ήδη υπόθηκε, αφορά σε όλη την εποχή του Καλκού στη συγκεκριμένη περιοχή. Τα ιδόρια θεωρήθηκαν μια από τις γνωστότερες κατηγορίες υλικών καταλήπων στον χώρο της ιδεολογίας και η βιβλιογραφία, κυρίως το χώρο της ιδεολογίας, και η βιβλιογραφία που αφορά με αυτό, ως γνωστόν είναι υπηρεσιότατη. Κατά την νεολυθηκή περίοδο, τα ανθρωπογραφικά ιδόρια εμφανίζονται ως αναπόσποστο μέρος της κοινωνίας του Αιγαίου και περιστρέφονται βέβαια γύρω την εικόνα του ανθρώπου. Κύριως, η συζήτηση για τα συμβολικά στοιχεία της νεολυθηκής ζωής περιορίστηκε ως επιτοπλίστων στα ιδόρια και τη νεολοκραστική. Στην νεολυθηκή δορκλαστική είναι ορατή η συνύπαρξη αφαιρετικότητας και φυσοκρατίας, αλλά και υπερβολική απόδοση νεών του στόματος και φυσιογνωμικών λοπτομεριών. Η εικόνα στους γυναικών είναι περισσότερο εμφανή στην τέχνη της εποχής, ίσως γιατί το γυναικείο σώμα παρουσίαζε αντανότερα τα σημάδια στη δημιουργία της ζωής. Με τις σχηματοποιημένες μορφές αποδιδόταν η γενική έννοια του ανθρώπινου όντως. Για το συμβολικό περιεχόμενο των ιδολίων των γνωστών διατυπώθηκαν διαμετρικά εντυπωθείτες απόψεις. Για μερικούς μελετητές αναμφίβολα οι μορφές αυτές των εικόνων θεοτήτων, χωρίς συγκεκριμένη ερμηνεία να έχει γενική αποδοχή, καθώς υιοθετούνται απόψεις σχετικές με ανάγκες έκπρασης και της κοινωνίας των ανθρώπων. Είναι αναμφίβολα φορείς νερμάτων που οι νεοελυτικοί άνθρωποι ήταν σε θέση να ερμηνεύσουν. Σημαντικότερο είναι το ότι μεταφέρουν από έναν άνθρωπο στο προσκήνιο της κοινωνικής ζωής. Έναν άνθρωπο όμως που με σπάνια εξαίρεση κάποια ιδιαίτερα φυσικά του χαρακτηριστικά φαίνεται να ανήκει σε γενικές κατηγορίες που έχουν σχέση με το φύλλο του γένους. Βλέποντας την παραγωγή των νεοελυτικών ειδολίων είναι προφανές ότι η παρουσίαση του φυσικού κορμού είχε κεντρική θέση. Κατά την πρώην εποχή του Χαλκού τα πράγματα διαφοροποιούνται. Οι Κυκλάδες, η Κρήτη και το Ανατολικό Αγέω είναι οι κύριες περιοχές που έδωσαν ειδόλια ενώ ενδιαφέρον το γεγονός ότι η Μακεδονία με πλούσια παράδοση στην παραγωγή νεοελυτικών ειδολίων έδωσε πολύ περιορισμένη ποσότητα κατά την περίοδο αυτή και γυναικότερα κατά την εποχή του Χαλκού. Μειώθηκε λοιπόν εντυπωσιακά ο αριθμός των ειδολίων και βέβαια οι επικονίσεις γυναικών. Ανάμεσα στην νεοελυτική και την πρώην εποχή του Χαλκού η κύρια διαφορά στην περίπτωση των ειδολίων ως προς την εμφάνιση του γυναικού σώματος είναι η στροφή από τη στέτοπη υγεία και παχαισαρκία στη σχηματοποίηση. Η πολιτυπία της νεοελυτικής αντικαταστάθηκε από ειδόλια με διελόσχημο ή σανιδόσχημο σώμα ενώ το ενδιαφέρον μεταδοπίζεται, όπως φαίνεται σε ορισμένα δείγματα, από την έμφαση των ανατομικών χαρακτηριστικών σε άλλου είδους γνωρίσματα όπως ζώνες, κοσμήματα, ημάντες για δήλωση ενήματος κλπ. Έχει υποστηριχθεί ότι είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς. Αν υπερουσιαζόμενη εικόνα αντανακλά πραγματική διαφορουπίεση στην παραγωγή ιδωρίων είναι αποτέλεσμα αποσπασματικών ανασκαθικών ερευνών. Δεν θεωρώ ότι τα ειδόλια στη Μακεδονία κάτι συγκεκριμένη περίοδο είναι αόρατα, το αόρατα μέσα σε ισεγωτικά, εξαιτίας της αποσπασματικότητας των ανασκαθικών ερευνών. Ο αόρας αόρατα είναι ίσως συμπεριβολικός, αλλά θέλει υπογραμμίσει την εντυπωσιακή ύθεση που γνωρίζει η ειδωλοκλαστική με την ένταξη της εποχής του χαρκού. Πιστεύω ότι τελικά η εικόνα που έχουμε δείχνει μια έντονη διαφορουπίεση στον τομέα αυτό. Αν πάρουμε υπόψη μας στο εργοντικό, αλληλήματος χάρη, διαπιστώνουμε ότι δεν έχει ενταπιστεί παρά μόνο ένα ιδαιόριο πύληνο σηματοποιημένο. Στα νοικοτραφείο επίσης, η απουσία των ειδωλιών είναι αμφανής. Η περίπτωση να ήταν κατασκευασμένη αποκλειστικά από όλα οι υλικά, δεν πιστεύω επίσης ότι ευσταθεί. Θα μπορούσε σίγουρα να υπήρχαν δείγματα ανθρακόμοφων ειδωλιών από πέτρα, ξύλο, γιατί όχι και από μέτρα. Ωστόσο, πλειώς χρησιμοποιήθηκε, στις λιγοστές περιπτώσεις που γνωρίζουμε, υλικό εύκολο και σε μεγάλη χρήση κατά την ολυθική. Παρατηρήθηκε ακόμα ότι ίσως αυτή η διαφορετική εικόνα που παρουσιάζεται ανάμεσα σε περιοχές, όπως η Κικλάδερ, στο βορειοανατολικό Αιγαίο, η Μακεδονία, στην εμφάνιση των ειδωλιών, να αντανακλά περιφερειακές διαφοροποίησεις σε ιδεολογικές πρακτικές, κάτι που θα μπορούσε να αποτελεί μια καλή εμπεινία για τη μεταβολή που παρουσιάζεται στη Μακεδονία, στο τομέα της ιδεολοκραστικής. Πιστεύω κατά κλίδι ότι κατά την περίοδο αυτή η ανθρώπινη παρουσία διαφέρει τελείως σε νοηματοδότηση σε σχέση με ό,τι συνέβαινε στην ολυθική. Τα ιδόλια δεν φαίνεται να αποτελούν τώρα έναν απόσπαστο μέρος της κοινωνίας. Η σπανιότητα της εμφάνισης τους, νομίζω, ότι εντάσσεται μέσα στις αργαγές και μάλιστα σημαντικές, που συμπελέστηκαν και σε άλλους τομείς κατά την εποχή του Καλπού, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Το ανθρώπινο σώμα δεν αποσπάτει προσοχή σε αυτήν την νέα εποχή. Η τάση και σχηματοποίηση των σωμάτων των ειδολίων, ίσως υποστηρίζει το επιχείρημα, ότι παρουσιάζουν μια διαφορετική κοινωνική ταυτότητα σε σχέση με αυτήν τον ολυθικό. Ποια είναι αυτή, δύσκολο να απαντήσω. Φαίνεται πως τα νοικίματα αυτά του ειδικού πολιτισμού αντιπροσωπεύονται νέες κοινωνικές πρακτικές στη συγκεκριμένη περιοχή σε μια περίοδο με μεγάλες αλλαγές σε σχέση με την προηγούμενη. |
