| : Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου, ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ, κύριέ μου. Παρακαλώ την κυρία Πρόεδρο Άννα Παπαχρονάκη να έρθει στο βήμα. Καλημέρα σας, καλώς ήλθατε. Μου είπα να τα πω με δικά μου λόγια, αλλά θα διαβάσω το κείμενο που έχω μπροστά μου, γιατί έχω λίγο τράκη, μπορεί να κάνω λάθος. Το Τμήμα Νέων της Ιράκλιας Πρωτοβουλίας είχε οργανώσει από το Νοέμβριο του 1996 μέχρι το Μάιο του 1997 μια σειρά διαλέξεων για την ιστορία της πόλης μας με το νευρηματικό τίτλο «Ο Μύτος της Σαριάδνης», ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ιρακλίου. Οι ομιλητές ήταν σπουδαίοι και οι ομιλίες αποδείχθηκαν σημαντικές και έτσι ακολούθησε η έκδοσή τους σε βιβλίο με το ίδιο τίτλο. Σήμερα, 20 χρόνια μετά, αποφασίσαμε να οργανώσουμε ένα νέο κύκλο ομιλιών με το ίδιο τίτλο και αρκετά στοιχεία όμοια με εκείνα του πρώτου θα έχουμε και πάλι εξέχοντες ομιλητές. Θα ξεκινήσουμε, όπως και τότε, από την γνωσσό του το 7.000 π.Χ., που θα φτάσουμε μέχρι τα νεότερα χρόνια, ενώ όλες οι διαλέξεις θα πραγματοποιηθούν η μέρα Σάββατο, ώρα 11, στην αίθουσα Μανώλης Καρέλης του Δημοτικού Κτιρίου της Οδού Αντρόγειο. Ευχαριστούμε θερμά τον καθηγητή κ. Θεοχάρη Δετοράκη και τη φιλόλογο κ. Σοφία Κανάκη, που μας συμβούλευσαν στην κατάρτιση του προγράμματος των ομιλιών. Ευχαριστούμε επίσης τους εξέχοντες επιστήμονες που αναποδέχθηκαν πρόθυμα την πρόσκλησή μας να συμμετέχουν στην πραγματοποίηση αυτού του κύκλου. Ευχαριστούμε επίσης τον πρόεδρο κ. Μανώλη Βασιλάκη και τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής κ. Κυρίες και κ. Σοφία Κανάκη, Άρια Μαυρογιάννη, Γιώργο Νάκη, Γιάννη Περβεζάκη και Κατερίνα Σαβουλίδη. Και πάλι σας ευχαριστούμε που ήρθατε. Θα δώσω τον λόγο στον κ. Πρόεδρο της οργανωτικής επιτροπής, κ. Βασιλάκη. Κύριε Πρόεδρε της ΔΕΙΑΕ, κύριε Τέος Πρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης, κύριε Τέος Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου και της Μικελέας, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι από τα παλιά, δηλαδή χαιρετίζω όλους τους τότε νέους της Ηράκλιας Πρωτοβουλίας, που είναι σήμερα ακόμα αρκετά νεότεροι από εμένα και παρευρίσκονται. Καλώς ορίσατε τον κ. Σιδηρόπουλο ομιλητή, μιας από τις ομιλίες της πολύ ωραίες που θα ακούσετε προς το τέλος αυτού του κύκλου. Καλώς ορίσατε στην πρώτη ομιλία του νεοκύκλου του μύτου της Αριάννης. Επιτρέψτε μου λίγα λόγια ως εισαγωγή από την Οργανωτική Επιτροπή. Όταν στην Ηράκλια Πρωτοβουλία ανατρέχουμε στα 22 χρόνια δράσης της παράταξης και προσπαθούμε να ανακεφαλαιώσουμε τι πετύχαμε όλο αυτό το διάστημα, όλοι μας, χωρίς πιστεύω εξέρεση, θεωρούμε ως σημαντικότερο από όλα τη σειρά διαλέξεων του 1996-1997 για την ιστορία της πόλης μας με τον τίτλο «Ο Μύτος της Αριάννης» ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλίου, την ιδέα και η υλοποίηση της οποίας είχε το τμήμα νέων και την οποία αγκάλιασαν και στήριξαν η μεγαλύτερη της παράταξης και το κοινό του Ηρακλίου. Ο ιστορικός που θα ασχοληθεί στο μέλλον με την τοπική ιστορία, θα ανακαλύψει ίσως στον τύπο της εποχής μια ενδιαφέρουσα πρόταση η δράση μας ή στα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου μια μεσθή αγώρεση κάποιου από τους συμβούλους μας που τώρα όμως έχουν ξεχαστεί. Οι καταπληκτικές όμως διαλέξεις του Μύτου έχουν σωσθεί στη μνήμη όσων τις παρακολούθησαν και προπαντός στην καλέσθητη έκδοση που ακολούθησε την οποία ο Στυλιανός Αλεξίου είχε τότε χαρακτηρίσει ως το πιο έγκυρο βιβλίο για την ιστορία της πόλης. Φέτος αποφασίσαμε να οργανώσουμε ένα νέο κύκλο μιλειών με τον ίδιο τίτλο και αρκετά στοιχεία όμοια με εκείνα του πρώτου. Σπουδαίοι ομιλητές, παρόμοια θεματολογία, ίδια έθουσα, ίδια μέρα και ώρα, βέβαια 20 χρόνια μετά. Προσπαθώντας να συνειδητοποιήσω τι μας παρακίνησε θα έλεγα ήταν η επιθυμία να κάνουμε κάτι άξιο λόγου τώρα που για πρώτη φορά, ύστερα από χρόνια βρισκόμαστε εκτός Δημοτικού Συγκουλίου. Μας παρακίνησε επίσης η επιτυχία του πρώτου κύκλου. Η επιτυχία των περίσινων μαθημάτων της κυρίας Μαρίας Ευθυμίου που έδειξε το μεγάλο ενδιαφέρον των Ιρακλειωτών για την ιστορία και τέλος η ζωηρή ανταπόκριση του πρώτου στενού κύκλου στον οποίο εμπιστοφθήκαμε τις σκέψεις μας. Ενδεικτικό αυτής της ανταπόκρισης είναι το γεγονός ότι η Οργανωτική Επιτροπή στελεχώθηκε από τους πρωταγωνιστές του πρώτου κύκλου ομιλιών, ορισμένοι από τους οποίους είχαν, επί πολλά χρόνια, πάψει να συμμετέχουν στις δραστηριότητες της παράταξης. Η επιτυχία ενός κύκλου ομιλιών εξαρτάται πρωτίστως από το επίπεδο των ομιλητών. Όπως αποδείχθηκε ακόμα μια φορά στο πρόσφατο κριτολογικό συνέδριο, υπάρχουν στην Κρήτη, στην Ελλάδα και στον κόσμο πολύ σημαντικοί γνώστες της κριτικής ιστορίας. Είμαστε ευγνώμονες διότι μεταξύ αυτών θα είναι οι ομιλητές της σειράς που σας προτείνομαι να παρακολουθήσετε. Ο Γιάννης Πρεβεζάς, πρόεδρος του Τμήματος Νέων στη διάρκεια του πρώτου κύκλου, επεσήμανε σε μια από τις πρόσφατες συνεδριάσεις μας ότι οι επιστήμονες τους οποίους τότε απευθυνθήκαμε δέχτηκαν χωρίς δυσταγμό να αναλάβουν μια ομιλία, όταν τους πληροφορήσαμε ότι τους πρότεινε ο αείμιστος Στυλιανός Αλεξίου. Και προέβλεψε ορθώς ότι τώρα θα συνέβαινε το ίδιο όταν θα τους λέγαμε ότι τους προτείνει ο καθηγητής κ. Θεοχάρις Δετοράκης. Ο ίδιος, ο Πρεβεζάς δηλαδή, παρατήρησε ότι στην επιτυχία του πρώτου κύκλου συνέβαλε το γεγονός ότι στους ομιλητές θέσαμε το πλαίσιο, τη χρονική περίοδο που μας ενδιέφερε και τους αφήσαμε να επιλέξουν ελεύθερα το θέμα της ομιλίας τους. Ένα θέμα που γνώριζαν και αγαπούσαν. Το ίδιο πράξαμε και αυτή τη φορά. Μελετώντας το πρόγραμμα, θα διαπιστώσετε το υψηλό επίπεδο των ομιλητών και τους ενδιαφέροντες τίτλους των διαλέξεων. Οι ομιλητές καλύπτουν όλο το φάσμα των ηλικιών, μεταξύ αυτών υπάρχουν καταξιωμένοι ομότιμοι καθηγητές, αλλά και νέοι διδάκτορες. Πολλοί από αυτούς διδάσκονται στο Πανεπιστήμιο Κρήτης ή έχουν λάβει τον διδακτορικό τους τίτλο από αυτό. Επιβεβαιώνω άλλη μια φορά πόσο δίκαιο είχε ο αίμνηστος διευθυντής του Λυκείου ο Κωραής, Γεώργιος Ξηρουδάκης, όταν γύρω στο 1960 μιλούσε για τη μεγάλη σημασία που θα είχε η Ίδρυση Πανεπιστήμιου στον τόπο μας. Ευχαριστούμε θερμά τον καθηγητή κ. Θεοχάριδε Τωράκη και τη φιλόλογο κ. Σοφία Κανάκη για τις πολύτιμες συμβουλές τους, τους άξιους ομιλητές μας, τα μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής, την Πρόεδρο και τα μέλη της Συντονιστικής Επιτροπής της Ιράκλιας Πρωτοβουλίας που στήριξαν το εγχείρημα. Δεν πρέπει να παραμείνω άλλο στο βήμα, διότι εσείς θα ακούσετε τον Αντώνιο και όχι τον Εμμανουήλ Βασίλακη. Στο ερώτημα που τήθετε συχνά απαντώ, όχι, δεν είμαστε συγγενείς, αλλά τον θαυμάζω και τον αγαπώ τόσο πολύ, που μου αρέσει να τον λέω από καλό ξάδεφο. Παρακαλούμε την εκλεκτή φιλόλογο, κυρία Μαρία Φραγγιαδάκη, πρώην Πρόεδρο των Φιλολόγων, η οποία θα μας κάνει την τιμή να προλογήσει τον ομιλητή. Καλημέρα και από εμένα, αγαπητοί φίλοι και φίλες. Πριν ξεκινήσουμε, σας καλώ να θυμηθούμε τους σπουδαίους εκείνους ανθρώπους, που πριν 20 χρόνια, όπως είπε ο κύριος Βασιλάκης, κοσμούσαν με το πνεύμα τους και την παρουσία τους, αυτήν εδώ την εκδήλωση και που τώρα δεν είναι πια μαζί μας. Μεγάλες αλήθεια ή απώλειες μέσα σε αυτό το διάστημα των 20 χρόνων. Παρλαμάς, Παναγιωτάκης, Ακελαράκης, Παπαδάκη, Όκλαντ, Τσομπανάκη, Περτσελάκης, Αλεξίου, Αποσκήτου. Έρχομαι όμως εδώ τώρα να συγχαρώ τους ανθρώπους της Ηράκλιας Πρωτοβουλίας και για τότε και για τώρα και να ευχηθώ καλή επιτυχία σε αυτό το νέο όμορφο συναπάντημα, ο μύτος της Αριάδνης, ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλίου 20 χρόνια μετά, ένα κύκλο νέων ομιλειών. Ξαναπιάνουμε λοιπόν το μύτο σήμερα με πρώτη ομιλία, όπως βλέπετε, στο λαβύρινθο μιας μητρόπολης του Αιγιακού κόσμου, γνωσσός από το 7 χιλιάδες μέχρι το 1000 π.Χ. και ομιλητή τον αρχαιολόγο και έφορο αρχαιοτήτων επιτιμή, Αντώνη Βασιλάκη. Πριν πάρει τον λόγο εκείνος και αφού πρώτα τον ευχαριστήσω από καρδιάς για την τιμή και την εμπιστοσύνη, θα πιάσω εγώ αυτό το νήμα για να σας παρουσιάσω το γνωστό και αγαπητό μας ομιλητή. Και δεν είναι καθόλου εύκολο αυτό, πιστέψτε με. Είναι ένα πρόβλημα, το ξέρετε οι περισσότεροι, πώς να παρουσιάσει ενσυντομία μια τόσο πλούσια ζωή. Θα μπορούσα να σας διαβάσω το βιογραφικό του, μα δεν θα το κάνω γιατί είναι μακροσκελέστατο και συμπληρώνεται και ακόμα. Και δεύτερον γιατί με αυτό τον μύτο θα τέριαζε μάλλον εγγόμιο να πλέξω, ούτε και αυτό θα το κάνω. Θα προσπαθήσω απλώς να ξετυλίξω σύντομα πολύ το κουβάρι της ζωής του, μιας πλούσιας επιστημονικής και επαγγελματικής ζωής και να σταθώ μοναχά σε λίγες στιγμές πραγματικής δράσης και προσφοράς στην ιστορία και στον πολιτισμό μας. Ο σημερινός ομιλητής Αντώνης Βασιλάκης του Σπύρου, επιστήμονας αρχαιολόγος, δάσκαλος, ενεργός πολίτης, σπούδα σε αρχαιολογία και ιστορία της τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και Φιλοσοφία, ως ειδικότητα της προϊστορικής αρχαιολογίας, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Υπηρέτησε για 23 χρόνια στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Ιρακλίου, υπήρξε τμήματάρις αρχαιολογικών χώρων και μνημείων και τερμάτησε τη δημόσια υπηρεσία του ως έφωρος αρχαιοτήτων στην περιφέρεια Κεφαλινίας Ιθάκης-Ζακίνθου. Σε αυτά όλα τα καρποφόρα χρόνια έφερε στο φως πολύτιμα μυστικά της Κρητικής Γης από μια μακρά περίοδο, καθώς έχει αποκαλύψει μνημεία πολλών ιστορικών φάσεων. Νεοληθικές κατοικίες και οικισμούς, μηνοϊκές αγρικίες, παλαιονακτορικής, νονακτορικής, θερονακτορικής περιόδου, θολωτούς τάφους, ελληνικές και ρωμαϊκές κατοικίες, δεξαμενές, υπόγεια μαυσολία, γεωμετρικούς και αρχαϊκούς τάφους, πρωτοβυζαντινή, βασιλική και παηλέγοντας. Γιατί ως ανασκαφέας και μελετητής ο Βασιλάκης έχει πάρει μέρος και έχει διευθύνει από το 1971 δεκάδες αισθηματικές και σωστικές ανασκαφές και άλλες αρχαιολογικές έρευνες στην Κρήτη, κυρίως, και στο νομό Ηρακλίου, ενδεικτικά στην Γνωσσό, στον Πόρο, στον Κατσαμπά, στην Ανόπολη, στη Χερσόνησο, στο Γάζι, στην Τίλησο, στο Καβροχόρη, στο Πετροκέφαλο, στον Κρουσσόνα, στο Ίνι και στο Τζούτσουρο και κυρίως στη Μεσαρά. Τρυπητή, Μονείο Δηγητρίας, Καμηλάρι, Γόρτινα, Μύρες, Μάτα, Λακρότος, Κλίμα, Λέντας κλπ. Μα και εκτός Κρήτης, περπατώντας στα χνάρια του Οδυσσέα, έφερε στο φως, το 2011-2013, στα τσανάτα της Κιφαλινίας, τον μεγαλύτερο Μυκηναϊκό οικισμό της περιοχής των Ιουνίων. Δεν έχει όμως μόνο στο ενεργητικό του ανασκαφές ο Αντώνης Βασιλάκης. Δεν είναι μόνο ταξιδιώτης άλλων παλιότερων καιρόν. Είναι και άνθρωπος του σήμερα, με επικίλες δραστηριότητες και πολλαπλά καθήκοντα, τα οποία υπηρετεί με μεγάλη βαστησία και υπευθυνότητα. Ως επιστημονικός συνεργάτης που μελετά επιβλέπει έργα από κατάσταση μνημείου, ως μέλος των αρχαιολογικών εταιριών Αθήνας και Κρήτης, ως επικεφαλής ερευνητικών προγραμμάτων, αρχαιολογικών αποστολών, μα και εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Έχει, μάλιστα, γράψει και σχετικά βιβλία, η ψυχαγωγία των μηνοϊτών. Επιστημονικός συνεργάτης μελετών και αναπτυξιακών έργων και διάφορα άλλα. Έχει πάρει μέρος με ανακοινώσεις σε όλα τα αρχαιολογικά συνέδρια και σε άλλα διεθνή και τοπικά αρχαιολογικά συνέδρια από το 1981 κιόλας. Έχει συγγράψει 18 βιβλία, αν δεν ήταν ολάθος, για την ιστορία, την αρχαιολογία και τον πολιτισμό της Κρήτης. Αναφέρω ενδεικτικά τη διδακτορική του διατριβή, ο Χρυσός και ο Άργυρος στην Κρήτη, κατά την πρώην περίοδο του Χαλκού. Η συγγραφική του δραστηριότητα αποτυπώνεται, νομίζω, περισσότερο σε ένα εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό ανακοινώσεων, ομιλιών, επιστημονικών εργασιών, σε ελληνικά και ξένα αρχαιολογικά περιοδικά, ενώ έχει επιμεληθεί και διάφορες εκδόσεις. Αυτό που χαρακτηρίζει τον Αντώνι Βασιλάκη είναι, νομίζω, αυτό, το ότι δηλαδή μοιράζεται με πολλούς τις πολύτιμες γνώσεις του και όχι μόνο με τους επιστήμονες συναδέλφους του ενώ, γιατί πιστεύει, έτσι φαίνεται από την όλη δράση του, στη διάχυση της γνώσης. Και είναι αυτό, κατά τη γνώμη μου, πολύ σημαντικό και αυτό που τον χαρακτηρίζει. Γι' αυτό μας παραδίδει βιβλία οδηγούς αρχαιολογικών χώρων, επικαιροποιημένους και εύχρηστοι σε πολλούς Έλληνες και ξένους. Παραδείγματος χάρη, για τη Φεστώ, την Αγία Τριάδα, τον Κομμώτα Μάτελλα, για την Κρήτη γενικά, τη Μεγάλη Επιγραφή με τον Κώδικα, τον νόμο της Γόρτινας, ξανά για τη Μηνοϊκή Κρήτη από το μύθο στην ιστορία, ένα αρχαιολογικό οδηγό, για το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιρακλίου, για την Κνωσό Μυθολογία Ιστορία, οδηγός του αρχαιολογικού χώρου, μεταφρασμένα όλα σε πολλές ξένες γλώσσες. Συμμετέχει επίσης στη δημιουργία βίντεο και από πολύ νωρίς είχε συμμετάσχει σε μια σειρά ντοκιμαντέρ, το οποίο θυμάστε, Ελλάδος Περιήγησης, όπου δίνει σημαντικές πληροφορίες για τα Μηνοϊκά Νάχτωρα της Κνωσού, της Φαιστού, της Αγίας Τριάδας και γενικότερα για το Μηνοϊκό Πολιτισμό. Μαντώνης Βασιλάκης είναι και δάσκαλος. Σπουδαίος μάλιστα και ιδιαίτερα αγαπητός. Οι μαθητές και οι μαθητριές του, ειδικά της σχολής Ξεναγών, τον αποκαλούν τριφερά δάσκαλο. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, κατά καιρού σε Πανεπιστήμιο του Εξωτορικού, στο Σέφυλλη της Αγγλίας, στη Γαλλία, στη Σικελία, ενώ το 2012-2013 ως έκτακτος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Σάιμον Φρέιζερ στον Βακούβερ του Καναδά. Δίδαξε επίσης, τότε, η Κρήτη στα ΠΕΚ πρώτου βάθμια και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στη σχολή Ξεναγών, όπως είπα, η τούτα δημόσια και ιδιωτικά επαγγελματικής κατάρτισης. Έδωσε και συνεχίζει να δίνει διαλέξεις, εκλαϊκεύοντας, με τρόπο υπεύθυνο, διάφορα αρχαιολογικά και ιστορικά θέματα, πρόσφατα δημοσιεύτηκε στα εφημεριετρική, στα μη νοϊκά και μη κεναϊκά χρόνια, ή και άλλα ευρύτερα ενδιαφέροντα θέματα, παραδείγματος χάρη, ζητήματα αρχαιολογικής πολιτικής της Κρητικής Πολιτείας, η Αρχαιολογική Επιτροπία από το 1902 στο 1912. Πρόσφατα χάρηκα και εγώ τις ομιλίες και τις ξεναγήσεις του στον πολιτιστικό σύλλογο, συνομιλώντας με το μη νοϊκό πολιτισμό, γιατί ξέρω και όχι μόνο σε αυτό το σύλλογο και σε πολλούς άλλους, προσφέρει ακούραστα και αφιλοκερδώς τις πολύτιμες υπηρεσίες του. Μιλάει επίσης και γράφει για τη ζωή και το έργο μεγάλων αρχαιολόγων, του Εύαν, του Σεκελαράκη, του Λαρώσα, του Χατζιδάκη, αποδίδοντάς τους έτσι τον απαιτούμενο φόρο τιμής. Το έργο λοιπόν του Αντώνιου Βασιλάκη, αγαπητοί φίλοι και φίλες, έχει σημείο αναφοράς, είναι αφιερωμένο θα λέγαμε στον τόπο του, μα ο κόσμος που αγάπησε είναι μεγαλύτερος. Και θέλω να τονίσω και τούτο, πως η μελέτη του παρελθόντος, μα και το ενδιαφέρον του για το παρόν, γίνεται με το ήθος και τη γνήσια αγωνία του αληθινού επιστήμονα αρχαιολόγου. Γιατί ο Αντώνιος Βασιλάκης, γεννημένος σε ένα σημαδιακό τόπο, ήταν ταγμένος θαρής από τη μοίρα να γίνει αρχαιολόγος. Και τι άλλο θα γινόταν αλήθεια εκείνο το παιδάκι που τριγύρναγε ακολουθώντας τον πατέρα του από μικρό μέσα στα ερήπια της Κουνωσού, μεγάλωσε, έφυγε, σπούδασε και ξαναγύρισε εκεί. Γιατί όπως είπα μπορεί να αγάπησε και άλλους τόπους, να ταξίδεψε και να ταξιδεύει και τώρα, μα ξαναγυρίζει εκεί στη μήτρα του την Κουνωσό. Εκεί ζει και αναπνέει τον αέρα της. Η περιπέτεια της ζωής του λοιπόν αρχίζει από εκεί, από τη σπουδαία Κουνωσό. Ο Αντώνιος Βασιλάκης του Σπύρου, ο κνώσιος λοιπόν αρχαιολόγος, γέννημα θρέμα της Κουνωσού δηλαδή, θα δώσει και σήμερα άλλο ένα μάθημα για τον ευλογημένο αυτό τόπο, τον τόπο του. Θα μας μιλήσει για την Κουνωσό από το 7.000 μέχρι το 1000 π.Χ. συνοψίζοντας για χάρη μας όλα τα νέα επιστημονικά στοιχεία. Πριν του δώσω τον λόγο, θέλω να τον ευχαριστήσω θερμά για την προσφορά του στην πόλη μας, στην Κρήτη και γενικότερα στην επιστήμη της αρχαιολογίας, για την οποία εξακολουθεί να δουλεύει και να μας μοιράζει τους καρπούς των κόπων του. Ευχαριστούμε, κύριε Παστουλαδική. Καλημέρα, αγαπητοί φίλοι και φίλες. Ευχαριστώ, φίλη Μαρία, για τα θερμά σου λόγια. Αγαπητοί συνάδελφοι παρόντες, κύριες και κύριοι, ευχαριστέ μου δάσκαλε Θεοχάρη Δετοράκη, που στο πρόσωπό σου βλέπω όλους τους δασκάλους μου. Σε ευχαριστώ που είσαι παρόν. Με προσθυμία αλλά και με αίσθημα ευθύνης, δέχτηκα την τιμητική πρόταση του Μανώλη Βασιλάκη να προσιάσω στα πλαίσια της νέας σειράς ομιλιών ο μύτος της Αριάδνης, ξετυλίγοντας την ιστορία της πόλης του Ηρακλίου, την Μητρόπολη του Αιγιακού Πολιτισμού, την γνωσσό από την αρχή της κατοίκησης μέχρι το τέλος του μηνοϊκού κόσμου, από τις ταπεινές νεολυθηκές καλύβες της 7ης χιλιετίας π.Χ. μέχρι τα λαμπρά λαμβυρινθηκά και δεδαλώδια νάκτορα της 2ης χιλιετίας. Ευχαριστώ την Ηρακλία Πρωτοβουλία και την Πρόεδρο για την τιμή και ελπίζω να δικαιώσω τις προσδοκίες σας. Η προθυμία με την οποία δέχτηκα είναι φυσική συνέπεια μιας εδραίας πεποίθησης που έχω. Να προσπαθώ δηλαδή εδώ και 3,5 δεκαετίες να κάνω πράξη αυτό. Οι ειδικοί, οι γνώστες των σπουδαίων πραγμάτων, οι τασποδαιότητα επιστάμενοι, λέει ένας αρχαίος, οφείλουν, λειτουργώντας ως αρχαίοι μίστες, καλλιστα διαλεγόμενοι, ή με γνώση και με τρόπο, να μεταλαμπαδεύουν στο κοινωνικό σύνολο της γνώσης τους για να δικαιώσουν την παρουσία τους στην κοινωνία. Μια μίηση σε παν πάλι επιτεύοντα του ανθρώπου που συνέβησαν στον τόπο που εμείς κατοικούμε, μερικές χιλιατίες πριν, είναι πάντα συνερπαστική. Το αίσθημα ευθύνης που νιώθω οφείλει στο γεγνώστο ότι 20 χρόνια πριν ένας κριτομανής, κατά την έκφρασή του, κατεπιλογή κριτικός, ομότεχνος μου, αείμιστος Γιάννης Ακελλαράκης, μίλησε στην όμια διοργάνωση με επαναφέρει αίσθημα. Ως γέννημα θρέμα και μόνιμος κάτοικος, όμως, εγώ, του πανάρχιου τόπου, θα μιλήσω με προσωπικά βιώματα και θα εκφέρω τις επιτιμονικές μου γνώσεις και εμπειρίες, συμβάλλοντας την αναγκαία αυτογνωσία των πολιτών αυτής της αντιφατικής και ενδιαφέρουσας πολιτείας που ζούμε. Θα προσπαθήσω κατά το σκηδίδι να ανταποκριθώ όσο μπορώ στην επιθυμία και τις πεποίθησεις των ακροατών μου, αλλά αυτό θα το κρίνετε εσείς. Εδώ ας μου επιτραπεί να αναφέρω δυο ανθρώπους που ήταν φίλοι 35 χρόνια. Ο ένας Βρετανός ακόμα ζει, τον επόμενο χρόνο γίνεται 100 χρόνων. Ο άλλος είναι ο πατέρας μου, Σπύρος, στη μνήμη το οποίο και αφιερώνω την Ομίλια. Ο Χούντ υπήρξε για την γνωσσό ο δεύτερος Σέβας, αφού επί 60 χρόνια καμαρώνει τους πολλούς μηνοολόγους και γνωσιολόγους μαθητές του να διαπρέμουν. Θα ταξέψουμε λοιπόν μαζί σε αυτόν τον ευλογημένο, από την φύση και τους θεούς, τόπο. Με τα πραμήθια και τα ακούσματα για ένα παλιό λαμπρό πολιτισμό που κέντρο του είχε αυτόν τον τόπο. Την πρώτη μεγάλη πολιτεία, την πρωτεύουσα του αρχαιότερου κράτους στον ελληνικό πολιτισμικό χώρο και στην Ευρώπη όλη. Το όνομα εξάλλου της Σπύρου έχει το όνομα της μητέρας του Μίνωα. Στην πόλη που βασίλευσε ο ένδοξος αγαπημένος γιος του Δία, ο Ημήθεος Μίνωας, που έδωσε το όνομά του στον πολιτισμό και στο Παλάτι Λαβύνηθο που οικοδόμησε ο Δέδαλος σαν φυλακή του Μινώταβρο. Θα θυμηθούμε το ρομαντικό ερασιτέχνη Ιρακλειώτη, που πριν από 138 χρόνια ανακάλυψε τα ερήπια. Και βέβαια θα θυμηθούμε τον πλούσιο σοφό βρετανό αρχαιολόγο που αγόρασε τη γη, αποκάλυψε το ανάκτορο και έκανε διάσημη την γνωσσό και τον πολιτισμό της στην οικουμένη πριν από 116 χρόνια, δημιουργώντας κυριολεκτικά τον επιστημονικό κλάδο από το μηδέν της μηνοϊκής αρχαιολογίας. Εδώ σας δείχνω μερικά ενδεικτικά από την εργασία του μήνου καλοκαιρινού. Υπάρχει μια αγγεία, που δυστυχώς χάθηκαν στην καταστροφή του μεγάρου καλοκαιρινού το 1898, όπως είναι μια πινακίδα, κάποια σχέδια αγγίων. Το σημείο των ανάκτωρων στο οποίο ανέσκαψε είναι στη Κυπτέρηγα, στα αποθήκες, ένα πιθάρι και δυο σκαρυφήματα, τα οποία βέβαια είναι πάρα πολύ έρας τεχνικά. Επίσης, ένα σχέδιο, όπως είχαν δει την περίοδο εκείνη την Κνωσσό, με μια υποθετική αποκατάσταση του δικαστηρίου, όπως το έλεγε ο Μήνος καλοκαιρινός, ενόντας την έσοδο του θρόνου της Κνωσσού. Δυο φωτογραφίες από τις ανασκαφές, που ειστραβήκτηκαν όμως αργότερα, ο Εβανστς έκανε, μετά το 1894 που ήρθε, δείχνουν σε ποια κατάσταση ήταν τα ερήπια που είχε αποκαλύψει ο Καλοκαιρινός, ο οποίος βέβαια πέτυχε να τα φτήσει με το Μηνοϊκό Ανάκτορο. Θεωρούσε ότι ήταν το ηρωό του Ανδρίων και το δικαστήριο του βασιλιά Μήνο, ο οποίος όμως ήταν στο μυαλό του Καλοκαιρινού ένας αρχαίος Έλληνας. Ο Εβανς ξεκίνησε την ανασκαφή του το 1900 το Μάρτι, 23 Μαρτίου. Βέβαια, ο Μηνοϊκός κόσμος είναι παρόν πάντα μέσα από τα υλικά και τα πνευματικά κατάλυπά του, αλλά και οι γνώσεις μας σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τον τρόπο που τις αποκτούμε, μέσα από τους τρεις κύριους πόλους που προβάλλουν τον πολιτισμό αυτόν, το μερικά αναστειλωμένο Ανακτορο, το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιρακλείου και το Μουσείο Ασμόλεν, όπου και προβάλλονται τα περισσότερα εργειτουργήματα. Όμως δεν ήταν πάντα έτσι. Αυτά που γνωρίζουμε σήμερα για το Μηνοϊκό κόσμο έχουν ηλικία λίγο παραπάνω από ένα αιώνα. Πριν από το, πριν από το 1900, δεν ξέραμε σχεδόν τίποτα. Όπως θα καταλάβετε ίσως, η ομιλία αυτή δεν θα είναι παράθεση πληροφοριών. Αυτές μπορεί να τις βρει κανείς σε έγκυρα βιβλία αέγκριτων συναδέλφων. Σκοπός μου είναι να θέσω προβληματισμούς που υπάρχουν και σήμερα στη διεθνική κοινότητα των μηνοολόγων. Ο νεολογισμός, νομίζω ότι πρώτη φορά γράφεται και ακούγεται στα ελληνικά, είναι απόδοση του όρου Minoanists του Βρετανικού. Ο χαρακτήρας, η προέλευση, η εξέλιξη, η ακμή, η παρακμή, οι επιρροές, η εξάπρωση, οι καταστροφές και οι οικοδομίες του μηνοϊκού κόσμου είναι πολλές. Η πρωτεύουσα της μηνοϊκής κρίσης έζω βέβαια το όνομα στον πολιτισμό. Ειδικά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο μηνοϊκός πολιτισμός είναι κατά κύριο λόγο πολιτισμός της γνωσσού, αφού ο μήνος και η γνωσσός ταυτίζονται. Ο μύθος δηλαδή ταυτίζεται με την πραγματικότητα. Ίσως κάποιες απόψεις φανούν ανατρεπτικές ή αιρετικές. Μερικές μπορεί να ακουστούν και πρώτη φορά, αυτά που θα πω. Όμως η επιστήμη και η έρευνα προχωρούν με ανατροπές, οι οποίες καμιά φορά και ειδικά όσο αφορά το μηνοϊκό κόσμο είναι πολλές, καμιά φορά είναι αντιφατικές με προηγούμενες απόψεις των ίδιων ερευνητών. Πάντα τα όμως είναι ενδιαφέροντες. Και βέβαια όταν προέρχονται από εγκύρους ειδικούς επιστήμονες. Όμως να μου συγχωρήσετε να αναφέρω ότι υπάρχουν πολύ άσχετοι τη χάρπαστη, η μημαθής και επικίνδυνη επιστημονική φανείς που δυστυχώς αφθονούν στις μέρες μας και στην πόλη μας και που με θράσος εκμεταλλεύονται και το ενώ κυριολεκτικά, οικονομικά την επιθυμία για περισσότερη γνώση. Οι ανασκαφές, οι έρευνες και οι μελετές για την γνωσσό και το ανάκτορο δεν έχουν σταματήσει εδώ και 116 χρόνια. Πλήθος βιβλίων έχουν εκδοθεί. Δεκάδες τόμοι με μελέτες και νέες δημοσιεύσεις έχουν δει το φως. Επιστημονικές μελέτες, τιμητικοί τόμοι, εκλακευτικά βιβλία, παιδικά βιβλία, οδηγοί, μυθιστορήματα έχουν εμπνευστεί από την γνωσσό και το λαβύρινθο. Σας δείχνω μόνο μια μικρή επιλογή, κυρίως αυτών που έχουν το τίτλο τους, τις λέξεις γνωσσός, λαβύρινθος και μηνοϊκός κόσμος. Εδώ βλέπετε μερικούς λαβύρινθους, τον τετράγωνο λαβύρινθο από το νόμισμα της γνωσσού και το κεφάλι του μήνα και ένα λαβύρινθο χαραγμένο σε μια πινακίδα της γραμμικής β, από ένα μηκηναϊκό κέντρο της νότιας Ελλάδας, την Πήλο, η οποία όπως και πρόσφατα απέδειξε μια καινούργη ανασκαφή, έχει πάντα πολύ στενές σχέσεις με την Κρήτη και ειδικά με την γνωσσό. Συνεχίζω ένα δυο βιβλία. Θα πρέπει να θυμηθούμε επίσης ότι το κίνημα της μοντέρνας τέχνης στις αρχές του 20ου αιώνα επηρεάστηκε πολύ από το μύθο του Μινώταβρου και τα πολλαπλά νοήματα και μηνύματά του. Έχουν εδώ το περιοδικό που εξέδιδε ο Πικάσσο, Μινωτόρ και μερικά έργα του Νταλή, του Μυρώ, του Μακρίτ, για να αναφέρω μόνο του Ερνστ, του Ματίς, του Τιέγκου Ριβιάρα, για να αναφέρω μόνο μερικούς από τους πρωτοπόρους της μοντέρνας τέχνης των αρχών του 20ου αιώνα. Θα ταξιδέψουμε λοιπόν στο μακρινό παρελθόν της ευρύτερης περιοχής της πόλης. Η ζώνη που εκμεταλλεύτηκε η Κνωσσός ως πολιτεία πλέον είναι φυσικά ευρύτερη από αυτή που σας δείχνω. Εδώ παίρνουμε μια ιδέα. Η Βρετανική σχολή δεν σταμάτησε να ανασκάπτει. Στο ανάκτορ και στην περιοχή του και σήμερα ακόμα σκάπτει. Σε οικοπαιδάσεις της Ζώνης της Κνωσσού διανεργούν ανασκαφές αρχαιολόγοι της υπηρεσίας. Δεκάδες μελετητές φιλοξενούνται και μελετήσουν το υλικό παλιών και νέων ανασκαφών στο φιλόξενος τροματογραφικό μουσείο της Κνωσσού και στην ταβέρνα της Βίλα Σαριάδη. Ένα χρονολογικό διάγραμμα νομίζω ότι είναι απαραίτητο για να παρακολουθήσουμε τις φάσεις του πολιτισμού στην Κρήτη. Σας δείχνω εδώ πολύ σύντομα και χοντρικά ότι για 4.000 χρόνια περίπου έχουμε μια περίοδο εδώ που την ονομάζομαι νεοληθική, κρατάει από το 7.000 μέχρι το 3.000. Επίσης, η επόμενη περίοδος, η προανακτορική, κρατάει περίπου 1.000 χρόνια, κάτι παραπάνω. Η αμέσως επόμενη είναι η παλαιονακτορική με 2,5-3 αιώνες περίπου, μέχρι το 1750. Η νεοανακτορική είναι 3 αιώνες μέχρι το 1450. Η τελική ανακτορική είναι 1,5 με 2 αιώνες περίπου και η μετανακτορική είναι άλλοι 2 αιώνες. Ακολουθούν μεταγενέστερες εποχές, η πρώην εποχή του Σιδείρου, γεωμετρικά-αρχαϊκά, η κλασική περίοδος, η ελληνιστική και η ελληνορουμαϊκή, τουλάχιστος όσον αφορά την αρχαιότητα. Τώρα, αυτά είναι τα θέματα που θα αναπτύξω από μια σειρά 10 ενωτήτων που αρχικά είχα στο νομό. Μετά είδα ότι δεν θα υπήρχε λόγος να επεκταθώ τόσο πολύ και επέλεξα αυτά όπως βλέπετε. Κνωσός, φυσική επιλογή ή τυχαία εξέλιξη, η αυγή του πολιτισμού, δεύτερη ενότητα, μητρόπολη του Αιγιακού κόσμου, η κνωσός κοσμολογικό κέντρο, αρχιτεπτονική εξέλιξη ανακτώρων σε μια χιλιετία και τρίτο, πόλη της κνωσού, έκταση και πληθυσμός, νεκροταφία και μορφή των τάφων. Πριν έρθω στα νεολυθικά θα ήθελα να σας δείξω, τα περάσαμε λίγο πριν αλλά έχει κάποιον ενδιαφέρον, ορισμένες πρώτες φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες που έχουμε από την κνωσό ξεκινάνε από το 1900 περίπου και 800-1990, δεν έχουμε παλιότερες. Λοιπόν, σας δείχνω την περιοσία που αγόρασε ο Εύανς, που είναι περίπου όλη η αζώνη της κνωσού, σε ένα μεγάλο ποσοστό. Το πρώτο σπίτι που έμεινε που σήμερα σώζεται ένα που είναι μικρό μικρό το κομμάτι, στη νοτιοανατολική πλευρά του ανακτώρου, το κονάκι του Σαμί Μπέι, το οποίο αργότερα δόθηκε με τα ανταλλάξημα σε πρόσφυγες και υπήρχε και ένα συγκυσμός δίπλα, υπήρχε ένα ελωτριβείο. Τώρα υπάρχουν μόνο μερικά ερήπια. Ένα σήμερνο τοπογραφικό της κνωσού και το 1910, 1906 με 10, ο Εύανς απεφάλισε να μείνει. Αρχικά έμεινε στο κονάκι του Σαμί Μπέι, δεν ήταν κατάλληλο για κατοικία, ελωνοσία εκείνη την εποχή. Μετά έγινε και σε σπίτι στο Ιράκλιο, από το οποίο πήγαινε κάθε μέρα με το άλογο στην κνωσό. Και το 1906 με 10, απεφάλισε να χτίσει την Ιουίλα, που τη βλέπουμε εδώ στη φάση της οικοδόμησης. Αυτά ενδεικτικά και άλλο ένα θα ήθελα να δείξω. Το μήνυμα που ήθελε να δώσει ο Εύανς στη Μηναϊκό Πολιτισμό, ήταν πολύ πρωτότυπο, θα λέγει κανείς σύγχρονο. Είχε προσλάβει 300 εργάτες, 150 χριστιανούς, 150 μωμεθανούς. Τότε δεν λέγανε στην Κρήτη Έλληνες και Τούρκοι. Και επίσημα δεν το λέγανε. Για να μονιάσει περισσότερο τα δύο στοιχεία που κατοικούσαν στην Κρήτη, επινοούσε κατά καιρούς εκδηλώσεις μέσα στη κεντρική αυλή. Εδώ από τα ανατολικά, από τη σημεία της δυτικής αυλής του Ανακτόρου, βλέπουμε το παιχνίδι ποταμός. Το λέγαμε, εγώ θέλω εδώ την βοήθειά σας. Βρήκα μια αρχαία λέξη σκαπέρδα, αλλά κάπου διαφέρει. Εκεί υπάρχει ένα ξύλο, υπάρχει μία σωστή νόρθιο, μία τρύπα και πάνω σε αυτή την τρύπα κινείται το σκήνι. Πάντως αυτό το παιχνίδι, νομίζω ότι το λέγανε ποταμό, το έχουμε φωτογραφημένο εδώ. Και από κάτω βλέπουμε να χορεύουν οι Κρητικοί χορούς κρητικούς, παρακαλώ με λευκά αποκάμισσα, που ήταν το επίσημο ένδυμα των Κρητών. Δεν ήταν το Μαπρόιτς, δεν το ξεχνάμε αυτό. Γιατί πολλές φορές το ξεχνάμε και δεν πρέπει. Κοιτάξτε τώρα τι δουλειά έκανε εκείνος. Το πρώτο χρόνο, το δεύτερο χρόνο, τα χώματα από το ανάκτωρο που αποκάλυψε τα πήγαινε στις Ανατολικά. Στις Ανατολικές πλαγιές του Λόφου, πάνω από το δρόμο που υπάρχει και σήμερα. Στην περιοχή αυτή σήμερα υπάρχει ένας Πευκώνας και Κυπαρίζια. Μετά από, στο τέλος της ίδιας χρονιάς, τα χώματα τα μετέφεραν στα Νότια. Γιατί, όπως βλέπουμε εδώ, ανακάλυψε και άλλα πράγματα στα Ανατολικά. Φαντάζεστε αυτή η γιγάντια δουλειά που σήμερο την κάνουν μόνο φορτοτές, την έκαναν άνθρωποι και ανακάλυψε 15.000 τετραγωνικά μέτρα ερήπια σε έξι χρόνια. Έτσι πάλι ενδεικτικά, για να δούμε τι ακριβώς γινόταν τότε, όταν δουλεύαν. Έρχομαι λοιπόν τώρα, μια παρατήρηση για τη χρονολόγηση θέλω να κάνω, γιατί τα πρέπει να έχουμε το νου μας. Οι χρονολογίες που δίνονται δεν μπορεί να είναι ακριβείς και δεν είναι. Τις δίνουμε όμως για να έχουμε κάπως την αίσθηση του χρόνου. Κανένα χρονολογικό σύστημα δεν μας εξασφαλίζει βεβαιότητα. Παρά μόνο στις περιπτώσεις που ένα ιστορικό γεγονός μαρτυρείται από γραπτές πηγές των χειτονικών πολιτισμών. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο κατάλογος του Αιγαίου. Έτσι έχει ονομαστεί. Μια αιγυπτιακή επιγραφή στη βάση του αγάλματος του Φαραώ Αμένοφη, που ξέρουμε ότι βασίλευσε το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, ανάμεσα 1400-1350. Σε δύο στήλες αυτής της επιγραφής αναγράφει πόλης της Υπηροεκτικής Ελλάδας με το όνομα Δανάια και της Κρήτης. Και φτιού. Με από μια άποψη μπορεί να θεωρηθεί καταγραφή της πολιτικής γεωγραφίας της περίοδου. Πριν από περίπου 20 χρόνια ή και παραπάνω 25, αυτή την επιγραφή μας στην παρουσίαση εδώ μπορεί να το θυμούνται κάποιοι. Ο Παύλος Φοράκης, μακαρίτης, σε κάποια από τις εκδηλώσεις που είχε οργανώσει, νομίζω, ο Εγγυνογαλικός Σύνδεσμος, νομίζω. Δεν ξέρω αν υπάρχει ακόμα στο Ιράκλειο. Πάμε λοιπόν στην Ευλυδική Κουνωσό. Όταν μιλάει κανείς για την Κουνωσό, όταν είναι ευλυδικά χρονιά, στην πραγματικότητα μιλάει για την αρχή του πολιτισμού στην Κρήτη. Πραγματικά, 9000 χρόνια πριν από σήμερα, πιθανόν κάποιοι ξέμπαρκοι, ίσως να βαγεί, μερχόμενοι από τη βόρεια θάλασσα, από τα βόρεια της Κρήτης, ξέπεσαν στις εκβολές του ποταμού που έχει σήμερα το αρχαιό όνομα Κέρατος, που εκβάλλει στο νέο λιμάνι, το τελευταίο κομμάτι δεν το βλέπει κανείς, είναι στο Λεωφόρο Καζαντζίδη, ανάμεσα Ιράκλειο και Λικανάσο. Μια μικρή ομάδα, ακολουθώντας στη δυτική όχρη του ποταμού, εγκαταστάθηκε στο χαμηλό πετρό δηλόφου, 200 μέτρα από την ακτή, σήμερα δεν φαίνεται τίποτα εκεί, είναι γεμάτα οικοδομές, πάνω από το αγρόκτημα της γεωρικής υπηρεσίας, το Κατσαμπά, όπου ανακαλύφθηκε πριν από 65 χρόνια ο οικισμός τους, το βλέπετε εδώ πάνω δεξιά, από τον Αλεξίου, ενώ στην ίδια περιοχή έγιναν ανασκαφές τα τελευταία 15 χρόνια από το συνάδελφο Γιάννα Σερπετσιδάκη. Η περιοχή λέγεται Κτήμα Σκυλιαννάκη και από κάτω από αυτήν, δηλαδή εκεί που είναι τώρα η γεωρική υπηρεσία, ήταν η μηναϊκή νεκρόπουλη των Θαλαμωτών Τάφων της τελικής ανακτορικής και μετανακτορικής περιόδου 1450 με 1300, που ανέσκαψε και δημοσιεύσε ο Αλεξίου. Θα σας δείξω παρακάτω στο τέλος έτσι δυο ευρήματα ενδεικτικά. Το δεύτερο σημείο, όπου προσάρρεξε μια άλλη ομάδα νεοφερμένη, ήταν δυτικά από το Ηράκλειο. Αυτοίς ανακοινώνται πρώτη φορά δημόσια, στην Ανατολική όχτυση του ποταμού Γαζανού, στο λόφο του Νεκροταφίου και της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου Νικολάου, στο Γάζι, περίπου 300 μέτρα από τη σημερινή παραλία. Εδώ πριν 10 χρόνια ανασκάψαμε μια νεολυθική εγκατάσταση. Ένα ερώτημα που αναφύγεται είναι, βρήκαν παλιούς κατοίκους σε αυτά τα μέρη. Απάντηση δεν μπορούμε να δώσουμε, παρά μόνο υποθετικά και με πολύ επιφύλαξη. Είναι όμως πιθανό στην παράλια Βραχώδη Ζώνη, από το Πόρο, από εκεί που στενεύει ο δρόμος, που το λέμε τρυπητή, μέχρι το αεροδρόμιο, περιοχή αναφέρεται Ρουσές, περιοχή Αλικαρνασσού αεροδρομίου, να υπήρχαν παλιότεροι κάτοικοι. Η μόνη ένδειξη που έχουμε είναι θράυσματα οψιανού, που ανήκουν στην τελευταία πριν τα νεολυθικά περίοδο, στη Μεσολυθική ενδεχομένως, και άλλα σβεστολυθικά εργαλεία, μικροί πελέκεις, ακόνια, τρυπτήρες, που πιθανόν να είναι παλιότερα. Αυτά συλλέχτηκαν το 1213, τότε η περιοχή ήταν ακόμα δόμητη, η Αλικαρνασσός δεν υπήρχε, ούτε το αεροδρόμιο υπήρχε, και ο Πόρος είχε ελάχιστες κατοικίες. Οπότε, ήταν μια παρθένα περιοχή. Ένας Γάλλος, Φρανσέ, έκανε μια συλλογή, της μελέτησε, εντόπισε αυτά τα εργαλεία και κάποιες αλλάξεύματα που θα θεώρησε η Εδάπεδα Καλλιβών, αλλά επειδή αντέδρασαν οι Εγκλέζοι, αυτή η έρευνα θαυτήκε και τα ευρύματα δεν βρεθήκαν ποτέ. Σε ένα άλλο ερώτημα, από πού ήρθαν, η πιθανότερη λογική απάντηση είναι ότι ήρθαν από τον κόσμο του Νότου Αιγαίου, δηλαδή από τα παράλια της Ευρωτικής Ελλάδας, μέσω Κυθήρων και αντικυθήρων, και της Μικράς Ασίας, μέσω Ρόδου, Καρπάδου και Κάσου. Η ομάδα όμως, που μας ενδιαφέρει περισσότερο, ακολούθησε τη δυτική όχθη του ποταμού, του Κέρατου, προς τα Νότια, και ήρθε σε ένα άλλο χαμηλό λόφο, ύψος μόλις 100 μέτρων, που αυρούτερ θα πάρει το όνομα κεφάλαιτος της Ελεπί, δηλαδή κεφάλαιτος άρχοντα, το όνομα το πήρε από τότε που ο καλοκαιρινός έγανε την ανασκαυή, στη συμβολή του ποταμού, με το παρακλάδι του που ακούγεται βλύχια ή διακονιάρης, που μας τους ντόπιους. Εδώ έστησαν τις πρώτες κατοικίες τους. Ήτανε καλύβες από ξύλα, καλάμια, χόρτα και χωματολάσπι. Βλέθηκαν μόνο, όπως βλέπετε σε αυτό το σχεδιάκι, το ασκαρίφημα, οι τρύπες, οι πασαλότρυπες από τις καλύβες και οι εστίες στις οποίες μαγείρευαν, ενώ πολύ σημαντικό ήτανε δυό λάκες στις οποίες βλέθηκαν παιδικές ταφές ή αρχαιότερες ταφές σε όλη τον ελληνικό χώρο και μάλιστα ταφές παιδιών, οι οποίες έχουν μελαντιθεί τα τελευταία χρόνια και είναι πολύ ενδιαφέρονες. Αυτά ήταν λοιπόν τα πρώτα τους σπίτια. Από κάτω, μετά από λίγο όμως, κατέληψαν τις καλύβες και έχτισαν σπίτια. Σας δείχνω πώς τα χτίζανε και τα στεγάζανε. Ο πιο απλός τρόπος για τις καλύβες ήτανε αυτή η ξυλολασπόχρηστη τύχη. Δηλαδή κλαδιά, ξύλα πλεγμένα και μέσα στο πλέγμα αυτό σορευμένη πολύ λάσπη, παχιά, καμιά φορά μέχρι 10 εκατοστά. Τεχνική λέγεται στα γαλλικά πισέ. Τα χτιστά όμως, αυτά που χρησιμοποιούν, δηλαδή πέτρες και πλύνθους, ήταν τα περισσότερα. Και σας δείχνω εδώ το χτίσιμο με πέτρα με δύο ώψεις στον τοίχο και το χτίσιμο με πέτρες κάτω πλυθόπλυνθους, άψιτσους βέβαια, δηλαδή στον ήλιος, ξεραμένους, πάνω. Και η στέγη πάλι από δοκάρια ξύλα και δωματόχωμα, λεμπίδα. Τα πατώματα αυτών των σπιτιών ήταν από λασπόχωμα, πατητό. Εδώ βλέπουμε μια κάτωψη των περισσότερων νεοελιστικών ερπίων που βρέθηκαν στην κεντρική αυλή. Βρέθηκαν και άλλα στην ανατολική αυλή και σε πολλά άλλα σημεία των ακτόρων. Θα δούμε παρακάτω τη διασπορά. Εδώ σας δείχνουν αυτά που βρήκε ο Arthur Evans. Πόσο περίπλοκα είναι ήδη τα σπίτια, ανήκαν στην νεότερη νεοελιστική. Και αυτά που βρήκε ο John Evans, συνεπώνυμη είναι απλώς, που ανήκουν στη μέση νεοελιστική και λίγο παλιότερα, που ανακαλύπτηκαν το 1970 και δημοσιεύτηκαν μόλις πριν από μερικά χρόνια και δημοσιεύονται σταδιακά τα ευρήματα αυτά. Τα σπίτια, όπως βλέπετε, είναι ήδη μεγάλα, έχουν πολλά δωμάτια, τέσσερα, έξι, μικρότερα με διάφορες βιομορφίες. Αυτά είναι η νεοελιστική γνωσσός. Από τα ευρήματα, ενδεικτικά μόνο να δείχνω εδώ ένα βαθύ πύλινο εγχαρακτογγείο, μαύρο, σε μαύρο πυλό, ένα πιο γκρίζο και ένα πιο κόκκινο, κύπελλα. Τα δύο κύπελλα είναι σχετικά νεότερα, της νεότερης νεοελιστικής, ας πούμε του 4000, το άλλο είναι του 5000 π.Χ. και από πάνω μερικά ενδεικτικά πάλι εργαλεία. Το μεσαίο είναι ένα ξέστρο, ένα μαχαίρι δηλαδή από ασβεστόλυθο, τέσσερα έξι κοκάλινα και από κάτω υπελέκεις από βότσανα. Πολύ ενδεικτικά αυτά και από τα άλλα ευρήματα της νεοελιστικής γνωσσού σας δείχνω το μοναδικό αυτό σπάνιο μαρμάρινο ανδρικό ιδόλιο, από τα αρχαιότερα που υπάρχουν, το αρχαιότερο στο Αιγαίο, 6.000 π.Χ., ενώ τα άλλα όλα τα πύλινα που βλέπουμε είναι είτε ανδρικά καθιστά, ανδρικό καθιστό ή γυναικείο καθιστό, ένα σημαντικό και ένα γυναικείο πάνω. Επίσης κάποια κεραμική, πρόημη πρόημη, ίσως η παλιότερη κεραμική, αμέσως μετά από μια σύντομη περίοδο που τη λέμε ακεραμική, έχουμε τη νεοελιστική κεραμική και σε αυτή την περίοδο, την πρώτη, την αρχαιότερη νεοελιστική, ανήκουν αυτά τα όστρα που σας δείχνω. Μια ιδέα για την εξέλιξη του νεοελιστικού οικισμού αρχικά ήτανε αυτήν την περιοχή των Ακτόρου. Ένας μικρός πυρήνας, κεντρική δυτική αυγή και τμήμα των Ακτόρου. Στην αρχική, η νύχια λέει και η νεοελιστική. Στην πρόημη νεοελιστική είναι περίπου ο ίδιος. Στη μέση νεοελιστική περίπου τετραπλασιάζεται και στην τελική νεοελιστική άλλες φορές τετραπλασιάζεται. Δηλαδή η ανάπτυξη του είναι περίπου στο 10 με 1 μέσα στις 3.000 χρόνια που παρακολουθούμε την εξέλιξη του. Αυτά που σας είπα είναι αποτελέσματα και άλλων ερευνών. Δεν είναι μόνο τον Διο Εύανς αλλά είναι και μια έρευνα το 95 της Αλεξάνδρας Καρέτσου, του Νίκο Στρατήβια της Ελληνικής Μπάνου και πιο πρόσφατα του Πίτερ Τόμκινς, ένα πρόγραμμα για τη κεφάλα της Κνωσσού που δείχνουν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για την πρώτη αυτή περίοδο του πολιτισμού, δηλαδή την νεοελιστική που είναι από το 7.000 μέχρι περίπου το 3.300 ή κάπου εκεί. Πάμε στην επόμενη περίοδο, στο πρωνακτορικό οικισμό της Κνωσσού. Αυτός ανακαλύφθηκε ήδη από τον Εύανς σε πολλά σημεία αλλά συστηματικά μελλατήθηκε πολύ αργότερα. Έχουν μείνει πάρα πολύ λίγα στη θέση τους όμως είναι πάρα πολλά τα στοιχεία που έχουμε από θησαυρίζει με σχέδια και φωτογραφίες. Θα ξανάρθουμε σε αυτό. Σας δείχνω ένα, ίσως το αρχαιότερο τεχνικό έργο που έγινε στην Κνωσσό. Βέβαια υπάρχει ένα ακόμα αρχαιότερο τεχνικό έργο που έγινε στη Φουρνή Μεραμπέλου. Εδώ ένα πηγάδι είναι κι εκείνο, ένα πηγάδι είναι κι αυτό. Αυτό το πηγάδι που βλέπετε εδώ. 17 μέτρα βάθος και διαμέτρο από 1.5 πάνω έως 65 εκατοστά κάτω. Χρονολογήθηκε σε μία μόνο περίοδο, μέχρι στους 3-4 αιώνες, το 300 μέχρι το 1900, και μετά μπαζόθηκε. Το γεγονός ότι μπαζόθηκε μας έδωσε ένα πολύ ενδιαφέρον κλειστό σύνολο κεραμικής αυτής της περιόδου. Σας δείχνω από κάτω δυό από αυτά τα ευρήματα, το δισκοπότηρο και το σκύφο. Όχι πως πρέπει να έρθει από άλλο σημείο, το δισκοπότηρο είναι από το πηγάδι. Αυτό το πηγάδι δεν σώζεται. Σήμερα είναι κάπου στις Βορειοανατολικές αποθήκες, το σημείο είναι απλώς μπαζωμένο σήμερα. Δεν έχουμε πολλά άλλα πράγματα από την Κνωσό, την πρόνοκτο εκεί. Σπίτια υπήρχαν στη δυτική αυλία, εδώ σας δείχνω το σπίτι που είναι μέσα στην Κουλούρα. Και αυτό το πολύ σημαντικό εύρημα, που είναι ένα κομμάτι του τείχου των ακτόρου, το οποίο χρονολογείται στο 2200 δ.Χ., δηλαδή στο τέλος της προνακτορικής περιόδου, αλλά αυτό θα μιλήσουμε παρακάτω. Ένα ενδιαφέρον τεχνικό έργο επίσης, το οποίο δεν σώθηκε, που δεν το είδε κανείς, παρά μόνο ο Εύανς, γιατί μεταπαζόθηκε, είναι αυτό που βλέπουμε, δηλαδή ένα κυψελοειδές λαξευτό πηγάδι, με μία είσοδο οριζόντια σύραγγα, στο οποίο κατέβαιναν με σκαλοπάτια, προφανώς για να παίρνουν νερό. Αυτά τα τεχνικά έργα όμως είναι πάρα πολύ ενδιαφέροντα για άλλους λόγους. Όχι απ' τα καθ' αυτά, αλλά τι κρύπουν. Κρύπουν προφανώς μια δυναμική κοινότητα και ενδεχομένως οργανωμένοι για να μπορούν να κάνουν αυτές τις δουλειές. Αυτές τις δουλειές δεν τις κάνουν δυο άνθρωποι, τις κάνουν πολλοί. Και μάλιστα κάποιοι ενδεχομένως από μόνοι τους εξειδικεύονται, χωρίς να μπορούμε να μπούμε περισσότερα. Πάμε παρακάτω τώρα. Ο προανακτορικός οικισμός συνεχίστηκε μέχρι το 1950, αλλά οι 2000. Οι τελευταίοι δυο αιώνες, τα τελευταία χρόνια, ξεχωρίζονται από την περίοδο και δημιουργούν μόνα τους μια καινούρια περίοδο, την οποία ονομάζομαι περίοδο του αρχαίου ανακτόρου. Και τι εννοούμε με αυτό θα εξηγήσουμε αμέσως. Είχα πει πριν από λίγο ότι έγιναν τεχνικά έργα, ήδη από τη νεοληθική περίοδο. Στην προανακτορική έγιναν ακόμα περισσότερα. Άρχισαν να χτίζονται ισχυροί τείχοι στο κεντρικό τμήμα του λόφου, ο οποίος ισοπεδώνεται και με τα υλικά μπαζώνονται και δημιουργούνται ευρύτατα επίπεδα. Άνδυρα, όπως τα λέμε, πεζούλες μεγάλες, οικόπεδα. Έτσι, αυτός ο τείχος που είδαμε λίγο πριν, αυτός εδώ, σε σχέδιο, είναι στην πορειοδυτική γωνία των αποθηκών, την μεριά που είναι το θέατρο, και οι δοκιμασικές ανασκαφές που έγιναν, να πάμε στο σχέδιο των ανακτόρου, που έγιναν σε αυτή την περιοχή, έδειξαν ότι, βαίνεται λίγο εδώ, συνεχίζονται κάτω από το παλαιό ανακτόρο. Αυτός, σε συνδυασμό με άλλες τομέες που έγιναν σχεδόν σε όλη την γνωσσό, όπου μπορούσαν, δηλαδή, μέσα στην ανακτόρου υπήρχε πάτωμα και μπορούσε να γίνει δοκιμασική ανασκαφή, πήγαν προς τα κάτω για να δουν τις προηγούμενες φάσεις. Έτσι, ξέρουμε πια ότι ένα μεγάλο οικοδόμημα, άγνωση των διαστάσεων, υπάρχει ήδη από το 2200. Την ίδια εποχή, χτίζεται μια περίεργη βόρεια βαθιά αποθήκη, δεν μπορώ να φωτογραφίσω, μια φορά είχα κατέβει πριν πολλά χρόνια, η οποία βρίσκεται στο βόρειο τομέα του ανακτόρου, που επίσης έχει πρόβλημα ερμηνείας, αν είναι δεξαμενή ή αν είναι αποθήκη σε τυρών, και αυτά επίσης έχουν κοινωνικές προεκτάσεις. Δηλαδή, δεξαμενή νερού σημαίνει απόθεμα νερού για την κοινότητα. Άρα δεν είναι έργα ατομικά που τα κάνει κάποιος στο σπίτι του, είναι έργα. Η υπόγεια μεγάλη αποθήκη είναι εδώ, κάτω από αυτό το πιθάρι και κάτω από αυτό το πλέγμα. Επειδή πήγαμε στο παλαιό ανακτόρο, γυρνάμε εδώ. Τώρα, πώς προέκυψε από αυτό το αρχαίο ανακτόρο, πώς προέκυψε το παλαιό ανακτόρο. Εδώ έχουμε μια σχέδιο του Εύανς, τη θεωρία του Εύανς για τις νησίδες. Ο Εύανς δηλαδή πίστευε ότι η αυγή υπάρχει από την αρχή, υπάρχει ήδη από την προανακτορική περίοδο, χτίζονται στα τελευταία χρόνια της προανακτορικής περίοδου μεγάλα κομμάτια κτιρίων, μεγάλα κτίρια, τα οποία τα ονομάσαν αυτός νησίδες, κυστικές νησίδες, και λέει νότια, η νοτιονοτολική, η βόρεια, η δυτική κτλ. τα οποία κάποια περίοδο, δυο αιώνες ας πούμε μετά, αποφάσισαν να τα ενωποιήσουν και να κάνουν ένα νέο κτίριο. Και είναι αυτό που λέμε παλιό ανακτόρο, του οποίου η κάτοψη είναι αυτή που βλέπετε εδώ. Αυτή η κάτοψη βγαίνει πάρα πολύ δύσκολα, διότι ταυτίζεται σε πάρα πολλά, και με το αρχαίο ανακτόρο που είναι λίγο, το που ξέρουμε, αλλά με το νέο ανακτόρο. Στην πραγματικότητα εδώ σας δείχνω την κάτοψη όλου ό,τι βλέπουμε στη Κνωσσό, και τι από αυτά είμαστε βέβαια, γιατί είναι την εποχή του παλιού ανακτόρου. Βλέπουμε εδώ το μεγάλο αναλυματικό τείχος στα δυτικά, ο οποίος κτίστηκε ήδη από την εποχή του αρχαίου ανακτόρου, πριν το 2200. Ενώ και ο τείχος αυτός εδώ, ο οποίος είναι το αναλυμα που κρατάει την κεντρική αυγή, γιατί από κάτω είναι τα βασιλικά δεμιμερίσματα, είναι επίσης από αυτή την πρωιμή περίοδο, στην οποία ανήκουν και άλλοι τείχοι, όπως αυτή εδώ και αυτή εδώ. Δηλαδή, είναι πάρα πολύ δύσκολο πραγματικά, αυτό είναι το νόημα, να προσπαθεί κανείς να βγει από ένα λαβύρνηθο, δηλαδή ένας λαβύρνηθος ερυπείων, πολλά από τα οποία σήμερα δεν είναι ορατά, είναι μπαζωμένα, γιατί δεν μπορούσαν να διατηρηθούν, και να προσπαθήσει να αποκαταστήσει ένα μεγάλο χαμένο ανακτόρο, δηλαδή αυτό δεν υπάρχει. Από αυτά, ελάχιστα πράγματα φαίνονται σήμερα. Όμως, η έρευνα, με τη βοήθεια των ανασκαφικών τομών που δείχνουν κάποια ερύπια, και κυρίως με τη μελέτη της κεραμικής που βγαίνει από αυτά τα βαθύτερα στρώματα, μπορούμε να αποκαταστήσουμε αυτό το πρώτο μεγάλο ανακτόρο, το παλιό ανακτόρο, όπως το λέμε, που χρονολογείται περίπου από το 2000-1950 μέχρι το 1700, κρατάει δηλαδή ήλους στους δυο αιώνες. Οι ενδείξεις, όπως είπαμε, είναι περιορισμένες, σκόρπιες και μπερδεμένες. Φαίνεται όμως ότι το παλιό ανακτόρο ενσωμάτωσε ότι υπήρχε από το αρχαίο ανακτόρο και η έκταση του δομημένου χώρου, αυτό που σχεδιάζομαι εδώ, είναι 14.000 τετραγωνικά μέτρα. Όχι 20 και 22 που γράφουν τα βιβλία, γιατί μετρούν και τις αυλές. Όταν μιλάμε έκταση εμπαδών ενός κτήριου, δεν μετρούμε την αυλή έτσι, μετρούμε μόνο το κτήριο. 14.000 τετραγωνικά μέτρα, 14 στρέματα, είναι το παλιό ανακτόρο, το οποίο το είχε εντοπίσει ο Εβανς και διατύπωσε τη θεωρία που είπαμε. Οι πρόσφατες μελέτες και έρευνες δείχνουν ότι στο παλιό ανακτόρο ανήκουν. Παίρνουμε στο άλλο σχέδιο για να δούμε ανήκουν. Η κεντρική αυλή, η δυτική αυλή, η βόρεια αυλή, η πρόσωψη της δυτικής αυλής, η νότια είσοδος και η βορειονοτυλική γωνία του συγκροτήματος έσεως του θρόνου, είναι εδώ. Αυτά που σήμερα τα βλέπουμε στο παλιό ανακτόρο, τα βλέπουμε σε σημεία του νέου ανακτόρου, η δυτική αυλή υπάρχει μόνο στο νότιο κομμάτι της, το βόριο έχει κτίρια. Αυτά παζώθηκαν και η αυλή επεκτάθηκε στο νέο ανακτόρο πλέον. Όμως, η πλακόστρωση αυτή, η πλακόστρωση της κεντρικής αυλής, η πλακόστρωση μιας νότιας αυλής, θα δείξω παρακάτω μια φωτογραφία, και η πλακόστρωση της βόρειας αυλής, βορειο-δυτικής, που είναι το θέατρο, έγιναν τότε, έγιναν από το 2000. Και οι δρόμοι έγιναν από τότε. Είναι εκπληκτικό ότι οι δρόμοι και οι πλατείες και οι αυλές, άπαξ πλακοστρώθηκαν, μόνο επισκευές έγιναν, δεν χτίστηκαν, δεν καλύφθηκαν από κατοικίες, σεβάστηκαν τους ανοιχτούς χώρους. Και αυτό δείχνει πολλά και μας δίνει μηνύματα. Εδώ από κάτω, θέλω να πω ότι αυτό το σημείο, οι κατάστασεις είναι δύο περίπλοκοι, αλλά βλέπετε μια σειρά από τελίτσες λευκές, αυτές δείχνουν ότι εδώ υπήρχε μια στοά. Τέτοια στοά έχουμε και στη Φεστό και στα Μάλια. Στα Μάλια την έχουμε στα Ανατολικά και στα Μόρια, στη Φεστό την έχουμε στα Δυτικά και στα Ανατολικά. Και αυτό δείχνει ότι η αυγή ήταν μεγαλύτερη και οι πτέρυγα ήταν προφανώς μεγαλύτεροι, μικρότεροι. Στο Νέο Ανακτόρο, όπως θα δούμε παρακάτω, μεγάλωσε. Η διαφορά σε εμβαδόν των δύο φάσεων του Ανακτόρου είναι 350 τετραγωνικά. 350 τετραγωνικά μήχρανε η κεντρική αυγή. Εδώ από κάτω σας δείχνω, επί την ευκαιρία που μιλάμε για εμβαδά και τέτοια, τα πέντε κανονικά ανάκτορα. Κανονικά ανάκτορα ονομάζονται τα ανάκτορα που έχουν κεντρική αυγή. Είναι τα τέσσερα γνωστά, τα τρία μεγάλα και δύο μικρότερα, η Ζάκρος και ο Γαλατάς που προσθέθηκε τα τελευταία 25 χρόνια. Όπως βλέπετε και με το μάτι και με τα νούμερα από κάτω, η γνωσσός στην πραγματικότητα χωράει τη Φεστό και τα μάλια μαζί μέσα. 13.000 μέτρα το νέο ανάκτορο, 14.000 το παλιό, 7.500 τα μάλια, 6.500 η Φεστός, 4.000 ο Γαλατάς, 3.500 η Ζάκρος. Οι κεντρικές υβλές, αντίστοιχα, έχουν τεράστιες διαφορές. Της γνωσσού μεγάλη διαφορά, περίπου 400 τετραγωνικά μεγαλύτερη, Φεστού και Μαλλίων με 1.122, ο Γαλατάς το μισό, 525 και η Ζάκρος ακόμη μικρότερη. Αυτό δείχνει πάρα πολλά πράγματα, γιατί κάποιοι μιλούν ότι μην υπερκτιμούμε την γνωσσό και υποτιμούμε τα άλλα, δεν υποτιμούμε τίποτα τα πράγματα λέμε πως είναι και δεν χωράει καμιά αμφιβολία γι' αυτό. Προχωράντας παραπέρα τώρα να φτάσουμε στο τέλος της περιόδου, να δούμε τι σώζεται από το παλιό ανάκτορο με βεβαιότητα. Βλέπουμε τη νότια πρόσωψη, αυτοί οι γυψόληθοι, οι γύψοινοι ορθοστάτες που βλέπουμε εδώ είναι του παλιού ανάκτώρου, είναι ο λευόμενος μεγάλος νότιος διάδρομος και έμειναν έτσι μέχρι την τελική καταστροφή, δηλαδή τμήματα και τείχη του ανάκτώρου δεν κρεμίστηκαν, διατηρήθηκαν. Το ίδιο συμβαίνει με τους παραστάτες από γυψόληθο της δυτικής αμπλής και αυτοί έγιναν πάνω σε βάση από ασβεστόληθο το 2000 ή 1900 και διατηρήθηκαν μέχρι το τέλος της ζωής του ανάκτώρου. Στην παλαιοανακτωρική περίοδο νίκη αυτή η περιοχή αλλά το υπόγειο της σας δείχνω δύο αγγεία, ένα γεφυρόστομο που το λέμε εμείς σκύφο του πολύχρωμου ρυθμού αυτό που λέμε και καμαραϊκό που υπάρχει και στην Κουνωσόδη υπάρχει μόνο στη Βεστό, βλέπουμε και τη διακόσμηση που είναι μια σβάστικα με κόκκινες κυλίδες και δίπλα ένα κύπελο της ίδιας περιόδου λίγο παλιότερο. Και το μόνο πράγμα που είναι ορατό σήμερα και μπορεί να δει κανείς από το παλαιοανακτώριο είναι τα γιγάντια πιθάρια. Η γιγάντη πίθη που χρονολογούνται στο 1800, το σημείο αυτό η βορειοανατολική πτέρυγα είναι αυτή που μπαζόθηκε δηλαδή τα 350 μέτρα που υπολείπονται από την έκταση του ανάκτώρου, το νεότερο είναι λίγο μικρότερο, είναι σε αυτό το σημείο και έχουν αποκατασταθεί είναι ορατά και δείχνουν πραγματικά. Είναι 390 λίτρα χοράνονται μεγάλα και 1.5 το μικρό. Ο βασιλικός δρόμος επίσης είναι της εποχής του παλιού ανακτώρου. Στην ίδια εποχή έγινε ένα μεγάλο τεχνικό έργο, η οδογέφυρα που λέμε, για να συνδέσει το ανακτώρο με το Ξενώνα στα νότια, μάλιστα πρόσφατα που καταστάθηκε αυτό το κομμάτι και είναι επισκέψιμο. Σας δείχνω ακόμα κάποια αγγεία της ίδιας περιόδου περίπου, 1900 ή 1800, και για του λόγου του αληθές την παλαιονακτωρική περίοδο από την οποία δεν ξέρω με είναι αλήθεια πάρα πολλά πράγματα γιατί είναι δύσκολο, όσα είναι κάτω από τα νεότερα πολύ δύσκολο κανείς μπορεί να τα εντοπίσει και επίσης η διακρίση και η χρονολογίηση που έκαναν οι παλιοί, έκαναν ο Εβανς και οι άλλοι υπόκειται σε συνεχής αναθεωρήσεις. Μιλάμε για παράδειγμα για μια περίοδο εκατόν χρόνων που άλλοι την εντάσσουν στο παλιό ανακτώρο και άλλοι στο καινούριο. Την λαγόμενη Μεσομοινοϊκή Τροία είναι 1700-1600. Τελικά την εντάσσουμε στο νέο ανακτώρο. Αυτά τα ευρίματα λοιπόν είναι του παλιού ανακτώρου, είναι το μοσαϊκό της πόλης, βλέπουμε προσώψεις σπιτιών, είναι μια φυσιοκρατική σκηνή με ένα ζώο και διά. Είναι αυτά τα ομοιώματα ιερών που ανήκουν σε αυτή τη φάση και δύο τεκμήρια, δύο εργαλεία της γραφειοκρατίας του παλιού ανακτώρου σε ιερογλυφικά που είναι η εποχή, η γραφή της περιόδου των παλιών ανακτώρων. Από το παλιό ανακτώρο δεν σώθηκαν διαμερίσματα κατοικίας και δημόσια διαμερίσματα πολλά, σώθηκαν όμως αποθήκες όπως είδαμε και τα εργαστήρια τα οποία ήταν στην ίδια θέση. Τα ευρύματα που σας έδειξα όμως είναι υψηλής ποιότητας και είναι αντάξια μιας ανακτωρικής αιλίτη που τα κατήχε. Ερχόμαστε στο νέο ανακτώρο. Στην Κροσπόρου μπορούμε να πούμε ότι έχουμε τρία νέα ανακτώρα ή καλύτερα τρεις φάσεις στο νέο ανακτώρο, αυτό από παλιά έχει διατυπωθεί, προσπαθούν νεότεροι συνάδελφοι να το τεκμηριώσουν περισσότερο. Το ανακτώρο οικοδομήθηκε στη μεσομινωκή τρία βήτα φάση δηλαδή το 1700 ή 1750-1700, ύστερα από ένα σεισμό που έπληξε τη βόρεια κεντρική Κρήτη. Είχε προηγηθεί ένα σεισμός που κατέσρεψε το ανακτώρο της Φεστού στο τέλος της προηγούμενης περίοδος το 1750. Μετά το σεισμό δεν ξανά οικοδομήθηκε η Φεστος και κανένα άλλο ανακτώρο δεν ξανά οικοδομήθηκε αμέσως. Το μόνο ανακτώρο που έχει να βρει πρόγραμμα οικοδόμησης είναι η γνωσσός. Τα περίπια του παλιού ανακτώρου, όσα ήτανε αποφθαρτά υλικά και πριν ισοπεδοθούν, φαίνεται ότι κατασκάφτηκαν, κυριολεκτικά, προκειμένου να βρουν ή πιθανά θύματα, δεν βρήκαν, δεν αναφέρονται, ή πολύ τιματικήμενα βρήθηκαν και κυρίως παλιό οικοδομικό υλικό που θα ήταν κατάλληλο για νέα χρήση. Έτσι, αφού έκαναν αυτή την εργασία, ετοίμασαν το οικόπεδο για νέα οικοδομή σε ψηλότερο επίπεδο, αφού τα μπάζα δεν απομακρύθηκαν, αλλά ισοπεδόθηκαν επί τόπου, καλύπτοντας πολλά τμήματα των στρωμάτων των παλιών ανακτώρων. Αυτό που πρέπει να τονίσω μου είναι ότι αυτό που έγινε το 1700, ήταν η μεγαλύτερη μέχρι τότε, αλλά και η μεγαλύτερη μετά από τότε προσπάθεια μεγάλης οικοδόμησης σε όλη την Κρήτη. Είναι ένας πολύ μεγάλος ταθμός στην αρχιτεκτονική ιστορία του ανακτώρου της Κνωσσού. Ένα μεγάλο μέρος της δυτικής πτέρυγας καταστράφηκε και ισοπεδόθηκε, ενώ στην Ανατολική πτέρυγα τα ερήπια ενσωματώθηκαν σε νέα άνδειρα για την οικοδόμηση. Επίσης πρέπει να πούμε ότι το νέο ανάκτορο, τη μεσομοινωκή 3Β, δηλαδή το 1700 και μετά, προέκυψε με ολοκληρωμένο σχέδιο, το οποίο εκτελέστηκε. Δεν εκτελέστηκε όλο αμέσως. Και αυτό είναι λογικό. Δεν έγινε ανοικοδόμηση του παλιού. Έγινε νέα κατασχέδια εξ ολοκλήρου. Και όλα τα τμήματα σχεδιασμένα ταυτόχρονα για να δημιουργήσουν ένα νέο μοναδικό μνημιακό οικοδόμημα. Στην αρχή, το νέο κτίριο δεν έχει τυχογραφίες. Αυτές τις βάζουν μετά, μετά το 1600, με βάση ένα πρόγραμμα τυχογράφησης. Κάλληλα με την τυχογράφηση έγιναν ενισχύσεις στατικές σε πολλά σημεία διότι έχουμε και ένα σεισμό. Έχει προηγείθει ένα σεισμός το 1625 ή το 1600. Η σκοπιμότητα να γίνουν σε αυτό το ανάκτορο οι τυχογραφίες, που είναι και η μεγάλη περίοδος του ανακτόρου και της κνωσιακής επιρροής, ήταν και προπαγαδιστική. Έπρεπε να δείχνει με όλους τους τρόπους, όχι μόνο με το μεγαλείο του κτιρίου, αλλά και με το περιεχόμενο, τη διακόσμηση, το κύρος και την εξουσία που αποραίει μέσα από αυτό. Και αυτό το δεύτερο ανάκτορο, η δεύτερη φάση, υπέστη μια αλλαγή, πάλι από σεισμό και φωτιά. Μετά από αυτό προέκυψε ένα ακόμα, δηλαδή η τελευταία φάση, η τρίτη, που ονομάζεται υποσυνεχίαν οικοδόμηση, ή ανασχεδιασμένο, ή υπο, όπως να το πούμε, πάντως μια φάση όχι ομαλή από πλευράς αρχιτεκτονικής και οικονομικής. Αυτό που βλέπουμε σήμερα στην γνωσσό, στην πραγματικότητα, είναι ένα αρχιτεκτονικό παλήμψιστο. Τα ρύπια που βλέπουμε χρονολογούνται στη τρίτη και στη δεύτερη χιλιατία, στη τρίτη λίχη, στη δεύτερη περισσότερα. Η διάγνωσή τους αποτελεί πρόκληση για διερεύνηση και ταυτοποίηση. Τι ανήκει και σε ποια περίοδο ανήκει. Αυτό θα το συζητάμε ακόμα πολλά χρόνια. Το νέο ανάκτορο είχε πέντε αυλές, όπως και το παλιό, μόνο που είναι αυτές που διατηρήθηκαν τώρα. Και είπαμε ότι ήταν μικρότερο χίλια μέτρα η οικοδομή του από το παλιό, το οποίο έτσι δομημένα γίνεται 13.000 μέτρα. Στο νέο ανάκτορο, το οποίο δείχνουν εδώ το περίγραμμα, οι είσοδοι, οι κύριες είσοδοι ήταν τέσσερις. Ήταν στα τέσσερα ταιμία του ορίζοντα. Ήταν στο νότο από όπου έρχονται όσοι έρχονται από την ενδοχώρα, ήταν στο βορά, ήταν στη δύση και ήταν και στην ανατολή. Η νότια είσοδος επικοινωνεί και με τη δυτική. Και ορίζονται, αυτά τα γραμμές που βλέπετε είναι πεζόδρομοι πάνω στην αυλή, πάνω στην πλατεία, που όπως βλέπουμε περιγράφουν το ανάκτορο, πάνε γύρω γύρω από το ανάκτορο. Έτσι, άρα έχουμε το βασιλικό δρόμο, ο οποίος σε ένα σημείο πάει προς τα νότια για να συναντήσει το δυτικό δρόμο για να μπει μέσα στο ανάκτορο. Πάνω από το θέατρο, που είναι μεταγενέστερο, ο δρόμος συνεχίζει προς τα ανατολικά για να συναντήσει το δρόμο πέρα από τη θάλασσα, το βόρειο δρόμο, για να μπει στον ανάκτορο. Και υπάρχει και μια ενδιάμεση περίπλοκη γηση που πραγματικότητα είναι μία είσοδος με μια παραλλαγή εκεί. Στην Ανατολική πλευρά έχουμε αυτό το μνημιώδες πυργοειδές κατασκεύασμα που ανεβαίνει με σκαλοπάτια πάνω. Υπήρχε και μια παλιότερη, η οποία δεν σώθηκε μεταγενέστερα και οι νότιες είσοδοι, οι οποίες είναι δυό αλλά καταλήγουν σε μία. Εδώ το βέλος που βλέπετε συνεχίζει έτσι, είναι ο Πομπικός διάδρομος, είναι συνέχεια του Δυτικού δρόμου, διάδρομος της Πομπής. Ενώ αυτός ο δρόμος ήταν κάπου εδώ, δείχνω που ήταν, στεγασμένος, ήταν μια κλειομακωτή στεγασμένη στο Α, και η Ανατολική, η Νότια είσοδος που σας τη δείχνω εδώ. Είναι πολύ περίπλοκο το σύστημα των εισόδων και των διαδρόμων και βλέπετε τα βέλη που οδηγούν σε αυτά. Σας δείχνω εδώ, είπαμε ότι η δυτική πρόσωψη με τους γεψόληθους έγινε στο παλιό ανάκτορο και διατηρήθηκε μέχρι το τέλος, μέχρι την τελική καταστροφή του τελικού ανάκτορου. Βλέπουμε το διάδρομο της Πομπής, ο οποίος ξεκινάει από εδώ, εδώ είναι η είσοδος, και συνεχίζει προς τα Νότια, μετά πάει Ανατολικά, σε ένα σημείο διακλαδίζεται και μπαίνει στα Νότια προπύλα. Ο διάδρομος της Πομπής είχε τη τυχογραφία της Πομπής σε 130 μορφές σε φυσικό μέγεθος και καταλήγει στην Νότια πλευρά, όπου ήταν ο πρίγκιπας Ιερέας η ανάληψη αυτής της τυχογραφίας. Επειδή μέχρι τώρα βλέπαμε μόνο αναστυλωμένα, τώρα θα δούμε τι βρήκε ο Εύας και θα προσπαθήσουμε να ταυτίσουμε. Στη δυτική πτέρυγα ήταν ο θρόνος δίπλα του μια σκάλα και του κεντρικό ιερό. Έτσι είναι σήμερα η έσοδα του θρόνου και η σκάλα. Λεπτομέρειες της ανασκαφής πριν αφαιρεθεί ένας πίθος που ήταν μπροστά από το θρόνο. Στην πρώτη χρονιά έπρεπε να προστατευτεί η έσοδα του θρόνου, έγινε αυτό το στέγαστρο ξύλινο. Όμως σύντομα, μετά από 2-3 χρόνια, κάνανε ένα άλλο στέγαστρο. Το κάνανε με κεραμμύδια και δύρυτο. Και μετά το κάνανε το 30 έτσι. Δηλαδή βλέπουμε και τρεις διαφορετικούς τρόπους στέγασης. Μερικοί λένε ότι η αναστήλωση μας βοηθάει να καταλάβουμε. Ναι, μας βοηθάει να καταλάβουμε. Όμως, όπως συμβαίνει με τα μάλια ή με τη φαιστό και χωρίς την αναστήλωση καταλαβαίνουμε. Εδώ σας δείχνω τη φωτογραφία όλης της συζητικής τέρηγας και εδώ ένα τμήμα, το ιερό είναι εδώ, το κεντρικό ιερό, για να καταλάβετε ότι και από εδώ μπορούμε να καταλάβουμε, μπορούμε να κατανοήσουμε τις λειτουργίες. Δεν ήταν απαραίτητη όλη η αναστήλωση. Η οποία στόσο έγινε. Ας μπούμε τώρα μέσα στον άκτωρο από κάποιο σημείο. Από τα προπήλαια τα οποία είδαμε εδώ, ανεβαίνουμε μια σκάλα, η οποία ανεβαίνει στον όροφο της Ζητικής Τέρηγας. Είναι αυτή η σκάλα. Ο όροφος της Ζητικής Τέρηγας είχε ονομαστεί Piano Nobile, είναι το διαμέρισμα των Ευγενών. Επειδή βρέθηκαν οι παραστάδες, οι βάσεις των παραστάδων και οι βάσεις των γιώνων, βρέθηκαν κάτω, όπου δεν είχαν θέση, γιατί από κάτω είναι οι αποδίκες, έτσι αποκαταστάθηκε με σχετική ακρίβεια οι μεγάλες έδροσες που ήταν στον πάνω όροφο. Από εκεί με μια άλλη σκάλα, τη σκάλα που είδαμε λίγο πριν, αυτή είναι εδώ, κατεβαίνουμε στη Κεντρική Αυγή. Γόρη από τη σκάλα είναι η αίσθηση του θρόνου, από εδώ. Και νότια είναι το Κεντρικό Ιερό. Πάνω στον όροφο έχει αποκατασταθεί, ακριβώς πάνω από το θρόνο και πάνω από το φωταγωγό του αδίτου καθαρμών του θρόνου, που είναι εδώ, έχει αποκατασταθεί μια έδροσσα στεγασμένη με μερικά αντίγραφα των τηγωγραφιών. Η κύπτερη έχει, είπαμε, κυρίως τις αποδίκες. Σας δείχνω τις παλιές φωτογραφίες με τους πίθους, μια πρόσφατη πριν από το στέγαστρο και μια άλλη με κριτικοπούλες που είναι μέσα στις αποδίκες, τα χρόνια της ανασκαφής, 1901. Και ο διάδρομος, ο οποίος είναι μπροστά από της, και ο Εβανς με τον Μακένζι που υποπτεύουν τις αποδίκες. Πάμε τώρα στη βόρεια είσοδο. Η βόρεια είσοδος βρέθηκε έτσι, η περιοχή της βόρειας είσοδου είναι αυτή. Έχουμε εδώ διαμερίσματα, έχουμε εδώ διαμερίσματα, εδώ είναι αυτός ο πύργος που αργότερα έγινε όπως το βλέπουμε με τον Τάβρο και όπως το βλέπουμε και σήμερα. Από πού έχουμε φτάσει, με βάση τις αναστηρώσεις που έχουν γίνει. Τώρα, θα σας δείχνω εδώ τη νότια αυγή, την αυγή του παλιού ανακτώρου και την αυγή του νέου ανακτώρου. Αυτά όσες φορές έχω βρεθεί στη ξενάγηση κανείς δεν τα λέει. Και όμως είναι πολύ σπουδαία. Ο βασιλικός δρόμος συναντάει το θέατρο, το θέατρο δεν ήταν πάντα έτσι. Το θέατρο είχε αρχικά μόνο την πτέρυγα τη νότια και η πλατεία αυτή συνεχιζόταν προς τα ανατολικά. Στην περίοδο του νέου ανακτώρου έγινε αυτή η κατασκευή. Έγινε, δηλαδή, ένα κτιστό, τεχνητό ανάχωμα για να διαμορφωθούν αυτές οι δέκα σειρές των καθισμάτων. Ενώ ο πομπικός δρόμος και η αυλή συνεχίζεται πίσω στα ανατολικά από το σημερινό θέατρο. Έτσι έχουμε αυτή τη διαμόρφωση εκεί. Στα επόλοιπα, στα ανατολικά διαμερίσματα, πλέον έχουμε το κλιμακοστάσιο στη φάση που ανασκάπτεται. Φανταστείτε ότι στη φάση που ανασκάπτεται βρίσκανε κατώφλια και σκαλοπάτια και βάσεις παραστάδων πολύ ψηλά. Τέσσερα μέτρα στα μπάζα μέσα. Γι' αυτό και οι αποκατάσεις που έγινε στο κλιμακοστάσιο είναι οι ακριβέστεροι από όλες. Εδώ βλέπουμε τη φάση, πώς ανακαλύπτονται και πώς αποκαθίσανται σιγά σιγά. Αρχικά ένα τμήμα και μετά ολόκληρο. Ενώ εδώ βλέπουμε την περιοχή που είναι τα εργαστήρια. Είναι αμέσως βόρειο από το κλιμακοστάσιο, στην Ανατολική πτέρια πάντα. Και εδώ είναι η λεγόμενη αυγή του Πέτρινου Στομίου. Εδώ είναι η βάση των παραστάδων που βρίσκονται πολύ ψηλά μέσα στα μπάζα. Και δίπλα στο μέγαρο του βασιλέας ή την έσοδα των διπλών Πελέγιων, όπως λέγεται, ήταν το μέγαρο της βασίλησας, το οποίο είχε αυτή τη μορφή που βλέπουμε εδώ κατά την ανασκαφή. Εδώ πάλι σας δείχνουν την εργαστηριακοτομία και είναι αυτό το κομμάτι. Δηλαδή ο τείχος αυτός είναι αυτός. Αυτή η παραστάδα είναι αυτή. Εδώ δεν έχει γίνει ακόμα, δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή. Αυτοί τείχοι σώθηκαν όπως τους βλέπετε. Είναι αυτοί και τους βλέπετε εδώ. Είναι το εργαστήριο του λιθοξώου και μπροστά το εργαστήριο του πύλο πλάστη. Τώρα, είπαμε ότι στο νέο ανάκτορο όλα τα δωμάτια στο εσωτερικό είχαν γίνει με χρήση γυψόλυθου χαμηλά, πλάκες γυψόλυθου. Και όπου δεν είχαν γυψόλυθου είχαν τυχογραφίες και κάτω. Μυμίσες δηλαδή, ορθομαρμάρους όπως τη λέμε. Και ψηλότερα τυχογραφίες διαφόρων τύπων φυσικού μεγέθους, μικρότερου μεγέθους, μικρογραφικές και λοιπά. Σας δείχνω ενδεικτικές. Μια μικρογραφική τυχογραφία, την τυχογραφία του χορού με συγχωρείται είναι ανάποδα, αλλά δεν πειράζει. Μακάρι να είναι το μόνο που μου ξέφυγε. Και σας δείχνω τυχογραφίες των περδίκων από τον Καραβάν Σεράι, των δελφινιών από τον Μέγαρο της Βασίλης σας, των πηθήκων και επίσης της λαγωμένης χορεύτηρας ή θεάς από τον Μέγαρο της Βασίλης σας. Αυτές είναι νεοανακτορικές τυχογραφίες. Θα θέλα να πω προκαταβολικά, γιατί παρακάτω θα επανέλθω, ότι οι μισές περιοπτικογραφίες της Κνωσσού ανήκουν στην επόμενη περίοδο, στην τελική ανακτορική. Αυτό είναι κάτι που δεν το λέμε συνήθως. Και σας δείχνω μερικά πρόημα αγγεία της νεονακτορικής του 1700, δύο σφραγίσματα από το Ασμόλεν και σφραγιδόηους από το Ασμόλεν. Το Ασμόλεν έχει τη μεγαλύτερη συλλογή σφραγιδολήθων μετά του Μουσήρ Ακλίου της Κνωσσού. Το τι και πώς δεν χρειάζεται να τα αναφέρουμε τώρα. Σας δείχνω απλώς ότι αυτά τα ευρύματα, οι τυχογραφίες και τα κινητά, που είναι άφθονα, δεν μπορούν να σας τα δείξω όλα, δείχνουν ότι έχουμε αριστοργήματα για αυτή την περίοδο. Πάμε στο τελικό ανακτορό. Σας δείχνω δίπλα-δίπλα τα δύο ανακτορά, δηλαδή το νεο και το τελικό. Άμα τα προσέξετε καλά, τίποτα... Μου λες τα ίδια είναι. Δεν είναι τα ίδια. Εδώ έχουμε κάποιες σημειώσεις που δείχνουν ποια σημεία είναι... που βρέθηκαν οι γραμμικές γραφές αγγελικοί. Βρέθηκαν στη δυτική πτέρυγα, στην περιοχή αυτή. Βρέθηκαν στη βόρεια, στο βόρειο τομέα. Βρέθηκαν λιγότερες στα επαστητικά διαβυρίσματα και στο μέγαρο των διπλών πελέκαιων, το νεονοκτορικό όμως και το τελικό όχι, όχι το τελευταίο που ήταν κάτι άλλο. Υπάρχουν ορισμένοι σχολιασμοί εδώ. Ας πούμε που είναι τα βασικά... είναι η έσοδο του θρόνου, είναι αυτή η σκάλα οι στεγασμένοι, το κεντρικό ιερό, το κομμάτι της κοινωνιστυχίας του παλιών απ' τώρα που έμεινε. Και εδώ είναι τα μεγάλα προπήλαια, η δυτική είσοδος, η νότια είσοδος, μία και μία. Τα βασιλικά διαμερίσματα της βασίλισσας του βασιλιά, μεγάλη έσοδο και τα εργαστήρια, ο τομέας του παλιών απ' τώρα που δεν μπαζόθηκε και δεν ξαναοικοδομήθηκε, η βόρεια είσοδος, το στενό πέρασμα και το βόρειο άδειο των καθαρμών, έχουμε τρία άδειο των καθαρμών, έχουμε το βόρειο, έχουμε τις έσοδες του θρόνου και έχουμε και άλλο ένα στο μεταγενέστερο ιερό των διπλών πελέκαιων. Όπως βλέπετε σχεδόν τα ίδια χρησιμοποιούνται και στην επόμενη περίοδο. Εδώ όμως θα προσπαθήσω να σας δείξω με λόγια αυτά που βλέπουμε στο σχέδιο. Γύρω στο 1490-1450, είπαμε κάτι για τις χρονολογίες, μην τις παίρνουμε με τις μετρητές, καταστράφηκαν όλα τα ανάκτορα και οι μεγάλες θέσεις στην Κρήτη από φωτιά. Η καταστροφή αυτή αποδόθηκε σε εχθρικές ενέργειες, που με βεβαιότητα αποδόθηκαν στην υπηρωτική Ελλάδα. Η κατάσταση, η καινούργια, δείχνει ότι έχουμε επικυρίερχους κοινέους, οι οποίοι διατήρησαν το ανάκτορο της Κουνεσσού, για ποιο λόγο? Το ανικοδόμησαν εξ ολοκλήρου. Επέφεραν αρκετές μετασκευές και εγκατέστησαν σε αυτό την έδρα μιας εξουσίας για όλη την Κρήτη. Για περισσότερο από 1,5 αιώνα, περίπου μέχρι το 1320 ή 1300, αλλά είναι μερικοί. Και εδώ αναγνωρίζομαι δύο φάσεις. Δεν είναι πάρα πολύ ευκρινής για τους μη ειδικούς. Η πόλη και τον άκτορο της Κουνεσσού, σαν πρωτεύουσα της Κρήτης αυτή την περίοδο, δεν έχασε την ιδιαιτερότητα της πολιτισμικής, της ταυτότητας. Στη βάση της αυτή η ταυτότητα είναι μηνοϊκή. Η τελευταία περίοδος των ακτόρων συνήθως ονομάζεται τελική, είναι ο γενικός όρος, και από κάποιους μη κοιναϊκή. Εγώ το βάζω μέσα σε ισαγωγικά. Και νομίζω ότι θα σας κατλάβουμε παρακάτω γιατί. Άλλοι το έχουν ονομάσει αυτό το ανάκτορο γραφειοκρατικό, ή υιοθετημένο και προσαρμοσμένο. Ανταφράζω όρους που έχουν χρησιμοποιήσει οι συνάδελφοι. Οι γνώσεις μας για την τελικό ανάκτορο της γνωσσού στηρίζονται στη γεραμική, για την αρτητεκτονική, αλλά αυτή τη φορά και στις ποινακίες της γραμμικής β, όπως ξέρουμε βλέπουμε και πού βρέθηκαν. Κύριο συμπέρασμα είναι ότι στη Γνωσσό, που είναι επαναλαμβάνω το μοναδικό ανακτορικό κέντρο της Κρήτης, έχει κατασταθεί ο Μυκινέος Άνναξ, που είναι ανώτατος της Γεμόνας, σύμφωνα με τη γραμμική γραφή. Πώς έγινε η αλλαγή αυτή δεν είναι γνωστό. Υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Μπορεί να είναι πολεμική κατάκτηση, το είπαμε ήδη, μπορεί να είναι μια ειρηνική επιγαμία ή πραξικόπημα Μυκινέου στρατηγού του μηνοϊκού στόλου. Στη ιστορία των αυθοκρατοριών και στη Μακεδονία και στη ελληνική κράτη και στη Ρώμη, στο Βυζάντιο και στη Δύση, υπάρχουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις. Δηλαδή έχουμε από τους μύθους πολλές περιπτώσεις όπου πόλεις μένουν χωρίς βασιλιά και αποκτούν κάποιο βασιλιά από αλλού. Μήπως έγινε και στη νεότερη Ελλάδα έτσι έγινε. Οι νέοι επικυρίαρχοι προσπάθησαν να φανούν και το πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό, νόμιοι μικυρονόμοι των μηνοϊτών. Το τελικό ανάκτωρο στην πραγματικότητα, προσέξτε το αυτό, είναι αυτό που παρουσιάζει ο ΕΒΑΣ στο μνημιώδες βιβλίο του. Έχει μπερδεύσει βέβαια τη συγχρονολογία σε πάρα πολλά ευρήματα και σε πολλά τμήματα του ανάκτώρου. Όμως επειδή δεν είχε φύγει από το μυαλό ότι ο Μίνος είναι ιστορικό πρόσωπο και είναι ο Μινοίτης άρχοντας, άθελα του διατήρησε πολλά τμήματα του τελευταίου ανάκτώρου, όμως η προσπάθειά του ήταν άλλη, ήταν να αποδείξει ότι υπήρχε ένα πιο παλιό ανάκτωρο, το νέο ανάκτωρο που λέμε εμείς, το οποίο σε προμεγάλο βαθμό χάθηκε, ευτυχώς όμως διατήρηθηκε το μη Κιναϊκό. Παλιότερα τα περισσότερα τμήματα από αυτά που σώζονται τα θεωρούσαν του νέου ανάκτωρου. Σήμερα τα θεωρούμε ότι είναι του τελικού ανάκτωρου μετά από πολλές πολλές μελέτες. Και βέβαια σε αυτά δεν συμφωνούν όλοι, αλλά πρέπει κάτι να λέμε. Εκτός από το κτιριολογικό πρόγραμμα το οποίο είπαμε ότι εφαρμόστηκε και σε αυτή την περίοδο, εφαρμόστηκε και ένα εκτεταμένο οικονογραφικό πρόγραμμα. Δεν έχω να σας δείξω τα πολλά ευρύματα από αυτή την περίοδο, αλλά είναι γνωστά. Εδώ είναι η περιοχή που βρέθηκαν τα περισσότερες πινακίδες και το κυβώτιο με τις πινακίδες. Το είπα πριν από λίγο. Αλλά να συνεχίσω το οικονογραφικό πρόγραμμα. Οι τυχογραφείς είναι πάρα πολύ γνωστές σε όλους μας. Στην αρκετωνική χρονολογούμε με τη μελέτη των ίδιων των ερπείων, των οικοδομικών, και με την κεραμμική που βρίσκεται στον ίδιο ορίζοντα με τα ερήπια. Στις τυχογραφείες χρησιμοποιούμε όμως και τη μορφωλογική ανάλυση και μελέτη, το στυλ. Η θεματολογία των τυχογραφειών αυτή τη φορά είναι πιο περιορισμένη. Δεν υπάρχουν οι φυσιοκρατικές σκηνές, είδαμε, με τα εξωτικά τοπία και τα ζώα, πηθήκους κλπ. Και δεν υπάρχουν οι επικονίσεις των γυναικών σε συγκεντρώσεις, όπως είναι στη μικρογραφική τυχογραφία του χορού. Τι υπάρχει όμως? Υπάρχουν βασικά στοιχεία. Ταύροι, που υπήρχαν και πριν, πομπές δωροφόρων, η τυχογραφία της πομπής χρονολογίας αυτή την περίοδο, και διακοσμητικές ζωφόροι, όπως αυτές που είναι με τους ρόδακες κλπ. Τα θέματα αυτά, τους επόμενους αιώνες, δέκα του τρίτου και δέκα του τέταρτου και δέκα του τρίτου και δωδέκατο, σε ορισμένα σημεία, θα τα δούμε ή τα βλέπουμε περίπου την ίδια περίοδο στην υπηρετική Ελλάδα. Στην Πύλο έχουμε πομπές γυναικών, όπως και στην Τίριθα και στη Θήβα. Οι οκτώσιμες ασπίδες που είναι στο κλιμακοστάσιο και χρονολογούν σε αυτή την περίοδο, που υπάρχουν στις πολεμιστές της Τίριθας, προεικονίστηκαν στη γνωσσό. Δηλαδή, μηκηναϊκά χαρακτηριστικά, εντελώς τυπικά μηκηναϊκά, πρώτο εμφανίζονται σε αυτό το μεγάλο κέντρο, το μηνοϊκο μηκηναϊκό κέντρο που είναι η γνωσσός. Από τα θέματα των δικογραφιών της νέας φάσης αυτής, καθαρά μηνοϊκό είναι η ταύρη, που ξέρουμε ότι είναι καθαρά γνωσσιακό θέμα και έχει και πολύ έντονο συμβολισμό. Πάμε λίγο στη μετανακτορική γνωσσό. Η μετανακτορική γνωσσός είναι πολύ λίγο γνωστή. Πρώτα πρώτα έπαψε να υπάρχει ανάκτορο. Πάλι η καταστροφή που γίνεται γύρω στο 1325-1300, μερικοί του κατεβάζουν και λίγο μετά το 1400. Πάλι δεν ξέρουμε τα αίτια και πάλι λέμε ήταν τυχαίο γεγονός από φωτιά, ήταν εχθρική ενέργεια. Κι αν ήταν εχθρική ενέργεια από ποιους, ήταν από την υπηρετική Ελλάδα, ήταν από τους ντόπιους που αντέδρασαν στην κυριαρχία των Μηκινέων ή μήπως ήταν μια σύραξη που έγινε από τους Μηκινέους ηγεμόνες της Κνωσσού εναντίον των άλλων Μηκινέων και από αυτή τη σύραξη βρέθηκαν οι τιμένοι, οι Μηκινέοι της Κνωσσού. Όπως και να έχει, γύρω στο 1300 η Πυρκαγιά έφερε την καταστροφή του ανακτόρου και τη λήξη του βασιλικού του ανακτορικού ρόλου. Το ανακτόρο που έχει αυτά τα σχέδια είναι τα μόνα που μπορεί να εντοπιστούν είναι αυτά τα μαύρα σημάδια στο στοιχειά του παλιού ανακτόρου. Δεν είναι πια το κομψό πολυτελέσικο δόμιμα με τις λαμπερές τυγωγραφίες, την περί τεχνηδομή και διάρθρωση και τις εντυπωσιακές προσώψεις που κολλάκευαν τους βασιλικούς ένικους και εντυπωσίζαν τους επισκέπτες. Οι κοινωνιστυχίες, οι πεσί τα πολύθερα έχουν μισοκαταρεύσει και δεν ανακατασκευάζονται. Όπου χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν, καθαρίστηκαν από τα μπάζα και συμπειρώθηκαν ή αντικαταστάθηκαν με πενιχρά τυχάρια από πέτρες και λάσπι. Αυτά τα μαύρα που βλέπετε είναι τέτοια πράγματα τυχάρια. Είναι εκεί που αργότερα που ο Εύανς λέει ότι υπήρξε το ιερό της μητέρας θεάς στα ιστορικά χρόνια μετά την καταστροφή του ανακτώρου και φαίνεται ότι διαμορφώνεται σε αυτά τα χρόνια. Ο ρόλος του οικοδομήματος δεν είναι πλέον ανακτωρικός, έχει καταλειφθεί από τρογλωδίτες, είναι η φάση της ανακατάληψης, έτσι τους ονόμασε ο Εύανς. Οι οποίοι εγκατάστησαν μέσα σε αυτά τα νοικοκυρία και τις δραστηριότητές τους. Η έρευνα χρειάζεται πάρα πολύ προσπάθεια για να αποκαταστήσει την αρχιτεκτονική εικόνα του ορυπωμένου πρώην ανακτώρου. Έτσι, ξέρουμε ότι επεμβάσεις έγιναν στην περιοχή του νότιου τομέα κοντά στα μεγάλα προπήλια, εδώ, τα οποία μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκες. Κάποια πιθάρια που βλέπετε στα προπήλια ανήκουν από αυτή τη φάση. Επεμβάσεις έγιναν στο μακρύ διάδρομο των αποθήκων. Βλέπουμε ότι κομμάτια του τάκλισαν. Επίσης, πολλές επεμβάσεις στην περιοχή του λεγόμενου τελονιού της βόρειας εισόδου. Ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι ότι στο μέγαρο της βασίλησας, που είναι εδώ, εγκατάστησαν ένας μεστοκάμινο. Στην νοτιονατολική γωνία των ακτόρων, αυτό που βλέπουμε εδώ, στη θέση ενός παλιότερου ιερού, φτιάχτηκε το ταπεινό ιερό των διπλών πελέκιων. Αυτή είναι η φωτογραφία του. Συγγνώμη, τα αγγέντα βλέπετε χαρακτηριστικά αυτής της τελευταίας περιόδου, μετά δηλαδή το 1250. Και εδώ είναι ένα σχέδιό του, που ήταν η ωραία θεά των όφιων. Τώρα υπάρχει μια μικρή, ευθυνή θεά. Επίσης, είπαμε ότι οι αποθήκες έγιναν το μέγαρο της βασίλησης, τα νότια προπήλαια και η γόρια είσοδος. Οι δικές αποθήκες δεν χρησιμοποιούνται, ήταν εκτός χρήσης. Μαζόθηκαν και δεν τις άδειασαν μέχρι να τις βρει ο καλοκαιρινός. Στη θέση, λοιπόν, των μεγάλων ακτόρων, ύστερα από περίπου δέκα αιώνες ακμής, τόσο περίπου είναι, αφού το 2200 να χτίζεται, απέμειναν ρήπια, τα οποία όμως φαίνεται ότι ήταν εντυπωσιακά, ώστε να δημιουργήσουν το μύθο του Λαβύρινθου, στο οποίο θα επανέλθω λίγο αργότερα. Ένα κεφάλαιο που είχα ανακοινώσει ότι θα αναφέρω είναι η γνωσσός κοσμοπολιτικό κέντρο. Τι θα πει αυτό. Μ' αρέσει ως έκφραση. Έτσι την ονόμασε ο καθηγητής Τζέφρι Σόλς, ο ανασκαφέας του Μόχλου, πριν από 20 χρόνια περίπου. Ξέρουμε ότι η λέξη κόσμος σημαίνει οιακόσμια και αρμονία. Αλλά για μας σήμερα που έχουμε ευρύτερη φιλοσοφική διάθεση, σημαίνει και ένα ολόκληρο σύστημα αξιών, που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος. Οπότε κοσμολογία είναι η φιλοσοφική θεώρηση ενός πολιτισμικού συστήματος, που υπήρξε σε μια παλιά εποχή της ανθρώπινης ιστορίας, δυνατή στη μνήμη ωστόσο, άσχησε δυνατές επιρροές και άφησε αναμνήσεις ισχυρές. Με άλλα λόγια, εδώ μιλάμε για την επιρροή της γνωσσούς στα χρόνια της ακμής της. Αυτό ρημινεύεται από τη σύγχρονη επιστήμη, από εθνογραφικά δεδομένα. Ο Μπαλαντία έχει πει ότι το υπερκέντρο, όπου ζηκεδρά μια κοινωνική αιλίτη, γίνεται κόσμος, γίνεται κοσμολογικό κέντρο. Κάθε περιφερειακή κοινωνία θέλει να έχει την αναγωγή της σε ένα τέτοιο υπερκέντρο. Και αυτό το κάνει με την απόκτηση, τη μήμη σε αντικειμένων γοήτρου, που έχουν κατασκευαστεί σε αυτό. Η τάση αυτή έχει ονομαστεί Σύνδρομο των Βερσαλιών. Ανάλογο κοσμολογικά κέντρα, εύκολα μπορεί να πει κανείς, έχουν υπάρξει στον κόσμιο πολιτισμό, η Αθήνα φυσικά, η Ρώμη, η Κωνσταντινούπολη, η Βαγδάτη, το Παρίσι, για να φέρω μερικά ενδεικτικά. Το νέο νάκτορο της γνωσσού αποτέλεσε τη μήτρα, από την οποία γεννήθηκαν όλα τα μηνοϊκά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, που χρησιμοποιήθηκαν στην υπόλοιπη Κρήτη αλλά και έξω από αυτήν. Η έκταση και ο χαρακτήρας της ανακτοροποίησης ή γνωσιοποίησης της Κρήτης είναι ένα ζήτημα που θέλει βέβαια μεγάλη συζήτηση. Γιατί η επιρροή εντοπίζεται, κι αν δεν είναι της ίδιας κλίμακας, σε πολλές επιρροές. Ας κάνουμε μια προσπάθεια να τη δούμε. Πρώτο είδος επιρροής. Η αρχιτεκτονική μήμηση των γνωσιών κανακτόρων και πολλών μηνοϊκών αρχιτεκτονικών στοιχείων σε άλλα ανάκτορα και μέγαρα, επαύλεις, στην ίδια την Κρήτη αλλά και έξω από αυτήν, στη Θήρα και στην Έγινα. Οι κεντρικές αυλές, η ξεστήληθα δομία, οι κρύπτες με τους παισούς, τα πολύθυρα και τα άδεια τα καθαρμών, πρώτα δημιουργούνται ως αρχιτεκτονικές μορφές στην Γνωσσό. Ακόμη τα αρχιτεκτονικά ανάγλυφα, η ρόδα και τα τρίγλυφα, που τα βλέπουμε στην Γνωσσό και οι τυχογραφίες, και οι ανάγλυφες και οι απλές και στη Ζάκρο, τις βλέπουμε μέχρι τη Μύλη του. Ενώ οι γύψοι, οι γκρίπες στο θρόνο είναι στη Γνωσσό αλλά είναι και στην Πύλο. Η ευρύτητα τιμήμηση και τάση για απόκτηση πολυτελών τέχναιργων από τα γνωσσιακά αναρκτωρικά εργαστήρια είναι η άλλη ενότητα στοιχείων επιρροής. Αυτά είχαν πολλή πέραση σε όλο το Αιγαίο και έξω από αυτό. Η διάδοση του φυτικού και κυρίως του θαλάσσιου ρυθμού μέσα και έξω από την Κρήτη είναι ένα τέτοιο στοιχείο. Τα μεγάλα χαρά του Κινασκεύη στα Μάλια, στο Μόχλος, στη Τίγη, στη Ζάκρο, είναι μιμήσεις των γνωσσιακών. Οι σφραγιδόληθοι ακόμα και τα σφραγίσματα που φτάνουν μέχρι και τη Σαμοστράκη αφού υπάρχουν σχεδόν σε όλη τη Νότια Ελλάδα. Τα ειδόλια που ελεφαντώδονται και φαγεντιανοί, τα λύστινα αγγεία, παραδειγματος χάρη στις Μικίνες, τα χρυσά κύπελα στον Παφιό Λακωνίας, είναι αυτό που βλέπετε εδώ. Πολλά από αυτά τα τέχνεργα συνέχιζαν να μιμούνται και μετά το 13ο αιώνα όταν πλέον ο γνωσσός είναι μόνο μνήμη. Σας δείχνω το κεφάλι, χρυσό κεφάλι μιας χάλκινης περώνης με τη μηνοίτισσα, τη βλέπετε εδώ, με τα φτερά ταλικοειδή που έχει τη κεφάλι. Σας δείχνω αυτό το ομοίωμα τριμερούς ιερού, αυτά είναι από τις Μικίνες. Σας δείχνω αυτά τα ξύφη με την ένθετη διακόσμηση από νύελο και χρυσάφι, που βρέθηκαν πολλά στον μηκιναϊκό κόσμο, αλλά η τέχνη η καταγωγή τους είναι μηνοϊκή. Το κύπελλο του βαφιού, που είναι η σύλληψη του ιερού τάβρου, η ελιά και ο τάβρος μοιάζουν πολύ με την ελιά και τον τάβρο της Κνωσσού. Ενώ περνάω στην τρίτη ενότητα, όπως βλέπουμε εδώ το ένδυμα της θεάς, το βλέπουμε και εδώ, αυτά τι είναι. Είναι πύληνα γάλματα σχεδόν φυσικού μεγέθος, δεν βρέθηκαν στην Κρήτη, βρέθηκαν στην Κέα. Άρα το ένδυμα της θεάς, που είναι ιερατικό καταρχήν, έγινε μόδα σε όλη την Ελλάδα. Όπως δείχνουν τα ιδόλια και οι τυχογραφίες της Μικίνας, στην Τίρνηθα, στη Θήβα, στην Πύλο, στη Θήρα, στην Κέα. Εδώ στην Κέα έχουμε τα γάλματα αυτά. Η Κνωσσός, λοιπόν, εξωρισμού είναι κοσμολαγικό κέντρο, είναι η πανάρχη αιστία πολιτισμού, πατρίδα ένδοξων αρχιών προγόνων. Εδώ εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι άνθρωποι στην Κρήτη. Εδώ αναπτύχθηκε ο πρώτος λαμπρός πολιτισμός. Πολύ πριν οι άλλες περιοχές στην Κρήτη, αλλά και στις γύρω χώρες κατοικηθούν εκτεταμένα. Η Κνωσσός οφείλει το γόητο και την ακνοβολία στη μακραίωνη πολιτισμική παράδοση της και στη θεώρησή της ως κυβωτού που διέσωσε πανανθρώπινες αξίες από τους Μεταλληνέστερους. Και δυο λόγια την πόλη της Κνωσσού. Η δέκταση ο πληθυσμός και οι νεκροπόλεις δείχνουν ότι ο προανακτορικός οικισμός, είχαμε δει προηγουμένως μια, δείχνει ότι ήταν δυόμιση φορές μεγαλύτερος από το νεολυθικό. Ήδη, λίγο στα 2200, στο τέλος της Προανακτορικής, έχουμε μεγάλα οικοδομήματα με πλατείες και δρόμους. Και από αυτά τα μεγάλα κεντρικά οικοδομήματα έγιναν, προήλθε, το αρχαίο Ανάκτορο, όπως το είπαμε. Το παλιό Ανάκτορο ήταν μέρος μεγάλου οικοδομικού προγράμματος, για να δημιουργηθεί μια μεγάλη πόλη. Αυτή η έκρεξη στην αστική αρχιτεκτονική, που έγινε ταυτόχρονα με το Ανάκτορο, δεν θα ξαναπαρουσιαστεί στη Μηνοϊκή Κρήτη, άρα η μεγάλη εποχή είναι η εποχή του παλιού Ανάκτορου. Η αστική μεταμόρφωση του τόπου καθιέρωσε τη Μηνοϊκή ταυτότητα. Αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο η οικοδόμηση κτίριων, όπως ξέρουμε. Είναι πάνω απ' όλα η σχέση του δομιμένου με τον αδόμητο χώρο και η σχέση ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο χώρο. Ήρως το 2950 πλακοστρώθηκαν οι αυλές και οι δρόμοι και έμεναν για περίπου χιλιά χρόνια, έτσι, ή 800 χρόνια. Η Δυτική Αυγή είναι τόπος συνάντησης του δημόσου με το ιδιωτικό και της πόλης με το Ανάκτορο, που εδώ έχει την πιο εντυπωσιακή προσωψή του. Αρακτηριστική είναι η ευθύκραμη περιψωμένη πεζόδρομη, που διασύζουν την αυλή και τους δρόμους και διακρίνει με τη λευκότητά τους και την κανονικότητά τους από την υπόλοιπτη, πολύχρωμη, ακανόνιστη, πλακόστρωτη επιπάνεια. Καλτερίμια είναι οι πλατείες, οι αυλές, και οδηγούν στις κύριες της χώρος. Ο θεατρικός χώρος, όπως όσα είπαμε, χρονολογείται στη νεονακτορική, οι ανατολικές κερκίδες. Η πλακόστρωση του θα χεβάσει και με το παλιό Ανάκτορο. Και είναι σημείο συνάντησης κύριων δρόμων από τη θάλασσα προς την πόλη και το Ανάκτορο, δηλαδή τη Δυτική και τη Βόρεια Αυγή. Ήταν χώροις σύνδετων, οι κουλούρες, οι οποίοι υπήρχαν με το δημόσιο συμφέροντος και χρήσης. Οι δυο δυτικές κουλούρες μπαζόθηκαν στη νεονακτορική περίοδο. Οι περισσότεροι μηνοκοί δρόμοι κατασκευάστηκαν στα παλαιονακτορικά χρόνια και ήταν χρήση μέχρι τέλος. Για την κατασκευή χρησιμοποίησαν διάφορα υλικά. Στην Κνωσόαυξη χρησιμοποίησαν τις πλάκια στα σβεστολίθου με συνδετικό κονίαμα στους αρμούς. Σπουδαίο τεχνικό έργο ήταν η Οδογέφυρα που ένιωνε τις δυο όχθες του ρέματος νότια του Ανάκτορου. Τελικά η σχέση Ανάκτορου και πόλης δείχνει ότι η κατασκευή του Ανάκτορου ήταν έκφραση γοήτρου και ισχύος με τη στήριξη της πόλης, η οποία μοιράστηκε τα ευεργετήματα εξίσου με το Ανάκτορο. Στην Ανάκτορική περίοδο η πόλη της Κνωσόαυξης την έκτασε για τον πληθυσμό της. Ήδη μεγάλη στα παλαιονακτορικά χρόνια, 8 με 10 χιλιάδες κατοίκους, τώρα έφτασε πληθυσμό της 14 με 18 χιλιάδες. Με εκτιμώμενη πυκνότητα, 250 κατοίκους στο ένα εκτάριο και έκταση 20 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ο Χούντα έκαμε μια σύγκριση με τον Χάνδα κατά το 18ο αιώνα, που ο πληθυσμός του υπολογίζεται στις 15 χιλιάδες. Ο Έβανσης είχε υπολογίσει εξωπαραγματικά εντελώς το πληθυσμό στις 100 χιλιάδες κατοίκους. Ίσως όλη η Κρήτη είχε τόσο, που δεν είχε. Η βασική δομή της νεονακτορικής πόλης δεν άλλαξε δραματικά. Οι αυλές, η πλατεία και το δικό δίκτυο είπαμε ότι έμεναν τα ίδια. Προσθέθηκαν σημαντικά οικοδομήματα όπως το καραβάν σε ράι, που είναι εδώ, με την Ιερή Κρίνη, με την οικία του Ιερέα και ο Νότιος Βασιλικός Τάφος Ιερό, που είναι μοναδικό στο είδος του μηνοϊκό οικοδόμημα. Θα το δούμε. Είναι αυτό εδώ. Είναι αυτός, ο Νότιος Βασιλικός Τάφος. Και η βασιλική έπαβλη και η νεονακτορική εκεί. Αυτά χρονολογούν σε αυτήν την περίοδο. Το μικρό ανάκτορο και τον εξερεύει το μέγαρο επίσης είναι της τελικής νεονακτορικής περιόδου με μια προηγούμενη χρήση και στη νεονακτορική. Πάμε βορειότερα. Στην περιοχή του Αγιάννη έγιναν δύο μεγάλα μνημιώδη μνημεία. Είναι ο Βασιλικός Τάφος των Ισοπάτων, που δεν σώζεται σήμερα. Ένας λάκος είχε μείνει στη θέση του από την αφαίρεση των λύθων που χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί σε ένα πολυβολείο. Και ο θωλωτός τάφος στην κεφάλαια, πιο κοντά προς την Κνωσό, τυπικός θωλωτός τάφος, ας πούμε, με κοιναϊκό τύπου, μια κάτω στον Καραβασέρα, και αυτός είναι ο τάφος ιερό. Στη μετανακτορική περίοδο, η κατάσταση στην πόλη της Κνωσού ήταν ανάλογη με εκείνη το ανάκτορο. Η πόλη συρρικνώθηκε. Ο πολιτισμός δεχθεί περίπου στα χίλιους κατοίκους, δηλαδή ένα μεγάλο χωριό. Λίγα νέα κτίρια οικοδομήθηκαν, χρησιμοποιήθηκαν αρκετές μετατροπές από παλιά κτίρια, όπως είπαμε, και στην πόλη, δεν μιλάει το ανάκτορο τώρα. Αυτά έχουν εντοπιστεί σε διάφορες θέσεις, στην περιοχή του Στροματογραφικού Μουσείου, στην Βασιλική Έπαβη, στην Νοτιοανατολική Κατοικία, στο Μικρό Ανάκτορο και στο Νεξαλήμ το Μέγαρο. Και για να τελειώσω, ένα επιμύθιο, μια κατάληξη. Η εικόνα του μισοκρεμισμένου ανάκτορου με τους πολλούς διαδρόμους, που έχουν μπλοκαριστεί από τους στροβολοδίτες της ανακατάληψης, ταιριάζει πιο πολύ να είναι η αιτία της δημιουργίας του μύθου του Λαβύρινθου. Το Λαβύρινθο που ταξιδέψαμε μαζί στα διδαλόδε ρεπιά του, προσπαθώντας με τη βοήθεια της αρχαιολογικής πληροφορίας ως μύτο, ως άγιοι θυσείς και αριάδηνες, να βρούμε το Μινόταυρο, που είναι η αρχή της υπαρξής μας. Ύστερα από αυτά που είπαμε, είναι καιρός η ιστορία της πόλης να αρχίσει να γράφεται από την Ολυθική εποχή, από τον Ολυθικό οικισμό σκονοσύρια του Κατσαμπά. Να συνεχίζεται στα παλιά ανάκτορα, τα λαμπρά ανάκτορα, και να τελειώνει για τα μηναϊκά χρόνια πάλι ανατολικά από την παλιά πόλη, δηλαδή στη Λιμενική πόλη, με τις πλούσιες νεκροπόλεις, στον Πόρο και στον Κατσαμπά, με τις εργαστηριακές και ελληνικές εγκαταστάσεις και τα βασιλικά νεόρια. Σας δείχνω εδώ το νεόριο, εγκαταλειμμένη ανασκαφή, δυστυχώς. Σας δείχνω δύο ευρήματα από τους τάφους του Κατσαμπά του Στέλιο Αλεξίου, αυτό και αυτό, και δύο ευρήματα από ένα τάφο που έσκαψα εγώ στην αρχή της καριέρας μου το 1979, στον Πόρο. Και σας ευχαριστώ όλους για την ανοχή σας. Αντώνη, σε ευχαριστούμε. Μας πήρες από το χέρι από τα λίγα σπίτια της νεοεληθικής εποχής. Περάσαμε όλες τις περιόδους και φτάσαμε πάλι στην καταστροφή. Μπορούμε να το κάνουμε όποτε θέλετε και επί τόπου. Υπάρχει η δυνατότητα για δυό-τρεις ερωτήσεις, αν το επιθυμείτε. Ας μόλεων. Είναι στην Οξφόρδη, είναι το μουσείο που είχε ο Εβανς τη διευθύνσή του. Στην Οξφόρδη. Να ευχαριστήσουμε τον μιλητή. Εγώ ήθελα να πούμε μερικά πράγματα. Αλλά σας κούρασα. Κάνε μας μια σύνοψη των καταστροφών. Το υφέσιο της Αντορίνης που μαθαίναμε μικρή. Λοιπόν, το υφέσιο της Αντορίνης. Δεν το έθιξα, αλλά θέλω να πω τα εξής πολύ συνοπτικά. Το υφέσιο της Αντορίνης αρχικά χρονολογήθηκε, η έκρηξή του χρονολογήθηκε το 1450 από το Μαρινάτο. Μια χρονολογία που είναι εξοπραγματική εντελώς και δεν τεκμηριώνεται πουθενά. Αργότερα την καταστροφή αυτή την πήγανε στο 1525 και εξακολουθούν να την πιστεύουν πάρα πολύ ακόμα ή στο 1550. Οι θεστιολόγοι και οι γεωλόγοι και οι θετικοί επιστήμονες που έρχονται επίκουροι σε εμάς, μας έχουν πει ότι η καταστροφή έγινε λίγο πριν το 1600 π.Χ. όταν άκμαζε εκεί η μεγάλη πόλη του Ακροτηρίου. Όπως και να έχει, η καταστροφή αυτή επηρέασε σε κάποιο βαθμό την Ανατολική Κρήτη από τα βόρεια παράλια Ανατολικά του Ηρακλείου μέχρι και την άκρα Ανατολική Κρήτη και τις περιοχές της Εγγύης Ανατολής. Δεν επηρέασε την γνωσσό. Δηλαδή δεν ήρθαν εδώ τσουνάμια και δεν ήρθαν εδώ αλαφρόπετρες. Και αυτές που πήγανε σε αυτά τα μέρη είναι πάρα πολύ λίγες. Τσουνάμι ίσως δεν έγινε ποτέ. Παρότι πολλοί σοβαροί επιστοίμονες πιστεύουν για τσουνάμι που κατέστρεψε όλες τις βόρειες εγκαταστάσεις στη βόρεια Κρήτη. Όπως και να έχει, όποια χρονολογία και να χρησιμοποιήσουμε δεν έχει μεγάλη σημασία. Ή το 1600 θα χρησιμοποιήσουμε ή το 1550-1525. Σίγουρα δεν κατέστρεψε το γνωσσό και δεν κατέστρεψε το μηναϊκό πολιτισμό. Φίστα, σήμερα με την χρονολόγηση που σας παράδειξα και στην οποία συμφωνούν όλοι, η τελευταία, η τρίτη φάση του νέου ανακτόρου, η φάση που έχουμε το θαλάσσιο ρυθμό για παράδειγμα, είναι μια πολύ λαμπρή φάση που δείχνει μια γνωσσό με πολύ μεγάλη επιρροή ακόμα σε όλο τον κόσμο. Αυτό. Οι προηγούμενες φάσεις, οι προηγούμενες καταστροφές ήταν σεισμοί, τεκτονικοί, καμία σχέση με το υφέστιο και φωτιές που μπορεί να ήταν τυχές ή μπορεί να ήταν σκόπιμες, δηλαδή επιθετικές ενέργειες. Έχω κάνει μια μιλία, αρκετά εκτεταμένη πριν μερικά χρόνια, μόνο για τις καταστροφές. Οι ξαναγείς μου είπαν ότι μάλλον τους πέρδεψα. Εγώ προσπαθώ να τα ξεπερδέψω, δηλαδή εγώ ξετριήγω το μύτο, σαρειάνιζω όσο μπορώ. Τώρα ο καθένας δέχεται κατά τη δυνάμιση του και κατά την πρόθεσή του αυτά που λέμε. Παρακαλώ, κυρία, στην τελευταία σειρά. Εγώ προσπάθησα βέβαια να δείξω πώς ο τόπος επηρέασε τον πολιτισμό και τους ανθρώπους, αλλά ίσως δεν έγινε κατανοητό. Όσον αφορά τις σταφές, αναφέρθηκαν τις παιδικές σταφές που βρέθηκαν στο ακεραμικό στρώμα της γνωσσίου του, 7.000. Όμοιες δεν έχουμε πουθενά αλλού, αυτό είναι τυχαίο ίσως. Το δεύτερο, ήρθαν από κάπου αλλού, είπα πιθανόν να βρήκαν οι κατοίκους εδώ, περιμένουμε να το τεκμηριώσουμε. Αλλά επειδή η στατικότητα δεν ήταν ποτέ χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας, η κινητικότητα είναι το χαρακτηριστικό. Εγώ δεν θέλω να πω ότι δεν υπήρχαν στην Κρήτη κάτοικοι ή ότι αυτοί που φτιάξανε το μηνοεκοπολισμό ήρθαν απαλού. Οι πρώτοι όμως κάτοικοι που ήρθανε στην Κρήτη, σας είπα πού ήρθανε. Αν αποδειχτεί ότι ήρθανε απαλού, γιατί υπάρχει πρόσφατα η θεώρηση ότι ήρθανε από την Αφρική και βρήκαν τα εργαλεία τους στην περιοχή του Πλακιά και του Πρέβελη. Δεχτεί η άποψη φυσικά, ανθρώπους δεν βρήκανε. Μιλάμε ποιοι είναι οι παλιότεροι άνθρωποι, ανθρώποι να λείψανε και κατασκευές ανθρώπινες που συνδυάζονται με σπίτια, με εγκατάσταση, σε τόπο. Αυτά στην γνωσσό γίνανε. Δεν ξέρω αν κάλυψα την ερώτηση. Υπάρχει άλλη ερώτηση. Όχι. Λοιπόν, μη υπάρχουν άλλες ερωτήσεις, θα χειροκροτήσουμε τον εκλεκτό μιλητή. Τον ευχαριστούμε πάρα πολύ, πάρα πολύ, για αυτή την περιγραφή, τη θαυμάσια της γνωσσού. Σας περιμένουμε, του Αγίου Ιωάννου, το Σάββατο 7 Ιανουαρίου, ώρα 11, θα μιλήσει η κυρία Λιάννα Σταρίδα για τον βυζαντινό Χάνντακα. Θα ήθελα να σας πω ότι θα αρχίσουμε κάθε φορά με ένα ακαδημαϊκό τέταρτο. Ούτε 2 ή 3, όπως γίνεται σε άλλες περιπτώσεις, ούτε ακριβώς 11. 11 και 15 θα αρχίσουμε κάθε φορά. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ. Υπάρχει ένα σημείωμα έξω. Όσοι δεν λαμβάνεται με email της, να μας γράψει το email σας, να σας ειδοποιούμε. Όσοι δεν έχουμε επικοινωνήσει. Κυρίες, ευχαριστώ. Ευχαριστώ. Ευχαριστούμε καλά. Λέγια μου, πες το. Ευχαριστούμε. Ένα μικρό ευχαριστώ. Κάτι το πέρα πολύ, πάρα πολύ. Μια άλλη έκθεση. Ναι. Προσπαίχτε να σας πω πώς είναι το κλαδιάκι του Καλατζάκη. Ο Καλατζάκης είναι μικρός, σχετικός. Που χανιώντας? Χανιώντας. Εξαρτώσου και χρυστάει το κουδέ. Αυτό είναι το πρώτο πανεπιστήμα που έχετε δημιουργηθεί. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. Γεια σου, Μιχάνη. |
