| : Βλέπω και... Εντάξει ακούγουμε? Όχι. Κάποιος... Δεν βρίσκω το κουμπί που πατάς για να το ανοίξεις. Έχω βλέπω τρία εδώ. Ποιο είναι αυτό... Αυτό είναι. Τώρα ακούγουμε. Λοιπόν, σας καλησπαιρίζω στην απόψενη βραδιά. Ανοίγουμε απόψε το ένατο έτος αυτού του θυσμού που έχουν γίνει γνωστές ως αδερβηνικές δευτέρες. Και η απόψε θα έχουμε την 52η συνάντηση. Άρα πάμε πολύ καλά και όπως φαίνεται πάλι είμαστε υπεκπλήρης. Είναι ένα πρόβλημα που γίνεται οξύτερο κάθε χρόνο. Έχουμε όμως τα σχέδιά μας από τα οποία απέχουμε κάπου 10 με 15.000 ευρώ. Και το σχέδιό μας είναι... Τώρα μπορώ να σας το πω και δεν ξέρω αν θα υλοποιηθεί... διότι κάνουμε αιτήσεις σε διάφορα ιδρύματα να εξασφαλίσουμε αυτό το ποσόν... που δεν είναι και πολύ μεγάλο για μια δραστηριότητα τόσο επιτυχημένη νομίζω... ώστε να συνδέεται αυτομάτως και με όλες τις τεχνολογικές δυνατότητες... που μας περιέχει η σημερινή τεχνολογία αυτή η αίθουσα με τον τρίτο όροφο αυτής της αιθούσης... ώστε όποιος είναι στον τρίτο όροφο να αισθάνεται πραγματικά ότι βρίσκεται εδώ. Να βλέπει και τον ομιλητή και τον χώρο και ο συντονιστής να βλέπει τον απάνω χώρο... και να ακούμε και τις παρατηρήσεις και τις συζητήσεις. Ελπίζω αυτό να δουλέψει γιατί η γενική συμφωνία όλων μας είναι ότι... έχουμε ήδη παγητευθεί στο όνομα και δεν θα μεταλλάξουμε να γίνει ένα είδος εμπορικό κατατεθέν... ότι είμαστε δεδρευνικές δευτέρας, θέλουμε να τα αλλάξουμε σε δεδρευνικές βραδιές... όχι να τα αφήσουμε δεδρευνικές δευτέρας, νομίζω είναι σωστό. Επίσης, ο χώρος έχει ταυτιστεί με αυτή τη δραστηριότητα και δεν θέλουμε να πάμε πουθενά αλλού... πέρα από το γεγονός ότι αν πάμε κάπου αλλού, κάποιος άλλος έχει τον τελικό λόγο... πότε θα γίνει και ποια ώρα θα γίνει και τα λοιπά. Λοιπόν, με αυτά τα απόψε έγινε δυστυχώς μια μικρή παραξύγηση... η οποία διορθώθηκε πολύ νωρίς και πολύ επιτυχώς και γι' αυτό είμαστε κατά κάτι ο τρόπος... ευχαριστούμε τα μέσα, ειδικά την εφεμιρίδα Πατρίδα που έβγαλε την αγγελία και μετά την διόρθωσε. Έγινε μια παραξύγηση με τη διεθέσιμότητα της αίθουσας για την 20η Δευτέρα του Μενός... που προοριζόταν αυτή η συνάντηση και τώρα γίνεται κανονικά. Λίγα λόγια θα σας πω για την ομιλήτρια απόψε, τα οποία και διάβασε... γιατί βλέπω και το ήταν πολύ λιτή η περιγραφή που ήθελε και που έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο. Μπορώ να πω έτσι αρκετά λάθος τι γίνεται εκεί ψηλά στο Σχοινάκα. Καταλαβαίνετε ότι γίνεται στο Σχοινάκα από πλευράς αστροφυσικής. Φυσικά αφορά όλο τον πλανήτη, αφορά όλη την επιστήμη γενικότερα. Η Βάση Παυλίδου είναι ενεργό μέλος αυτής της μεγάλης και ξερδικής προσπάθειας... που γίνεται στο χώρο μας. Θα διαβάσω μόνο πολύ ενδεικτικά τα χαρακτηστικά σημεία της διαδρομίας της. Η Βάση έλαβε το πτυχίο της από το θέμα της Φυσικής του Αριστοτελίου Πανεπιστημίου... και το διδακτορικό δίπλαμα από το Πανεπιστήμιο του Ινωή στην Ουρμπάνα των ΗΠΑ. Εργάστηκε ως μεταδιδακτορική υποψήφιος στο Ινστιτούτο Κοσμολογικής Φυσικής του Πανεπιστήμιου. Και ως υπότροφος Einstein στο Καλτέκ. Και ως επισκέπτρια-ερευνίστρια στο Max Planck Ινστιτούτ της Γερμανίας. Από το 2010 είναι στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστήμιου μας. Και σήμερα, με το βαθμό του, είμαι ο αναπληρωτής καθηγητής. Ευχαριστούμε πάρα πολύ την Βάσο, που δέχθηκε να συμμετάσχει σε αυτή την δραστηριότητα και της δύνατο βήμα. Ευχαριστώ. Ευχαριστώ πάρα πολύ. Με ακούτε. Είναι πολύ σημαντικό. Είναι ιδιαίτερη χαρά μου, σήμερα που είμαι εδώ μαζί σας, για να σας μιλήσω για ένα θέμα... Δεν ακούγεται. Νομίζω ότι είναι on. Όχι, όχι. Τώρα, καλύτερα, ωραία. Λοιπόν, είναι ιδιαίτερη χαρά μου να σας μιλήσω για ένα θέμα που είναι πολύ κοντά στην καρδιά μου. Την εξέλιξη του σύμπαντος από την πολύ νεαρή του ηλικία, από την εμβριλική του ηλικία, μέχρι το τέλος του, όπως το προβλέπουμε, από την επιστήμη της κοσμολογίας. Με δεδομένο το θέμα της συγκεκριμένης εκδήλωσης, ότι αυτές είναι οι Δαρκηνικές Δευτέρες, θα προσπαθήσω να περιγράψω αυτήν την εξέλιξη από τη σκοπιά της φιλικότητας του σύμπαντος προς τη ζωή. Σίγουρα ξέρουμε ότι το σύμπαν στην αρχή του δεν είναι φιλικό προς τη ζωή, είναι εχθρικό προς τη ζωή. Και θα σας εξηγήσω γιατί το πιστεύουμε αυτό. Σίγουρα ξέρουμε ότι το σύμπαν στο τέλος του δεν θα είναι φιλικό προς τη ζωή, θα είναι εχθρικό προς τη ζωή. Υπάρχει λοιπόν μια ιδανική περίοδος στο σύμπαν, όπου το σύμπαν μπορεί να υποστηρίξει η ζωή. Αυτή η περίοδος είναι σήμερα και θέλω να συζητήσουμε πώς φτάσαμε εκεί, πώς θα φύγουμε από εκεί και κυρίως πώς το ξέρουμε. Επειδή ο χρόνος μας είναι περιορισμένος, μόνο σε ορισμένα σημεία θα σταθώ στο πώς το ξέρουμε, αλλά σας προσκαλώ να μην με πιστέψετε σε οτιδήποτε θα σας πω. Εάν κάτι πρέπει να σας ενοχλήσει και κάτι πρέπει να με ρωτάτε σε κάθε βήμα, είναι πώς το ξέρουμε και με χαρά θα σας απαντήσω σε οποιοδήποτε από αυτά τα σημεία που μπορεί να σας ενδιαφέρει. Λοιπόν, ο τίτλος που έδωσα στην ομιλία είναι η εξέλιξη του σύμπαντος από την αρχή του που είναι μια θερμή υπέρπυκνη κόλαση στους δεινόσαυρους και στο ψυχρό και απόλυτο σκοτάδι. Το πρώτο λοιπόν που θέλω να σας εξομολογηθώ είναι γιατί διάλεξα να βάλω τους δεινόσαυρους στη μέση. Γιατί να μην μπούμε από τη θερμή υπέρπυκνη κόλαση στον άνθρωπο στο απόλυτο σκοτάδι. Και ο λόγος που διάλεξα τους δεινόσαυρους, εκτός από ότι αυτό είναι το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και έχει θαυμάσεις τους δεινόσαυρους και με το γιο μου μας αρέσει πάρα πολύ να ερχόμαστε και να βλέπουμε και να παίζουμε με τους δεινόσαυρους, θέλω να τονίσω το γεγονός ότι οι χρονικές κλίμακες στις οποίες αναφερόμαστε όταν μιλάμε για την εξέλιξη του σύμπαντος είναι αρκετά διαφορετικές από τις χρονικές κλίμακες που έχουμε συνηθίσει και ακόμα και αυτές που μας φαίνονται πάρα πολύ μεγάλες για τις βιωργικές διαδικασίες. Η ηλικία του σύμπαντος είναι 15 εκατομμύρια χρόνια. Οι δεινόσαυροι μας άφησαν στο περίπου 70 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτό είναι πολύ πρόσωπο. Αλλά επειδή, αν βάζουμε πολλά μηδενικά στο τέλος, εκατομμύρια, τρεις εκατομμύρια, κάπου χανόμαστε, θέλω να κάνω μια αναλογία. Ας πούμε ότι το σύμπαν έχει η ηλικία 100 χρόνια. Μια γενναιόδωρη ανθρώπινη ζωή. Κάτι που μπορούμε να καταλάβουμε. Οι δεινόσαυροι πότε εξαφανίστηκαν, πριν έξι μήνες. Δεν κάναμε ακόμα τον δημόσυμο του χρόνου. Οι δεινόσαυροι χάθηκαν, είναι πολύ φρέσκο που χάσαμε τους δεινόσαυρους. Ο Homo Sapiens σήμερα το πρωί εμφανίστηκε. Ο ήλιος και η γη είναι 34 χρονών σε αυτή τη χρονολόγηση. Ζουν περίπου για το ένα τρίτο της ηλικίας τους σύμπανους. Είναι περίπου 5 δισεκατομμύρια χρόνια γέννη. Το πρώτο άστρο που άναψε ποτέ στο σύμπαν, άναψε πριν 99 χρόνια, πολύ νωρίς στη ζωή του σύμπαντος. Όμως όπως θα δούμε αυτό δεν αρκεί. Η ζωή δεν είναι τόσο παλιά. Μια παρένθεση που θέλω να κάνω και θα το συζητήσω αργότερα όταν θα μιλήσω για εξωγήνους, γιατί και βέβαια θα μιλήσω για εξωγήνους, είναι ότι η γη χρειάστηκε και τα 34 χρόνια της. Η γη είναι 34 χρονών, ο Homo Sapiens εμφανίστηκε σήμερα το πρωί. Χρειάστηκε λοιπόν και τα 34 χρόνια της για να φτιάξει όντα που ανησυχούν για το πότε άναψε το πρώτο αστέρι. Και πολύ λιγότερο βεβαίως για να απαντήσουν αυτή την ερώτηση. Πολύ περισσότερο χρειάστηκε. Τα τελευταία πέντε δευτερόλεπτα συζητούμε για φυσική σε αυτή τη χρονολόγηση. Και πάμε λοιπόν στη βασική ερώτηση που πρέπει να με ρωτάτε διαρκώς. Πώς το ξέρουμε, πώς ξέρουμε ότι το σήμα έχει ηλικία 15 δισεκατομμύρια χρόνια, πώς ξέρουμε πότε άναψε το πρώτο αστέρι, πώς, πώς, πώς. Ποιο είναι το ρολόι μας. Έχουμε κάποιο ρολόι με το οποίο μετράμε τέτοιες χρονικές κλίμακες. Ναι το σήμα είναι πάρα πολύ ευγενικό. Τι μας έχει δώσει ένα τέτοιο ρολόι. Λοιπόν το 1915 συμβαίνει αυτό που μας επιτρέπει να έχουμε ένα ρολόι για την εξέλιξη του σύμφαντος. Ο Αϊνστάιν προτείνει τη γενική θεωρία της σχετικότητας. Αυτό είναι μια θεωρία της βαρύτητας. Μας λέει πως τα σώματα που έχουν μάζα αλληλεπιδρούν τώρα με το άλλο. Γιατί μας έλκει η γη. Γιατί ο ήλιος έλκει τη γη. Γιατί η γη έλκει τη σελίδια. Βαρύτητα. Σαν κάθε όμως καλή θεωρία εκτός από το ότι εξηγεί πολύ καλά γιατί μας έλκει η γη. Γιατί ο ήλιος έλκει τη γη. Γιατί ο ερμής κινείται γύρω από τον ήλιο με τον τρόπο που κινείται. Έχει και προβλέψεις. Και μία από τις προβλέψεις αυτής της θεωρίας είναι ότι το σύμπαν διαστέλλεται. Λοιπόν ο Einstein όταν συνειδητοποίησε ότι η θεωρία του προέβλεπε αυτό το πράγμα, φορυβήθηκε. Λοιπόν να σας πω ότι ο Einstein αυτό το στερεότυπο που έχετε στο μυαλό σας για τον κλασικό θεωρητικό που είναι κλεισμένο στο γραφείο του και γράφει εξισός και δεν ξέρει τι γίνεται έξω, είναι ακριβώς σωστό. Ο Einstein δεν ξέρει τίποτα για το ειλικνό σύμπαν. Δεν ξέρει για αστέλια, δεν ξέρει αν τα αστέλη βγουν τη μέρα ή τη νύχτα, δεν βγήκε το να κοιτάξει το μυαλό τη νύχτα, αλλά ξέρει τι ξέρει και ξέρει τι δεν ξέρει. Που είναι το χαρακτηριστικό ενός πολύ καλού επιστήματα. Και όχι μόνο αυτό, αλλά για αυτά που δεν ξέρει, απευθύναται σε αυτός που ξέρει. Γράφει λοιπόν στους φίλους του τους αστρονόμους εκεί της εποχής, ένα τα τσακάλια στο University of Chicago στο Caltech και τότε εκεί ήταν οι καλοί αστρονόμοι και λέει ρε παιδιά έχω αυτή την πρόβλεψη, το σύμπαν διαστέλετε. Εσείς πώς το βλέπετε το πράγμα, διαστέλετε? Το αρχαίο 1915, τι να σας πω, η απάντηση είναι αισθάνει φίλε μου, όχι. Τι είναι αυτά που λες, το σύμπαν δεν διαστέλετε. Δεν ξέρω αν έχετε δει την ταινία του Woody Allen, Annie Hall, όπου ο Woody Allen έχει ψυχολογικά προβλήματα γιατί το σύμπαν διαστέλεται σαν μικροπετάκι. Το σύμπαν διαστέλεται και αν κάτι διαστέλεται διαρκώς στο τέλος θα σπάσει και άρα το σύμπαν θα σπάσει από τη διαστολή και θα καταστραφούμε όλοι και τον πηγαίνει ο πατέρας στο ψυχίατρο και του λέει ο ψυχίατρος μην ανησυχείς στο Μπρούκλιν δεν διαστέλετε. Έτσι λοιπόν λένε και οι αστρονόμοι στο Einstein, Einstein φλαράκο μου το σύμπαν δεν διαστέλεται. Ξέχνα το τι είναι αυτά που λες. Λοιπόν ο Einstein δεν το είδε αμέσως φτιάχνει τις εξισώσεις κανένα πρόβλημα. Τι μου λείπει εδώ για να μην διαστέλεται το σύμπαν ένας όλος τσάκ τον βάζει με το χέρι. Αργότερα όμως έκανε λάθος. Αλλά και το λάθος δεν ήταν σωστό. Τέλος πάντων θα γυρίσεις αυτό στο τέλος. Οι φυσικοί όμως και οι αστρονόμοι εκείνης της εποχής και ακόμα και οι σημερινοί αστρονόμοι τα λατρεύουν κάτι τέτοιο. Άμα έχει καμιά θεωρία, καμιά περίεργη πρόβλεψη αμέσως σκέφτονται πώς θα έντιαζε αυτή η πρόβλεψη στο τηλεσκόπιο. Τι να πάω να κοιτάξω για να πω χαχά πράγματι ο Einstein έκανε λάθος. Και σήμερα αυτό κάνουμε έτσι ακριβώς όπως σας το λέω. Λοιπόν πώς έντιαζε ένα σύμπαν που θα διαστελόταν και πρώτα απ' όλα τι εννοούμε όταν λέμε το σύμπαν διαστέλεται. Το Μπρούκλιν όπως σας είπα δεν διαστέλεται. Αυτό δεν άλλαξε με τη γυναική θεωρία της χειρηκότητας. Η Γη δεν διαστέλεται, ο Γαλαξίας μας δεν διαστέλεται. Γιατί? Γιατί έχουνε πολύ βαρύ τα πολύ μάζα τους κρατάει δεν έχουμε να πάνε πιθανό. Αν όμως κοιτάξουμε το σύμμα σε πολύ πολύ μεγάλες κλίμακες, μακρινούς Γαλαξίες. Ο Γαλαξίας είναι μια γειτονιά από άστρα. Σκεφτείτε αυτή η γειτονιά από άστρα και μια πολύ μακρινή άλλη γειτονιά από άστρα. Θα δούμε την απόσταση τους να αυξάνει όπως φουσκώνει ένα κέικ που έχει μέσα σταφίδες καθώς φουσκώνει το κέικ από μακρινό τις σταφίδες. Πώς λοιπόν θα έμεινε αυτό? Κάπως έτσι. Σκεφτείτε λοιπόν ένα μετά Χριστόν οι Γαλαξίες έχουν αυτή τη διάταξη στο χώρο. Μετά από 10.000 χρόνια το 10.001 μετά Χριστόν φούσκωσε το κέικ και όλοι οι Γαλαξίες απομακρύνθηκαν ανταξύ τους. Πώς θα μας φανεί αυτό? Αυτός θα μας φανεί ότι αυτός ο Γαλαξίας από αυτόν τον Γαλαξίας πούμε ότι απομακρύνθηκαν κατά 10.000 χιλιόμετρα θα μας φανεί ότι απομακρύνονται με ταχύτητα 1 χιλιόμετρο το χρόνο. Αυτός ο Γαλαξίας όμως με τον πιο μακρινό του σε αυτά τα 10.000 χρόνια απομακρύνθηκαν 20.000 χιλιόμετρα. Άρα λοιπόν αυτός ο Γαλαξίας ο πιο μακρινός φαίνεται να απομακρύνεται από αυτόν αν καθόμαστε εδώ και κάνουμε την παραθήκη κατά 10.000 χιλιόμετρα το χρόνο. Άρα λοιπόν όσο πιο μακριά είναι ένας Γαλαξίας τόσο πιο γρήγορα θα φαίνεται να απομακρύνεται από εμάς. Έτσι θα φαινόταν η διαστολή του σύμπαντος του τηλεσκόπιου. Α, πάρα πολύ ωραία. Εδώ έρχεται μετά από καμιά δεκαριά χρόνια αυτός εδώ ο κύριος, το όνομά του το ξέρετε σίγουρα λέγεται Edwin Hubble. Σε ένα Hubble Space Telescope αυτός. Και είναι, πηγαίνει να κάνει παρατηρήσεις σε ένα έτσι πολύ φρέσκο μεγάλο τηλεσκόπιο στο ΚΤΕΚ και ψάχνει να κοιτάξει ακριβώς αυτό. Ζάχνει να κοιτάξει αν οι Γαλαξίες όσο πιο μακριά είναι φαίνονται να απομακρύνονται με μεγαλύτερη ταχύτητα. Γιατί αυτό θα είναι όμως η υπογραφή της διαστολής του σύμπαντος. Τι κάνει λοιπόν, παίρνει διάφορους Γαλαξίες, μετράει την απόστασή τους, πώς μετράει την απόστασή τους με τη μέθοδο της λάμπας. Αν έχω μια λάμπα και ξέρω είναι 100 ΒΑΤ όσο πιο μακριά τη βάλω τόσο πιο αμυδρή θα φαίνεται. Άρα λοιπόν αν ξέρω πόσο λαμπερή είναι μια λάμπα, βλέπω πόσο φωτεινή φαίνεται και μπορώ να εκτιμήσω πόσο μακριά είναι. Το ίδιο πράγμα κάνει ο Hubble αλλά το κάνει για Γαλαξίες. Υπάρχει ένας τύπος αστεριών, είναι μεταβληθεί αστέρες που έχουν αυτή την ιδιότητα, είναι λάμπες συγκεκριμένων ΒΑΤ. Μπορούμε να εκτιμήσουμε πόσα ΒΑΤ είναι αυτά τα αστέρια, από το πόσο γρήγορα μεταβάλλονται. Άρα λοιπόν ξέρουμε πόσα ΒΑΤ είναι το αστέρι, από το πόσο αμυδρό φαίνεται ξέρουμε πόσο μακριά. Αυτή είναι αυτή η μέτρηση, η απόσταση. Την ταχύτητα απομάκρυσης τη μετράει ακριβώς όπως ο αστυνομικός μετράει την ταχύτητά σας με το αυτοκίνητο με το ραντάρι και σας κόβει η κλίση. Το φαινόμενο δόπλο είναι ακριβώς η διαρχή. Μόνο που αντί να χρησιμοποιήσει ραντάρι για το μακρινό αστέρι χρησιμοποιεί φως που τους θέλει το αστέρι. Το ίδιο φαινόμενο δόπλο. Κάνε λοιπόν ένα διάγραμμα απόσταση ταχύτητα απομάκρυσης. Και φέρνει αυτά τα σημεία που βλέπετε και λέει προφανώς από αυτά τα σημεία σχηματίζει μια αυθεία γραμμή. Και ωραία σας μπορεί να σας φαίνεται να μη σας φαίνεται αυτή η αυθεία γραμμή. Ήταν λίγοι γαλαξίες, δεν είχαν μεγάλη ακριβή παρατηρήσεις, αλλά είναι μία από αυτές οι περιπτώσεις I want to believe και του βγήκε η γιώταση. Γιατί αργότερο όταν κάναμε τις παρατηρήσεις πολύ καλύτερα και με πολύ περισσότερους γαλαξίες, τις ίδιες παρατηρήσεις. Απόσταση ταχύτητα. Αυτά είναι τα δεδομένα μας συμβουλίτσες και τώρα βλέπετε και πιστεύετε. Αυτά πράγματι είναι μια αυθεία γραμμή. Όσο πιο μακριά είναι ο γαλαξίας, τόσο ταχύτερα απομακρύνεται και αυτό είναι η υπογραφή της διαστολής τους σήμανους. Γιατί δεν μπορώ να κάνω τόσο πολύ φασαρία για τη διαστολή τους σήμανους, γιατί η διαστολή τους σήμανους είναι ένα ρολό. Εάν κάτι απομακρύνεται από μένα με συγκεκριμένη ταχύτητα, μπορώ να γυρίσω το ρολόι πίσω. Μου μιλάει το σύμπαν και μου λέει, χθες ήμουν πιο μικρό, προχθές ήμουν πιο μικρό, προχθές ήμουν πιο μικρό. Γυρνάμε λοιπόν το ρολόι πίσω, σήμερα τώρα το σύμπαν είναι τόσο μεγάλο, παλιά ήταν πιο μικρό, πιο παλιά ήταν πιο μικρό, ακόμα πιο παλιά, σούπερ παλιά. Αν συνεχίσουμε με την ίδια κατεύθυνση θα πάει το σύμπαν στο τύπο. Όλα όσα βλέπετε, γη, ήλιο, όσα άλλα στένια, γαλαξίες, μακρινοί γαλαξίες που απομακρύνονται, όλα όλα όλα όλα, όλα όλα μας είναι η γενική σφαρή της σχετικότητας, θα πάνε στο τύπο. Διάσταση σημεία. Μπορώ λοιπόν να υπολογίσω πριν από πόσο καιρό έγινε αυτό, εφόσον ξέρω πόσο γρήγορα φουσκώνει το σύμπαν και αυτή τη διάρκεια είναι η ηλικία του σύμπανου. Αυτό είναι το ρολόι. Το πόσο μεγαλύτερο φαίνεται το σύμπαν να είναι σήμερα από ότι ήταν χθες, από ότι ήταν προχθές, από ότι ήταν πριν από 10, 11, 12, 13 δισεκατομμύρια χρόνια. Και στο 13,7 φαίνεται την διάστασή του να πάει στον ίδιο. Ωραία, πάμε λοιπόν να γυρίσουμε το ρολόι πίσω αφού τώρα αποφασίσαμε ότι μπορούμε να το κάνουμε αυτό και να δούμε πώς ήταν το σύμπαν παλιά. Αφού όσο προχωράει ο καιρός μαγαλώνει, χθες ήταν μικρότερο. Αν ήταν μικρότερο, η Ήλ δεν αλλάζει. Τόσες πλανήτες, τόσα αστέρια, τόσους γαλαξίες, απλά τους φέρνουν πιο κοντά. Αν την ίδια Ήλδη φέρνουν πιο κοντά, το ένα κομματάκι Ήλις με το άλλο, άρα είναι και πυκνότερο. Και αν αρχίσω να φέρνω τα πράγματα πολύ κοντά το ένα με το άλλο, τότε αρχίζουν και τρίγονται και άρα το σύμπαν είναι και θερμότερο. Είναι η αντίθετη αρχή με αυτή που λειτουργεί το ψυγείο σας. Το ψυγείο σας κάνει μια εκτόνωση η οποία δείχνει θερμοκρασία, σκεφτείτε το ανάποδα. Αλλά ακριβώς αυτό κάνει το σύμπαν, καθώς εκτονώνει το πέφτει θερμοκρασία. Αλλά άμα γυρίσω το ρολόι πίσω, πριν το ψυγείο σας ψυχθεί, είναι οδεστό. Ακριβώς αυτό. Άρα λοιπόν, πάμε. Όσο παλιότερα, τόσο μικρότερα, πικνότερο, θερμότερο το σύμπαν. Και θα αρχίσω την ιστορία μου δέκα δευτερόλεπτα μετά το χρόνο μηδένα. Ενώ δευτερόλεπτα, αυτά που μετράνε το ρολόι. Έν, δυ, τρι, τέσσερα, πέντε, έξι, φτά, χτώ, νέα, δέκα, κάτι ενδιαφέρον αρχίζει να συμβαίνει. Ας δούμε ποια είναι η κατάσταση τότε. Το σύμπαν είναι ένα υπερφέρομο πλάσμα. Τι σημαίνει αυτό? Σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άτομα. Πυρήνες θετικά φορτισμένοι και ηλεκτρόνια δεν μιλούν το ένα με το άλλο. Κάτι τόση ενέργεια διαθέσιμη που το καθένα πάει και βρίσκει τον δρόμο του. Δεν φαντρεύεται. Όλο το σύμπαν είναι μια ομοιόμορφη σούπα. Όλη η ύλη έχει τη μορφή πρωτονίου. Δεν υπάρχουν πυρήνες, δεν υπάρχουν διαφορετικά στοιχεία. Δεν υπάρχει άνθρωπος, δεν υπάρχει οξυγόνος, δεν υπάρχει άζωτο, δεν υπάρχει πρωτονία. Και ανύπαρτα, ελεύθερα πρωτονία. Περίπου όπως είναι ο ήλιος. Σκεφτείτε λοιπόν όλος ο χώρος να είναι σαν το εσωτερικό του ήλιου. Πολύ χειρότερα, χίλιες φορές θερμότερα από το εσωτερικό του ήλιου. Είναι το σύμπαν στα 10 φτερόλεπτα ζωής. Μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι αυτό είναι εχθρικό προς τη ζωή. Δεν υπάρχει ζωή σε χίλιες φορές πιο θερμό υλικό από ό,τι είναι το εσωτερικό του ήλιου. Πάμε παρακάτω. Θα το εξελίξουμε, θα το φτιάξουμε φιλικό προς τη ζωή. Όμως πρώτα πρέπει να συμφωνήσουμε στο τι εννοούμε φιλικό προς τη ζωή. Για μένα που είμαι αστρονόμος και δεν ξέρω τίποτα από ζωή, εκτός από ότι η ζωή είναι περίπλοκη χημία, τη δουλειά μου είναι να σας παραδώσω ένα σύμπαν που είναι φιλικό προς την περίπλοκη χημία. Ωραία, μετά ας αναλάβουν οι βιολόγοι να το κάνουν ενδιαφέρον. Η δικιά μου δουλειά είναι να σας παραδώσω ένα σύμπαν με συνθήκες κατάλληλες προς την περίπλοκη χημία. Το οποίο είναι μια ερώτηση, δεν είναι μόνο σχετική με το πότε το σύμπαν γίνεται κατάλληλο προς τη ζωή και για πόσο μένει κατάλληλο προς τη ζωή, αλλά είναι σημαντική για άλλες ερωτήσεις. Για παράδειγμα, πού αλλού θα μπορούσαν να υπάρχει ζωή στο σύμπαν. Άρα πού αλλού είναι οι συνθήκες κατάλληλες για περίπλοκη χημία. Και πού αλλού θα μπορούσαμε εμείς να πάμε και να ζήσουμε. Που είναι κατάλληλες οι συνθήκες για την δική μας περίπλοκη χημία. Ας δούμε λοιπόν τι χρειάζεται να έχουμε για περίπλοκη χημία. Πρώτα απ' όλα χρειάζεται να έχουμε στοιχεία που μπορούν να έχουν περίπλοκη χημία. Όχι μόνο πρωτόνια. Να έχουμε κάτι πιο ενδιαφέρον. Από τι είμαστε φτιαγμένοι. Πρέπει να κάνω μια παρένθεση εδώ και να σας πω ότι ο ορισμός μου για τη φιλικότητα προς τη ζωή είναι λίγο επηρεασμένος από αυτό που ξέρουμε για τη ζωή σε αυτόν τον πλανήτη. Η ζωή σε άλλα μέρη στο σύμπαν μπορεί να είναι πάρα πάρα πολύ διαφορετική και με τρόπους που ούτε καταλαβαίνουμε δεν μπορούμε να φανταστούμε. Αλλά εγώ θα θεωρήσω ότι πρέπει να σας παραδώσω ένα σύμπαν φιλικό προς τη ζωή έτσι όπως την ξέρουμε εδώ. Από τι λοιπόν είναι φτιαγμένη τη ζωή. Άνθρακα. Θέλουμε πολύ πολύ άνθρακα. Άζωτο, όπως θα κάνουμε στους πρωτεΐνες, οξυγόνα, όπως θα κάνουμε καύσις, θοσφόρα, όπως θα κάνουμε DNA, σίδηρο, αιμοσφαιρήμιο, θέλουμε τέτοια. Χωρίς αυτά δεν την παλεύουμε εμείς εδώ έτσι όπως είμαστε. Πρέπει να παντρεύσουμε πρωτόνια και ηλεκτρόνια γιατί η χημεία, αυτή η περίπλοκη χημεία που κάνει τη ζωή, δεν υπάρχει αν έχεις ένα πλήρως αιωνισμένο πλάσμα. Πρέπει να πάρεις και να συνδέσεις διάφορα άτομα και να κάνεις μακρομόρια που είναι περίπλοκα για να αρχίσεις να τα αιωνίζεις όλα. Θα πρέπει να φέρουμε όλα αυτά τα στοιχεία κάπου έτσι να είναι βολικά και μαζεμένα, να μην πλέουν από εδώ και από εκεί στο σύμπαν, να κάνουμε ένα πηχάδι βαρύτητας να βάλουμε να κάτσουν και κάπου, ενώ έναν πλανήτη όπου μπορούν να κάτσουν αυτούς τους φίλους τους και να μεγαλώσουν κύτταρα, τα κύτταρα να κάνουν άλλα κύτταρα, πιο περίπλοκες μορφές και τα λοιπά. Είναι πιο δύσκολο να το κάνεις αυτό σε ένα μεσοαστικό μέσο, πιο εύκολο πάνω σε έναν πλανήτη. Υγρό νερό νομίζουμε ότι χρειάζεται, μπορεί να μην χρειάζεται, αλλά από ό,τι ξέρουμε εμείς εδώ για τη ζωή και όπως την ξέρουμε, καλό είναι να έχει σιγρό νερό, βοηθάει για να διαλύει όλα αυτά τα ιστορίες και πηγές ενέργειας. Στο απόλυτο μηδέν ή ακόμα και στους τρεις βαθμούς Κ του Διαστήματος, δεν πάει αρκετά γρήγορα η χημεία για να έχεις περίπλοκες χημικές αντιδράσεις. Για να δούμε λοιπόν πώς μπορούμε να φτιάξουμε ένα τέτοιο σύμπαν που να έχει όλα αυτά τα συστατικά. Ωραία, πριν να μπορούμε να κάνουμε χημεία, πρέπει να κάνουμε ολχημία. Και ένα μεγάλο εμπόδιο στην εξέλιξη της ανθρώπινης γνώσης είναι ότι για πολύ καιρό δεν ξέραμε τη διαφορά αυτών των δύο. Και δεν εννοώ δεν ξέραμε όταν ήμασταν στις σπηλές, εννοώ δεν ήξερε ο νεύτο μας για παράδειγμα, τι διαφορά είναι άμεσα στη χημία και την αρχημία, τότε καταλάβαμε ότι τα δύο διαφορετικά είναι μάλλον πρόσφατο από πέντε. Όταν λοιπόν λέω χημία, σκεφτείτε τα άτομα, το άτομο έχει ένα πάρα πάρα πάρα πολύ μικρό πυρήνα, αυτό δεν είναι σε σωστή κλίμα καζογραφισμένο και δεν είναι σωστό μοντέλο του ατόμου. Αλλά για τώρα θα κάνει μια χαρά. Σκεφτείτε έναν πυρήνα ο οποίος είναι κατοντάδες χιλιάδες φορές μικρότερος από ό,τι αυτό εδώ η ιστορία, πάρα πάρα πολύ μικρός, και είναι φτιαγμένος από πρωτόνια και ελεκτρόνια, φορτισμένα σωμάτια με πολύ μεγαλύτερη σημάδηση από τα ελεκτρόνια που είναι αριντικά φορτισμένα στο πανέγερο πυρήνα. Και κάθε τέτοιος πυρήνας περιβάλλεται από χαμπό στα ελεκτρόνια έτσι ώστε γενικά να είναι ηλεκτρικά ολόκληρη. Χημεία λοιπόν είναι όταν κάνουν τα ηλεκτρόνια διαφορετικών ανθρώπων και μιλάνε μεταξύ τους. Αλχημεία είναι όταν αλλάζουν τη σύνθεση του πυρήνα. Η σύνθεση του πυρήνα μας λέει τι στοιχείο κοιτάζουμε. Αν κοιτάζουμε μόλιβδο ή αν κοιτάζουμε χρυσό. Η χημεία μας λέει αν πάρουμε κάποια στοιχεία, δεν τα αλλάξουμε αλλά τα βάλουμε να κάνουν παρέα, αν πάρουμε υδρογόνο που είναι αέριο και οξυγόνο που είναι ένα άλλο αέριο και τους βάλω φωτιά θα κάνω νερό. Αλλά όσο και να τα βάλω στο βαζάκι για να τα ανακατέψω και να τα κάνουμε διαφορετική σειρά, τον μόλιβδο χρυσό δεν θα το κάνουμε χημεία. Γιατί η αλχημεία επειδή ακριβώς συμβαίνει σε τόσο πολύ μικρότερες κλίμακες, χρειάζεται ένα εκατομμύριο φορές περισσότερη ενέργεια διαθέσιμη για να συμβεί. Γιατί? Αυτά εδώ τα πρωτόμια, τι έχουμε στην αρχή, θυμάστε, έχουμε αυτή τη σούπα, όλα τα πρωτόμια κάνουμε βόπτες και πρέπει να τα παντρέψουμε, να τα κάνουμε έλε τώρα αυτό εδώ, θα κάνεις μια παρέα, θα κάνεις οξυγόνο. Να κάνεις οξυγόνο, καήκαμε, χρειάζεται να βάλεις οχτώ πρωτόμια και οχτώ μετρόνια μαζί. Δεν θέλουν. Γιατί? Γιατί είναι θετικά φορτισμένο. Η γλώσσα που τα κρατάει μαζί λέγεται ισχυρή πυρημκιδύνα. Και αυτή η γλώσσα πρέπει να τη μιλήσουν το ένα πρωτόμιο στο αυτοί του άλλου πρωτομίου, έχει πολύ μικρή ενδέλεια. Πρέπει να πάνε πολύ πολύ κοντά και να πει, έλα τώρα θα κάνουμε όλοι μαζί παρέα και να περάσουμε ωραίο. Όμως, για να φτάσουν κοντά το ένα στο άλλο πρέπει να υπερνικήσουν την ηλεκτρομαγνητική αποστική δύναμη. Η οποία ναι, δεν είναι λιγότερο ισχυρή από την δύναμη που ψηφιρίζουν το ένα στο αυτοί των άλλων, αλλά έχει πολύ μεγάλη ενδέλεια. Λοιπόν, όσο βλέπουν το ένα από τα άλλα μακριά, δεν θα θέλα, όχι, όχι, μήνα μακριά μου, δεν θέλω. Έλα πάει ένα πρωτόμιο εδώ, ένα πρωτόμιο εκεί, σε παρακαλώ να κρατήσουμε τις αποστάσεις μας. Αν όμως κάτι τα σπρώξει και έρχονται κοντά και μπορέσουν να μιλήσουν το ένα στο αυτοί του άλλου, τότε θα καταλάβουν ότι ίσως είναι ωραίο να κάνουμε παρέα μερικά πρωτόμια μαζί. Κάπως θα βοηθήσει και η ασθενής παιδινική δύναμη που μερικά θα τα κάνει μετρών. Και έτσι θα καταφέρουν να κάνουν λίγο καλύτερο χωριό. Αλλά για να γίνει αυτό πρέπει να υπάρχει διαθέσιμη ενέργεια για να καταφέρουν να υπερνικήσουν την αρχική τους ιδέα, ότι δεν είναι ωραία να είναι τα πρωτόμια μαζί. Και δεν μπορούμε εύκολα να τους δώσουμε αυτή την ενέργεια. Πρέπει να είναι σε πολύ extreme καταστάσεις, σε πολύ ακραία περιβάλλοντα για να συμβεί αυτό. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Θυμάστε εκείνα τα 10 δευτερόλεπτα μετά τη στιγμή 0 που σας έλεγα, 1 εκατομμύριο φορές πιο θερμό από το κέντρο του ίδου, λοιπόν τέλεια. Τέτοιες συνθήκες εννοώ. Εκεί πράγματι τα πρωτόμια μπορούν να υπερνικήσουν την αρχική τους άποση που έχουν το ένα προς το άλλο και να πάνε να ψηφιλίσουν δυο φωνήματα το ένα στο αυτοί του άλλου και να παράγουμε σύνθετα στοιχεία. Μέχρι τα 20 λεπτά. Από τη στιγμή, είδατε. Γιατί? Γιατί το σύμφωνο αν διαστέλεται και όταν διαστέλεται ψήχεται. Και όταν ψήχεται στο τέλος δεν υπάρχει αρκετή διαθέσιμη ενέργεια για να πάνε τα πρωτόμια και να λένε ψου ψου ψου. Τι κάνουμε μετά. Ό,τι έκανες έκανες. Το πρόβλημα λοιπόν είναι ότι αυτή η διάρκεια της πυρινοσύρφεσης, όπως λέμε, της αλχυμίας είναι πολύ μικρή. Κρατάει 20 λεπτά. Ό,τι κάνεις έκανες. Και μετά τέλος. Ψήχθηκες πάρα πολύ. Τι παράγεις λοιπόν σε αυτά τα 20 λεπτά. Παράγεις δευτέριο, που είναι ένα ισότοπο του υδρογόνου. Παράγεις ήλιο, που είναι ένα αγρανές αέριο. Και παράγεις ελάχιστο λίφιο, που είναι ένα μέταλο χρήσιμο αν έχετε αντιπολική διαταραχή. Κάνουμε αντικαταθληπτικά. Αυτό. Το επόμενο ενδιαφέρον σημείο στην εξέλιξη του σύμπαντος πρέπει να περάσει λίγος χρόνος. Τετρακόσες χιλιάδες χρόνια μετά το χρόνο μηδέν το σύμπαν κρυώνει αρκετά ώστε να παντρέψουμε αυτούς τους πυρήνες που φτιάξαμε. Υδρογόνο, δευτέριο, ήλιο και λίθιο με ηλεκτρόνια. Παντρεύουμε. Μένει να μαζί. Γίνονται οβδέπλη. Μπορείς να κάνεις χημία. Επίσης συμβαίνει κάτι άλλο που είναι πολύ σημαντικό εδώ. Γι' αυτό το εκπαιδεσμανόμητο λατρέμουν. Επέμπεται αυτή εδώ. Σας θυμίζει κάτι αυτό εδώ. Αυτό είναι μικρακριματική ακτινοβολή. Ο υποβάθρος έχει πάρα πολλή πληροφορία για το σύμπαν. Και εκτάμεται ακριβώς εκείνη τη στιγμή. Γι' αυτό μας νοιάζει πολύ. Εκτός από ότι γίνονται οβδέπλα τα στοιχεία. Είμαστε έτοιμοι για χημία. Έχουμε τους σύνθετους πυρήνες. Έχουμε οβδέπλα άτομα. Αλλά τι χημία. Χημία που είναι επαρκής για τη ζωή. Γιατί τι έχουμε. Έχουμε υδρογόνο και δευτέριο. Το υδρογόνο τι θα κάνει. Θα κάνει αμωριακό υδρογόνο. Τι να το κάνουμε αυτό. Να το κάνουμε καύσιμο για πυράβουλους. Αλλά δεν υπάρχει κάποιος για να κάνει πυράβουλους. Για να μας είναι χρήσιμο το καύσιμο. Και έχουμε ήλιο που είναι καλό για να φουσκώνουμε μπαλόνια. Αλλά δεν υπάρχει κανένας να φτιάξει τα μπαλόνια. Και έχουμε και λίθιο που είναι χρήσιμο για αντικαταθληπτικά. Αλλά δεν έχουμε κανένα να πάθει κατάκλυψη. Άρα λοιπόν δεν μας είναι χρήσιμα αυτά τα στοιχεία που έφτιαξε η Μεγάλη Έκρηξη. Θριαζόμαστε κάτι άλλο. Θριαζόμαστε άνθρακα. Θριαζόμαστε πολύ άνθρακα και όλα τα άλλα σχετικά στοιχεία που είναι κοντά. Και αυτά δεν τα φτιάξαμε στη Μεγάλη Έκρηξη. Άρα λοιπόν η πρώτη αλχημία δεν έφτασε. Θριαζόμαστε άλλους αλχημίστες. Ευτυχώς έρχονται. 150 εκατομμύρια χρόνια μετά το χρόνο 0. Αν η ηλικία του σύμφαντος είναι 100 χρόνια, ένα χρόνο μετά το χρόνο 0. Ανάλογα πρώτα αστέρια. Τα αστέρια είναι εξαιρετικοί αλχημιστές. Τα αστέρια είναι πάρα πολύ καλοί αλχημιστές. Γιατί? Τι είναι αυτό που είναι ένα αστέρι? Είναι μία μπάλα από ύλη, η οποία θέλει, επειδή είναι πολλοί, και επειδή υπάρχει η βαρύτητα που μας έλεγε ο Einstein, όλα τα σώματα έλπουν το ένα το άλλο και θέλουν να έρχονται κοντά, τόσο πολλοί θα θέλουν να έρχονται πάρα πάρα πάρα πάρα πάρα πολύ κοντά με τον εαυτό τους. Πόσο κοντά μέχρι να φτάσεις σε ένα σημείο. Ευτυχώς δεν μπορεί. Πολύ εύκολα. Γιατί αν αρχίσεις να συγκλείβεις υδρογόνο, αυτό υπάρχει στο σήμα, κυρίως υδρογόνο φτιάχνει μεγάλη έλπιση, αν αρχίσεις να συγκλείβεις υδρογόνο σε πολύ μεγάλες πιέσεις και θερμοκρασίες, θα αρχίσουν να μιλάνε τα πρωτόνια στο ένα το αυτοί του άλλου και να φτιάχνουν πιο σύνθετους πυρήνες. Να ορίστε, φτιάχνεις ένα αστέρι, προσπαθείς να το συγκλείψεις σε ένα σημείο, έχονται εδώ τα πρωτόνια στο ένα το άλλο, φτιάχνουν πυρήνες συγκλείου, δύο πρωτόμια, δύο νετρόμια, κάποιους πρέπει να διατηρήσουμε το φορτίο και έφυγαν με κανατρέα, κυρίως όμως παράγουμε έτσι πολύ πολλή ενέργεια. Η ενέργεια αυτή ζεσταίνει το άστρο και η ζέστη το βοηθάει να αντισταθεί με πίεση στην βαρύτητα του προσπαθήματος συγκλείψης. Αυτό λοιπόν που είναι ένα αστέρι είναι ένα περιβάλλον το οποίο έχει αυτές τις extreme, τις ακραίες συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας, ώστε να κάνεις αλχυμία, αλλά τις έχει για πάρα πολύ καιρό. Τα μεγάλα αστέρια ζουν εκατομμύρια χρόνια, τα μικρά αστέρια ζουν περισσότερο, γιατί όσο πιο χοντρός είσαι τόσο πιο λίγο θα ζήσεις και στα αστέρια. Ωραία η βία τα ωφελεί, τα μικρά αστέρια ζουν δισεκατομμύρια χρόνια, δισεκατομμύρια χρόνια. Τα πάρα πολλοί μικρά αστέρια ζουν περισσότερο από την βαρύτητα τους. Περιμένουμε να ζήσουν πολύ περισσότερο από δεκαπέντε δισεκατομμύρια χρόνια. Γιατί καίνε τα καύσιμά τους πιο αργά, έχουν λιγότερη βαρύτητα στην οποία είναι δισεκατομμύρια. Άρα λοιπόν έχουμε έναν αλχυνιστή, ο οποίος κάθεται εδώ για πολύ χρόνο και μπορεί να κάνει πολλή αλχυνία. Όχι 20 λεπτά, αλλά δισεκατομμύρια χρόνια. Τι κάνουν τα αστέρια. Το υδρογόνο το μεταστηχιώνουν σε ήλιο. Το ήλιο, αν είναι αρκετά μεγάλα, το μεταστηχιώνουν σε οξυγόνο, άνθρακα και άζωτο. Και αν είναι ακόμα πιο μεγάλα, θα μεταστηχιώσουν και το οξυγόνο, άνθρακα και άζωτο, σε σύνδυνο. Και όταν θα κάνουν όλα αυτά, θα τελειώσουν τη ζωή τους, φτύνοντας τα αντερά τους. Αυτό είναι το πιο χρήσιμο πράγμα που κάνουν. Τα αστέρια που φτάνουν με εντυγωσιακούς τρόπους. Ακόμη και σχετικά μικρά για σήμαντα αστέρια σαν τον ήλιο μας, φτύνουν τα αντερά τους. Αυτό που έχουν μικρά αστέρια φτάνουν μέχρι οξυγόνο, άνθρακα και άζωτο. Και φτιάχνουν φράγγι τέτοιο, που λέγεται πλαντικόν αφέλωμα. Φτύνουν άνθρακα, φτύνουν οξυγόνο, φτύνουν άζωτο. Τα πολύ μεγάλα αστέρια κάνουν ένα πιο εντυπωσιακό μπούμ. Και φτύνουν σύνδυρο και άλλα βαρύτερα στοιχεία, τα οποία φτιάχνονται κατά τη διάρκεια της έκρηξης. Και με αυτά εμπλουτίζουν το χώρο γύρω τους. Γιατί αυτό είναι σημαντικό. Γιατί από το χώρο γύρω τους, από τα καινούργια νέφη που θα δημιουργηθούν, που είναι τώρα εμπλουτισμένα με αυτά τα βαρύα στοιχεία, θα δημιουργηθούν κι άλλα άστρα. Και όχι μόνο κι άλλα άστρα, αλλά κι άλλοι πλανήτες. Τα αστέρια δεύτερης γενιάς και οι πλανήτες που γεννιούνται μαζί τους, είναι εμπλουτισμένα με τη στάχτη των παλιότερων αστέρων και έτσι έχουν τα συστατικά για τη ζωή. Αν οι πρώτες γενιές αστεριών δεν πεθάνουν ή αν θέλετε μέχρι οι πρώτες γενιές αστεριών να πεθάνουν, δεν υπάρχει στο σύμπανο κατάλληλη σύνθεση, δεν υπάρχουν τα κατάλληλα συστατικά για τη ζωή. Αυτό είναι αυτό που πιθανόν έχετε ακούσει ότι είμαστε αστερόσκονοι. Αυτό είναι αλήθεια, εντελώς ρεαλιστική, πραγματική αλήθεια. Τι φτιάξαμε λοιπόν μέχρι στιγμής που πεθαίναν οι πρώτες γενιές των αστεριών. Φτιάξαμε μια κυλίδα χημικών στοιχείων, παντρέψαμε πρώτον την κυριακτρόμια. Πάμε λοιπόν να φτιάξουμε πηγάδια βαρύτητα, συγχρό νερό και πηγές ενέτειες. Ένα σταθερό λοιπόν περιβάλλον όπου μπορούμε να αφήσουμε τη χημεία να κάνει τη δουλειά της και να φτιάξει πολύ περίπλοκα πράγματα. Αστέρια, είπαμε δεύτερης γενιάς αστέρια, τρίτης γενιάς αστέρια, την ίδια δουλειά κάνουν. Μετατρέπουν οξυγόνο σε ήλιο, αυτό κάνουν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους και μετά άλλα στοιχεία σε ακόμα βαρύτερα στοιχεία. Γύρω από αυτά τα αστέρια δημιουργούνται πλανήτες, αυτά είναι τα πηγάδια βαρύτητας. Τα περιβάλλοντα όπου μπορείς να έχεις σχετικά μεγάλη πυκνότητα από όλα αυτά τα ενδιαφέροντα στοιχεία τα οποία μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους. Ιχρό νερό. Προσοχή τώρα, αυτό είναι λίγο τελείωμα. Πώς θα φτιάξουμε Ιχρό νερό. Χρειαζόμαστε τις κατάλληλες συνθήκες. Χρειαζόμαστε ένα περιβάλλον που δεν θα είναι πολύ κρύο γιατί όλο το νερό είναι πάγος και δεν θα είναι πολύ ζεστό γιατί όλο το νερό γίνεται ατμός. Δεν θέλουμε ούτε ατμό ούτε παλό. Θέλουμε λοιπόν να είμαστε κοντά σε ένα αστέρι που θα κάνει το περιβάλλον αρκετά ζεστό αλλά όχι πάρα πολύ κοντά σε ένα αστέρι γιατί αυτό θα κάνει το περιβάλλον πάρα πολύ ζεστό. Αυτό είναι το ηλιακό σύστημα και άλλα συστήματα σαν το ηλιακό σύστημα. Το κόκκινο είναι πάρα πολύ ζεστό για ζωή. Εδώ στην άρκου του κόκκινου είναι η εφροδίτη. Η εφροδίτη δεν είναι καλό μέρος να επικήσουμε. Κάνει πάρα πολύ ζεστή. Φανόμενο του θερμοκυβίου, πα-πα-πα-πα. Άσχημα, πολύ καλά. Εδώ στην άκρη της πράσινης ζώνης είναι ο Άρης. Λίγο έξω από εκεί που θα θέλεις να είναι. Θα είναι πολύ κρύος το Άρης, δεν είναι καλά, πα-πα-πα-πα. Αυτός ο πλανήτης ακριβώς το πράσινο. Όχι πολύ ζέστη, όχι πολύ κρύος, αυτό που λέμε το sweet spot, αυτή είναι η Γη. Αυτή εδώ η πράσινη ζώνη, όπου ανέβαζε σε έναν πλανήτη κάπου εδώ μέσα, οι συμπήκες θα ήταν, κατά αρχή τουλάχιστον, κατάλληλα, ίσως, να έχει σίγουρο νερό, λέει για την κατοικίσιμη ζώνη, habitable zone. Όλα τα αστέρια έχουν μια αστέρια. Τώρα, αν θα έχουν πλανήτες εκεί μέσα, αυτό είναι άλλο πράγμα. Αλλά ότι μπορείς να ορίσεις μια ζώνη, όπου εκεί η θερμοκρασία θα ήταν αρκετά καλή για να υπάρχει νερό, μπορείς. Είναι πιο μακριά από το αστέρι για πιο ζεστά, μεγαλύτερα άστρα, πιο κοντά στο αστέρι για πιο ψυχρά άστρα. Ωραία. Και είναι έτοιμο, λοιπόν, το σύμπαν για ζωή. Μόλις πεθάνουν τα πρώτα άστρα, αυτό συζητήσαμε μέχρι τώρα, έχουμε τα στοιχεία, φτιάχνουμε δεύτερης γενιάς άστρα, έχουμε πλανήτες, έχουμε κατοικίσιμη ζώνη, αν υπάρχουν πλανήτες στην κατοικίσιμη ζώνη, τελειώσαμε. Ναι, όχι. Γιατί όταν τα αστέρια πεθαίνουν, και σας είπα ότι πεθαίνουν, ειδικά τα μεγάλα αστέρια, με πολύ εντυπωσιακό τρόπο και φτιάχνουν αυτό που λένε σούπερ νόβα, εκρίξεις υπερκενοφανών, είναι κακή για τη ζωή, αν είσαι κοντά. Οι υπερκενοφανείς είναι κακοί για σένα. Γιατί? Γιατί φτιάχνουν κοσμικές ακτίνες, κοσμική ακτινοβολία, κοσμική ακτινοβολία, το υπεριόδησο, το όζων, καρκίνος, αυτό πολύ χειρότερα. Ισχυρή κοσμική ακτινοβολία, η οποία αποστηρώνει τα πάντα. Υφέλει όλο το όζων, ιωνίζεται η ατμόσφαιρα και ό,τι είναι μικρό ζωή, βακτηριακή ζωή, τα φαίνει. Κανταστρέφεις τη τροφική αδυσσύνη, τέλος. Αυτό είναι το καλό σενάριο. Έχεις μία μεγάλη οικολογική καταστροφή, αλλά η ζωή είναι της ματάρας και μπορεί να επιζήσει μια έκπληξη πεκενοφανούς. Ιδιαίτερα ισχυροί πεκενοφανείς, αυτοί που κάνουν εκκρίξεις σαν την οχάμα, γκάμα ρίβερς, αυτοί είναι μοιραίοι για τη ζωή. Αυτοί ιωνίζουν τα πάντα, αποστηρώνουν τον πλανήτη. Εάν σκάσει εδώ δίπλα ένα γκάμα ρίβερς, δεν δίθεται θέμα, θα το δούμε να έρχεται κιόλας, goodbye. Και βρείτε πώς θα περάσετε τα τελευταία σας πέντε λεπτά στη γη. Είναι πολύ καγί για τη ζωή. Αν, λοιπόν, είστε σε ένα περιβάλλον όπου κάθε τόσο κάνει βουμ μία έκπληξη αυτήν οχάμα, αυτό δεν είναι ένα περιβάλλον το οποίο είναι φιλικό για τη ζωή. Γιατί? Γιατί ένα πάντρεψες τα πρωτόνια με τα ηλεκτρόνια, μετά έρχεται η έκπληξη αυτήν οχάμα, τα ιωνίζει ξανά. Μετά θα ξαναπαντρέψει, μετά ιωνίζει ξανά. Ε, έτσι δεν θα κάνουμε δουλειά. Λέγνω, είμαστε σε ένα περιβάλλον που δεν σκάνε διακός πολύ ισχυρή περκαιοφανήση. Ποιο είναι αυτό το περιβάλλον? Ποιες είναι αυτές οι συνθήκες? Πώς φτάνει το σύμβανο σε αυτή την κατάσταση? Το κλειδί είναι ο ρυθμός γέννησης των άστρων. Τα μεγάλα άστρα πεθαίνουν νωρίς. Όσο πιο πολλά μεγάλα άστρα φτιάχνεις, τόσο πιο πολλές εκρίξεις συμβαίνουν. Και αυτό αποστηνώνουν τους πλανήτες. Άρα θέλεις να σταματήσεις να φτιάχνεις πολλά μεγάλα άστρα. Ναι, αυτό είναι οι συνθήκες για ζωή. Ευτυχώς, ο ρυθμός γέννησης των άστρων δεν είναι σταθερός. Δεν είναι σταθερός. Να τα πάω τα δεδομένα. Πώς το ξέρεις? Το μετράμε. Τα μεγάλα άστρα, όσο πιο μεγάλα είναι αυτά που ζουν λίγο, κι άρα σου λένε με τι ρυθμό γεννίουν τα άστρα, εκπέμπουν πάρα πολύ υψηλής ενέργειας φωτόνη. Είναι ζεστά, είναι πιο μπλε από τον ήλιο. Εκπέμπουν πολλοί περιόδες φως. Λοιπόν, αυτό μπορούμε να το ανοιχνεύσουμε. Να δούμε πόσοι περιόδες φως έρχεται από χθες, από προχθές, από αντιπροχθές και έτσι να ζωγραφίσουμε την εξέλιξη της αστρογέννασης στο σήμα. Τι βλέπουμε, λοιπόν? Σήμερα ο ρυθμός γέννησης των άστρων είναι ταυτός. Κάπου 1% σε ηλιακές μάζες το χρόνο ανακυβικό με χαπαψέκ. Κανένα με χαπαψέκ είναι περίπου η απόσταση ανάμεσα σε δύο γαλαξίες. Άρα, λοιπόν, ένας γαλαξίας φτιάχνει περίπου ένα αστέρι το χρόνο. Ένα εκατοστό αυτού. Άρα, ένα αστέρι κάθε κατοχρόνο. Πριν 10 δισεκατομμύρια χρόνια, ένας γαλαξίας έφτιαχνε ένα αστέρι το χρόνο. Σε 10 φορές το ισόδο. Συγγνώμη. Ένα αστέρι τα 10 χρόνια. 10 φορές το ισόδο. Αυτό, λοιπόν, είναι πάρα πολύ μεγάλος, πάρα πολύ έντονος ρυθμός παραούργιες άστρων και εδώ αποστηρώνει στους πλανήτες διακόσ. Έχω το πρόβλημα που σας έλεγα πριν. Όλο, λοιπόν, αυτό το μοβ σύννεφο, και το έχω έδειξει σαν σύννεφο γιατί στο περίπου δεν είναι ακριβή σ' αυτή η μέτρηση, όχι μέτρηση του ρυθμού της γέννησης των άστων, αλλά το που είναι υπερβολική γέννηση των άστων για να αποστηρώσει τους πλανήτες. Όλη, λοιπόν, αυτή η μοβ περιοχή είναι κακή για τη ζωή, είναι αχθρική μπρος τη ζωή. Στιάχνεις πάρα πολλά αστέρια, πάρα πολλές εκκρίψεις, πάρα πολλή οικείζωσα κτηνοβολία. Δεν μπορείς να αρχίσεις να φτιάχνεις ενδιαφέροντα πράγματα πριν βγεις από το μοβ σύννεφο. Εδώ στο πράσινο σύννεφο, κοντά στο χρόνο μηδέν, έχεις τη βαρυτική χημεία που λέγαμε. Δεν άνοιξαν ακόμα τα πρώτα άστρα, δεν έχεις ενδιαφέρουσα χημεία. Εδώ έχεις ένα μικρό παράθυρο όπου ο ρυθμός αστρογέννησης δεν έχει αυξηθεί ακόμη αρκετά, έχεις ενδιαφέρουσα χημεία και δεν έχεις πάρα πολλούς υπερκενοφανείς. Όμως αυτή η διάρκεια είναι πάρα πολύ μικρή. Αν έγιναν τίποτα βακτήρια, αν προσπάθησαν να κατακτήσουν το γαλαξία τους, το σύμπαν κάτι αυτό εδώ κοντά, πολύ γρήγορα αυξήθηκε ο ρυθμός της αστρογέννησης. Good-bye, βακτήρια. Πάνε αυτά. Αν υπήρξε ζωή εδώ πέρα, μας έχει αποχαιρετήσει. Δεν είναι ο πρόχωνος της δικής μας ζωής όπως ξέρω. Ήρθε το μοβ σύννεφο και κατέστρεψε τα πάντα. Κάπου εδώ που βγήκαν από το μοβ σύννεφο, λίγο μετά γεννήθηκε ο ήλιος. Άρα λοιπόν ο ήλιος από την αρχή της ύπαρξής του και βεβαίως οι πλανήτες που τον σημαδεύουν, το πλανητικό μας σύστημα γεννήθηκε μαζί με τον ήλιο από το ίδιο σύννεφο, ποτέ δεν έζησαν αυτήν την εποχή τον πολύ γρήγορα νυπερκενοφανείς. Είχαμε βγει από την περίοδο κίνδυνα, από τη στιγμή της γεννήσης μας και γι' αυτό βεβαίως η ζωή εμφανίστηκε πάρα πολύ γρήγορα στη γη. Οι πρώτες μορφές ζωής είναι πάρα πάρα πάρα πολύ παλιές, συγκρίσιμες με την ηλικία της γης. Δεν περάσαμε από αυτήν την περίοδο της αποστήρωσης εξαιτίας εκρήξεων. Βοηθάει και το ότι είμαστε εδώ έξω, μακριά από το κέντρο του γαλαξία. Δεν γίνονται πολλά πράγματα εδώ έξω. Είναι μάλλον βαρετά, είναι καλό για τη ζωή, βαρετό ίσον καλό. Αν έχεις τα στοιχεία, έχεις τον ήλιο σου, φτιάχνει την ενέργειά σου, τσίκι τσίκι, μπορείς να κάνεις πράγματα. Δεν θέλεις μπαμπού με κρίξεις διακοπώς. Πάμε λοιπόν να δούμε αυτόν τον κύκλο της ζωής και της θανάτου των άστρων. Έχουμε τη διαδικασία της αστρογέννησης. Οπ, νέφια αερίου και βαρύτητα φτιάχνουν άστρα. Τα άστρα ζουν τη ζωή τους και πεθαίνουν και φτιάχνουν αστρικά πτώματα. Μια μαύρη κρύπα, έναν αστέρα ενετρονίων, έναν λευκό νάνο. Αυτό είναι ένα υπερπικνό πράγμα, μια μπάλα πάρα πολύ πυκνή, η οποία δεν κάνει μπουμ. Ή αν κάνει μπουμ το υπόλοιπο αστέρι αυτό μένει εκεί. Έχει κάποια μάζα που στην αρχαία ανήκει στο αστέρι, την οποία την κλειδώνει σε κάτι το οποίο είναι αδιάφορο προς τη διαδικασία της αστρογέννησης. Δεν μπορεί να ανακύκλωθει. Ως προς αυτόν τον κύκλο ανακύκλωσης αυτό εδώ το αστρικό πτώμα είναι απόλυτα. Κάνει ενδιαφέροντα πράγματα όπως βοηθάει να μελετήσουμε τη γενική θεωρητική σχετικότητα στο Instagram. Βλέπουμε μάπρες τρύπες, ηλιαστέρες εντρονίων μπορούν να συνενωθούν και να μας δώσουν βαρυτικά κύματα που τα ανοιχνεύουν και λένε ου μπράβο, yes, είμαστε πολύ καλοί και τα λοιπά. Αλλά σε αυτή τη διαδικασία της αναγκύκλωσης δεν συμμετέχει το αστρικό πτώμα. Μας τέλειωσε αυτή, είναι απόλυτη. Και κάνει κάποιον γλουτισμένο σε καινούργια στοιχεία αέριο, το οποίο το φτύνει, ξαναβγαίνει στο μεσοσοστρικό χώρο, κάνει ένα καινούργιο νέφος με την βαρύ και θα κάνει καινούργια άστρα, ξανά και ξανά και ξανά, σε κάθε κύκλο έχουμε απόλυτη. Σε κάθε κύκλο έχουμε ένα αστρικό πτώμα. Τι συμβαίνει λοιπόν, σιγά σιγά οι πρώτες ύλες για την παραγωγή των άστρων ελαττώνονται. Και αν ελαττώνονται οι πρώτες ύλες, σημαίνει ότι ο λυθμός της αστρογέννησης πέφτει, γι' αυτό πέφτει ο λυθμός της αστρογέννησης. Ελαττώνονται οι πρώτες ύλες. Γι' αυτό και η ζωή έγινε εφικτή. Για τον ίδιο λόγο που η γέννηση των άστρων δεν θα κρατήσει για πάντα, για τον ίδιο λόγο που το σύμπαν όπως το ξέρουμε θα πεθάνει, το φωτεινό σύμπαν που έχει άστρα θα πεθάνει, γι' αυτό το λόγο η ζωή έγινε εφικτή. Αν αυτός ο κύκλος συνεχιζόταν με τον ίδιο ξέφραινο ρυθμό για πάντα, δεν είχαμε απώλειες. Αν και το αστρικό πτώμα το ίδιο έσκαγε και είχαμε 100% αποτελεσματικότητα, εάν διαρκώς είχαμε αστρογέννηση με τον ίδιο ρυθμό και δεν βαδίζαμε προς τον θάνατο του σύμπαντος, δεν θα είχε γινεί εφικτή η ζωή. Άρα χρειάζονται δύο πράγματα να πεθάνουν για να γίνει εφικτή η ζωή. Αστέρια για να μας εμπλουτίσουν με περίπλοκες συστατικά και το ίδιο το σύμπαν. Να περάσει τη μέση του ηλικία. Να φτάνει προς το τέλος του. Μόνον τότε γίνεται φιλικό προς τη ζωή. Βέβαιος αυτό θα θα κρατήσει για πάντα. Το σύμπαν δεν θα είναι πάντοτε φιλικό προς τη ζωή. Η αστρογέννηση ακριβώς επειδή ελατώνεται θα συνεχίσει να ελατώνεται και κάποτε θα σταματήσει. Τα αστέρια ζουν για πάρα πάρα πάρα πολύ, ιδιαίτερα τα μικρά. Ζουν για πολύ περισσότερο από ότι το σύμπαν έχει ζήσει μέχρι τώρα. Τα πιο μικρά αστέρια μπορούν να ζήσουν έναν τρισακατομμύριο χρόνο. Η αστρογέννηση θα συνεχιστεί αλλά κάποτε θα σταματήσει. Και τα τελευταία πολύ μικρά αστέρια κάποτε θα σβήσουν. Για να κάνουμε τα πράγματα χειρότερα, το σύμπαν φαίνεται ότι αυτή τη στιγμή έχει μια δύναμη αντιβαρύτητας. Θυμάστε τον Αϊνστάιν ο οποίος είπε ότι το σύμπαν διαστέλεται και του είπαν η αστρονομία όχι και είπαν, θα βάλω εκεί μια αντιβαρύτητα για να μην διαστέλεται. Ε, λοιπόν, αυτή τη βρήκαν. Την ανακαλύψαμε. Πώς την ανακαλύψαμε? Φτάζοντας πάλι τη διαστολή του σύμπαντος, αν συγκρίνουμε πώς διαστελόταν το σύμπαν πολύ πολύ πολύ μακριά, δηλαδή πολύ παλιά, και πώς διαστέλεται σήμερα. Αυτό που περιμέναμε είναι επειδή όλοι αυτοί οι γαλαξίες έλκονται μεταξύ τους με δυβαρύτητα, η διαστολή του σύμπαντος θα μη γίνει όλο και πιο αργά. Προσπαθούν οι γαλαξίες να φύγουν ο ένας απ' τον άλλον, αλλά η δυβαρύτητα τους λέει άρα μπορεί να κάνουμε πάει. Βλέπετε ότι το σύμπαν διαστέλεται πιο αργά πιο αργά πιο αργά. Τα παλιά τα χρόνια, επειδή μας αρέσει η ιδέα της ανακύπλωσης, φιλοσοφικά πιστεύαμε ότι το σύμπαν θα διαστέλεται, μπορεί να διαστέλεται, να διαστέλεται, να διαστέλεται, να φτάνει ένα μέγιστο μέγεθος και μετά να ξαναγυρίζει πίσω και να ξαναρχίζει από την αρχή. Και αυτή η διαδικασία να συνεχίζει. Και πάντως φαίνεται ότι βέβαια δεν πάει. Διαστελόταν χτες. Στις πολύ μεγάλες πλήμακες υπάρχει μία δύναμη που δράει αντιβαλυτικά. Και τι θα συμβεί? Οι μακρινοί γαλαξίες θα αρχίσουν να διαστέλονται πιο γρήγορα πιο γρήγορα πιο γρήγορα μέχρι που θα αρχίσουν να διαστέλονται, να απομακρύνονται από εμάς, πιο γρήγορα από ότι θα ξηλεύει το φως. Και έτσι θα εξέλφουν από τη σφαίρα, από τη σφαίρα που τη λέμε ορατό σύμπαν. Δεν θα μπορούμε πια να παίρνουμε φως από αυτούς. Μετά από πολλά τρεις εκατομμύρια χρόνια, το σύμπαν μας θα γίνει εμείς, ο γαλαξίας σαν δρομέδες, αμαγγελανικά νεύχη και πάπλα. Τελειώσαμε. Αυτό είναι. Τα άλλα δεν θα τα βλέπουμε καν. Θα φύγω. Και μετά τα στέρια που είναι εδώ κοντά θα γεννηθούν, θα τελειώσουν τη ζωή τους, θα τελειώσουν οι αστρογένες, θα σβήσουν. Στήμα λοιπόν οδεύει προς αυτό. Αυτό είναι το νέο, τρεις εκατομμύρια χρόνια από τώρα. Μαύρο και άχρο, κρυμ και ψυχρό και μοναχικό. Αυτό όμως είναι τρεις εκατομμύρια χρόνια από τώρα και θα αφήσουμε τις μελλοντικές γενιές να ανησυχήσουν γι' αυτό, να συζητήσουν για παράλληλα σύμπαντα και τι θα γίνει με τέλος με το τέλος του σύμπαντος. Εμείς έχουμε πολύ πιο σημαντικά προβλήματα και δεν εννοώ την παγκόσμια θέρμανση. Ενώ τους εξωγήνους. Θα έρθω στους εξωγήνους σε λίγο, αλλά θέλω πρώτα να σας μιλήσω λίγο για το πόσο φιλικό είναι το σύμπαν προς τη ζωή σήμερα και τι σημαίνει αυτό για μας. Λοιπόν, οι εξωγήνοι δεν είναι μόνο για τον Δένκεν και οι αστρονόμοι κάνουν πάρα πολύ σοβαρή συζήτηση για το θέμα εξωγήνου. Μας απασχολεί πολύ. Υπάρχει λοιπόν μια εξίσωση που λέγεται η εξίσωση του Δρέικ, για τον αστρονόμο Δρέικ ο οποίος για πρώτη φορά την έφτασε. Και προσπαθεί αυτή η εξίσωση να υπολογίσει τον αριθμό, δύο πράγματα, τον αριθμό των πλανητών με ζωή σήμερα, στο σύμπαντο, και τον αριθμό των πολιτισμών που μπορούν να επικοινωνήσουν με ραδιοκύματα, με εμάς σήμερα. Ψάχνουμε να βρούμε τον ΙΤ, τον εξωγήνο, στα ΛΕΤ. Σοβαρά. Και λέει λοιπόν αυτή η εξίσωση. Ο αριθμός των πλανητών με ζωή σήμερα είναι ίσως, ναι, το ρυθμό με τον οποίο είναι για ένας άστρα, επί το ποσοστό των άστρων που έχουν γύρω τους πλανήτες, επί τον αριθμό των πλανητών που είναι στην κατοικίσιμη ζώνη, επί την πιθανότητα ένας πλανήτης στην κατοικίσιμη ζώνη να αναπτύξει ζωή, επί τη διάρκεια της ζωής σε έναν πλανήτη στην κατοικίσιμη ζώνη. Και όταν έγραψα αυτή την εξίσωση, δεν ήξερα τίποτα από όλα αυτά. Όλα είναι άγνωστα. Αλλά είναι μια πολύ περίπτωση σου, γιατί σου λέει ότι πρέπει να υπολογίσεις για να βρεις αυτή την απάντηση. Λοιπόν, έχω κάτι φοβερή πρόβλημα. Ο ρυθμός αστρογέννησης σας έδειξα την μέτρηση. Τον μετρήσαμε, είναι πολύ καλός. Ένα στέλιο έναν εκατό χρόνια, ένα γαλαξί. Η πιθανότητα είναι ότι υπάρχουν πλανήτες γύρω από τα αστέρια. Αυτό ήταν τελείως άγνωστο πριν από μερικές δεκαετίες. Τώρα η πλανητολογία έχει κάνει άλματα. Και ξέρετε ποια είναι η απάντηση? Όλοι έχουν πλανήτες. Οι πλανήτες είναι εξαιρετικά κοινοί. Οι πλανήτες είναι παντού. Είναι σαν τις κατσαρίδες. Όλα τα αστέρια έχουν πλανήτες. Πραγματικά. Είναι παντού. Πόσους πλανήτες έχεις μέσα στην κατοικίσιμη ζώνη? Ε, περίπου ένα. Γιατί έχεις πολλούς πλανήτες. Πιθανότατα έχεις, τουλάχιστον, ένα πλανήτες στην κατοικίσιμη ζώνη. Σε κάθε αστέρι. Κάθε αστέρι έχει, τουλάχιστον, ένα πλανήτες στην κατοικίσιμη ζώνη. Ποια είναι η πιθανότητα να ανατυχθεί η ζωή σε έναν πλανήτες στην κατοικίσιμη ζώνη, δεν ξέρω. Αλλά θα γυρίσω σε αυτό. Και ποια είναι η διάρκεια της ζωής σε έναν πλανήτες στην κατοικίσιμη ζώνη. Εμείς έχουμε ζωή από πάντα και μέχρι τώρα. Άρα είναι τις εκατομμύρια χρόνια. Αντέχει η ζωή είναι πολύ αφετική. Αν την φτιάξεις είναι πολύ δύσκολο να την καταστρέψεις. Ειδικά αν είσαι σε ένα ωραίο μαγαζάκι έτσι κοντά στην άκρη του βαλαξία και έχουν σταματήσει να πάνε μπαμπούμι υπερκεροφανής κτλ. Μια χαρά αντέχει η ζωή. Είναι όσα βριμασάβησαν πριν από 6 μήνες. Αλλά είμαστε εμείς εδώ. Ήταν καλό για τα ποντήλια και τα φλαστικά. Πουλιά, κατσαρίδες, μπορεί να είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις κατσαρίδες. Λοιπόν, πάμε σε αυτό που δεν ξέρετε. Αυτή τη στιγμή, ξέρουμε ότι υπάρχει ζωή σίγουρα σε ένα πλανήκρα αυτό. Άρα δεν είναι πολύ δύσκολο να εκτιμήσουμε την πιθανότητα να ανακτεχθεί ζωή. Είμαστε πολύ σπάνι, είμαστε πολύ κοινοί, δεν το ξέρω. Γι' αυτό όμως ασχίζουμε πάρα πολύ να δούμε αν υπάρχει ζωή στον Άρη, στην Ευρώπη, σε άλλους πλευρές του ηλιακού συστήματος. Δεν ξέρω αν προσέχεται τα νέα, αλλά πρόσφατα έγιναν δύο πάρα πολύ σημαντικές ανακαλύψεις στον Άρη. Στο υπέταφος βρέθηκε κάτι που μοιάζει με πατρέλ. Και στην ατμόσφαιρα βρέθηκε κάτι που μοιάζει με εποχική μεταβολή του ποσού του Μεθανή. Εποχική μεταβολή. Κάτι που πολύ δύσκολο να εξηγήσεις γεωλογικά, αλλά πολύ εύκολο να εξηγήσεις γεωλογικά. Ξέρουμε ότι ο Άρης στην αρχή της ζωής, το είχε και ατμόσφαιρο, είχε και έναν. Αργότερα κακά πράγματα του συνέβησαν, ήταν στην άκρη της κατοικής Σιμιζόνης και έγινε έτσι όπως ακομίρισε, έτσι όπως το βλέπουμε σήμερα. Δεν είναι όμως καθόλου απίθανο να είχε ζωή ο Άρης κάποτε και κάποια μορφή αυτής της ζωής να είναι εκεί ακόμη. Δεν θα είναι ο ΙΤ, δεν θα είναι πράσινα ανθρωπάκια, δεν θα είναι αριανά λιοντάρια, δεν έχουν διαστημόπλια να έρθαν να μας κατακτήσουν. Αλλά σκεφτείτε τι σημαίνει, αν βρούμε έστω και ένα αριανό βακτήριο. Εάν σε δύο πλανήτες του ηλιακού συστήματος, ανεξάρτητα, δημιουργήθηκε ζωή, σημαίνει ότι η δυνατότητα να φτιάξει ζωή, η πιθανότητα να φτιάξει ζωή, είναι πάρα πολύ ψηλή, είναι εύκολο να φτιάξει ζωή, η ζωή είναι παντού. Εάν βρεθεί ζωή στον Άρη, έστω και ένα μικρό λιαριανό βακτήριο, έστω και ένα νεκρό αριανό βακτήριο, έστω και αν βρούμε ότι υπήρχε κάποτε ζωή στον Άρη, αυτή η πιθανότητα είναι περίπου ένα. Όπου μπορείς να φτιάξεις ζωή, φτιάχνει ζωή. Και αυτό σημαίνει ότι η ζωή στο σύμπαν πάει παντού. Εδώ, στο Άλφα του Κεζάβρου, παραδίπλα, παραπέρα, παντού. Εάν δεν βρεθεί ζωή στον Άρη, είμαστε πίσω εκεί που είμαστε. Δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε αυτή την πιθανότητα. Μετά ψάχνουμε στην Ευρώπη, όπου είναι ένα φεδιάρι του Δία, το οποίο έχει πάμα. Και ίσως από κάτω είναι η θάλασσα. Πάμε ξανά. Εάν βρεθεί η ζωή στην Ευρώπη, σημαίνει ότι σε βίωμα ιστοριακό σύστημα, μπλα μπλα μπλα, αυτή η πιθανότητα είναι περίπτωση, η ζωή είναι πάρα πολύ κοινή. Αν δεν την βρεις εκεί, μετά στέλνεις διαισθημόπλια να βρεις στο Άλφα του Κεζάβρου. Ακούω. Δεν καταλαβαίνεις την επαγωγή γιατί είναι πόλεμη και αν διεπιστώσεις ότι έχει κοινή προέλευση. Άλλο αν έχει κοινή προέλευση. Δεν το θεωρείτε το πιθανότητα. Θα το δούμε. Κοντός ψαλμός, αλληλούια. Ο Άλης είναι πάρα πολύ κοντά. Θέλω λοιπόν, κλείνοντας, να συζητήσω δύο σημεία. Πρώτον, μια και είναι οι Δαρμηνικές Δευτέρες, να συζητήσουμε από τη σκοπιά του αστρονόμ, ποιες είναι οι ύστατες εξελιπτικές προκλήσεις, όχι για ένα είδος πάνω στη Γη, αλλά για ένα είδος μέσα στο γαλαξί. Αν που θέλουμε ότι η ζωή είναι κοινή, ότι η ζωή είναι παντού, ποιος κατακτά το γαλαξί, ποιος είναι ο καλύτερος, ποιος είναι ο όπτιμος εξωγήινος για να φτιάξει τη γαλαξία και η αυτοκρατορία. Μια φορά κάθε περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια έρχεται ένας αστεροειδής, ο οποίος είναι αρκετά μεγάλος για να εξαφανίσει ήδη αν χτυπήσει και χτυπάει τη Γη, το οποίο σημαίνει ότι έχουν, κατά μέσον ώρα, ένα εκατομμύριο χρόνια για να αναπτύξουν τεχνολογία εκτροπής με το αριτόν. Οι Ιδινόσες επεπένδυσαν σε μεγάλα δόντια, δεν τους βγήκε. Εμείς, επενδύουμε σε επιστήμη, μπορεί να τα πάμε καλύτερα. Ένα εκατομμύριο χρόνο. Υποθέτω ότι δεν θα αυτοκαταστραφούμε με πυρηνικά όπλα, δεν θα αφήσουμε τον πλανήτη να βράσει λόγω παγκόσμιας έννος. Ξέρω ότι αυτές είναι μεγάλες υποθέσεις, αλλά θέλω να σκεφτόμαστε με μακροσκοπικά χρονικά μεγέτη, που είναι σχετικά με το σύμβα. Άρα, λοιπόν, θα καταφέρουμε να βγάλουμε τα επόμενα εκατό χρόνια. Σε ένα εκατομμύριο χρόνια πρέπει να εκτρέψουμε τον αστεροειδή, μπορεί και σε πενήντα χρόνια. Αυτά είναι στατιστική ποασών. Κατά μέσο ώρα μια φορά κάθε εκατομμύρια χρόνια. Δεν σημαίνει ότι έχουμε εκατομμύρια χρόνια, μπορεί να έχουμε τα 15. Σε αυτή την περίπτωση φέρνεις τον Μπρούς Βουίλις, φέρνεις τα διεσμούλια της Νάση και κάνεις ό,τι μπορείς. Λοιπόν, σε δισεκατομμύρια χρόνια, ο ήλιος θα πεθάνει. Έχουμε άλλα πέντε. Ο ήλιος είναι πέντε δισεκατομμυρίων ετών. Σε άλλα πέντα θα γίνει κόκκινος γύρω. Από τόσο που είδα θα μεγαλώσει σε τόσο. Δεν είναι καλό αυτό για εμάς. Μπορείτε να καταλάβετε ότι μπορεί να μας καταπιεί. Και να μην μας καταπιεί θα μας βράσει, θα μας ψήσει, θα μας κάνει ξερωψημένοι. Λοιπόν, δεν θέλουμε να είμαστε εδώ. Άρα, σε χρονική κλίμακα στις εκατομμυρίων ετών πρέπει να έχουμε κάνει από εδώ. Πρέπει να είμαστε είδος που απεικίζει το διάστημα. Και όλα αυτά προϋποθέτουν ότι δεν θα έρθει αυτός. Γιατί αν έρθει αυτός, σημαίνει ότι αυτός έχει πολύ καλύτερη τεχνολογία από εμάς, για να ήρθε πριν να πάμε εμείς σε αυτό. Και πιθανότητα δεν θα είναι ευγενικός μαζί μας. Ούτε εμείς ήμασταν ευγενικοί, εμείς προσωπικά, ούτε οι Ισπανοί ήταν ευγενικοί στους Μάγια ή στους Αστέρους ή στους Ίγκας. Ο Πράσινος, λογικά, δεν θα έρθει για καλό. Αυτοί που έχουν τα διαστημόπλια είναι συνήθως οι Πολομοχαρείς. Αλλιώς κάθονται στο σπίτι τους, αν έχετε δει την ταινία Avatar και τραγουδάνε στα δέντρα τους. Δεν είναι αυτοί με τα διαστημόπλια. Έτσι, με τα διαστημόπλια είναι αυτοί από το Independence Day. Πάμε, λοιπόν, να κλείσουμε, φτάνοντας στους εξωγήνους, συζητώντας την αξίωση Drake στο full glory, στην πύρη της δόξα, αφαιρώντας την κόκκινη μπάντα που είχα πριν. Τώρα η αξίωση Drake θέλει να μάθει ποσοί είναι οι πολιτισμοί με τους οποίους μπορούμε να επικοινωνήσουμε σήμερα. Ποσοί είναι οι πολιτισμοί, οι οποίοι μπορούν να μας στείλουν χαδιονκύματα και όπως είπαμε στη Jodie Foster, να της πούνε μπιπ μπιπ, live long and prosper, we come in peace, φτιάξε ένα μαγικό, μια μαγική συσκευή που θα σε ταξιδέψει αυτό στιγμή στο symbol μας και θα σου δείξουν όλη τη φυσική που δεν ήξερες και ήθελες να μάθεις. Ωραία. Ρυθμός παραγωγής των άστρων. Επί την πιθανότητα, επί το ποσοστό των άστρων που έχουν πλανήτες γύρους, 100% είπα. Επί τον αριθμό των πλανητών αυτόν που θα είναι στην κατοικίσιμη ζωή, περίπου ένας για κάθε άστρο είπαμε, επί την πιθανότητα να φτιάξεις ζωή σαν έναν πλανήτη, μπορεί ένα. Επί την πιθανότητα να φτιάξεις έξυπνη ζωή σαν έναν πλανήτη, δεν ξέρω, τα δελφίνια μετράνε, ίσως, σε αυτή την περίπτωση είναι αρκετά μεγάλο. Επί την πιθανότητα αυτός ο πολιτισμός να φτιάξει ραδιοτηλεσκόπια, αν τα δελφίνια μετράνε δεν έχουν ραδιοτηλεσκόπια. Επί τον χρόνο για τον οποίο ο πολιτισμός μπορεί να συμβιρίσει τον εαυτό του στην κατάσταση να έχει ραδιοτηλεσκόπια πριν να έρθει τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος ή κάνει κάτι περίεργο στον εαυτό του και σταματήσει να έχει τεχνολογία και πάει πίσω στα δέντρα. Αυτός ο χρόνος πια δεν είναι της εκατομμύριας χρόνια, αυτός ο χρόνος είναι τελείως άνθρωπος. Δεν ξέρω πόσο τώρα. Υπάρχει κάτι το οποίο ονομάζεται παράδοξο του Φέρνι. Ο Φέρνι λοιπόν, ο γνωστός Φέρνι ψήμων, διατίμωσε την εξής ερώτηση. Εάν εκείνο το L, ο χρόνος για τον οποίο ένας πολιτισμός συμβιρίνει τον εαυτό του σε μία προχωρημένη τεχνολογικά κατάσταση, είναι μεγάλος. Ο γαλαξίας μας έχει πολλά άστρα. Έχει 100 δισεκατομμύρια άστρα. Και μικρές να είναι οι πιθανόντες να φτιάξει έξυπνη ζωή. Και ζωή που θα έχει τεχνολογία για να ταξιδέψει στο διάστημα. Ο γαλαξίας μας έχει διάμετρο μόλις 30.000 ετυφωτός στο περίπου. Και έχει ηλικία δισεκατομμύρια χρόνια. Και λίγο λίγο πλανήτη πλανήτη να απεικίζεις, η εξογήνη έπρεπε να είναι εδώ μέχρι τώρα. Πού είναι? Γιατί η εξογήνη δεν είναι εδώ. Πού είναι επιτέλους η εξογήνη. Αυτό είναι το παράδοξο που θέλεις. Και μετά αρχίζεις να προσπαθείς να βρεις που είναι η εξογήνη. Μήπως ο ισμός παραγωγής των άστρων είναι μικρόσβολο, όχι. Μήπως δεν υπάρχουν πλανήτες, το λήσαμε ότι υπάρχουν. Μήπως η κατοικήσει μισόγειο, τόση πολλή πλανήτη σίγουρα έχεις. Μήπως η πιθανότητα για ζωή είναι πικρή, δεν το ξέρω. Μήπως είναι πάρα πολλοί, μήπως είμαστε φλουκ. Μήπως είμαστε μια φορά και τίποτε άλλο. Σε 100 δισεκατομμύρια άστρα όμως, τόσο μικρό. Μια φορά στα 100 δισεκατομμύρια να γίνει η ζωή. Δεν ξέρω. Μήπως η ευφυεία είναι κάτι το πάρα πολύ σπάνιο. 100 δισεκατομμύρια άστρα. Τόσο μικρή πρέπει να είναι η πιθανότητα. Μικρότερη από μια στα 100 δισεκατομμύρια, αν η ζωή είναι κοινή. Μήπως η τεχνολογία είναι πολύ σπάνια. Δεν ξέρω. Φέρεται από τα ίδικα όρμα σε πλανήτη. Αν ξέρεις να μετράς μέχρι το 15, φτιάχνεις και παντομηχανική. Δεν υπάρχει κάτι διάμεσο. Ήδη που να μετράνε έως το 15, αλλά να μην έχουν φτιάξει παντομηχανική. Άρα δεν ξέρω. Αν έχεις αρκετό χρόνο και δεν αυτοκαταστραφείς με κάποιον τρόπο, φτάνεις να έχεις τεχνολογία. Μήπως αυτό είναι μικρό. Αυτό δεν το ξέρω. Αυτό δεν το ξέρω. Εκεί είναι ο κέντρος. Το αισιοδοξο είναι ότι είμαστε ήδη ένα είδος που μπορεί να ανησυχεί γι' αυτό. Ότι ανησυχούμε μήπως ο χρόνος μας στον πλανήτη είναι λίγος. Και αυτό ίσως μπορεί να μας δώσει μια αισιοδοξία ότι θα τα καταφέρουμε, για μας τουλάχιστον εδώ, να κάνουμε αυτόν τον χρόνο μεγάλο. Να φροντίσουμε αυτόν τον ένα πλανήτη που έχουμε αυτή τη στιγμή. Αυτό το ένα σπίτι που έχουμε και μοιραζόμαστε. Να φροντίσουμε ο ένας τον άλλον. Να φροντίσουμε το ίδιο μας. Να φροντίσουμε τα άλλα είδη που κατοικούν εδώ μαζί μας. Να φροντίσουμε να αναπτύξουμε γνώση και όπλα για τους μετεωρήτες, για τον ήτι. Δεν κινδυνεύουμε μόνο από τον εαυτό μας. Κινδυνεύουμε από ένα εχθρικό και αμήληκτο σύμφωνο. Σύμφωνο. Αυτά από μένα. Σας ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστούμε. Βάσου, χαίρομαι που δεν αρχίζουν τώρα. Στη διάθεση. Ερωτήσεις, λοιπόν, για τη Βάσο. Είστε απατοίκητοι καταπληκτικοί, καταπληκτικό λαξίδι από την αρχή. Έχετε βάσματος απεσαιόδοξο, αλλά δεν χρειάζεται να είμαστε απεσαιόδοξοι. Αυτά είναι με τη φυσική που ξέρουμε ως τώρα. Το δουλεύουμε πάρα πολύ για να βρούμε κάτι καλύτερο. Ας αρχίσουμε από εδώ. Είναι σίγουρο ότι ο εξωγήνος μπορεί να μας καταστρέψει, δεν νομίζω να είναι φιλικός. Α, ναι, παιδί των 70. Λοιπόν, ο ανθρώπινος πολιτισμός περνάει από διάφορες φάσεις στη σκέψη του για τον εξωγήνο. Ναι, είχαμε μία περίοδος στη σκέψη μας που πιστεύουμε ότι ο εξωγήνος θα ήταν φιλικός επειδή ένα είδος, το οποίο φτάνει να έχει μία τόσο καλή κατανόηση του σύμπαντος, κάνει την υπέρβαση και τα βρίσκει με τον εαυτό του και είναι καλό, επειδή δεν το βλέπουμε όμως να δουλεύει σε εμάς. Όσο περισσότερο κατακτάμε γνώση, δεν μας κάνει αυτό καλύτερος. Τα ίδια χάλια έχουμε, είναι γι' αυτό που έχουμε την ανησυχία ότι τα ίδια θα κάνει και ο εξωγήνος. Θα έχει την καταπληκτική τεχνολογία για να έρθει εδώ, αλλά και πάλι θα είναι καμπόις μπαμ-μπαμ και θα πει ότι ωραίος πλανήτης θα μας τον πάρει. Το χειρότερο είναι να είναι τόσο πιο προχωρημένος από εμάς, που δεν θα στεναχωρεθεί καν. Φάς, ας πούμε, εσύ να απηγήσεις, ξέρω, ένα καινούριο μέρος σε ένα νησάκι στον Ελληνικό και έχει κατσαρίδες. Και λες μου, αυτές τις κατσαρίδες μου χαλάνε το σπίτι, τσικ τσικ τσικ και ούτε καν στεναχωρέθηκες, δεν έχασες κάτι το σύμπαν που σκότωσε στις κατσαρίδες. Δεν είμαστε λοιπόν καθόλου σίγουροι ότι η διαφορά μας με τους εξωγήνους δεν θα είναι τόσο μεγάλη ως σε να τους φανούμε κατσαρίδες. Γιατί αυτή τη στιγμή εμείς είμαστε τόσο μακριά από το να πάμε στην αλλαίρα του γαλαξία και να απληκήσουμε, όσο είναι και οι κατσαρίδες. Δεν ξέρω πώς θα τα πάμε ως είδος και ως τεχνολογική ανάπτυξη, αλλά είναι πάντοτε χρήσιμο να προετοιμαζόμαστε για τα χειρότερα αν όλοι πείσουμε για τα καλύτερα. Shoot them first. Ευχαριστούμε πάρα πολύ, ήταν εξαιρετική. Σε αυτή την εξίσουση, ξέρουμε σίγουρα ότι οι πιθανότητες αυτές που έχεις ερωτυματικά είναι διαφορετικές από το 0. Οι 0 δεν είναι 0, μπορεί να είναι μικρές, αλλά είναι διαφορετικές. Αυτό, έχουμε κάποια εκτίμηση ανώτατο ή κατώτατο όριο, όπως ήταν το 1. Ποιο το 1. Πόσοι πίθανε καθόλου. Όχι, δηλαδή η πιθανότητα είναι 0, αλλά μπορεί να είναι 10 στη μειών 354. Μπορεί το 1 να είναι 1, εμείς ή κανένας άλλος. Φυσικά και μία άλλη μορφή ζωής να βρεις ή μία άλλη έξυπνη μορφή ζωής ή οτιδήποτε. Προφανώς αυτές οι πιθανότητες δεν είναι πια τα 10 στη μειών 354. Με το ίδιο τρόπο θα μπορούσε στην ερώτηση να αντικαταστήσουμε κάποιον από αυτούς τους παράγοντες με την πιθανότητα αυτοκαταστροφής. Ναι, ναι. Ούτε αυτήν την έχουμε εκτιμήσει, γιατί δεν έχουμε αυτοκαταστραφή ακόμα. Για τις άλλες έχουμε καλύτερη εκτιμήση, γιατί τουλάχιστον έχουμε ένα πείραμα που δούλεψε. Είμαστε εδώ, είμαστε έξυπνοι, έχουμε ραδιοτυλεσκόπια. Για πόσο χρόνο μας παίρνει να αυτοκαταστραφούμε, πολύ φοβάμαι ότι την εκτίμηση θα την έχουμε σχετικά αργά ακόμη και για ένα αυτό το ένα πείραμα. Και ενώ σχετικά αργά, γιατί όταν αυτοκαταστραφούμε δεν θα μας ενδιαφέρει ποιος είναι η πραγματική. Μπορεί. Σε αυτή την περίπτωση, το ερώτημα είναι εάν το σημείο αυτοκαταστροφής είναι μπροστά μας ή πίσω μας. Εάν το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι είναι κάνεις πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνεις πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνεις πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνεις πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνεις πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, έρθει το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, το σημείο που αυτοκαταστρέφεσαι, είναι κάνει πυρηνικά όπλα, |
