| : Καλώς ήρθατε στο δεύτερο μέρος της εκπομπής μας, της εκπομπής του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Σήμερα μιλάμε και πάλι για την ηθική και την πολιτική φιλοσοφία. Στον Αριστοτέλη όμως, στο δεύτερο μέρος της κουβέντας μας. Κυρία Μαραγκιανού, να ξεκινήσουμε περισσότερο με το βίο πρώτα του Αριστοτέλη, γιατί είναι μια τεράστια, μια διεθνή κοινότητα. Παρακαλώ. Καλώς ήρθατε στο δεύτερο μέρος. Στον Αριστοτέλη όμως, στο δεύτερο μέρος της κουβέντας μας. Κυρία Μαραγκιανού, να ξεκινήσουμε περισσότερο με το βίο πρώτα του Αριστοτέλη, γιατί είναι μια τεράστια, μια διεθνής προσωπικότητα. Έχει ονοματοδοτήσει και το Αριστοτέλη ο Πανεπιστημιός Θεσσαλονίκης και νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό το να αναφερθούμε στο πού γεννήθηκε, τον τόπο καταγωγής του, να πούμε κάποια πράγματα για αυτό. Περιληπτικά μεν. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, από το γεννήθηκε το 384, πέρασταν το 322, από τα Στάγυρα της Καλκιδικής, ήταν ο πολυμερέστερος και μεθοδικότερος νους της αρχίας Ελλάδας. Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους μαθητές του Πλάτωνος και παρά τις διαφωνίες του με τον δάσκαλό του, παρέμεινε για 20 περίπου χρόνια στην Ακαδημία. Μετά όμως το θάντωτο του δασκάλου του και τη διαδοχή του στη διεύθυνση της σχολής από τον ανηψιό του Σπεύσιπο, της αριστήθηκε ο Αριστοτέλης και εγκατέλειψε την Αθήνα, ταξίδευσε στη Μικρά Ασία, στη Μητυλίνη και κατόπιν στην Πέλλα της Μακεδονίας, όπου ως γνωστόν έγινε ο δάσκαλος του Αλέξανδρου. Το 435 πέστρεψε στην Αθήνα, όπου είδεσε το Λύκειο, όρος που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, στο οποίο δίδαξε μέχρι το 323, δηλαδή τη χρονιά που πέθανε ο Μακεδόνας Μονάρχης. Τότε αναγκάστηκε να φύγει οριστικά, γιατί οι Αθηναίοι που τον θεωρούσαν πολιτικό τους αντίπαλο, τον κατηγόσαν για σέβεια, με αφορμή τον ύμνο τον οποίον συνέθεσε, προς τιμήν του δολοφωνημένο από τους Πέρσες φίλου του και γεμόνα της Άσου Ερμίας. Έτσι, κατέφυγε στη Χαλκίδα, την πατρίδα της μητέρας του, όπου και πέθανε, ύστερα από ένα χρόνο. Ο φιλόσφος ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα παιδεία του Εμπιστητού. Υπομονή να τα ακούσετε και πάλι δεν θα είναι όλα. Φυσική, μεταφυσική, λογική, ηθική, πολιτική, ψυχολογία, ρητορική, ποιητική, βιολογία, μετεωρολογία και πάρα πολλά άλλα. Έγραψε πλήθως συγγραμμάτων από τα οποία σώζεται μόνο ένα μέρος. Τι να σας πω τώρα, να μπούμε καλύτερα στις ηθικές και πολιτικές του απόψης, γιατί δεν τελειώνεις εάν αρχίσεις για το βίο του Αριστοτέλη εύκολα. Μου κάνει εντύπωση πώς είχε συναντηθεί με τον Σοκράτη και τον Πλάτωνα που μένανε Αθήνα όμως. Όχι με τον Σοκράτη. Με τον Πλάτωνα. Συγγνώμη, ο Σοκράτης ήταν ο δάσκαλος του Πλάτωνα και ο Πλάτωνας ο δάσκαλος του Αριστοτέλη. Δεν είπαμε ότι πήγε στην Αθήνα. Ο Σοκράτης φίτησε στην Ακαδημία. Η Ακαδημία του Πλάτωνας στην Αθήνα. Υπήρχε από τότε αυτό το σκεπτικό της αλλαγής πόλεων για σπουδές, γιατί ήμασταν και στην αρχαιότητα. Η Αθήνα ήταν το κέντρο εκείνη την εποχή, γιατί προηγήθηκαν οι Πρωσοκρατικοί όπου κέντρο του πολιτισμού και του πνεύματος ήταν η Ιωνία. Μικρά Ασία και κυρίως Ιωνία. Μετά με τους Πιθαγορίους μετακινήθηκε το κέντρο στην κάτω Ιταλία. Και ύστερα ξαναγύρισε μετά από την περιπέτεια που είχαν οι Πιθαγόροι εκεί, ξαναγύρισαν πίσω στην Ελλάδα. Και σιγά σιγά η Αθήνα έγινε το κέντρο του πολιτισμού με την έλφωση των Σοφιστών. Από άλλες πόλεις ήρθαν εκεί και συνετέλεσαν πολύ στην καλλιέργεια των πολιτών οι Σοφιστές. Μετά ο Ναξαγόρας ο Πρωτοκρατικός που ήταν ένα από τις κλαζομενές αλλαίσεις στην Αθήνα ήταν και φίλος του Περικλή. Και άρχισε πλέον να αναπτύσσεται ο Χρυσούσεων βέβαια. Άρχισε να αναπτύσσεται πάρα πολύ η πόλη. Και είναι και η πρωτεύουσα μας ακόμα άλλος. Ναι βέβαια. Οπότε συνέραν. Ναι τότε δεν υπήρχε πρωτεύουσα. Κάθε πόλη ήταν πόλης κράτος. Ήταν η πιο σπουδαία πόλη όμως. Αυτό λέω ότι εμείς το σήμερα που έχουμε πρωτεύουσα, κάθε χώρα έχει πρωτεύουσα, δεν έχουμε κρατίζει κιόλας. Λέω δεν τύχει αυτό με ένα τρόπο. Όχι, όχι. Θα ήθελα να μιλήσουμε για την ηθική και την πολιτική στον Αριστοτέλη οι οποίες για τον φιλόσοφο αποτελούν ένα συνολικό πεδίο έρευνας το οποίο αποκαλεί περί τα ανθρώπινα φιλοσοφία ή πρακτική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία αυτή εξετάζει τα γεγονότα που αναφέρονται στην ηθική και πολιτική συμπεριφορά του ανθρώπου και που χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα γιατί δεν μπορούμε να προβλέψουμε τι θα κάνει ο άνθρωπος σε κάθε περίπτωση με την ίδια αβεβαιότητα που γνωρίζουμε τι θα γίνει αν αφήσουμε να πέσει μια πέτρα που κρατάμε. Τότε δεν ξέραμε την βαρύτα αλλά έκανε ότι αν αφήσεις την πέτρα όσο φορές και την αφήσεις προς τα κάτω θα πάει. Και θα μας πεις τα ηθικάνικα μάχια γιατί εκεί όπως θα δούμε διατυπώνονται κυρίως ηθικές τα απόψεις, ουδέν καρ το φυσιόν τον άλλος εθίζεται ή ονολήθως. Δεν μπορεί να αλλάξεις τη συνήθεια των φυσικών αντικειμένων ή ονολήθως. Φυσικά το φερόμενος ουκαν εθιστεί ανοφέρεστε ουδενμυριάκης αυτόν εθίζεται σαν ορίπτον όσο φορές και να το ρίξεις θα έχει την ίδια συμπεριφορά. Είναι ο νόμος της βαρύτητας. Αυτό δεν το ξέραν αλλά ξέραν τα φυσικά αντικείμενα δεν μπορούν να δεν αλλάζουν συμπεριφορά αντιδράσεις. Αντίθετο ανθρώπινος παράγοντος είναι απρόβλεπτος γιατί ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα κάθε φορά να αποφασίζει τι θα πράξει ανάμεσα σε μια σειρά επιλογών όσον αφορά τα ηθικά και πολιτικά ζητήματα. Αυτό δεν το κρίναν το παρατηρούσαν το θεωρούσαν υγιές να γίνεται. Ναι ναι. Το παρατηρούσαν τι έτσι συνέβαινε βέβαια. Οι ηθικές αντιλήψεις του Αριστοτέλη περιέχονται κυρίως στα ηθικά νοικομάχια έχει γράψει και τα ηθικά εδείμια και τα ηθικά μεγάλα αλλά με τον πιο αξιόπιστο τρόπο αναφέρονται στα ηθικά νοικομάχια γιατί τα άλλα δύο είναι ανθισβητούμενη συγνησιότητας. Από την αρχή ήδη του πρώτου βιβλίου σε δέκα βιβλία είναι αυτά που Μάσα τα έγραψε προς τιμήν είτε του πατέρα του που ήταν νοικόμαχος γιατρός ο πατέρας του είτε του υίου του επίσης νοικόμαχου. Από την αρχή κιόλας μιλάει για το αγαθό προς το οποίο αποβλέπει κάθε τέχνη και κάθε μέθοδος. Ο Πλάτων πίστευε ότι το αγαθό είναι ένα υπεράν όλων των άλλων ιδεών. Ο πατέρας ο τέλος πιστεύει ότι υπάρχουν πολλά αγαθά ανάλογα με το αντικείμενο στο οποίο αυτά αναφέρονται. Παραδείγματος χάρη το αγαθό της στρατηγικής είναι η νίκη, της ιατρικής η υγεία και ούτω καθεξής. Όμως υπάρχει ένα υπέρτατο αγαθό υπεράν όλων των άλλων το οποίο επιζητούμε χάρη αυτού του ιδίου και όχι χάρη κάποιου άλλου και αυτό είναι η ευδαιμονία. Δηλαδή ο στρατηγός επιζητά τη νίκη είναι ένα αγαθό γι' αυτόν, η νίκη, ο ιατρός την υγεία και τότε θα είναι για να γίνουν ευδαίμονες. Δηλαδή χαρούμενοι, πώς το μεταφράζουμε εντός αγωγικών σήμερα, αν μας ακούει ένα μικρό παιδάκι. Δεν υπάρχει ακριβώς απόδοση, είναι εφ και δαίμονο, δαίμονο ήταν οι θεότητες, κατώτερες θεότητες. Οι θεότητες ήταν με την ευτυχία που, όπως θα πει, εξαρτά λοιπόν την τύχη, θεωρείται το κατώτερη η ευτυχία σχέση με την ευδαιμονία ή μακαριώτα. Μια κατάσταση που ο άνθρωπος ζει σε μία εφορία μεγάλη, γαλήνη ψυχής και ηρεμία και απολαμβάνει ας πούμε τη μέγιστη χαρά, πολύ μεγάλη χαρά. Ο Αριστοτέλης ήταν και ο ίδιος αυτή την κατάσταση. Αχ, μπορούμε να το ξέρουμε, δεν είναι εδώ ανάμεσά μας. Γιατί ήταν φιλόσοφος. Ναι βέβαια ήταν φιλόσοφος. Αναφέρει για το θεωρητικό βίο που είναι ο ευδαιμονέστατος όλων και επειδή και ο ίδιος ασχολήθηκε με επιστήμες και έρευνα. Ήξερε αυτός. Εννοείται. Βέβαια το ανερήκει αυτός, αλλάζει και αυτός απόψη και θα πει ότι δεν αρκεί αυτό μόνο για να είναι ο άνθρωπος. Τι άλλο χρειάζεται. Γιατί είναι κοινωνικό φίλους, να έχει υγεία στο σώμα του αν υποφέρει πολύ. Δεν μπορεί να πούμε ότι είναι και ευδαίμον. Αν είναι πάρα πολύ φτωχός, εξατάται. Δηλαδή εάν έχει πολλά δεινά στη ζωή του υποστή, παρότι βέβαια ο θεωρητικός βίωσης είναι ο καλύτερος όλων, χρειάζεται όμως και κάποια άλλα πράγματα. Θα τα πούμε τώρα στη συνέχεια. Άρα υπάρχουν πολλά αγαθά, αλλά το καθαυτό διωκτών και μηδέποτε διάλογων ερετών είναι η ευδαιμονία. Δηλαδή είναι το τελικό. Όλα τα άλλα τα επιζητούμε, χάρη είναι αυτής. Είναι το άλληστο, το κάλληστο, το είδηστο μεταξύ όλων των αγαθών. Όμως οι άνθρωποι διαφωνούν σχετικά με το τι είναι αυτή. Έτσι άλλοι θεωρούν ότι θα βρούμε την ευδαιμονία στην ιδονή, τη σωματική, άλλοι στον πλούτο, αυτό είναι ο πολλαστικός βίος, άλλοι στον πλούτο ή τη δόξα, κυρίως η δόξα είναι ο πολιτικός βίος, και άλλοι θεωρούν ότι είναι η υγεία ή τα σωματικά αγαθά. Συνεπώς τα αγαθά που μας οδηγούν στις ιδονές, ανάλογο με την κατηγορία των ανθρώπων, είναι τα εκτός του ανθρώπου, έξω από τον ίδιο πως είναι η τιμή, η καλή φήμη, η δόξα, τα αξιώματα, η δύναμη, ο πλούτος, οι φίλοι, ό,τι είναι έξω από εμάς, αλλά μας δίνουν χαρά, στέλνει το σώμα της, η ομορφιά, η υγεία, η δύναμη, και στέλνει την ψυχή που είναι τα καλύτερα, που αρέσει να διέδει τα πράγματα σε τρία μέρη, όπως και ο Πλάτων, στέλνει την ψυχή δηλαδή στις αρετές, ανάλογο με τα αγαθά που επιδιώκουν οι άνθρωποι, διαμορφώνουν και τα είδη του βίου τους. Έτσι έχουμε τον απολαυστικό βίο που σχετίζεται με τις σωματικές ιδονές, οι οποίες είναι ψευδείς, όπως πίστευε και ο Πλάτων, γιατί παρουσιάζονται στους ανθρώπους ως αγαθά χωρίς να είναι στην πραγματικότητα, θα μας πείτε τα ηθικά νοικομάχια, εν της πολλής δε η απάτη δια την ιδονή νέη και γίνεσθε ουγαρούς αγαθών φαίνεται. Και γιατί είναι απατηλή, γιατί κρατάει λίγο, γιατί συνήθως ακολουθείται από πόνους, ασθένειες, πικρίες και δυσάρεστες καταστάσεις, και δεν μας οδηγεί βέβαιος στην ευδαιμονία την αληθινή. Μετά είναι ο πολιτικός βίος και τρίτος είναι ο ανώτερος όλων, ο θεωρητικός ή κατανούν ή φιλόσοφος βίος, που χαρίζει την αληθινή ευδαιμονία. Τώρα, λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να ασχοληθούν με τη θεωρία, δηλαδή να περάσουν όλους τη ζωή αφιερωμένοι στην επιστήμη. Θα πει αργότερο ο Αριστοτέλης, αυτοί που δεν θέλουν ούτε κοινωνικές αναστροφές, ούτε τη συνηθισμένη ζωή των άλλων ανθρώπων, είναι ένα είδος μικρών θεών αυτοί. Αυτή λοιπόν είναι η εξαίρεση. Οι άλλοι, οι συνηθισμένοι άνθρωποι, θέλουν να είναι επίσης ευδαίμονες. Αυτοί για να φτάσουν στην ευδαιμονία, αφού δεν μπορούν να φιερώσουν όλους τη ζωή στο θεωρητικό βίο, στη θεωρία μάλλον, αυτοί θα τη βρουν την ευδαιμονία δια των αρετών, εάν γίνουν ενάρετοι. Αυτό είναι πιο εύκολο από το να ακολουθούν θεωρητικό βίο. Δοκίδε βδέμον βίος ο καταρετήν είναι. Αυτό αφορά τους πολλούς κοινούς ανθρώπους. Όμως, και οι ενάρετοι, και οι θεωρητικοί, οι φιλόσοφοι δηλαδή, χρειάζονται εν μέτρο και τα εκτός αγαθά. Ου γαραφτάρκεις η φύση του ανθρώπου να το θεωρείν. Αλλά δεί και το σώμα υγιένει και τροφείν και την λυπήν θεραπείαν υπάρχειν. Διαφορετικά δεν μπορείς να πεις. Βάζανε την έννοια του μέτρου, δεν απέκλειαν κάτι. Όχι, όχι, εν μέτρο. Δηλαδή, σαφώς χρειάζονται και οι σωματικές απολαύσεις, αλλά με μέτρο και η τροφή. Βεβαίως, όλα. Η ευδαιμονία, λοιπόν, συναρτάται στον Αριστοτέλη με το ευζύν. Το ευζύν είναι η αφτάρκεια, το να διατηρούμε το σώμα μας σε καλή κατάσταση. Το ευζύν, όμως, είναι να έχουμε και την καλή κατάσταση της ψυχής μας που αποκτάται δια των αρευτών. Το ευζύν και το ευπράτιν ουδέν άλλο, ή το ευδαιμονήν λέγομαι. Το άρα ευδαιμονήν και ευδαιμονία εν το ευζύν εστιν. Το δε ευζύν εν το κατατασαρετάς ζυν. Άρα, οι αρετές μας οδηγούν στην ευδαιμονία. Όμως, θα πρέπει σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας να είμαστε ενάρετοι, όχι μόνο ένα μικρό διάστημα, εν βίο τελείω. Δηλαδή, να έχουμε ολοκληρώσει τη ζωή μας προς το τέλος πια, θα καταλαβαίνουμε εάν πραγματικά είμαστε σωστοί. Εν βίο τελείω, μία αγαρχελιδών εαρ ου ποι. Το λέμε ως και σήμερα, γιατί ένα χελιδόν δεν φαίνεται νάνξια. Και ούτε μία ημέρα, ούτε μακάριον και ευδαίμονα μία ημέρα, ούτε ούτε λίγος χρόνος. Δεν μπορεί να είσαι ενάρετος για λίγο χρόνο και κατασνεύει ευδαίμον. Το είχε πει και ο Σόλος στον Κρύσσο, που του λέγε «Δεν είμαι εγώ φτυχισμένος με τα τόσα μου αγαθά», του λέει «Δεν ξέρω να δούμε πώς θα φτάσεις στο τέλος της ζωής σου». Και του έφερε για παράδειγμα ευδαιμονίας κάποιους ευσεβείς νέους της πόλης του, κάποιους εναρέτους που για όλους τη ζωή είχαν εφαρμόσει την αρετή. Δεν τον πίστεψε ο Κρύσσος και όταν μετά έγινε πόλεμος και αχμαλουτίστηκε από τους πέσες και ήταν έτοιμος να κραίει στην πειρά, έλεγε ο Σόλος Σόλων και είπε στον Βέρζη Βασιλιά, στον Κύρο τι του είχε συμβεί με το Σόλωνα, που του είπε ότι μηδένα πρώτο τέλος μακάριζε. Πόσο ωραιοριτό είναι αυτό ηλικρινά το Σόλωνα, πόσο ωραιοριτό, πόσο προηγουμένη σκέψη να το αποδώσουμε, ότι μην ουσιαστικά ζηλεύεις κάποιον μέχρι να δεις το τέλος του. Βέβαια, δεν μπορούμε να πούμε για κάποιον ότι είναι εύτυχη. Άρα να μη ζηλεύουμε, που καμιά φορά ακούμε μια επιτυχία κάποιου και λέμε, δεν ξέρεις πώς εκτυλίσσονται τα πράγματα στην πορεία. Και για να το είχε πει ο Σόλωνας κάτι ήξερε. Βέβαια. Συνεπώς ορίζουμε τον Ευδέμονα ως τον καταρετήν τελείαν ενεργούντα, το τέλος σημαίνει σε όλο το βίο και της εκτός αγαθής ικανός με τρίος δηλαδή και χωρηγημένων. Και τα αγαθά τα έξω από την ψυχή του και ακόμα και έξω από το σώμα του να τα έχει εν μέτρο. Τώρα, τι είναι η αρετή για τον Αριστοτέλη. Είναι η έξις, δηλαδή η συνήθεια αφής αγαθός άνθρωπος γίνεται. Η συνήθεια που μας κάνει εναρρέτους αγαθούς. Τώρα βέβαια αυτό είναι κυκλικός ορισμός θα έλεγε ο Πλάτων και ο Σοκράτης. Δηλαδή δεν μπορείς να ορίσεις την αρετή ως τη συνήθεια που μας κάνει εναρρέτους ή αγαθούς. Όμως δίνει και άλλους ορισμούς. Είναι ένα είδος ενέργειας που πρέπει να επιλέγουμε ακούσια, εκούσια με τη θέλησή μας. Μην μας το επιβάλλουν άλλοι ή να φοβόμαστε την κακή φήμη, την τιμωρία. Εκούσια την επιλέγουμε για όλη μας τη ζωή χωρίς να μεταβάλλουμε τη συμπεριφορά μας και να χαιρόμαστε για αυτό που κάνουμε. Να μας δίνει χαρά. Ουδέστην αγαθόσο μη χαίρον ταις καλές πράξεσιν, ούτε γαρδί και ονουδίσαν ειπί των μη χαίροντα το δικαιοπραγγήν, ομοίως και επί των άλλων. Άρα ο ενάρετος χαίρεται όταν ενεργεί σύμφωνα με την αρετή και λοιπάται όταν διαπράττει κάτι κακό όπως το είχε πει και ο Πλάτων. Επιπλέον ο ενάρετος οφείλει να ενεργεί ειδώς, δηλαδή εν συνείδητα. Εκούσια, το λέει με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, με ελεύθερη βούληση, προερρούμενος και βεβαίως και μετακινήτως και όχι σήμερα έτσι κι αύριο αλλιώς. Τώρα οι αρετές είναι έμφυτες, ηθικές αρετές γιατί τις διαιρεί όπως θα δούμε σε ηθικές και διανοητικές. Οι αρετές δεν είναι έμφυτες αλλά ο άνθρωπος είναι πλασμένος έτσι ώστε να τις δέχεται και να τις τελειοποιεί δια του έθους. Δηλαδή ούτε φύση ούτε παραφύση να γίνονται αρετές. Είναι σύμφυτες. Όχι, αλλά πεφικός σημαίνει μην δέξαστε αυτά στελειουμένης δέδια του έθους. Δηλαδή έχει μία τάση προς αυτές ο άνθρωπος. Αλλά χρειάζεται συνήθεια και παιδεία για να ενεργοποιηθούν. Αυτό το λέγανε και οι πρωτοκρατικοί και ο Δημοκριτός ότι με την άσκηση γίνονται περισσότερο αγαθή παρά εκφύσεως οι άνθρωποι. Άρα είναι επίκτητοι. Ναι, αλλά τι είναι προς αυτήν ο άνθρωπος. Δεν είναι ουδησεκών κακός, είναι υπερβολικός και ότι όλοι είμαστε καλοί εκφύσεως είναι υπερβολή και όλη η κακή εκφύσεως είναι ξίσω υπερβολή. Έχουμε και καλά και κακά στοιχεία μέσα μας. Και τύνουμε μάλλον προς το καλό. Είμαστε έτσι πλασμένοι ώστε να τις δεχόμαστε. Δια του έθους και της παιδείας να γινόμαστε... Άρα η συνήθεια. Ο Αριστοτέλης δεν είχε πει ότι ό,τι κάνεις τακτικά αυτό είσαι. Δηλαδή είμαστε στις συνήθειές μας. Βέβαια, βέβαια. Άρα πρέπει ουσιαστικά αυτό που λέμε να είναι σε καθημερινό επίπεδο. Βίου, βιωματικό το καλό, βιωματικές η πράξη. Ο Ιδμόκτος, ας πούμε, είχε πει πολύ πριν από τον Αριστοτέλη... στο ΒΤΤΤΡΙΑΠΟΣ ΠΡΑΝΤΑ. Οι φύσεις και οι διδαχοί παραπλύσσουν αισθή. Και η διδαχοί μεταρρυσμοί τον άνθρωπο. Μπορεί δηλαδή η διδασκαλία να αλλάξει την κακή φύση. Μεταρρυσμούς αδε φυσιοποιεί, γίνεται δευτέρα φύση. Και πλέον οι περισσότεροι εξασκήσεως αγαθεί γίνονται... ή από φύσιος. Αυτά τα είχαν μελετήσει και ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Άρα, όλοι οι άνθρωποι τύνουν προς τις αρετές, αλλά δεν τις ενεργοποιούν... αν δεν τους συνηθίσουμε από μικρά παιδιά προς αυτές. Και διακρίνονται οι αρετές στον Αριστοτέλη σε διανοητικές και ηθικές. Οι διανοητικές αποκτώνται με τη διδασκαλία... οι ηθικές με την άσκηση, με τη συνήθεια. Οι διανοητικές είναι τρεις, η σοφία, η φρόνηση και η σύννεση. Οι ηθικές είναι πολλές. Οι σπουδαιότερες είναι ανάμεσά τους η σοφροσύνη, η ελευθεριότητα... δηλαδή οι περιχρήματα μέσω της. Ούτε άσοτι να είμαστε ούτε φιλάργυροι, γεννόδοροι απλώς. Αποκτώνται με τη συνήθεια και την άσκηση και δεν μπορούμε να τις αποκτήσουμε... αν προηγουμένως δεν έχουμε ενεργήσει αναλόγως. Αντίθετα, πρέπει πρώτα να ορίσω τι είναι η κάθε αρέτη... τι είναι η ανδρεία, τι είναι η σοφροσύνη. Πώς θα ξέρω τη συμπεριφορά μου να ρυθμίσω... αν δεν έχω ορίσει τι είναι αυτό. Ο Αισοτέλης λέει, όχι, στην πράξη το καταλαβαίνεις, μην ψάχνεις ορισμούς. Τας δε αρετάς λαμβάνουμε, ενεργήσατες πρώτον αυτό που είπες προηγουμένως. Ως περ και επί των άλλων τεχνών. Οι οικοδομούντες οικοδόμοι γίνονται και κυθαρίζοντες κυθαριστέ. Δεν είναι απολύτως αληθές, γιατί βέβαιος στην πράξη γίνεσαι οικοδόμος... όταν βλέπεις τους άλλους οι κυθαριστείς, όταν βλέπεις τον δάσκαλος... αλλά σου λέει και θεωρητικά μερικά πράγματα, ειδικά όπως προς τη μουσική. Ούτο δε και τα μεν δίκαια πράττοντες δίκαια γινόμεθα... τα δε σόφρονα σόφρονες, τα δε ανδρεία ανδροί. Ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να αποκτήσουμε τις αρετές αλλά διά της πράξης, διά του εθισμού. Επίσης ένας άλλος σπουδαίος ορισμός της αρετής κατά Αριστοτέλη... είναι αυτός που τη συνδέει με τη μεσότητα, δηλαδή με το μέτρο. Λοιπόν, εδώ μπορώ να προσθέσω κάτι. Ουσιαστικά η αρετή κινείται μεταξύ έλλειψης και υπερβολής, είναι στο μέσο. Αυτό να το πείτε και να το καταδείξετε, παρακαλώ, γιατί είναι πολύ σημαντικό σας σκέψη. Ο Αριστοτέλη λοιπόν βρίσκεται μεταξύ της υπερβολής, όπως είπες, και της ελλείψειας. Μεσότης δε δύο κακειών. Της μεν καθυπερβολήν, της δε κατέληψην. Έτσι, η ανδρεία βρίσκεται μεταξύ της θρασσίτητας και της δηλίας. Η σοφροσύνη μεταξύ της ακολασίας και της ανεσθησίας. Η ελευθεριότηση μεταξύ της ασοτίας και της φυλαργυρίας. Η ελευθεριότηση μεταξύ της καταπλήξεως υπερβολικής αιδούς και της ανισχυντίας και ούτω καθεξής. Αυτός λοιπόν θα μας πει ποιο είναι το μέσον που πρέπει να ακολουθούμε. Εν τούτοις, ο Αριστοτέλης κατανοεί ότι ο ιορισμός της αρετής ως μεσότος δεν εφαρμόζεται σε όλες τις περιπετώσεις. Παραδείγματος χάρη, για τις διανοητικές αρετές δεν εφαρμόζεται. Όταν πρόκειται για το Άριστον και το ΕΦ όπως είναι η σοφία, η αρετή είναι ακρότης. Δηλαδή, ο σοφός όσο πιο σοφός είναι, καθυπερβολήν σοφός τόσο το καλύτερο. Καθυπερβολήν συνετός τόσο το καλύτερο. Ισχύει σε κάποιες περιπτώσεις. Επίσης, ακολουθώντας το κατεστημένο της εποχής του, ισχυρίζει ότι οι αρετές δεν είναι ίδιοι για τον άνδρα και την γυναίκα, αντίθετα με τον Πλάτωνα και τον Σοκράτη που θεωρούσαν ότι η αρετή είναι μία και είναι για όλους. Ο Ασσοτέλης λέει όχι, δεν είναι ίδιες, γιατί στον άνδρα αρμόζει να άρχει, ενώ στη γυναίκα να άρχεται. Γιατί αυτή θέλει να το δικαιολογήσει. Γιατί να έρχεται, γιατί έχει ασθενέστερο το βουλευτικό, δηλαδή δεν μπορεί να παίρνει σωστές αποφάσεις. Χρειάζεται κάποιον να την καθοδηγεί ποιον, το σύζυγο, ο πατέρα, αφέντη. Τέλος πάντων, το δεχόμαστε με επιφύλαξη. Να τις πρέπει να τα βλέπουμε και στο κλαίσιο της τότε που ζεις. Ε, βέβαια. Γιατί εδώ και σήμερα υπάρχουν άνδρες που πιστεύουν τέτοια πράγματα, αυτές τις απόψεις. Και στο τέλος, ποιο είχε παντρευτεί, ξέρουμε για τον Σοκράτη, για την Ξανθήλπη. Είχε παντρευτεί την θετή κόρη του Ερμία, του κυβερνήτη της ΣΑΣ, μιας πόλης της Μικράς Ασίας. Έγραφε γι' αυτό το κομμάτι. Και απέκτησε γι' τον Νικόμαχο. Όχι, όχι. Δεν γράφανε προσωπικά οι αρχαίοι. Όχι. Για τον Πλούταρχ, ξέρουμε ότι είχε αγαπήσει υπερβαλώντας τη σύζυγό του και γράφει για τον συζυγικό έρωτα. Αλήθεια, ποιο βιβλίο είμαι θα το πω. Έχει γράψει, εκτός από τους παραλίλους βίους, έχει γράψει τα ηθικά του Πλούταρχου. Έχουμε τα ηθικά του Πλούταρχου που είναι πραγματίες. Και μία από αυτές επιγράφεται περί έρωτος. Εκεί λοιπόν μιλάει για τον φιλοσοφικό έρωτα ή αυτόν που αναπτύσσεται ανάμεσα δάσκαλος και μαθητή. Μιλάει για το συζυγικό. Πολλά πράγματα λέει. Και το συμπόσιο μιλάει. Ναι, με άλλο τρόπο όμως. Όχι όπως ο Πλούταρχος. Ωραία. Και μας τα λέει ότι ο σύζυγος μπορεί να γίνει δάσκαλος γιατί η γυναίκα του δεν την εκπαιδεύσει. Την εποχή δεν μετήχαν οι γυναίκες σε ανώτερη μόρφωση. Τέλος πάντων, την αγαπούσε υπερβαλόντως. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Δεν κάνουν μεγάλες παρενθέσεις. Για τον Αισοτέλ δεν ξέρουν πολλά πράγματα. Τώρα, στα ηθικά νοικομάχια εξετάζονται επίσης και άλλα θέματα όπως είναι εκείνα των ειδωνών και των επιθυμιών. Ορισμένες από τις οποίες θεωρεί ότι είναι καλές ενώ άλλες όχι. Συγκεκριμένα, οι καθαρές και διαρκείς ειδονές που μας δίνει η ευδαιμονία, η φιλοσοφία, η σοφία, η γνώση, η αρετή, η θεωρία, είναι λέει το απολαυστικό ζωί σου ευδαιμονέστατος όλων. Άρα μας δίνει χαρά μεγάλη, μας δίνει ειδονή. Γίνονται αποδεκτές από τον φιλόσοφο. Όχι όμως όλες. Επίσης, η ειδονή που μας δίνει καλές πράξεις. Είναι μάλιστα αυτό προτρεπτικόν προς το πράτην. Αν μας δώσουν χαρά μια φορά, θα επαναλάβουμε την καλή πράξη κι άλλες. Δεύτερον, ασχολείται με την ακρασία και την ακολασία. Καθώς και τη διαφορά μεταξύ ακολάστου, που είναι ανίατος γιατί είναι εκφύσιος φάβλος, και του ακρατούς, που είναι φάβλος από συνήθεια και μπορεί να ιαθεί και να μεταμεληθεί. Πολύ σημαντικό και ωραίο θέμα είναι η φιλία. Η φιλία, η οποία τον απασχολεί πάρα πολύ, θεωρεί ότι είναι ένα από τα μεγαλύτερα αγαθά για τον άνθρωπο. Κάτι το αναγκαιότατον γι' αυτόν. Γιατί αν είναι φίλον, ούδη σε λιτάνζιν έχουν τα λοιπά αγαθά πάντα, αν κάποιος είχε όλα τα αγαθά αλλά δεν είχε φίλους, τόσο δυστυχισμένος θα ήταν που δεν θα θέλε να ζει. Συμφωνώ απόλυτα σε αυτό. Αυτό θα τα είχαν πει οι Πιθαγόριοι. Αυτά τα έχει πάρει όλα από τους Πιθαγορίους αλλά τα δέχτηκε με όλους τους. Πολλούς θα πει ότι δεν μπορεί να έχουμε. Τώρα θα το δούμε στη συνέχεια. Γιατί λοιπόν είναι τόσο αναγκαίο να έχουμε τους φίλους κοντά μας, γιατί αποτελούν μόνην καταφυγήν. Ενπαινίαται και τις λυπές δυστυχίες. Μόλις κάτι δεν μας πάει καλά στο φίλο θα πάμε να το πούμε. Και μάλιστα πολύ σημαντική είναι η πολιτική φιλία. Δηλαδή η σχέση κατανόησης και αγάπης μεταξύ των συμπολιτών. Δεν τον γνωρίζουμε τον άλλον αλλά και μόνο ότι είμαστε συμπολίτες μας οδηγεί να επιζητούμε τα ίδια πράγματα. Το καλό της πόλης, το καλό του συνόλου, το κοινό συμφέρον ή το κοινό αγαθό. Οδηγεί λοιπόν η πολιτική φιλία της πόλης στην ομώνια και την ειρήνη ασφαλέστερα από τη δικαιοσύνη. Δεν χρειάζεται νόμους και κανόνες γιατί οι φίλοι δεν αδικούν ποτέ ο ένας τον άλλον. Πολιτική διφυλία φαίνεται η ομώνια. Καίει και τα σπόλει συνεχινή φιλία και νομοθέται μάλλον περί αυτής που δάζει την δικαιοσύνη. Αν μπορούσαν οι πολιτικοί να πείσουν τους πολίτες να αγαπούν τους συμπολίτες και να τους συμπαραστέκονται και σήμερα υπάρχουν πολλοί που το κάνουν. Όλοι μαζί μπορούμε για τρία χωρίς σύνολο, ο ένας να συμπαραστέκεται στον άλλον. Υπάρχουν οργανώσεις που το φροντίζουν αυτό, που όλο διευρύνονται. Τότε δεν χρειάζονταν δικαιοσύνη, δηλαδή οι νόμοι που υπερασπίζονται η δικαιοσύνη γιατί δεν θα γίνονταν τους αναδικίες. Βέβαια, είναι μια κατάσταση ιδανική αυτή στην πράξη. Δύσκολα το βλέπουμε. Γι' αυτό δυσκολίζω. Τώρα, έχει τρία είδη φιλίας, τα δύο είναι κατασυμβεδικός, ανάλογα με τις περιστάσεις, διαλύονται γρήγορα και συνάπτωνται μεταξύ των φάβλων. Ενώ το τρίτο είναι το άριστο και δημιουργείται μεταξύ των αγαθών. Είναι το πρώτο το κακό όσμο, η φιλία διαι το χρήσιμο. Όταν μας χρειάζεται κάποιος για κάποια δουλειά μας και του παριστάνουμε το φύλο, χωρίς αληθινά να τον αγαπούμε. Η φιλία διειδωνείν. Κάποιος μας δίνει χαρά γιατί λέει ένα έκδοτα γιατί είναι ευχάριστος, γιατί τραγουδάει, μας διασκεδάζει, μας κερνάει και τα λοιπά. Είναι διειδωνείν αλλά δεν είναι το καλύτερο. Όταν πάψει και δεν έχει καλή διάθεση αυτός ο δύθεν φίλος, φεύγουμε όπου φύγει φύγει. Και τρίτον η φιλία καταρετίν. Ιαρίστη, τελεία, βέβαιος, μονημοτάτη, καλύστια, διάβλητος, πολυτιμότεροι από όλες. Τώρα εδώ παίρνει βέβαια ένα θέμα, ας πούμε οι κακοί δεν μπορεί να είναι φίλοι με ποιούς να είναι, να είναι με άλλους κακούς. Δύσκολο, γιατί στον φαύλον συνήθειας ο λίγος χρόνος διέλυσε. Κάποια στιγμή θα στραφεί και εναντίον του δύθεν φίλου. Άρα μένουνε τελείως μόνοι. Αυτό το βλέπουμε και στο σήμερα να συμβαίνει γιατί η μοναξία είναι πολύ μεγάλο κεφάλαιο. Η μεγαλύτερη τιμωρία των αδίκων, ακόμα και αν κατέχουν ύψιστες θέσεις, είναι ότι γνωρίζουν πως κανείς δεν τους αγαπά, πως περιβάλλονται από εχθρούς, πως τους μισούν, πως είναι μόνοι τους. Το ξέρουν αυτό, έχουν επίγνωση. Φυσικά, αυτή είναι η μεγαίστη τιμωρία τους. Εκτός από τα ανωτέρωι διφυλίας, τα οποία βασίζονται στην ισότητα, υπάρχει και η καθυπεροχήν φιλία, που αναπτύσσεται μεταξύ ενός ανώτερου και ενός κατώτερου, μεταξύ άρχοντος και αρχωμένου, μεταξύ γονέων και τέκνων, μεταξύ του μεγαλυτέρου προς τον νεότερο κυρίως δασκάλου μαθητή, του άνδρα προς τη γυναίκα, αυτό θα το βάλουμε σε παρένθεση γιατί σήμερα δεν είναι έτσι τα πράγματα, του ευεργέτη προς τον ευεργέτη θέντα. Γενικά όμως η φιλία, να αφαιρέσουμε την καθυπεροχήν, δημιουργείται μεταξύ ίσων και Ομοίων και προπαντός μεταξύ εκείνων που συμμετέχουν στα ίδια πράγματα. Όπως είναι οι συνταξιδιώτες, το συν μας δείχνει το μαζί, συστρατιώτες, συμπολεμιστές, συμμαθητές, συμβάσχοντες σε ένα νοσοκομείο ας πούμε. Συνάδελφοι, συγκρατούμενοι στη φιλέκη. Τα ίδια βιώματα, μετέχουν στα ίδια πράγματα, είναι πολύ ισχυρή αιτία αυτό για να δημιουργηθούν φιλίες. Εν τούτοις, δεν είναι εύκολο να έχουμε πολλούς αληθινούς φίλους που θα επικοινωνούν μαζί μας για όλους τη ζωή, γιατί αυτοί είναι οι αληθινοί φίλοι που μας ακολουθούν ως το θάνατο, που θα χαίρονται με τη χαρά μας και θα λυπούνται με τον πόνο μας. Φίλων διέστη πλήθος ορισμένων και ίσως η πλήστη μεθόναν δίνε τότις συζήν. Αυτό είναι η λυδία αληθινός για τον αληθινό. Πώς θα ξέρουμε ότι αυτός είναι αληθινά φίλους μας εάν σε κάποια στιγμή λέγαμε ότι με αυτόν μπορώ να συμβιώνω κιόλας μαζί συνέχεια. Δύσκολο βέβαια με τις συνθήκες της ζωής και της τότε και της σημερινής να συμβιώνεις με φίλους. Αλλά αυτό θεωρεί ως έλεγχο του αν είναι κάποιος φίλος μας ή όχι. Μια δοκιμασία που πρέπει να υποστούμε για να δούμε αν είναι κάποιος φίλος. Βλέπετε ότι την φιλία επίσης προσδίται χρόνου και συνήθειας. Γιατί ούγαρες την ανευπήρας, δηλαδή χρόνου, δεν μοιάζει μέρας ο φίλος αλλά χρόνου δύ. Ο τε χρόνος λέγεται δεικνίνε των φίλων εφόρους ζωής του. Α γνωρίζεις τον άλλον 30 χρόνια, 50 χρόνια, 20 χρόνια, 10 χρόνια ανάλογε και με την ηλικία μας βέβαια. Όσα πιο πολλά τόσο πιο φίλος. Γιατί δεν μπορείς να έχεις πολλούς φίλους. Σήμερα λέμε, ο πολιτός μου και ο πολιτικός μου, δεν το λέμε στον πληθυντικό, ένας είναι πολύ κοντά μας. Εάν τη δύο, τρεις. Θέλω να πω όλοι έχουμε τρεις φίλους. Λίγη. Ασφαλώς. Καλεπών δεν γίνεται και το συγχέρει και το συναλγύνει και ως πολλής. Για να είσαι φίλος με κάποιον θα πρέπει να συγχέρεις, συγχαρητήρια λέμε, με τη χαρά του ή συλληπητήρια. Να λυπούμε θα με τη λύπη του. Άμα το μεν συνείδεστε, το δε συνάχτεστε. Αλλά πώς θα γίνει τη μια στιγμή να είσαι με κάποιον χαίρεται, την άλλη με κάποιον που οδείρεται. Αν έχεις πολλούς. Βέβαια αυτό δεν είναι πολύ ισχυρό επιχείρημα. Ίσως ο νεφ έχει μη ζητή ως πολυφιλότατον είναι, αλλά τόσούτως όσοι στο συζήνει κάνει. Ας μη ζητάμε λοιπόν να έχουμε πολλούς φίλους, αλλά λίγους και καλούς. Με αυτούς που θα μπορούσαμε και να συμβιώσουμε ακόμη. Θα γίνει ένα ποιοτικό χαρακτηριστικό. Εννοείτο ότι έχεις ίδια ενδιαφέροντα, ίδια ψυχοσύνθεση. Άρα ομοίως ομοίως αείπε λάζ, δεν μπορείς να έχεις φίλο κάποιον τελείως ιτερόκλητος. Ακριβώς, ακριβώς. Οι αληθινοί φίλοι συναλγούν, συλλυπούνται, συχαίρουν, θέλουν να βρίσκονται συνέχεια μαζί και ζουν σαν έχουν μία ψυχή. Το βλέπουμε και στα νεαρά παιδιά στο σχολείο, κυρίες που δημιουργούν επίσης φιλίες μεταξύ των συμμαθητών, είναι όλη μέρα μαζί, γυρίζουν σπίτι, τηλέφωνα πάλι. Μα τώρα δεν ήσουν απαίδημοι, δεν τα είπαμε όλα. Συνέχεια μαζί. Σου δημιουργεί και μία αίσθηση χαράς αυτό, γιατί κι εγώ μιλώ με τις φίλες μου. Παίρνεις χαρά, μιλάς με κάπου. Ασφαλώς. Μα συνέχεια όμως. Αυτό δεν μαθαίνει να βρίσκεις στη συνέχεια μαζί, είναι δείγμα φιλίας. Δεν βρίσκεσαι στη συνέχεια, έχεις δουλειές, έχεις το να έχεις τ' άλλο. Μετά θέτει το ζήτημα άνω ευδέμων, ο οποίος συναυτάρκει χρειάζεται φίλους. Λέει χρειάζεται, γιατί ο άνθρωπος είναι εκπίσωσης κοινωνικών, πολιτικών, θέλει να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους, άρα χρειάζεται και φίλους. Πολύ ωραίο ερώτημα αυτό, ΕΦΙΕΣ. Και τελικά πρέπει, όπως είπε ποιοπλάτον, αυτός που, και τελειώνει το ζήτημα των αρετών, εκείνος που θέλει να είναι αγαθός, τον εισόμενο αγαθόν, τραφεί είναι καλός δι. Πρέπει να πάρει καλή παιδεία, καλή ανατροφή και εθισθεί είναι και να συνηθίσει από μικρός να κάνει το καλό και μήτε άκοντα μήτε κόντα πράτιν τα φάβλα και ποτέ να μην κάνει τα κακά ούτε με θέλησή του ούτε αναγκαστικά. Και έχουμε βέβαια και τις πολιτικές απόψεις του φιλοσόφου στα πολιτικά αυτές κυρίως, αν και υπάρχουν πολιτικές απόψεις στα ηθικά νοικομάχια και ηθικές απόψεις επίσης τα πολιτικά. Οχτώ βιβλία τα πολιτικά και συνιστούν το αποτέλεσμα μακράς επεξεργασίας που κράτησε σχεδόν για όλη του τη ζωή. Τα ηθικά νοικομάχια που εντάσσονται, αυτά είχα δώσει πανελλήνη, στιγμάμαι, από τον Αριστοτέλη. Τι που εντάσσονται? Τα ηθικά νοικομάχια στα πολιτικά μέσα. Όχι, η ηθική φιλοσοφία, αλλά λέω ότι όπως στα πολιτικά υπάρχουν και ηθικές απόψεις και στα ηθικά νοικομάχια βρίσκουμε και κάποιες πολιτικές απόψεις. Το είχα δει και από το τηλέφωνο αυτό ότι άλλοι συμπληρώνονται. Τώρα η κυρίαρχη ιδέα των πολιτικών είναι ότι η πόλη προέρχεται από πιο πρωτόγονες μορφές ομαδικής ζωής. Και βεβαίως ότι είναι φυσικό δημιούργημα. Είναι πολύ ισχυρό επιχείρημα γιατί ό,τι προέρχεται από τη φύση δεν μπορούμε να το παρακάμψουμε. Δηλαδή η φύση μας αναγκάζει να συντηρήσουμε το σώμα. Να τραφούμε, να πιούμε νερό, να προστατευτούμε από κάτι που μας απειλεί και τα λοιπά. Αλλιώς θα πεθάνουμε. Είναι φυσικός νόμος τελείως, δεν μπορούμε να τον παραβούμε. Ανάμεσα στους άλλους φυσικούς νόμους είναι το να ζούμε μαζί με ομοίους μας, μαζί, από κοινού. Και προσπαθεί να βρει πώς δημιουργήθηκε και λέει ότι δημιουργήθηκε από την πρώτη της μορφή, το πιο μικρό της σχήμα, ήταν η οικογένεια, ο οίκος. Που βασίζεται στην ένωση του άντρα και της γυναίκας. Δηλαδή ξεκινάμε από το Άρεν και το Θίλι που δεν μπορούν να ζήσει το καθένα χωρίς το άλλο. Δημιουργούν οικογένεια, δημιουργούν απογόνους, κάνουν την οικογένεια, από εκεί σιγά σιγά αυξάνονται και πληθύνονται. Η οικογένεια από της οικογένειας δημιουργεί τη κόμμη και από την κόμμη η πόλη που είναι το τελειότερο σχήμα. Το βασικό είναι ότι η πόλη είναι ένα φυσικό δημιούργημα, δηλαδή κάτι το αναγκαίο. Προκειμένου ο άνθρωπος να πραγματοποιεί τις έμφυτες τάσεις του, να είναι αφτάρκης και να ενεργεί καταρρετή. Όχι μόνο μας εκπλήρει τις ανάγκες μας, δηλαδή θέλουμε ένα φόρεμα. Θα πάμε σε αυτόν που φτιάχνει τα... είναι καταμοιρισμένα τα επαγγέλματα. Πάμε στον αντίστοιχο επαγγελματία, το παίρνουμε. Θέλουμε κάτι να έχουμε για φαγητό, πάμε στον αντίστοιχο. Δηλαδή στην πόλη μέσα βρίσκεις αυτά που σου χρειάζονται για να επιβιώσεις την αφτάρκιά σου. Αλλά δεν αρκεί αυτό. Πρέπει να ενεργούμε και καταρρετή. Δηλαδή όχι μόνο το zin αλλά και το fzin. Να επιτυχάνει η πόλης. Λοιπόν, ο σκοπός της πολιτικής κοινωνίας δεν είναι μόνο η αφτάρκια αλλά και η ευδαιμονία. Το fzin είναι η ισοδυναμή στον Αριστοτέλη με την ευδαιμονία που επιτυχάνεται μέσα από τη διάπλαση εναρρέτων πολιτών. Θέλει να αναγάγει την πόλη στον πρωταρχικό ζευγάρι του άνδρα και της γυναίκας που δεν μπορεί να ζήσουν χωριστά, αλλά ενώνονται και δημιουργούν απογόνους. Να δείξω ότι είναι τόσο απαραίτητο να δημιουργήσει κανείς πόλη, όσο να ενωθεί ο άνδρας με τη γυναίκα. Ίσως καθυπερβολήν, για να δείξει πόσο απαραίτητο είναι. Δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι η πόλη είναι το ίδιο απαραίτητη με το πρωταρχικό ζευγάρι. Μένα, πώς να σας το πω, η πόλη πώς μπορεί να αυξήθη ο πληθυσμός, πάλι μέσω του άνδρα και της γυναίκας. Αυτό που λέει, έχει μία λογική ότι είναι σημαντικό. Έχει μία λογική, αλλά δεν είναι το ίδιο αναγκαίο. Δηλαδή, είναι μεν αναγκαία η πόλη οπωσδήποτε, αλλά δεν είναι το ίδιο αναπόδραστη ανάγκη. Θα πει, δηλαδή, ανάγκη πρώτον συνδυάζεσθε τους ανεφαλήλων μη δυναμένους είναι, ή ο ανθήλικι άρεντις, γεννέσαι ως ένεκεν. Αυτό δεν μπορεί κανείς να το αρνηθεί. Μετά πάμε στις οικογένειες, όπως είπαμε, στην κόμμη και στην πόλη. Εξίσου αναγκαίο λέει, όπως το να ενωθεί ο άνδρας με τη γυναίκα, είναι ο άνθρωπος να συμβιώνει με ομοίους ανθρώπους. Γιατί είναι εκφύσεως κοινωνικών, δεν είναι μόνο λογικών, ο άνθρωπος είναι εκφύσεως κοινωνικών. Περισσότερο από κάθε άλλο είδος αγγελέου ζώου. Αυτό είναι λογικό βέβαιο, σε πρώτης όψη, αλλά υπάρχουν και οι μοναχικοί άνθρωποι, υπάρχουν μεγάλοι καλλιτέχνες που δεν μπορούν να αναστρέφονται τους άλλους, όπως εμείς, τι κάνετε, πώς είστε, τι κάνει η οικογένεια, τι καιρό έχει, κτλ. Θέλουν να αφοσιωθούν συντέχνους. Οι μεγάλοι ερευνητές, οι ασκητές, δηλαδή υπάρχουν αρκετές κατηγορίες ανθρώπων. Ο Νίτσεφ θα πει ότι ο δρόμος του φιλοσόφου είναι μοναχικός. Έχαν κατηγορίσει τον Ηράκλητο για μονότι, ότι δεν ήθελε τους άλλους ανθρώπους. Αυτός δεν μισούσε το πλήθος, απλώς δεν μπορούσε να συμβιώσει. Δηλαδή δεν σημαίνει ότι είναι τόσο πολύ απαραίτητο. Υπάρχουν, δηλαδή, κατηγορίες αρκετές ανθρώπων, λιγότερες σε σχέση με τους πολλούς οπωσδήποτε, που θέλουν να συμβιώνουν μακριά από τους άλλους, ενώ δεν μπορεί το Ζιβεκάριτι να ζήσει χωριστά. Ο Ρισοτέλης το θεωρεί ότι είναι εξίσου αναγκαίο. Εντάξει, είναι προς συζήτηση. Ήταν υπόσχοποι και του Άποψ. Ναι, βέβαια, οπωσδήποτε. Η κοινωνικότητά του του ανθρώπου τον κάνει να ομοιάζει με τα υπόλοιπα ζωντανά φλάσματα που ζούν σε αγέλες. Είναι αγελέο ζών. Ζών δεν ήταν κακός χαρακτηρισμός, είναι κάθε ζωντανό όν. Ο άνθρωπος που λέει είναι αγελέο ζών, παρά το γεγονός ότι διαφέρει από τα άλλα ζώα γιατί έχει το λόγο νουούμενο είτε ως έκφραση των διανοημάτων του είτε ως λογική που τον οδηγεί σε δίκαιη ή άδικη συμπεριφορά, πάει από τη λογική στην ηθική. Δηλαδή η λογική δεν μας οδηγεί μόνο στο καλό ή στο κακό, μας οδηγεί και στο να βρίσκουμε θεωρήματα, στο να ερευνούμε τις επιστήμες, αλλά αυτός το πάει στην ηθική τώρα, στο καλό ή στο κακό, στο οφέλημο ή στο βλαβερό. Συμπέρασμα, κανένας δεν μπορεί να ζει μόνος του, αλλά όλοι, το όλοι τώρα, εγώ θα το έβαζα με ερωτηματικά, όλοι έχουν ανάγκη των γονέων, των τέκνων, του ή της συζύγου, των φίλων, των συμπολιτών τους. Ναι, αλλά όπως είπα πριν, και αν υπάρσει κάποιος που δεν θέλει, αν υπάρσει κάποιος που δεν θέλει να μετέχει στην, το έχει συμπεριλάβει και αυτό στην κοινωνική και την πολιτική ζωή, αυτός θα είναι ή θηρίο ή θεός. Μικροί θεοί είπαμε ποιοι μπορεί να είναι, ή μπορεί να είναι τόσο κακός που να μην θέλει κανένα, τότε θα είναι άγριος σαν θηρίο. Ή μπορεί να μην τον θέλει κανένας και να τον απομονώνουνε. Ναι, γιατί να μην τον θέλει, θα είναι ιδιότροπος. Κάποιος που είναι εξόριστη τότε, ήταν σαπίνη. Α, θα το πει αυτό. Εκ τούτον ουρφανερώνει ότι ο άνθρωπος φύση πολιτικών ζωών. Το αυτό το φύση το κάνει πανίσχυρο. Και ο άπολης, μακριά από την πόλη, διαφύσιν και ου διατύχειν. Η τύχη είναι η εξωρία, που θεωρεί το χειρότερο και από το θάνατο. Η τύχη είναι να σου το επιβάλλουν, όχι να σου το επιβάλλει άλλος, διαπινείς, διαφύσιν. Γιατί το θέλεις έτσι, ή τη φάβλωσες την, ή κρύτων η άνθρωπος. Παρ' όλα αυτά, δέχεται ότι υπάρχουν και εκείνοι. Λίγοι βέβαια. Διότι δε πολιτικών άνθρωπος ζωών, πάσης μελήτης και παντός αγγελέου ζώου μάλλον δείλων. Και μάλιστα λέω ότι είναι περισσότερο από τα ζώα που ζουν σε αγγέλες, πιο κοινωνικός εκείνος. Δεν είναι τυχαίο που βάζει τις μέλησες. Από όλα τα ζώα που ζουν ομαδικά, βάζει τις μέλησες. Γιατί έχουν οργανωμένη κοινωνία. Το ήξερε, αυτό ήταν και βίολόγος. Και βεβαίως ούτε γαρμά την ηφύσις πει. Ό,τι κάνει η φύση, ξέρει γιατί το κάνει. Έχει τη δική της ισχυρότατη λογική που εμείς δεν μπορούμε πάντοτε να κατανοήσουμε. Αλλά τίποτα δεν δημιουργεί η Ματέως. Άρα για να θέλει τον άνθρωπο κοινωνικό όον, έχει το λόγο της. Και σε άλλο σημείο, μη δυνάμενος κοινωνείν με τους άλλους ανθρώπους. Ούτε μέρος πόλεως, ώστε η θηρία είναι η Θεός. Συνεπώς, η πόλη προηγείται του κάθε πολίτη σε σημασία. Αλλά και χρονικά, εφόσον αυτός γεννιέται, μεγαλώνει και εκδιπλώνει τις ικανότητές του μέσα στο πλασίο της. Αν αποκοπεί από αυτό, δεν θα μπορέσει να επιβιώσει όπως δεν επιβιώνει ένα μέλος του σώματος όταν αποκοπεί από το όλο. Το όλο δεν παθαίνει τίποτα. Ο μηγένιτος, αν μας σκοπεί το χέρι το πόδι, αυτό θα πάθει που θα αποκοπεί το άλλο σώμα, θα επιβιώσει. Ναι, αλλά παρόλα αυτά, εν συνόλο η λειτουργικότητα μειώνεται. Θέλω να πω, μπορεί να οδηγήσει να... Υπάρχει μια επίπτωση, δηλαδή κανείς δεν το... Ασφαλώς, επιβιώνει όμως. Δηλαδή, αν κάποιος αποκοπεί από την κοινωνία, κακό της κεφαλής του. Αυτός θα πάθει που θα αποκοπεί η κοινωνία, δεν θα πάθει. Που και πάλι δεν θα πεθάνει με τη στενή έννοια, απλώς δεν θα είναι ευτυχισμένος αυτό που λέμε. Ασφαλώς, αλλά αν και τώρα στις μέρες μας έχουν βρεθεί τρόποι να ξεπερνάς κάποιες καταστάσεις τεχνικά, δηλαδή εργαλεία που αντικαθιστούν κάποια μέλη άμα λείπουν κτλ. Ναι, φυσικά, τεχνητά μέλη. Θέλει να πει ότι η πόλη είναι σπουδαιότερη από τον κάθε χωριστό πολίτη. Και κακό της κεφαλής του αν δεν θέλει να ζει με τους άλλους. Το σύνολο δεν παθαίνει τίποτα, αυτός θα βλαφτεί. Ότι μεν η πόλης και φύση πρώτερων ή έκαστος δείλων. Αλλά προκειμένου, και εδώ υπάγεται και εκείνο που έλεγε, ότι μας ενδιαφέρει η ευδαιμονία όλης της πόλης, όλων των πολιτών. Γιατί αυτό έχει μεγαλύτερη σημασία από τον κάθε έναν μόνο του. Προκειμένου κάθε πολίτης να συμβιώνει αρμονικά με τους άλλους πρέπει να είναι νάρετος, να εφαρμόζει τον νόμο και να ενεργεί δίκαια. Διαφορετικά γίνεται το πιο άγριο θηρίο, το είπαμε και πριν, που όσο εφιέστερο είναι, τόσο πιο επικίνδυνο γίνεται για τους συνανθρώπους του. Ο σπεργάρ και τελεοθέν βέλτιστον τον ζωόν ο άνθρωπος αισθήν. Ούτω και χωριστέν νόμου και δίκαις χείριστον πάντων. Χαλεποτά τί γάρα δικεία έχους όπλα. Ποιο όπλα, τι λογική, το νου. Ανοσιότατον και αγριότατον άνθρωπος ανεφαρετής. Συνεπώς η δικαιοσύνη είναι απαραίτητη, η πιο σπουδαία από όλες οι αρετές, παρά ότι αλλού έλεγε ότι είναι σοφροσύνη. Αρχικά έλεγε ότι είναι σοφροσύνη, τελικά καταλήγει στη δικαιοσύνη. Είναι απαραίτη για την έβριθμη λειτουργία της πόλης, νοούμενη πάντοτε σε σχέση με τους άλλους και με το κοινό συμφέρον. Η δε δικαιοσύνη πολιτικών, του το δεστί το κοινή συμφέρον. Και λέει ότι είναι αρετή τελεία και αρετή προσέτερον. Μετά διακρίνει τελεία εννοεί πιο ολοκληρωμένη, όλες οι αρετές είναι καθυπερβολήν και αυτό για να μας δείξει τη σημασία της, την πολύ μεγάλη σημασία της. Διακρίνει τρία είδη δικαίου, το διορθωτικό που αναφέρεται στις συναλλαγές ανάμεσα στους ανθρώπους, το διανεμητικό που έχει να κάνει με τη διανομή των αξιωμάτων και το αντιπεπονθός που έχει να κάνει με τις ανταλλαγές προϊόντων και την εισαγγή του νομίσματος που εισάζει τα πράγματα. Δίνω νόμισμα, παίρνω αντικείμενο. Τώρα, η δικαιοσύνη είναι λέει η έξις που οθεί τους ανθρώπους να επιθυμούν, να επιλέγουν και να πράττουν εμπλήτη συνήθιση τα δίκαια. Επίσης, το δίκαιο στον Αριστοτέλη συνδέεται στενά με την ισότητα γιατί και τα δύο συντελούν στην ειρήνη, την ευημερία και την ευδαιμονία των πόλεων. Αντίθεται, η αδικία και η ανισότητα επιφέρουν τη διάλυση και τον αφανισμό τους γιατί προκαλούν επαναστάσεις και εμφύλιες έρηδες, το μεν δίκαιον άρα, το νόμιον και το ίσον, το δεάδικον, το παράνομον και το άνισον. Εδώ βεβαίως πρέπει να αναφέρουμε ότι η πολιτική ισότητα που επικρατούσε στην Αθήνα κατά τον 5ο και τον 4ο αιώνα ισχύε μόνο για τους Αθηναίους πολίτες. Ο Αριστοτέλης αποδέχτηκε την υπάρχουσα κατάσταση, όπως φαίνεται στο 7ο βιβλίο των πολιτικών του, όπου περιγράφεται η ιδανική πολιτεία στην οποία οι πολίτες με πλήρη δικαιώματα είναι λίγοι, εφόσον δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτούς ούτε οι χειρόνακτες, παρότι οι απογονείς Αθηναίους, ούτε οι έμποροι, ούτε οι γεωργοί, ούτε οι τεχνίτες, γιατί αυτοί δεν έχουν τον ελεύθερο χρόνο που απαιτείται προκειμένου να συμμετέχουν στις συνελεύσεις του δήμου ή να σκούν πολιτικά αξιώματα, δηλαδή σπεριορίζει όλο και περισσότερο. Φανερών ως εντικάλιστα πολιτευωμένη πόλη, γιατί εκτιμένει δικαίους άνδρες ούτε βάναυσον βίον, δηλαδή χειρονακτικό, ούτε αγοραίων, αυτό βέβαια δεν ανταποκρίνεται στα σημερινά δεδομένα, ούτε αγοραίων, ούτε εμπόρους κτλ θέλει, διζύν τους πολίτες, δι γάρ σχολής, δηλαδή να έχεις χρόνο ελεύθερο και προς την γέννηση της αρετής και προς τα πράξετα της πολιτικάς. Και ως προς τα πράξετα της πολιτικάς ας πούμε ότι έχει κάποια δικαίωμα, αλλά τη γέννηση της αρετής, δηλαδή οι χειρόνακτοις πρέπει, δεν μπορούν να είναι ενάρετοι, χρειάζεται σχόλοι, δηλαδή να έχουν χρόνο για να συνεχίσουν. Θεωρούσε δηλαδή γενικά σημαντικό, στο τέλος, να έχει κανείς προσωπικό χρόνο. Έχει χρόνο ελεύθερο να μπορεί να μετέχει στις συνελεδριάσεις, στην Εκκλησία του Δήμου, να αναλαμβάνει αξιώματα, πώς θα είσαι δικαστή στη μια και την άλλη θα έχεις να ασχοληθείς με το ξυλουργείο σου, με το μαγαζί σου ας πούμε. Βέβαια ο Περικλής τους έδωσε μετά ένα αντιμίστιο ας πούμε γι' αυτό, αλλά είναι πάντως συζητήσιμο, όταν αποκλεί τόσους επαγγελματίες. Δηλαδή στην πράξη δεν συνέβη, απλώς λέει ότι έτσι θα έπρεπε να είναι συναρή στη πολιτεία, είναι συζητήσιμο και αμφισβητήσιμο. Λέει το σκεπτικό του. Το λέει το σκεπτικό του. Είναι, όπως και να το κάνουμε, μια συντηρητική ισονοτροπίας. Πάντως όταν αναφέρεται στην ισότητα έχει κατα νου κυρίως τα δημοκρατικά πολιτεύματα, στα οποία οι πολίτες συμμετέχουν εξίσου, είτε διακλήρου είτε διεναλλαγής, στα αξιώματα. Εδώ πρόκειται βέβαια για την αριθμητική ισότητα. Αν εξαιρετός, χωρίς προϋποθέσεις εκεί συμμετέχουν όλοι, πώς περιορίζει το τέλος. Ναι, ήταν διακλήρου. Δηλαδή και ένας αγρότης. Ναι, ανάλογα με τις φυλές, αλλά οι φυλές, ο κλιστένης αναμύξει τους πάντους. Δεν είναι όπως σήμερα πρέπει να έχει τελειώσει νομική, να έχει μυθική σχολή δικαστών, ήταν όλοι. Υπάρχουν όλοι τους ενόρκους που γίνεται στην Αμερική στα δικαστήρια που παίρνουν από όλους. Άρα, δράσετε και αυτό στην αρχαιότητα. Βέβαια. Εκτός από την αριθμητική λοιπόν ισότητα, μας λέει ότι υπάρχει και η γεωμετρική ή καταναλωγία νησότητα. Τότε όμως είναι ισότητα, αλλά την ονομάζει έτσι γιατί πού να τολμήσει να τούν. Μα δεν υπάρχει τίποτα πιο άδικο από την ίση μεταχείριση των ανίσων. Ακριβώς. Άρα, δεν πρόκειται περί ισότητα όταν μιλάμε για αναλογία. Αυτός τον ονομάζει γεωμετρική ισότητα την καταναλωγία. Εκεί τα αξιώματα πονέμονται καταξίαν. Ακριβώς όπως έλεγε και ο Πλάτων. Για να υπάρχει συδικη διανομή πρέπει να εξετάσουμε αν οι πολίτες είναι ίσοι ή αν είσαι μεταξύ τους. Στην περίπτωση που είναι όλοι όμοι ως προς τις ικανότητες, τις γνώσεις, την αρετή σε κάθε επίπεδο, τότε πρέπει να μοιράζονται εξίσου και τα αξιώματα. Γιατί για τον πλούτο είναι δικιός και λέει όλοι εξίσου να μοιράζονται τον πλούτο. Οι πολίτες να είναι μια μεσαιά τάξη, ούτε πολύ εύκολη ούτε άπορη. Αλλά τα αξιώματα για να μοιράζονται εξίσου πρέπει να είναι όλοι όμοι. Γιατί η ανισότητα ανάμεσα σε ομοίους και η ισότητα ανάμεσα σε ανομίους αντιβαίνει στους φυσικούς νόμους. Ο φυσικός νόμος είναι το απαράβατο πλαίσιο. Και στο δίκαιο προκαλώντας έρηδες, επαναστάσεις και εμφυλίους πολέμους. Επειδή όμως όπως ο καθένας μπορεί να διαπιστώσει δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση να είναι όλοι πολίτες όμοι μεταξύ τους. Καταλήγουμε εδώ που θέλει. Η διανομή των αξιωμάτων πρέπει να γίνεται κατά αναλογίαν ή κατά αξίαν. Αλλά δεν τολμά να το πει κατευθείαν. Τι φοβό ήταν εκεί δεν το έλεγε. Τη δημοκρατία την υπάρχουσε εκείνη την εποχή μπορούσε να σε καταδικάσει θάνατο μόλις έβλεπε ότι πήγαινες προς ολιγαρχία. Άρα να το πούμε γι' αυτό δεν ξέρω πώς το έχω συνειδητοποιήσει. Κάποια πράγματα ο Αριστοτέλης τα λέει και καλυμμένα φοβούμενος τα αντίπινα από την τότε η δημοκρατία. Όπως και παράλληλα δεν τον διώξανε μετά το θάνατο Αλέξανδρο. Έτσι λοιπόν θέλει τη διανομή των αξιωμάτων να γίνεται κατά αναλογίαν. Αλλά το λέει κάνοντας ένα κύκλο, δεν θέλει να το πει απευθείας, το λέει με κάποιο τεχνικό... Υπενυγμό. Ναι, το λέει τεχνιέντος ας πούμε, το εννοεί αλλιώς. Ενώ στη διανομή του πλούτου πρέπει να εφαρμόζεται η αριθμητική ισότητα, δηλαδή αληθινή ισότητα. Δυο διταμένα αριθμητική ισότητα χρήζεστε, δηλαδή όσον αφορά τον πλούτο, τα δέτικα ταξία. Εδώ μπαίνει όλος της αξίας. Ωραία, η διανομή των αξιωμάτων να γίνεται κατά αξίαν. Τι είναι αξία όμως, δεν υπάρχει ομοφωνία απόψεων ως προς την έννοια της αξίας. Γιατί οι δημοκρατικοί θεωρούν ως μεγαλύτερη αξία την ελευθερία και την ισότητα, θα πει αλλού, οι ολιγαρχικοί τον πλούτο ή την ευγενική καταγωγή και οι αριστοκρατικοί την αρετή. Πώς οδηγεί τον αναγνώστη να τον προσανατολίσει προς την αριστοκρατική κυβέρνηση. Γιατί οι αριστοκρατικοί λέει, θεωρούν ως μεγαλύτερη αξία την αρετή. Πώς το συνάγει αυτό, ετημολογώντας το ουσιαστικό αρετή από το άριστος. Αριστοκράτης, άριστος, αρετή. Δηλαδή κάνει ένα εφιέστατο ελιγμό για να μας οδηγήσει ότι καλύτεροι όλοι είναι οι αριστοκράτες. Μα οι αριστοκράτες την καταγωγή, δεν σημαίνει ότι είναι και άριστοι ως προς την ηθική και ως προς την συμπεριφορά τους. Και ως προς την ψυχή τους. Ο Ιβιούστη είναι ως προς την ηθική. Βεβαίως και ως προς την ηθική, αλλά έκλεινε και προς την αριστοκρατία. Και οι αριστοκράτες ήδη αυτό λένε και οι βασιλείς αυτό λένε. Ότι είμαστε οι άριστοι και πρέπει εμείς να διοικούμε. Γιατί είσαστε άριστοι, μα γιατί έχουμε εκπαιδευτεί κατάλληλα, γιατί έχουμε τις αξίες μας, τις παραδοσιακές που τις ακολουθούμε και κάποιοι είναι χειρότεροι των ανθρώπων. Δεν υπήρχαν οικονομικά κριτήρια υπό αυτό το σκεπτικό, ενώ ήταν πλούσιοι, βέβαια. Βεβαίως ήταν και πλούσιοι, διότι ήταν οι μεγάλοι διοκτήμονες. Όχι απαραίτητα, ενώ αν κάποιος ήταν ηθικός, κάποιος ηθικός που δεν ήταν πλούσιος αποκλειόταν. Βέβαια δεν ήταν αριστοκράτες. Αλλά πώς το πάει ο φιλόσοφος, πώς το χειρίζεται το θέμα, ώστε να πει ότι οι αριστοκράτες θεωρούσαν τους μεγαλύτερη αξία την αρετή. Συνεπώς αυτός σημαντικότερη αξία όλων θεωρεί την αρετή, φεύγει τώρα από τις κατηγορίες των πολιτών, τόσο εκείνη του σπουδαίου ανθρώπου, όσο και την αρετή του πολίτη. Εκείνος που κατέχει όλες τις αρετές, δηλαδή κάτι πάρα πολύ δύσκολο, δηλαδή οι αρετές είναι πάμπολες στον Αρισοτέλη, οι ηθικές δηλαδή, είναι πολύ δύσκολο κάποιος να είναι σπουδαίος. Όμως πολύ της ενάρετός είναι εύκολο, γιατί συμμορφώνεται με τους κανόνες του πολιτεύματος το οποίο ζει, όποιο και να είναι αυτό. Εκείνοι που υπερέχουν ως προς την αρετή των άλλων πρέπει να αναλαμβάνουν τα ενία της πόλης, ενώ οι άλλοι θα υπακούν σε αυτούς, πλατωνικό καθαρά. Μας λέει τώρα ο Αρισοτέλης, διό και αν άλλος της ή κρύτων, δηλαδή ανώτερος των άλλων καταρετείν, τούτο καλό να ακολουθούν και τούτο πίθεστε δίκαιον. Πρέπει αυτόν να ακολουθούν, όπως το έλεγε και ο Δημόκρος ακριβώς, να υπακούν οι άλλοι σε αυτόν. Άρα τα αξιώματα πρέπει να πονέμονται ανάλογα με την αξία του κάθε πολίτη. Άρα, όπως είπαμε για τον πλούτο, έχει άλλη γνώμη. Αυτός να γίνεται διανομή με αριθμητική ισότητα, δηλαδή με αληθινή ισότητα, δηλαδή να ενισχύει τη μεσαία τάξη, που αποτελεί τη μεγαλύτερη μερίδα των πολιτών, εξασφαλίζει την ισορροπία των αντιτιθέμενων πολιτικών δυνάμεων, ευπόρων και απόρων, παράλληλα που θα αρχί ευκολότερα στον λόγο και το μέτρο, μεσότης, μεσαία τάξη, μέτρο, ως εκ τούτου η κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η μεσαία τάξη είναι η αρίστη, γιατί αποφεύγει τις διαμάχες και να διαβιώνει σε κλίμα ομώνιας και φιλίας. Δήλων άρωτη και η κοινωνία, η πολιτική αρίστη, ιδιαίτων μέσων. Και ταστιάφτας ενδέχεται, ευπολιτεύεσθαι πόλεις, εν έσδει πολύ το μέσον και κρήτον. Είναι μεγαλύτερη η μεσαία τάξη, τόσο το καλύτερο. Είναι δυνατόν όλη η πόλη, όλο το κράτος, μια μεσαία τάξη. Ούτε υπερβολικός πλούτος, ούτε υπερβολική φτώχεια. Τώρα στην πράξη, δύσκολο βέβαια. Και βούλεται δε για οι πόλεις εξίσον είναι και ομοίον, ότι μάλιστα τούτο διπάρχει της μέσης, ώστε αναγκαίων άριστα πολιτεύεσθε αυτή την πόλη. Και έτσι μεσαία τάξη εξασφαλίζει και η σταθερότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος που είναι ασφαλέστερον και πολυχρονιότερον των Ολυγαρχιών. Πώς θα γίνει η ενίσχυση. Είναι εάν εξομαλινθούν οι μεγάλες περιουσιακές διαφορές, που και αυτό με τη σειρά του, η εξομάλυνση, πρέπει να βασίζεται στη σωστή παιδεία και σωστούς νόμους οι οποίοι μετριάζουν τις ανθρώπινες επιθυμίες. Δηλαδή, οι πλούσιοι για να μην θε σκετήσουν όταν η εξουσία της πόλης τους πάρει μέρος της περιουσίας για να δώσει φτωχούς πρέπει να είναι εκπαιδευμένοι κατάλληλα. Ωραίο θεωρητικά, στην πράξη δύσκολο. Μας απομένουν πέντε λεπτά, οπότε να κάνετε μια επιλογή, το λέω και αυτό. Φυσικά. Λοιπόν, εκεί νομίζω ότι αξίζει λίγο να σταθούμε πριν κλείσουμε. Δηλαδή, να πούμε για τον πολίτη. Γιατί και στην αντιπρόσωπευτική δημοκρατία ο πολίτης εκλέγει την εξουσία του. Μπορεί να μην εξουσιάζει ο ίδιος, αλλά διαμένει στους αντιπροσώπους, άλλο αν μετά οι αντιπρόσωποι καμιά φορά πάνε και κάνουν τα δικά τους και δεν απήχουν τη λαϊκή βούληση. Πώς τον ορίζει, καλό και αγαθό? Το κύριο χαρακτηριστικό του πολίτη, όχι στα δημοκρατικά πολιτεύματα, είναι ότι αυτός μπορεί να δικάζει, να γίνεται μέλος της βουλής, γενικά δεν να άρχι και να άρχεται. Μετά διευκρινίζει ότι ο αγαθός σπουδαίος πολίτης δεν ταυτίζεται με τον αγαθό σπουδαίο άνθρωπο. Καλά, τα είπαμε αυτά, ας μην τα επαναλάβουμε. Άλλο σπουδαίο ζήτημα είναι εκείνο των πολιτευμάτων ή των πολιτιών. Πολίτευμα είναι η οργάνωση των εξουσιών της πόλης, ο τρόπος με τον οποίον αυτές κατανέμονται και ο σκοπός των οποίων αποβλέπουν. Τα πολιτεύματα είναι ορθά όταν αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον και καλό και παρεκβατικά παρεκβάσεις ή μαρτυμένα. Ποιο θεωρούσε το ιδανικό πολίτευμα ο Ριστοτέλης? Λέει μεταξύ δημοκρατίας και ολικαρχίας, αλλά αυτό δεν γίνεται. Ουσιαστικά θα θεωρούσε ότι ο άνθρωπος πρέπει να άρχει, το λέει σαφώς. Είμαστε πάντως στο σημείο αυτό ότι δεν μπαίνουν ταμπέλες τους αρχαίους Έλληνες φιλόδους, μη από μόνος του κάποιος πει κάτι αφθέρετο. Όχι, ο ολικαρχικός ούτε δημοκρατικός. Έχουν τη δική τους θεωρία το δικό τους τρόπο να θέλουν να πολιτευθούν. Φανερώντι είναι νοτιώσε μεν πολιτεία το κοινή συμφέρον σκοπούσι αυτοί μεν ορθέ την χάνουσι, όσοι δέτος φέτερον μόνον των αχώντων οι μαρτυμέναι δηλαδή ασφαλμένες και παρεκβάσεις των ορθών. Έτσι όσο ορθά πολιτεύματα είναι η Βασιλεία, η Αριστοκρατία και η πολιτεία, έτσι την ονομάζει την ορθή δημοκρατία. Αντίθετα οι παρεκβάσεις είναι ολιγαρχικά τα οποία εξουσιάζουν οι εύποροι, τα δημοκρατικά τα οποία η τυραννία ως προς τον έναν, τα ολιγαρχικά ως προς τους ολίγους και τα δημοκρατικά ως προς τους πολλούς και μόνο το χρησιμοποιεί τον όρο δημοκρατία για ασφαλμένο πολίτευμα μας δείχνει ότι δεν είναι υπέρ της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ισότες στην αριστοτελική φιλοσοφία σημαίνει την ισομερή διανομή του πλούτου σε όλους τους πολίτες, την εξίσου συμμετοχή όλων στα πολιτικά αξιώματα, την ίση αξία των ψήφων στις συνελεύσεις της εκκλησίας των δήμων έτσι ώστε οι αποφάσεις της πλεοψηφίας να θεωρούνται ορθότερες όπως και σήμερα. Όσον αφορά τα κύρια χαριστικά της δημοκρατίας είναι τα εξής, οι αρχές εκλέγονται από όλους, όσα αξιώματα δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις απονέμονται με κλήρο, για την απόξη στων αξιωμάτων δεν απαιτείται εισόδημα ή πολύ μικρό, απαγορεύεται η απονομή του ίδιου αξιώματος δυο φορές εκτός των σατιωτικών, η διάρκεια των αξιωμάτων είναι μικρή, όλοι γίνονται να αλλάξει δικαστές, η Εκκλησία του Δήμου αποφασίζει για όλα σχεδόν τα ζητ ελευθερία και άρχονται σε ενδιαφέρον για τους απώλους, διανέμονται σε αυτούς ένα μέρος από τις πράξεις του δημοσίου. Μετά διακρίνει τρία μέρη εξουσίας, το σώμα που αποφασίζει διευθυντή. Να πούμε αυτό και μετά να κλείσουμε με αυτό γιατί θα μην πω το χρόνο δυστυχώς. Αν θέλετε να επιλέξετε έτσι με τι θέλετε να κλείσουμε γιατί ο χρόνος πραγματικά τελειώσει. Υπάρχει ένα διαδικτυακό κανάλι που ονομάζεται «Φρυκτορίες» το οποίο πολύ συχνά σας φιλοξενεί και όποιος θέλει να βρει παραπάνω πληροφορίες μπορεί να ανατρέξει εκεί και να ακούσει πολύ αναλυτικές ομιλίες όπως είχα πράξει και εγώ για εσάς που μιλάτε και για άλλους φιλοσόφους, όχι μόνο για τον Πλάτονα και τον Αριστοπέ. Δεν πρέπει να έχουν οι ολίοι άριστοι ή οι πολλοί. Ενδέχεται λέει οι πολλοί όταν συνέχουν να αποφασίσουν περί πολιτικών ζητμάτων να είναι ικανότεροι στην κλήση τους από τον ένα σπουδαίο γιατί ομοιάζουν με ένα πολλή ποδα και πολύ χειρά άνθρωπο που έχει πολλές αισθήσεις. Άρα και την κρίση καλή, δυνατή γιατί είναι πολύ μαζί. Πολλών γαρόντων έκαστον μόριον έχει αρετής και φρονίσεως και γίνεσθε συνελθόντας ως περέν άνθρωπο πολύ ποδα και πολύ χειρά και πολλάς έχοντας αισθήσει ούτω και περθέθηκε την διάνοια. Αλλά όμως και έσται έκαστος χείρον κριτής των ιδότων αυτόν που γνωρίζουν άπαντες δε συνελθόντες ή βελτίους ή ουχείρους όταν όμως βρεθεί. Αλλά αν της γένεται διαφέρον κατά την αρετήν κάποιος που υπερέχει πολύ στην αρετή τότε αυτός πρέπει να γίνει βασιλεύς και αίδιος στην πόλη και αν και η απόγονή του είναι εξίσου ενα αρετή όταν ούν γένος ή γένος όλων και τον άλλον έναν την ασυμβείν διαφέροντα γεννέσθαι κατά αρετήν κτλ κτλ κύριων πάντων και βασιλέα των έναν τούτων. Άρα καλή και συνδυασμός δείχνει ότι θέλει συνδυασμό δημοκρατίας και βασιλείας θα λέγαμε ο ένας η ολιγαρχία στην πραγματικότητα θέλει να είναι την αρετή εάν είσαι αρετός να αρχίσεις δεν είσαι αρετός πάλι καλύτερα οι πολλοί παρά παρότι λέει ότι η δημοκρατία είναι το χειρότερο από τα παρεκβατικότα πολιτεύματα που είναι και αυτό αμφισβητήσιμο δηλαδή καλύτερα μία κακή βασιλεία τη τυραννία παρά μία κακή δημοκρατία. Ήταν έτσι η προσωπική γνώμη του Αριστοτέλη. Μετά λέει για την παιδεία πολλά και ωραία πράγματα σχεδόν τα σημερινά δεδομένα χωρίζει σε τρεις κατηγορίες τους μαθητές ανάειπτα αιτίες παιδί περίπου όπως το έχουμε εμείς σήμερα από τη μικρή τους ηλικία μέχρι τα 7 χρόνια μετά στα 14 στα 21 τα μαθήματα παρόμενα με τα σημερινά και ας ακολουθήσουμε τις οδηγίες. Υποστηρίζοντας το βιβλίο σας μήπως θέλει και κάποιος να το προμηθευτεί να τα διαβάσει αναλυτικά, όσο είμαστε ακαδημαϊκή εκπομπή δείξτε το δεν είναι κακό να το δείξω. Έχει εξαντληθεί το βιβλίο αυτό, όποιος ενδιαφέρεται μπορώ να το στείλω ηλεκτρονικά, να το βάλουμε να περάσει το mail σας από την οθόνη λέγεται αρχαία οι Έλληνες φιλόσοφοι γιατί αυτά θέλουν και διάβασμα εδώ πέρα δίνουμε το ένα ώσμα να ζητήσει κάποιος την πορεία. Κυρία Μαραγκιανού σας ευχαριστώ για ακόμα μια φορά πολύ θερμά. Θέλω να ευχαριστήσω και το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και τη διοίκησή του που μου έδωσε τη δυνατότητα για ακόμα μια χρονιά να παρουσιάζω αυτή εδώ την εκπομπή και τη μοναδική αντίστοιχη προσπάθεια που γίνεται έτσι με μία τηλεοπτική ακαδημαϊκή εκπομπή. Ευχαριστώ πάρα πολύ θερματοφότη τον Μπουγά το συνεργάτη μου που πραγματικά είναι συνωδηπόρος στο ταξιδι αυτής της εκπομπής αυτά τα χρόνια που την παρουσιάζουμε και ευχαριστούμε και όλους εσάς που την έχετε παρακολουθήσει τόσο καιρό. Σας ευχόμαστε καλό καλοκαίρι. Γεια σας. |
