| Διάλεξη 11: Αν θυμάστε την προηγούμενη εβδομάδα είχαμε ξεκινήσει να κουβεδιάζουμε τα ζητήματα της ανάπτυξης της κοινωνικοειθηκής κρίσης. Είπαμε κάποια ισογωγικά στοιχεία και μετά αναφερθήκαμε στο τι είπε ο Πιαζέ για την ηθική σκέψη. Είχαμε πει ότι ο Πιαζέ παρά το γεγονός ότι είναι πολύ γνωστός κυρίως για τη θεωρία του για την αμυγός γνωστική ανάπτυξη, για τον τρόπο δηλαδή που αναπτύσσεται ο νους και πυλεί οι προβλήματα σε διαφορετικές περιόδους της ανάπτυξης, ωστόσο ήταν ο ίδιος ο οποίος ασχολήθηκε και με την ηθική ανάπτυξη. Ασχολήθηκε όμως σε πολύ λιγότερο βαθμό, σε πολύ μικρότερο βαθμό. Αυτά τα οποία όμως είπε έδωσαν έναυσμα σε επόμενους νεότερους θεωρητικούς να ασχοληθούν εξειδικευμένα με την ηθική σκέψη. Και ένας από αυτούς βεβαίως ήταν ο Κόλμπεργκ, ο Λόρες Κόλμπεργκ, του οποίου η θεωρία είναι και η πλέον γνωστή ως θεωρία αναφοράς για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. Έτσι, λοιπόν, και νομίζω αυτά θα δούμε σήμερα. Είχαμε ολοκληρώσει τη θεωρία του Πιαζέ για την ηθική ανάπτυξη. Είχαμε μιλήσει για τα ζεύγη ιστοριών και τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης κατά Πιαζέ, για την προηθηκή περίοδο που καθτίζεται με την προσχολική ηλικία, το στάδιο του ηθικού ρεαλισμού ή ετερόνομη ηθική από τα πέντε μέχρι τα εννιά με δέκα χρόνια και το στάδιο του ηθικού συχετικισμού ή αυτόνομη ηθική σκέψη μετά την ηλικία των δέκα ετών. Όπως βλέπετε και τα στάδια τα οποία είχε προσδιορίσει ο Πιαζέ δεν ήταν τόσο αναλυτικά έτσι, τόσο εκλεπτισμένα ως προς τις περιγραφές τους και επίσης είχε προσδιορίσει σχετικά ευρύες χρονικές περίοδους έτσι. Οπότε, περιγράψαμε αυτά τα οποία προέβλεπε ο Πιαζέ για το ότι συμβαίνει στα τρία αυτά στάδια. Είχαμε μιλήσει για τις προϋποθέσεις αλλαγής στα δύο για τον Πιαζέ Ισίγα για την έννοια του γνωστικού παραλληλισμού. Θυμάστε τι είναι ο γνωστικός παραλληλισμός. Το λέει και η λέξη ότι η ηθική ανάπτυξη προχωρά παράλληλα με τη γνωστική ανάπτυξη εξού και γνωστικός παραλληλισμός έτσι. Άρα λοιπόν η μετάβαση από στάδιο σε στάδιο της ηθικής σκέψης προϋποθέτει και την αντίστοιχη γνωστική ανάπτυξη. Δεν μπορώ να έχω επόμενο στάδιο ηθικής σκέψης αν δεν έχει προηγηθεί αντίστοιχη ανάπτυξη στο επίπεδο των γνωστικών διαργασιών. Και βέβαιος εκτός από τις γνωστικές αλλαγές, οι κοινωνικές εμπειρίες για τον Πιαζέ αποτελούσαν πολύ σημαντικό ρόλο. Παρά το γεγονός ότι ασκήθηκε η κριτική γι' αυτός τον Πιαζέ και για άλλα του ζητήματα. Και τα σημεία κριτικής τα κουβεντιάσαμε την προηγούμενη. Νομίζω ότι είχαμε ολοκληρώσει και σήμερα θα περάσουμε στη θεωρία του Κόλμπερκ. Θέλω λίγο να δείτε το παράθεμα αυτό από τη σκέψη του Κόλμπερκ. Και τι λέει εδώ, λέει ότι οι νέοι οι οποίοι κατανοούν τη δικαιοσύνη συμπεριφέρονται και με μεγαλύτερη δικαιοσύνη και πιο δίκαια. Και ο άνθρωπος ο οποίος κατανοεί τη δικαιοσύνη συμβάλει στο να διαμορφωθεί ένα ηθικό κλίμα, το οποίο πάει πολύ μακρύτερα, πολύ περισσότερο από τις άμεσες και προσωπικές του πράξεις, από την προσωπική του δράση. Και εν τέλει αυτός ο οποίος ωφελείται είναι η κοινωνία, η παγκόσμια, η διεθνή κοινωνία. Θέλω λίγο, πριν πούμε οτιδήποτε άλλο, να εντοπίσετε σε αυτήν την βασική ιδέα του Κόλμπερκ για την ηθική σκέψη κάποιες λέξεις κλιδιά, κάποια σημεία τα οποία θεωρείτε ότι πρέπει να τα επισημάνουμε. Για σκεφτείτε λίγο. Έλα Βάσο. Φώναζε λίγο σε παρακαλώ, ναι. Το understand γιατί είπες ότι σου μοιάζει η λέξη κλείδι, Βάσο, έχεις δίκιο σε αυτό. Να κατανοεί. Άρα ποια έννοια και του Πιαζέ, αν θέλετε κιόλας, έχουμε εδώ, Ελένη? Ο γνωστικός παραλληλισμός, ότι για να συμπεριφερθεί κάποιος λέει δίκαια, θα πρέπει να έχει κατανοή σετιεστή δικαιοσύνη. Άρα λοιπόν η έννοια του γνωστικού παραλληλισμού που εισήγαγε ο Πιαζέ είναι παρούσα από την πρώτη στιγμή. Έτσι, αυτός ο οποίος θα συμπεριφερθεί δίκαια είναι αυτός ο οποίος κατανοεί τι σημαίνει δικαιοσύνη. Έτσι, άρα λοιπόν η αρχή του γνωστικού παραλληλισμού είναι παρούσα αμέσως και παρακάτω και αυτός ο οποίος κατανοεί τη δικαιοσύνη τι κάνει, βοηθάει στη διαμόρφωση ενός κλίματος που πολύ σωστά είπε η Βάσο, το οποίο ξεπερνά ενός ηθικού κλίματος στην ευρύτερη κοινωνία, αυτή είναι η οποία οφελείται και ξεπερνά τον ίδιο τον εαυτό και την προσωπική συμπεριφορά. Έτσι, αυτό μεταφέρεται γενικότερα στην κοινωνία. Πάρα πολύ ωραία, έτσι. Λοιπόν, ο Κόλμπεργ όπως είπαμε και νωρίτερα, επηρεάστηκε πάρα πολύ από τον Πιαζέ. Ουσιαστικά τι έκανε, διατύπωσε, προχώρησε στη διαμόρφωση μιας θεωρίας για την ηθική ανάπτυξη, η οποία ήταν θα λέγαμε μια βελτιωμένη έκδοση της θεωρίας του Πιαζέ, έτσι. Και θυμάστε πάντα αυτό που κατά καιρούς έχουμε πει, νομίζω και στο κλαίσιο αυτού του μαθήματος, ότι μια θεωρία είναι πολύ σημαντική όχι μόνο για αυτά τα οποία λέει η ίδια, διατυπώνει η ίδια και προτείνει, αλλά είναι πολύ σημαντική και όταν έχει εκείνα τα χαρακτηριστικά τα οποία οδηγούν νεότερους ερευνητές στο να προχωρήσουν στη διατύπωση νέων θεωριών. Και υπό αυτήν την έννοια οι σκέψεις, οι απόψεις του Πιαζέ και για την ηθική ανάπτυξη ήταν πολύ σημαντικές, γιατί μπορεί σήμερα η θεωρία του Κόλμπερκ να είναι, θα λέγαμε έτσι και βεβαίως και των μεταγενέστερων Γκίλιγκαν και λοιπά, να είναι έτσι πιο δημοφιλής στο πεδίο της ανάπτυξης ηθικής σκέψης, αλλά ο Πιαζέ ήταν αυτός ο οποίος τροφοδότησε αυτή την περιοχή έρευνας. Λοιπόν, ο Κόλμπερκ άρα λοιπόν ήταν αυτός ο οποίος διατύπωσε μια βελτιωμένη θεωρία για το πώς αναπτύσσεται η ηθική κρίση, υποστήριξε και αυτός την ιδέα του γνωστικού παραλληλισμού, όπως μόλις είδαμε στο πολύ μικρό παράθεμα, ότι δηλαδή η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης είναι παράλληλη και στενά συνδεδεμένη με τη γνωστική ανάπτυξη. Δεν μπορούμε να έχουμε ηθική ανάπτυξη αν δεν έχει προηγηθεί η γνωστική ανάπτυξη, η οποία θα επιτρέψει την κατανόηση των ηθικών ενιών, την κατανόηση των ενιών που συνδέονται με την ηθική. Και κυρίως βεβαίως, όπως το είδαμε και από το πολύ σύντομο παράθεμα, αυτό το οποίο είναι καρδιά της θεωρίας του Κόλπεκ είναι η έννοια της δικαιοσύνης. Το πώς την ορίζει τη δικαιοσύνη θα το δούμε και παρακάτω βέβαια, έτσι, αλλά την ηθική ανάπτυξη την ταυτίζει με την ανάπτυξη της κατανόησης του αισθήματος του δικαίου και κατεπέκταση της συμπεριφοράς, η οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστεί ως δίκαιη, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει βέβαια. Επίσης, σε σχέση με τον Πιαζέ, θεωρούσα ότι η ηθική σκέψη συνεχίζει να αναπτύσσεται ακόμη και μετά την εφηβεία, κατά την ενήλικη ζωή. Αυτό είναι μια μεγάλη διαφοροποίηση, γιατί ο Πιαζέ είπε ότι μετά την ηλικία των 10 ετών, έχουμε το στάδιο του ηθικού σχετικισμού ή της αυτόνομης ηθικής. Δεν προσδιόρισε τέλος, αλλά δεχόμενοι την αρχή του γνωστικού παραλληλισμού, κατά Πιαζέ, σύμφωνα με τη θεωρία του, από τη στιγμή που ο Πιαζέ τι θεωρούσε. Θεωρούσε ότι η γνωστική ανάπτυξη ολοκληρώνεται περίπου πότε, κορίτσια. Ελένη, ό,τι που θα μπει. Έτσι, περίπου στα 16 χρόνια. Προς το τέλος του βιάσει πολύ ωραία. Με την ολοκλήρωση, θα λέγαμε, του στάδιου της τυπικής σκέψης. Άρα, λοιπόν, εκείνη περίπου την περίοδο, παρά το, έτσι, τοποθετεί και την ανάπτυξη, την ολοκλήρωση της ανάπτυξης ηθικής σκέψης. Ο Κόλμπεργκ, όμως, λέει ότι στην ηθική σκέψη, ναι μεν, έχουμε την έννοια του γνωστικού παραλληλισμού, ναι μεν, προϋποτίθεται ή να αποτελεί προϋπόθεση η γνωστική ανάπτυξη, αλλά η ηθική σκέψη συνεχίζει να αναπτύσσεται ακόμη και μετά από την εφηβία, κατά την ενήλικη ζωή. Και βεβαίως, αν θυμηθούμε λίγο και τις νεοπιαζετιανές θεωρίες που κουβεντιάζαμε για την αμυγός γνωστική ανάπτυξη, οι περισσότεροι δεν μετέφεραν την γνωστική ανάπτυξη και μετά το πέρας της εφηβίας. Και τον Πασκουά Λεών αν θυμηθούμε και τον Φίσσερ και λοιπά δεν τη σταματούσαν στο τέλος της εφηβίας, την προχωρούσαν και παραπέρα. Άρα λοιπόν και κατά την ενήλικη ζωή έχουμε ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. Και ο Κόλμπεργ χρησιμοποίησε δηλήματα ιστορίας, ιστορίες με υποθετικά ηθικά δηλήματα και συνήθως τα δηλήματα αυτά στρέχουν γύρω πρώτον από την υπακοή ενός κανόνα ενός νόμου μιας εξουσίας ή δεύτερον είχαν συνανάλειψει δράσεις από το υποκείμενο έτσι από το δρόντα άνθρωπο, η οποία εναντιωνόταν στον κανόνα, στο νόμο ή στην εξουσία αλλά ήταν για το καλό όλον. Άρα λοιπόν έχουμε δηλήματα έτσι σε υποθετικές ιστορίες που έχουμε ή την υπακοή ενός κανόνα, ή την παράβαση, την αναντίωση σε ένα κανόνα για το καλό όμως της κοινωνίας. Συνήθως λοιπόν αυτό ήταν το πνεύμα των δηλυμάτων. Και βεβαίως τις ιστορίες αυτές τις έδινε σε παιδιά και εφίβους διαφορετικής ηλικίας έτσι προκειμένου να δει πώς διαφοροποιείται η σκέψη παιδιών και εφίβων γύρω από τα δηλήματα αυτά και ζητούσε από τα παιδιά αυτά να διατυπώσουν τις απόψεις τους για την ορθότερη έγκβαση του δηλήματος. Θα το πούμε και παρακάτω. Όλο αυτό το οποίο θα πρέπει να έχετε υπόψη σας εξαρχής είναι ότι ο Κόλμπρεκ έδινε πολύ μεγάλη έμφαση στις αιτιολογήσεις. Στα δηλήματα αυτά για τον Κόλμπρεκ δεν υπάρχει μια σωστή απάντηση, αλλά υπάρχουν διαφορετικές απαντήσεις και αυτό το οποίο αποτελεί ένδειξη, είναι ενδεικτικό το επίπεδο της ηθικής σκέψης κάποιου, είναι η αιτιολόγηση την οποία θα κάνει κάποιος γύρω από την απάντηση την οποία θα δώσει. Έτσι λοιπόν μπορεί να έχουμε δύο άτομα της ίδιας ηλικίας που το ένα μπορεί να πρεσβεύει την υπακοή στον κανόνα και το άλλο να πρεσβεύει την αναντίωση στον κανόνα, αλλά και οι δυο να ανήκουν στο ίδιο, να ταυτίζονται με το ίδιο επίπεδο της ηθικής σκέψης γιατί η αιτιολόγησή τους δείχνει καεί τέτοιο. Άρα λοιπόν δεν είναι ποια είναι η σωστή απάντηση, αλλά πώς αιτιολογώ για να φτάσω εκεί σε μία απάντηση που μπορεί να είναι τελείως διαφορετική από κάποιον άλλο. Και βεβαίως η πιο γνωστή ιστορία του Κόλπερ είναι η ιστορία του Χάιντς. Βεβαίως υπάρχουν και άλλα, το δίλημα της ευθανασίας κλπ. Έτσι, αλλά το πιο υπάρχει ένα, και το έχουμε και στη βιβλιοθήκη μας, ένα εγχειρίδιο, The Moral Judgment Interview, που δίνει ακριβείες οδηγίες για το πώς κάποιος μπορεί να πάρει συνέντευξη από παιδιά και εφίβους. Κάποια φορά ο Κόλπερκ είχε εννιά ιστορίες με υποθετικά διλήματα, από αυτά τα εννιά τα έξι έχουν χρησιμοποιηθεί περισσότερο στις ποικίλες έρευνες. Έτσι, η ιστορία του Χάιντς είναι η πλέον γνωστή, αναφέρονται σε όλα τα εγχείρη, ιδεία έτσι και ούτω καθεξής. Και την ξέρετε, την έχετε ακούσει φαντάζομαι, έτσι, σε κάποιο εισαγωγικό μάθημα. Για να την ξαναθυμηθούμε την ιστορία του Χάιντς. Κάπου, λοιπόν, στην Ευρώπη, μια γυναίκα είναι τιμοθάνατη από μια σπάνια μορφή καρκίνου. Υπάρχει ένα φάρμακο που μπορεί να τη σώσει τη ζωή. Πρόκειται για μια μορφή ραδίου και το έχει ανακαλύψει ένας φαρμακοποιός που ζει στην ίδια πόλη. Η παρασκευή του φαρμάκου είναι δαπανήρη, αλλά ο φαρμακοποιός χρεώνει δεκαπλάσια τιμή του κόστος. Πληρώνει 200 δολάρια για το ράδιο και χρεώνει 2.000 δολάρια για μια μικρή δόση, 10 φορές δηλαδή περισσότερο από όσο του κοστίζει. Ο σύζυγος της άρρωστης γυναίκας ο Χάιντς, εξού και το όνομα της ιστορίας, έτρεξε σε όλους τους γνωστούς του για να δανειστεί χρήματα, αλλά κατάφερε να συγκεντρώσει μόνο τα νησά, 1.000 δηλαδή δολάρια. Εξήγησε στο φαρμακοποιό ότι η γυναίκα του πεθαίνει και τον παρακάλεσε να του πλούσει το φάρμακο φθινότερα ή έστω να τον αφήσει να του δώσει τα υπόλοιπα χρήματα αργότερα. Ο φαρμακοποιός του απάντησε, όχι, εγώ ανακάλυψα το φάρμακο και σκοπεύω να γίνω πλούσιος από αυτό. Οπότε, πάνω στην απελπισία του, ο Χάιντς διέρηξε το φαρμακείο και έκλειψε το φάρμακο για τη γυναίκα του. Λοιπόν, αυτή είναι η υπερηφημή ιστορία του Χάιντς. Ενδεχομένως με μια πρώτη ματιά κάποιος θα σκεφτεί μα και αυτός ο φαρμακοποιός. Θα δούμε τι συμβαίνει. Λοιπόν, για να δούμε όμως τι γίνεται. Ποιες ήταν οι ερωτήσεις του Κόλμπρεξ, τους συμμετέχοντες, παιδιά και εφίβους, έτσι. Έπρεπε να απαντήσουν σε μια σειρά από ερωτήσεις, όπως έπρεπε ο Χάιντς να κλέψει το φάρμακο ή όχι και γιατί βέβαια, έτσι. Αν ο Χάιντς δεν αγαπάει τη γυναίκα του, θα πρέπει να κλέψει το φάρμακο ή όχι και γιατί επίσης. Υποθέστε ότι το άτομο που πεθαίνει δεν είναι η γυναίκα του αλλά κάποιος άγνωστος. Πρέπει να κλέψει ο Χάιντς το φάρμακο για να είναι άγνωστο ή όχι. Είναι σημαντικό οι άνθρωποι να κάνουν τα πάντα για να σώσουν τη ζωή κάποιου ή όχι και γιατί βέβαια όπως είπαμε η έμφαση ήταν στις αιτιολογήσεις και όπως σας είπα και νωρίτερα τον Κόλμπρεξ δεν τον ενδιέφερε η τελική επιλογή της μίας ή της άλλης απάντησης, ναι ή όχι, διότι ο ίδιος πίστευε βαθύτατα ότι δεν είναι η απάντηση η ενδεικτική του σταδίου της ηθικής σκέψης αλλά η εξήγηση πίσω από την απάντηση. Έτσι, οι εξηγήσεις λοιπόν των συμμετοχών των αποτελούσαν την ένδειξη του επίπεδου ηθικής ανάπτυξης, δηλαδή οι συλλογιστικοί που οι συμμετέχοντες ανέπτυσαν όταν απαντούσαν είτε το ναι είτε το όχι στα διάφορα ερωτήματα που έθεται ο ερευνητής. Τώρα, ο Κόλμπεργ με βάση τις απαντήσεις που έπαιρνα στα διλήματα όπως αυτό της ιστορίας του Χάιντς, κατέληξε στη θεωρία του. Και σύμφωνα με τη θεωρία του, διέκρινε έτσι έξι στάδια ηθικής ανάπτυξης τα οποία ταξινομούνται σε τρία επίπεδα, δύο αναεπίπεδο. Την προσυμβατική ηθική σκέψη ή προσυμβατικό επίπεδο, το συμβατικό επίπεδο, συμβατική ηθική σκέψη και το μετασυμβατικό επίπεδο ή μετασυμβατική ηθική σκέψη. Άρα λοιπόν, προσυμβατική, συμβατική, μετασυμβατική ηθική σκέψη. Σας έχω κάποια χαρτισιά και μετά έναν πίνακα και ύστερα θα δούμε το κάθε στάδιο αναλυτικά. Για τον Κόλμπεργ κάθε στάδιο αντιπροσωπεύει έναν τρόπο σκέψης, μια μέθοδο σκέψης και όχι μια ηθική απόφαση. Πάρα πολύ σημαντικό αυτό που λέγαμε και πριν. Δεν είναι η απόφαση, αλλά είναι η συλλογιστική, ο τρόπος σκέψης, η μέθοδος σκέψης, το πώς φτάνει κάποιος να πει θα πρέπει να κλέψει το φάρμακο ή δεν θα πρέπει να κλέψει το φάρμακο. Κάθε στάδιο προϋποθέτει τα επιτεύματα του προηγούμενου στάδιου. Σας θυμίζει αυτό κάτι? Σας θυμίζει. Έτσι δεν σας θυμίζει, το βγαζέ. Βλέπουμε πώς κρατάει στοιχεία της θεωρίας. Κάθε στάδιο προϋποθέτει τα επιτεύματα του προηγούμενου στάδιου και είναι αναμενόμενο αυτό, διότι όταν μιλάμε για γνωστικό παραλληλισμό, έτσι περιμένουμε ότι τα επιτεύματα, η ηθική σκέψη οικοδομείται πάνω στην γνωστική ανάπτυξη, άρα λοιπόν και τα επιτεύματα προστίθενται, αθρίζονται. Και βεβαίως η διαδοχή των σταδίων και για την ηθική ανάπτυξη είναι σταθερή, αμετάβλητη και οικουμενική. Άρα λοιπόν, και ο Κόλμπεργ διατύπωσε μια θεωρία, η οποία κατά τη γνώμη του είχε οικουμενική ισχύ, όπως και η θεωρία του Πιαζέ. Θεωρούσε δηλαδή, και βεβαίως θα το δούμε αυτό και στο επίπεδο της κριτικής μετά, ότι ανεξαρτήτως πλαισίου, έτσι, φαίνεται ότι τα στάδια αυτά, τα οποία πρότεινε ο ίδιος, εμφανίζονται σε όλους τους ανθρώπους. Και αν αυτό το έλεγε ο Πιαζέ για την αμυγός γνωστική ανάπτυξη, σκεφτείτε να το λέει ο Κόλμπεργ για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης, που ξέρουμε ότι σε σχέση με τις ηθικές αξίες ή την έννοια του δικαίου, πόσο το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο μπορεί να επηρεάζει, έτσι, και να διαφοροποιεί τις αντιλήψεις μας περί δικαίου, έτσι, περί ελευθερίας, περί ισότητας, περί δημοκρατίας, περί ορθού, έτσι και το καθεξής. Λοιπόν, η διαδοχή των σταδίων τώρα της ηθικής σκέψης δικαιολογείται λόγω φυσικά του γνωστικού παραλληλισμού, όπως είπαμε. Προϋπόθεση για τη διατύπωση ηθικών κρίσεων είναι η απαλλαγή από τον εγωκεντρισμό της προσχολικής ηλικίας, το είχαμε πει αυτό και για τον Πιαζέ ούτως ή άλλως, και η ικανότητα να μπαίνει το παιδί νοητικά και συναισθηματικά στη θέση του άλλου, προφανώς. Και μόνο από την ιστορία του Heinz, αν σκεφτεί κάποιος, έτσι, για να απαντήσει ένα παιδί στο τι θα έπρεπε να κάνει ο Heinz να το κλέψει, να μην το κλέψει στο φάρμακο, θα πρέπει να έχει την ικανότητα, τη γνωστική ικανότητα, το understand που λέγαμε νωρίτερα, έτσι, να κατανοεί, έτσι, και να έχει την ικανότητα να μπαίνει και νοητικά, να μπαίνει στη θέση του άλλου, στο να σκέφτεται τι μπορεί να σκεφτεί ο άλλος, αλλά και συστηματικά, γιατί βλέπετε ότι είναι η υπακοή ή παραβίαση του κανόνα, έτσι, μέσα σε ένα πολύ συγκεκριμένο πλαίσιο, το οποίο έχει το καλό της κοινωνίας, έχει μια συστηματική φόρτιση και μια προσωπική εμπλοκή, έτσι, άρα λοιπόν αυτός ο οποίος καλύτερα να απαντήσει, να δώσει μια απάντηση στην εκάστοτε ιστορία που έχει ένα δίλημα, θα πρέπει να είναι σε θέση να μπαίνει και γνωστικά, αλλά και συστηματικά στη θέση του άλλου. Και βεβαίως ο εγωκεντισμός υποσχολικής ηλικίας, τουλάχιστον με την πιαζετιανή έννοια, θα πρέπει να έχει εγκαταλειφθεί, έτσι, και η θεωρία του νου, στην οποία έχουμε αναφερθεί, η οποία ακριβώς αυτή τη δυνατότητα παρέχει, το να μπορούμε να μπούμε και γνωστικά και συστηματικά στη θέση του άλλου και να καταλάβουμε τις προθέσεις του, τις σκέψεις του, τις δράσεις του, έτσι, η θεωρία του νου είναι αυτή, η οποία μας καλύπτει σε αυτό. Βέβαια, λέει, όπως ο Πόλμπερκ τονίζει, η γνωστική ανάπτυξη δεν αποτελεί επαρκή συνισταμένη της ηθικής ανάπτυξης. Άρα, λοιπόν, τι λέει, ναι με γνωστικός παραλληλισμός, η γνωστική ανάπτυξη αποτελεί αναγκαία συνθήκη, αλλά όχι και επαρκή. Έτσι, είναι αναγκαία συνθήκη η γνωστική ανάπτυξη, αλλά δεν φτάνει από μόνη της. Τι άλλο θα πρέπει να συντρέχει, οι κοινωνικές εμπειρίες τις οποίες βιώνει το άτομο μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Έτσι, για παράδειγμα, εξαρτάται σε τι πλαίσιο ζει κάποιος και ειδικά για το μετασυμβατικό επίπεδο που είναι και το ανώτατο επίπεδο, έτσι, και συνήθως είναι ίδιον των ενηλίκων, έτσι, οι κοινωνικές εμπειρίες τις οποίες ζει κάποιος παίζουν ένα πολύ καθοριστικό ρόλο, το αν κάποιος θα φτάσει στο μετασυμβατικό επίπεδο ή θα μείνει στα προγενέστερα επίπεδα. Άρα, λοιπόν, η γνωστική ανάπτυξη είναι αναγκαία συνθήκη, αλλά όχι επαρκής. Για να έχω ηθική ανάπτυξη, η οποία μπορεί να εκτιμηχθεί και να φτάσει μέχρι και το μετασυμβατικό επίπεδο, θα πρέπει να έχω και τις ανάλογες κοινωνικές εμπειρίες, οι οποίες θα λέγαμε θα προκαλέσουν τη σκέψη προς τα πάνω για τα ηθικά ζητήματα, έτσι. Γιατί αν έχουμε πολύ απλά, λέει ο Κόλμπρεκ, ένα αναπτυσσόμενο άτομο, το οποίο δεν βρίσκεται σε ένα πλαίσιο που θα προκαλέσει τη σκέψη του με ηθικά δηλήματα τέτοια, μπορεί να μη φτάσει ποτέ σε ένα υψηλότερο επίπεδο, έτσι. Εδώ έχω τον Πίναγα που σας είπα νωρίτερα για τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης. Πολύ περιγραφικά θα σας τα πω εδώ για να σας διευκολύνει στην οργάνωση των πληροφοριών, μετά θα δούμε το κάθε στάδιο αναλυτικά. Είπαμε ότι σε κάθε επίπεδο διακρίνει δύο στάδια ο Κόλμπρεκ. Στο πρώτο επίπεδο το προσυμβατικό, έχουμε το στάδιο 1 και το στάδιο 2, γενικό στο προσυμβατικό επίπεδο βασίζεται σε τιμωρίες και ανταμοιβές και για τον Κόλμπρεκ χρονικά τοποθετείται νωρίτερα από τα 9 με 10 χρόνια, πριν δηλαδή μέχρι περίπου τη μέση σχολική ηλικία. Το στάδιο 1 διακρίνεται από την ηθική η οποία προσανατολίζεται στην τιμωρία και στην υπακοή, το στάδιο 2 είναι προσανατολισμένο στην ηθική του ατομισμού, των συντελεστικών στόχων και της συνδυαλλαγής. Τα υπόλοιπα θα τα δούμε αναλυτικά, απλώς να κάνουμε λίγο την περιγραφή των σταδίων. Στο δεύτερο επίπεδο το συμβατικό, έχουμε το στάδιο 3 και το στάδιο 4 και τα δύο στάδια αυτά βασίζονται στην κοινωνική συμμόρφωση, τα προηγούμενα ήταν στην τιμωρία και στην ανταμοιβή, μετά τη μέση παιδική ηλικία, στην εφηβία και στην ενήλικη ζωή. Τι μας λέει εδώ Κόλμπεργο, ότι τα δύο αυτά στάδια μπορεί να εμφανιστούν από τη μέση παιδική ηλικία και μετά προς το τέλος του δημοτικού, κατά την εφηβία αλλά και κατά την ενήλικη ζωή και να σταματήσει κιόλας κάποιος εκεί στο συμβατικό επίπεδο και να μην περάσει ποτέ στο μετασυμβατικό. Στο τρίτο στάδιο έχουμε την ηθική του καλού αγοριού ή του καλού κοριτσιού, στο τέταρτο την ηθική της συνείδησης και της ένομης τάξης. Ορίστε, βάσω, θα τα πούμε αναλυτικά το καθένα παρακάτω. Να πάω πριν δηλαδή, πριν τον πίνακα. Όχι. Προϋποτίθεται η γνωστική ανάπτυξη. Είναι αναγκαία συνθήκη. Ωραίο ερώτημα. Είναι αναγκαία συνθήκη. Τι σημαίνει αναγκαία συνθήκη ότι προϋποτίθεται, έχουμε αυστηρά την προϋπόθεση της γνωστικής ανάπτυξης, την χρειαζόμαστε αυτήν αναγκαστικά αλλά δεν μας φτάνει, πρέπει να έχουμε και τις κοινωνικές εμπειρίες. Για αυτό το ένα είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκή συνθήκη και το άλλο επίσης είναι αναγκαία οι κοινωνικές εμπειρίες αλλά μη επαρκή συνθήκη. Άρα και τα δύο τα χρειαζόμαστε ταυτόχρονα. Και πάμε στο μετασυμβατικό επίπεδο, το οποίο το τοποθετεί δινητικά μετά τα 20 χρόνια. Άρα λοιπόν θεωρεί και μάλιστα ο Κόλμπεργ θεωρεί ότι μετά τα 20 χρόνια είναι δυνατόν κάποιος να εκτεθεί και σε αντίστοιχες κοινωνικές εμπειρίες οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν την ηθική σκέψη σε αυτά τα επίπεδα. Δηλαδή θεωρεί ότι οι κοινωνικές εμπειρίες που τα παιδιά και οι έφηβοι έχουν πριν από τα 20 χρόνια δεν είναι ικανές να οδηγήσουν το αναπτυσσόμενο άτομο στο μετασυμβατικό επίπεδο. Οι κοινωνικές εμπειρίες που ως νεαρός ενήλικας αρχίζει κάποιος να έχει είναι αυτές οι οποίες δημιουργούν τις ευνοϊκές προϋποθέσεις για την εμφάνιση του μετασυμβατικού επιπέδου, το οποίο βασίζεται σε ηθικές αρχές. Στο στάδιο 5 έχουμε την ηθική του περίφημου κοινωνικού συμβολέου των ατομικών δικαιωμάτων και των δημοκρατικά αποδεκτών νόμων, ενώ στο έκτο στάδιο έχουμε την ηθική της προσωπικής επιλογής καθολικών αρχών. Και βεβαίως για το στάδιο 6 έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, ότι δεν εμφανίζεται πολύ συχνά, μπορεί να μην εμφανιστεί ποτέ, κάποιοι μάλιστα θεωρούν ότι μπορεί να μην υφίσταται και ότι σε μεμονωμένες περιπτώσεις μπορεί να το έχουμε. Πάμε τώρα να δούμε αναλυτικά το κάθε στάδιο, ξεκινώντας από το προσωπικό επίπεδο και το στάδιο 1, που είπαμε ότι η βασική ηθική είναι προσανατολισμένη στην τιμωρία και στην υπακοή. Μία πράξη λοιπόν κρίνεται ως καλή ή κακή ανάλογα με τη συνέπεια της. Η συνέπεια είναι αυτή η οποία καθορίζει το ηθικό ή το μη ηθικό του πράγματος, το οποίο ηθικό ή μη ηθικό ταυτίζεται με το καλό και το κακό. Θυμηθείτε χρονικά είμαστε λίγο πριν από τα εννιά με δέκα χρόνια. Το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το σωστό και το λάθος ταυτίζονται στις σκέψεις του παιδιού. Και αυτά προσδιορίζονται με αναφορά στις συνέπειές της. Τα παιδιά αγνοούν τις αντικειμενικές επιπτώσεις μιας πράξης ή τις προθέσεις του ατόμου που ενεργεί. Οι ηθικοί υπακούν σε κάθε μορφή εξουσίας μόνο και μόνο για να αποφύγουν την τιμωρία. Γιατί είπαμε ότι οι ηθικοί είναι προσανατολισμένοι στην τιμωρία και στην υπακοή. Άρα λοιπόν ηθικό είναι ότι δεν τιμωρείται. Ηθικό είναι ότι ταυτίζεται με την υπακοή. Δεν έχουν βεβαίως προφανώς αυτήν την πραγματική επίγνωση της έννοιας του κανόνα γιατί κακιά είναι η πράξη μόνο όταν πιαστεί κάποιος. Ή όταν τιμωρηθεί κάποιος σημαίνει ότι η πράξη είναι κακή. Και προσέξτε εδώ αυτό. Τι σημαίνει αυτό το πράγμα ότι είναι προσανατολισμένη η ηθική κρίση στην τιμωρία και στην υπακοή. Μπορεί κάποιος να τιμωρηθεί για κάτι. Μάλλον μπορεί δυο άτομα να τιμωρηθούν με την ίδια τιμωρία για δυο διαφορετικές συμπεριφορές. Και σε μεταγενέστερες ηλικίες κάποιος να θεωρήσει ότι αυτή η πράξη μπορεί με να τιμωρήθηκε αλλά δεν ήταν και μια πράξη η οποία άξιζε τιμωρίας. Για τα παιδιά όμως αυτής της ηλικίας που βρίσκονται στο πρώτο στάδιο λέει ο Κόλμπεργκ, η τιμωρία είναι αυτή που θα καθορίσει και την ίδια την πράξη. Πάμε αντίστροφα δηλαδή, δεν κρίνουμε αυτήν καθ' αυτήν την πράξη αλλά αν η συνέπεια είναι τιμωρητική τότε και η πράξη είναι κακιά. Πάρτε πολύ απλά παραδείγματα της τιμωρίας των παιδιών από τους γονείς, που οι γονείς μπορεί να τιμωρήσουν ένα παιδί για χίλια διαφορετικά πράγματα. Που με αυτά μπορεί να συμφωνούμε, μπορεί να διαφωνούμε παντελώς. Για τα παιδιά τα οποία παρακολουθούν κάτι τέτοιο, το γεγονός και μόνο ότι τιμωρείται μια συμπεριφορά αρκεί για να θεωρηθεί κακιά. Δεν κρίνουν δηλαδή την ποιότητα το περιεχόμενο της συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Άρα λοιπόν είμαστε σε ένα πρωτόλοιο στάδιο ηθικής σκέψης όπως καταλαβαίνουμε. Άρα λοιπόν γι' αυτό λέμε ότι αγνοούν τις αντικειμενικές επιπτώσεις, υπακούν σε κάθε μορφή εξουσίας έτσι και εν τέλει κακή συμπεριφορά είναι οτιδήποτε τιμωρείται και βεβαίως αντίστροφα καλή συμπεριφορά είναι οτιδήποτε επιβραβεύεται. Άρα λοιπόν είναι πολύ απλοϊκό το σχήμα. Καλό είναι ό,τι επιβραβεύεται, κακό είναι ό,τι τιμωρείται. Εξού και η ηθική, η οποία είναι προσανατολισμένη στην τιμωρία και την υπακοή. Παραδείγματα απαντήσεων στην ιστορία του Heinz του πρώτου επιπέδου, δηλαδή αν κάποιος απαντούσε, έδινε αυτές τις απαντήσεις, τοποθετούσαμε σύμφωνα με τη θεωρία του Κόλμπρεκ στο στάδιο 1. Η πρώτη απάντηση, ο Heinz πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή αν αφήσει τη γυναίκα του να πεθάνει θα έχει ο ίδιος προβλήματα. Και η δεύτερη απάντηση, δεν πρέπει να κλέψει ο Heinz το φάρμακο επειδή αν το κάνει θα πάει φυλακή. Και στις δύο περιπτώσεις, θυμηθείτε αυτό που λέγαμε νωρίτερα, δεν είναι η ηθική απόφαση αυτή η οποία θα καθορίσει το στάδιο, αλλά είναι η αιτιολόγηση πίσω από την ηθική απόφαση και βλέπετε στην πρώτη περίπτωση κάποιος λέει ο Heinz πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί αν δεν το κλέψει μετά ο ίδιος θα πεδεύεται και στη δεύτερη περίπτωση άρα λοιπόν η συνέπεια θα είναι κακιά για τον ίδιο άρα πρέπει να το κλέψει ενώ στη δεύτερη περίπτωση δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί αν το κλέψει θα τιμωρηθεί θα πάει φυλακή άμα το βιάσουν. Άρα δεν πρέπει να το κλέψει το φάρμακο και στις δύο περιπτώσεις ανεξαρτήτως της ηθικής απόφασης του ναι ή του όχι η ορθότητα της ηθικής απόφασης ή όποια άλλη ηθικής απόφασης κρίνεται εκ το αποτελέσματος με όρους τιμωρίας ή αποφυγής τιμωρίας σε μια άλλη περίπτωση. Εντάξει κορίτσια, άρα λοιπόν είναι πολύ απλοϊκή η σκέψη, είμαστε στο στάδιο 1. Πάμε τώρα στο στάδιο 2 παραμένοντας στο προσυμβατικό επίπεδο βεβαίως. Η ηθική του ατομισμού, των συντελεστικών στόχων και της συνδυαλλαγής. Τι συμβαίνει τώρα εδώ, αλλάζει ο προσανατολισμός. Τα παιδιά τηρούν τους κανόνες προκειμένου να κερδίσουν αμοιβές ή όταν εξυπηρετούνται προσωπικές τους ανάγκες. Αυτό είναι και πολύ απλό και το βλέπουμε και στα παιδιά. Πείθουμε τα παιδιά μιας ηλικίας να κάνουν κάτι χωριγώντας τους αμοιβές ή τάζοντας αμοιβές ή όταν εξυπηρετείται κάτι το οποίο διεκδικούν αυτά κάτι και ικανοποιούμε την προσωπική τους ανάγκη και αυτά ως αποτέλεσμα τηρούν έναν κανόνα που έχουμε. Το παιδί δείχνει κάποιο ενδιαφέρον για τις ανάγκες των άλλων μόνον όταν υπάρχει η έννοια της ανταπόδοσης. Εγώ θα εφαρμόσω τον κανόνα για αυτό που ζητάς εσύ και εσύ τι θα μου κάνεις, πώς θα ανταποδώσεις αυτό το οποίο θα κάνω εγώ. Το να κάνουμε λοιπόν πράγματα για τους άλλους είναι σωστό μόνον αν κάποια στιγμή οφειληθούμε από αυτούς. Είναι η έννοια της συνδυαλλαγής και του συντελεστικού στόχου ότι εγώ θα το κάνω αλλά που αποσκοπός το να έχω μια ωφέλεια για μένα. Άρα λοιπόν σωστό είναι ότι αποφέρει κέρδη ή ανταλλάγματα ή όφελος στο παιδί. Οτιδήποτε άλλο δεν αποφέρει κέρδη δεν έχει κάποιο αντάλλαγμα και λοιπά δεν θεωρείται σωστό. Και βλέπετε σε εισαγωγικά πάντα σωστό και λάθος. Για να δούμε παραδείγματα απαντήσεων στην ιστορία του Heinz. Ποιες απαντήσεις δηλαδή στο δίλημα στην ιστορία του Heinz θα μπορούσαν να είναι ενδεικτικές του δεύτερου σταδίου. Είτε στην πρώτη περίπτωση την καταφατική να κλέψει πρέπει να κλέψει το φάρμακο είτε στην δεύτερη περίπτωση ότι δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο. Μην ξεχνάτε πάντα ότι η αιτιολόγηση είναι αυτή η οποία είναι ενδεικτική του σταδίου. Ο Heinz λοιπόν πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή η γυναίκα του το χρειάζεται για να ζήσει και εκείνος χρειάζεται την παρέα της. Άρα λοιπόν σου λέει άμα πεθάνει η γυναίκα του δεν θα έχει την παρέα της γυναίκας του άρα ο συντελεστικός στόχος η συνδυαλλεγή δεν ικανοποιείται. Στη δεύτερη περίπτωση ο Heinz δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή μπορεί να τον πιάσουν και η γυναίκα του θα έχει πεθάνει πριν βγει εκείνος από τη φυλακή και έτσι δεν θα έχει κανένα όφελος. Άρα λοιπόν και πάλι δεν θα έχει όφελος διότι αν τον πιάσουν και πάει φυλακή και προσέξτε δεν μένει στο ότι επειδή θα πάει φυλακή που είναι η τιμωρία και είμαστε στο προηγούμενο στάδιο, αλλά λέει ότι αν πάει φυλακή, πόσο καιρό θα είναι μέσα στη φυλακή θα έχει πεθάνει η γυναίκα του και μετά τι θα έχει καταλάβει αυτός, τίποτε. Έτσι, βλέπουμε τη διαφορά σε σχέση με το προηγούμενο στάδιο. Εντάξει κορίτσια, άρα λοιπόν εδώ είμαστε στην ηθική που είναι προσανατολισμένη στη συνδυαλλαγή, στο όφελος, έτσι στο συντελεστικό στόχο, τι θα ωφεληθώ εγώ. Τώρα αν μου πείτε αυτό είναι ένα στάδιο που είναι στα μικρά παιδιά, νομίζω θα διαφωνήσουμε όλοι, έτσι. Λοιπόν, γιατί θεωρητικά είμαστε στο στάδιο 2 που χρονολογικά που τοποθετείται αυτό το στάδιο, θυμάστε. Όχι μηδέν, ως εννιά με δέκα, έτσι. Άρα λοιπόν, μην ξαφνιάζεστε άμα το συναντάτε και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Πάμε τώρα στο δεύτερο επίπεδο, το συμβατικό επίπεδο με δύο στάδια το 3 και το 4, έτσι, η ηθική του καλού αγοριού και η ηθική του καλού κορίτσιου. Το παιδί συμμορφώνεται στις προσδοκίες των ατόμων στο στενό περιβάλλον του, γονείς, δάσκαλοι, συμμαθητές. Άρα λοιπόν, η έννοια της συμμόρφωσης και μάλιστα ποια συμμόρφωσης. Τη συμμόρφωση σε σχέση με τους κανόνες και τις αρχές του στενού του άμεσου περιβάλλοντος. Γονείς, δάσκαλοι, συμμαθητές, έτσι. Μία συμπεριφορά κρίνεται ως ηθική εφόσον ευχαριστεί τους άλλους, γι' αυτό και η έννοια του καλού αγοριού ή του καλού κοριτσιού και είναι αποδεκτή από τα πρόσωπα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Εκεί το πλαίσιο απλώνεται μέχρι το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον. Αυτούς που ξέρουμε, αυτούς με τους οποίους ερχόμαστε σε κάποια αλληλεπίδραση. Έχουμε ξεπεράσει την έννοια της συνέπειας. Έρχεται η έννοια της πρόθεσης. Θυμάστε που την έννοια της πρόθεσης και ο Πιαζέ την είχε βάλει σε ένα μεταγενέστερο στάδιο. Άρα, λοιπόν, και εδώ πια στο συμβατικό επίπεδο, οι πράξεις αξιολογούνται με αναφορά στις προθέσεις κάποιου ή ήθελε να το κάνει και για ποιο λόγο ήθελε. Και βεβαίως, όπως και το όνομα του στα 2-3 το υποδηλώνει, ένας από τους στόχους του παιδιού είναι να θεωρείται καλό παιδί και πότε ένα παιδί θεωρείται καλό. Όταν υπακούει στους κανόνες που θέτουν οι γονείς του, η δάσκαλή του στο σχολικό πλαίσιο, οι συμμαθητές του στην παρέα κλπ. Για να δούμε τις απαντήσεις στην ιστορία του Χάιντσ που θα ήταν ενδεικτικές του 3ου στα 2. Πάλι πρέπει και δεν πρέπει. Ο Χάιντσ, λοιπόν, πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή η κοινωνία περιμένει από έναν σύζυγο που αγαπάει τη γυναίκα του να τη βοηθήσει, ανεξάρτητα από τις συνέπειες. Λογικό δεν ακούει το καλό σύζυγος ποιος θα ήταν, ο καλός σύζυγος, αυτός ο οποίος θα έκλευε το φάρμακο προκειμένου να σώσει τη γυναίκα του. Από την άλλη, ο Χάιντσ δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή θα τιμάσει την οικογένειά του και τα μέλη της θα ντρέπονται γι' αυτόν. Θα τιμάσει την οικογένειά του. Γιατί δεν θα είναι καλός άνθρωπος γιατί θα έχει κλέψει, θα έχει κάνει μια παράβαση. Και προσέξτε, δεν πάμε γιατί οι νόμοι ή η ευρύτερη κοινωνία θα τιμάσει την οικογένειά του. Είμαστε στο στενό κοινωνικό περιβάλλον και τα μέλη της θα ντρέπονται γι' αυτόν. Παραμένουμε στο άμεσο οικογενειακό ή στο αμέσως επόμενο, εν πάση περιπτώσει, πλαίσιο που είναι το στενό. Αυτοί με τους οποίους αλληλεπιδρούμε. Δεν έχουμε καμία αναφορά για νόμους του κράτους ή της κοινωνίας ή οτιδήποτε. Πάμε τώρα στο τέτατο στάδιο που είναι η ηθική της συνείδησης και της ένωμης τάξης. Και εδώ θα δούμε πώς ακριβώς αυτό το άμεσο στενό κοινωνικό πλαίσιο επεκτείνεται. Το ενδιαφέρον λοιπόν τώρα μετατοπίζεται από τη στενή κοινωνική ομάδα, γονείς, δάσκαλοι, συμμαθητές που λέγαμε πριν, στην οποία βέβαια συμμετέχει το άτομο ποικιλοτρόπος, στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα, στο κοινωνικό πλαίσιο που ζει το συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Αποδοχή, αποδέχεται και συμμορφώνεται στους κοινωνικούς κανόνες, εξαιτίας της πεποίθησης ότι οι κανόνες και οι νόμοι συμβάλουν στη διατήρηση της τάξης. Και είναι καλό πράγμα η διατήρηση της τάξης, είναι καλή και ηθική η τάξη, διότι μέσα στην τάξη μπορούμε να συμβιώνουμε όλοι και οι κανόνες της κοινωνίας είναι αυτοί οι οποίοι ρυθμίζουν την εύριθμη λειτουργία της κοινωνίας και το καθεξής. Άρα λοιπόν ηθικό θεωρείται οτιδήποτε, όταν κάποιος εκτελεί με οποιονδήποτε τρόπο τα καθή κοντά του, σέβεται την εξουσία και γενικώς είναι υπέρ της διατήρησης της κοινωνικής τάξης. Και επίσης η συνησφορά στην κοινωνία θεωρείται επίσης θεμητή, η συνησφορά στην κοινωνία είτε με τις πράξεις, με τη συμπεριφορά, είτε με τις χορηγήσεις, είτε οτιδήποτε. Οτιδήποτε λοιπόν είναι προς όφελος της κοινωνίας. Είναι ενδεικτικό στα 2-4, δηλαδή της ηθικής, της συνείδησης και της ένθρωμης τάξης. Αυτό το οποίο θα πρέπει να δείτε, να προσέξετε εδώ είναι αυτή η μετατόπιση από την άμεση στενή κοινωνική ομάδα στην πιο διευρυμένη κοινωνική ομάδα στο που ζει, κινείται και αλληλεπιδρά το αναπτυσσόμενο άτομο. Και έτσι λοιπόν από τους γονείς, τους δασκάλους και τους συμμαθητές περνάμε στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα στο συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο το οποίο ζει κάποιος στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Έτσι. Λοιπόν, παραδείγματα απαντήσεων στην ιστορία του Χάιντς. Ο Χάιντς πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή η κοινωνία σύντομα θα διαλυθεί αν επιτρέπεται σε ανθρώπους όπως ο φαρμακοποιός να ξεφεύγουν με την απληστία και τον ατομισμό τους. Έτσι. Λέγει φιλιο, τι σε προβληματίζει. Όχι παιδάκι καθόλου. Αυτό είμαστε στο στάδιο 4. Το στάδιο 4 και το στάδιο 3, το συμφαντικό δηλαδή επίπεδο, μπορεί να εμφανιστούν στο τέλος της παιδικής ηλικίας, στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή και μπορεί να σταματήσει εδώ η ηθική ανάπτυξη. Όχι. Τυρουμένον των αναλογιών της γνωστικής ανάπτυξης και λοιπά αυτές είναι απαντήσεις οι οποίες μπορούν να δοθούν από εφίβους, όρημους εφίβους θα λέγαμε και από ενήλικες. Γιατί πρέπει να υπάρχει αυτή η προοπτική της ευρύτερης κοινωνικής ομάδας και της διατήρησης της τάξης, η οποία συμβάλλει στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Η κοινωνία λοιπόν σύντομα θα διαλυθεί αν ο καθένας ήταν τόσο πολύ ατομιστής και συμφεροντολόγος και δεν λειτουργούσε προς όφελος ας πούμε των συνανθρώπων του. Άρα λοιπόν πρέπει να το κλέψει το φάρμακο. Το δεύτερο, ο Heinz δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή αν κάθε άνθρωπος παίρνει τον όμο στα χέρια του, ανεξάρτητα από το πόσο δικαιολογημένη είναι μια ενέργεια, η κοινωνική τάξη γρήγορα θα καταλυθεί. Βλέπετε λοιπόν, νομίζω ότι αυτές οι δυο απαντήσεις είναι πάρα πολύ ενδεικτικές του τι σημαίνει κάποιος να δίνει δυο εκδιαμέτρου αντίθετες αποφάσεις, όπως το να κλέψει ή να μην το κλέψει, για λόγους οι οποίοι πραγματικά μπορούν να το αποθετηθούν. Έτσι η επιχειρηματολογία αυτή δείχνει ότι δεν είναι απλά εύκολες ή απλοϊκές απαντήσεις, διότι στην πρώτη περίπτωση λέει αν ο καθένας από εμάς ήταν τόσο άπλυστος και λοιπά η κοινωνία δεν θα πήγαινε μπροστά. Και ο άλλος λέει, ναι, αλλά αν ο καθένας παίρνει τον όμο στα χέρια του, σε αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι για να κλέψει το φάρμο για έναν καλό σκοπό, αλλά αν ο καθένας κρίνει καλό σε εισαγωγικά το σκοπό που έχει στο μυαλό του, τότε θα υπήρχε κοινωνική τάξη και θα διαλυόταν η κοινωνία στην οποία ζούμε. Αυτά είναι παραδείγματα, απαντήσω στην ιστορία του Heinz, τα οποία θα ήταν ενδεικτικά του σταδίου 4. Και επαναλαμβάνω ότι το σταδίο 4 μπορεί να εμφανιστεί και στην ενήλικη ζωή, τηρουμένον της προϋπόθεσης των κοινωνικών εμπειριών και έχουμε, όπως βλέπετε, μεγάλη διακύμανση. Λέει, ύστερη παιδική ηλικία, εφηβεία, ενήλικη ζωή κλπ. Στάδιο 5 τώρα, το πρώτο του μετασυμβατικού επιπέδου. Ηθική του κοινωνικού συμβολέου, των ατομικών δικαιωμάτων και των δημοκρατικά αποδεκτών νόμων. Οι ηθικές κρίσεις εδώ υπερβαίνουν τους νόμους που θεσμοθετεί η κοινωνία. Υπάρχει μια ευελιξία στις ηθικές κρίσεις, ηθικό δεν είναι μόνον ότι είναι νόμιμο, έτσι. Πρέπει να δω τα πράγματα και με μια διαφορετική προοπτική. Έτσι λοιπόν, το τι είναι ηθικό δεν είναι αναγκαστικά το νόμιμο, έτσι. Ηθικές είναι οι πράξεις που εκφράζουν την πλειοψηφία των ανθρώπων. Βλέπετε εδώ ζητήματα που συνδέονται και με πολιτικές κρίσεις, άλλωστε στην πολιτική ψυχολογία τα ζητήματα της ηθικής σκέψης, συζητώνται πολύ έντονα. Τώρα, αν θέλουμε να κάνουμε αναγωγές στο τι συμβαίνει σήμερα στην πολιτική ζωή και όχι μόνο του τόπου και διεθνώ σε σχέση με τα ηθικά κριτήρια, έτσι, αφήνω τα σχόλια σε εσάς. Λοιπόν, το άτομο έχει διαμορφώσει προσωπικές αξίες και θέσεις και αναγνωρίζει ότι οι κανόνες πρέπει να τηρούνται επειδή είναι μέρος του κοινωνικού συμβολέου. Τι προβλέπει το κοινωνικό συμβόλαιο, είναι ένα άτυπο συμβόλαιο. Ζούμε έτσι, σύμφωνα με τους νόμους. Και μάλιστα, οι νόμοι οφείλουν να διαμορφώνουν και να διασφαλίζουν μια ισορροπία μεταξύ των ατομικών μας δικαιωμάτων και των δημοκρατικά αποδεκτών νόμων. Αυτό είναι το κοινωνικό συμβόλαιο. Τι σημαίνει, λοιπόν, κοινωνικό συμβόλαιο. Αποδέχομαι άτυπα, έχω έτσι με δένει θα λέγαμε ατύπος με όλους τους υπόλοιπους συμπολίτες μου, συνανθρώπους μου, έναν άτυπο κοινωνικό συμβόλαιο στο οποίο εξισοροπούνται τα ατομικά δικαιώματα του καθενός, αλλά και οι δημοκρατικά αποδεκτοί νόμοι, οι οποίοι εξασφαλίζουν το δικαίωμα, το ατομικό μου δικαίωμα, αλλά και τις υποχρεώσεις μου προς τους άλλους και προς την κοινωνία. Γιατί δεν είναι μόνο τα ατομικά δικαιώματα, είναι και οι υποχρεώσεις που έχω προς τους ανθρώπους που είναι γύρω μου και η διατήρηση της κοινωνίας. Κατανοεί όμως ταυτόχρονα ότι οι νόμοι δεν είναι πάντα δίκαιοι. Δεν είναι πάντα ηθικοί οι νόμιμοι κανόνες. Οι κανόνες μπορεί να είναι και άδικοι και μπορούν να αλλάξουν. Αντί τι άλλοζουμε σε μια χώρα που οι νόμοι αλλάζουν συνεχώς. Άρα, οι κανόνες έχουν πάρα πολλούς νόμους, πολλές συχνές αλλαγές και μπορούν να αλλάξουν λοιπόν οι κανόνες. Ωστόσο όμως, αν και οι κανόνες μπορούν να αλλάζουν, καθώς περνάει ο χρόνος, έτσι αλλάζουν τα κοινωνικο-οικονομικά κριτήρια ή το πλαίσιο, ο ιστορικός χρόνος και λοιπά, ορισμένες αξίες όπως αυτές της ζωής, της ανθρώπινης ζωής και της ελευθερίας, θεωρούνται ότι είναι απαράβατες και πρέπει να διατηρηθούν ανεξάρτητα από την πλειοψηφία των απόψεων. Βλέπετε εδώ, καταρχήν θέλω να σας ρωτήσω σε σχέση με τον γνωστικό παραλληλισμό. Υπάρχει περίπτωση το μετασυμβατικό επίπεδο να εμφανιστεί χωρίς την προϋπόθεση της τυπικής αφιερημένης σκέψης σε καμία περίπτωση, έτσι. Και μάλιστα αυτό αν μιλήσουμε με όρους πιαζετιανούς, αλλά και με τις νεοπιαζετιανές θεωρίες και πολύ αργότερα κιόλας, έτσι. Και γι' αυτό, Χόρνμπρεκ, παρά το γεγονός ότι αυτά τα πράγματα τα είπε και πριν εμφανιστούν οι σύγχρονες νεοπιαζετιανές θεωρίες. Γιατί είπε ότι ναι, μεν είναι αναγκαία προϋπόθεση γνωστική ανάπτυξη, αλλά θα πρέπει και οι κοινωνικές εμπειρίες να συνεπικουρήσουν στο να έχουμε πρόκληση, ουσιαστικά, τις σκέψεις μας προσθέτει ουσιαστικά επίπεδα. Αυτό το οποίο, λοιπόν, στο πέμπτο στάδιο θα πρέπει να θυμάστε είναι από τη μία, είναι η ηθική αυτού του άτυπου κοινωνικού συμβολέου, στο οποίο εξισορροπούνται τα ατομικά δικαιώματα με τις υποχρεώσεις μας και τους δημοκρατικά αποδεκτούς νόμους, όπως η πλειοψηφία τους ορίζει. Βεβαίως αυτό δεν μου απαγορεύει να κρίνω ότι ένας νόμος μπορεί να είναι άδικος. Μπορεί να τον έχει προτείνει η πλειοψηφία, αλλά εγώ μπορεί να θεωρώ ότι είναι ένας άδικος νόμος, έτσι. Ωστόσο όμως, σεβόμενοι το κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο προστατεύει και τα δικά μου ατομικά δικαιώματα, έτσι, αποδέχουμε την κατάσταση. Εντάξει, κορίτσια. Για να δούμε τώρα παραδείγματα με απαράβατες αρχές, την αρχή της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης ελευθερίας. Ο Χάιντς πρέπει να κλέψει το φάρμακο, επειδή ο νόμος δεν έχει διατυπωθεί για περιπτώσεις τις οποίες η υπακοή σε αυτόν θα κοστίσει μια ανθρώπινη ζωή. Τι συμβαίνει εδώ, έχουμε αναγνώριση ότι ο νόμος, ο κανόνας μπορεί να είναι λάθος, μπορεί να είναι άδικος. Νέμενο κανόνας λέει, βεβαίως, η κλοπή είναι κάτι μη νόμιμο σε οποιαδήποτε δημοκρατική κοινωνία. Επιτρέπεται η κλοπή. Όμως, λέει, ο νόμος δεν έχει διατυπωθεί για περιπτώσεις που η υπακοή σε αυτόν, στο να μην κλέβω, δηλαδή, θα κοστίσει μια ανθρώπινη ζωή, αποτελεί μια εξαίρεση. Ο νόμος καλώς έχει κυναική, αλλά όταν διακυβεύεται η αρχή της ανθρώπινης ζωής, τότε ο νόμος είναι άδικος και μπορώ να τον παραβιάσω. Άρα, λοιπόν, πρέπει να κλέψει το φάρμακο ο Χάιντς. Κατανοούμε κορίτσι. Στη δεύτερη περίπτωση, ο Χάιντς δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο επειδή, ακόμη κι αν δεν κατηγορηθεί σε περίπτωση που το κλέψει, ας πούμε ότι δεν κατηγορηθεί, δεν πιαστεί κλπ. Ακόμη κι αν εξαιρετικές καταστάσεις δικαιολογούν το να πάρει κάποιον άτομο το νόμος στα χέρια του, το αποτέλεσμα δεν δικαιώνει πάντα τα μέσα. Τι σημαίνει αυτό, κορίτσια, πώς το καταλαβαίνετε? Κατερίνα, δηλαδή... Βεβαίως, το αποτέλεσμα δεν είναι αυτό το οποίο δικαιώνει τα μέσα. Τα μέσα μπορεί να παραβιάζουν το κοινωνικό συμβόλαιο. Το κοινωνικό συμβόλαιο όμως είναι εκεί, είναι άτυπο, είναι αυτό το οποίο προστατεύει και τα ατομικά μας δικαιώματα, είναι αυτό το οποίο διασφαλίζει την εφαρμογή των δημοκρατικά αποδεκτών νόμων. Και όποιο και να είναι το αποτέλεσμα εντέλει, εάν τα μέσα δεν είναι αυτά τα οποία κινούνται στη λογική του κοινωνικού συμβολέου, τότε δεν μπορεί να γίνει. Άρα λοιπόν πρέπει και δεν πρέπει και για την περίπτωση του πέμπτου σταδίου. Και πάμε τώρα στο τελευταίο στάδιο, το οποίο πολύ λίγοι άνθρωποι μπορούν να το προσεγγίσουν κατά τον Γόλμπερκ και κάποιοι λένε ότι μπορεί να μην υπάρχει καν και στάδιο 6, ηθική προσανατολισμένη στην προσωπική επιλογή καθολικών αρχών. Σκεφτείτε, μην ξεχνάτε ότι κάποιος για να φτάσει στο μετασυμβατικό στάδιο θα πρέπει να έχει περάσει από όλα τα προηγούμενα, γιατί τα στάδια είναι διαδοχικά, η σειρά τους είναι μετάβλητη και καθολική. Δεν μπορεί κάποιος να φτάσει στο μετασυμβατικό επίπεδο χωρίς να έχουν προηγηθεί τα προηγούμενα στάδια στη σκέψη του. Το τι είναι ηθικό καθορίζεται από προσωπικές πεποιθήσεις ή επιλεγμένες από το ίδιο το άτομο ηθικές αρχές. Προσέξτε, πρέπει να το έχετε αυτό στο νου σας. Δεν μιλάμε για κάποιον ο οποίος δεν έχει περάσει από το προηγούμενο στάδιο. Έχει προβληματιστεί και έχει φτάσει σε αυτό. Δεν είναι απλώς μια αντίδραση και μια παραβίαση των νόμων γιατί δεν μου αρέσουν οι νόμοι. Έχει προηγηθεί το πέρασμά του από το στάδιο 5 και έχει φτάσει συνειδητά σε αυτό. Καθορίζεται λοιπόν από προσωπικές πεποιθήσεις ή επιλεγμένες από το ίδιο άτομο ηθικές αρχές, αφού όμως έχει προβληματιστεί και έχει προηγηθεί η ηθική του κοινωνικού συμβολέου. Πίστη σε αφυρημένες αρχές, κατευθυντήριες γραμμές που ξεπερνούν τους άλλους, πάντα όμως με αναφορά στις βασικές θεμελιώδεις αξίες όπως η αξία της ζωής, η αξία της ανθρώπινης ελευθερίας, η αξία της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Άρα λοιπόν, η βασική ηθική αρχή, η οποία χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο στάδιο, είναι ακριβώς οι καθολικές αυτές αρχές που είναι αφυρημένες και κυρίως τρέφονται γύρω από την αρχή της ελευθερίας, της ανθρώπινης ζωής και της ισότητας, βασισμένες αυτές, είναι απαράβατες, σε ένα σύνολο θα λέγαμε προσωπικών πεποιθήσεων, ηθικών αρχών που ξεπερνούν και το ίδιο το σύστημα ή τους νόμους. Όταν οι αρχές αυτές συγκρούονται με το νόμο, ηθικό είναι κάποιος να ακολουθεί τη συνείδησή του, ακόμη και αν διακυνδυνεύει ο ίδιος, ποιηχή, απειλή φυλακής, κοινωνικός αποκλεισμός, οτιδήποτε. Παραδείγματα τέτοια στην ιστορία υπάρχουν, πολύ λίγα. Έτσι μπορείτε να σκεφτείτε. Ο Nelson Mandela για παράδειγμα, ο Gandhi, διάφορες τέτοιες ιστορικές φυσιογνωμίες, οι οποίες συγκρούστηκαν με τον όμο, τον όποιο νόμο υπήρχε τότε για τη διατήρηση της όποιας κοινωνικής τάξης και αποφάσισαν να ακολουθήσουν τη συνείδησή του, όχι για ατομικά ωφέλει, για το καλό της κοινωνίας και του λαού τους, προσέξτε λίγο, έτσι, με απειλή της ίδιας τους της ζωής, έτσι δεν είναι και στα δύο παραδείγματα τα οποία αναφέραμε. Άρα λοιπόν συγκρούστηκαν με τους νόμους, οι οποίοι υπήρχαν σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ακολούθησαν τη συνείδησή τους γιατί πίστευαν ότι αυτό είναι καλύτερο για την κοινωνία την ευρύτερη στην οποία ζουν, έτσι, γιατί έτσι η αρχή της ανθρώπινης ζωής, της ελευθερίας, της ισότητας δεν καταπατώνται, έτσι, και δεν φοβήθηκαν ούτε της προσωπικής συνέπειας είτε μέσω του κοινωνικού αποκλεισμού, είτε μέσω της φυλάκησης, είτε μέσω και του θανάτου εν τέλει, έτσι. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι το στάδιο 6 μπορεί να αποτελεί εν τέλει μια υποθετική εννοιολογική κατασκευή, καθώς πολύ λίγοι άνθρωποι τελικά επιδεικνύουν αυτού του τύπου την ηθική σκέψη και εδώ νομίζω θα πρέπει να σκεφτείτε αυτό που είπαμε για την αναγκαιότητα των κοινωνικών εμπειριών. Ας σκεφτείτε τα δύο παραδείγματα της δύο προσωπικότητας τις οποίες σας ανέφεραν, έτσι. Σκεφτείτε ότι και οι δυο ζούσαν σε ένα κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο σε μια ιστορική στιγμή, η οποία ήταν πολύ πλούσιοι σε κοινωνικές εμπειρίες που τους ώθησαν σε τέτοιου είδους ηθικές σκέψεις και ηθικές δράσεις, έτσι. Και οι δυο ζούσαν σε ιστορικά κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια τα οποία είχαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και οδηγήθηκαν οι ίδιοι για το καλό της κοινωνίας να παραβούν τους νόμους οι οποίοι ισχυάν τότε, έτσι. Λοιπόν, άρα δεν είναι και πολύ αδικαιολόγητη η άποψη ότι αυτό είναι ένα στάδιο το οποίο σε πολύ λίγες περιπτώσεις επιδεικνύεται και ενδεχομένως αποτελεί μια υποθετική εννοιολογική κατασκευή η οποία όμως χρειάζεται οπωσδήποτε και τις κοινωνικές εμπειρίες, το πλαίσιο δηλαδή το οποίο θα οθήσει κάποιη της σκέψη να φτάσει σε αυτά τα επίπεδα. Ροξάνη, στο δεύτερο στάδιο του μετασυμβατικού, γιατί το μετασυμβατικό είναι και το στάδιο 5 και το στάδιο 6. Άσχετα από το αν η σκέψη δεν διακομμόνεται από τις υλικές χρήσης ή από κάποια νομοσυσία. Στην ουσία, αν έχουμε αυτήν τη δεύτερη υγράστηση, θα γνωρίζουμε με πελικό κοινότημα το καλό της κοινωνίας και όχι απλά. Βεβαίως, το καλό της κοινωνίας όπως αυτό προσδιορίζεται με την ανθρώπινη ζωή, την ελευθερία, την ισότητα, βεβαίως. Μα το ηθικό και το δίκιο έχει σχέση με το κοινωνικό καλό μέσα από αυτές τις ανθρώπινες αξίες. Μπορεί να υπάρχει. Απλώς όταν το ιστορικό κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο είναι ανάλογο, μπορεί αυτό που εν δυνάμη υπάρχει να εκδηλωθεί κιόλας. Έτσι. Ωραία. Άλλη ερώτηση. Να δούμε λίγο και τις απαντήσεις. Ορίστε. Μετά το έκτο. Δεν έχει καταγραφεί. Πάρα πολύ ωραία ερώτηση. Ρώτησε η Δήμητρα. Εάν λέει κάποιος βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο στάδιο ηθικής σκέψης, αυτό θα εκδηλώνεται σε κάθε περίσταση. Δηλαδή, κάθε φορά που θα υπάρχει ένα ηθικό δίλημα ή μια ηθική απόφαση, εάν κινείται σε ένα χ-επίπεδο, αυτό το επίπεδο θα κυριαρχεί, θα είναι έγδυλος σε όλες τις περιστάσεις. Δεν απαντώ σε αυτό, γιατί το συζητάμε ακριβώς παρακάτω, λίγο μετά. Κοίτα και ένα σημείο κριτικής και οι απόψεις της Άιζενμπεργ που είναι και πιο πρόσφατες, αυτήν την διάσταση φέρνουν. Κρατήστε το, είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Λοιπόν, να δούμε τα παραδείγματα απαντήσεων στην ιστορία του Heinz. Ο Heinz λοιπόν, σύμφωνο με το έκτο στάδιο, τι θα δείλωνε στάδιο έξι. Ο Heinz πρέπει να κλέψει το φάρμακο, επειδή όταν μια επιλογή πρέπει να γίνει ανάμεσα στο να μην τυριθεί ο νόμος και να σωθεί μια ζωή, κάποιος πρέπει να ενεργεί σύμφωνο με την ανώτερη αρχή της διατήρησης και σεβασμού της ζωής. Προσέξτε λίγο, αυτή η απόφαση δεν διαφέρει και πολύ από την προηγούμενη, θα μπορούσε κάποιος να πει, από την αντίστοιχη απόφαση του γιατί πρέπει κάποιος να κλέψει το φάρμακο σε σχέση με το στάδιο πέντε. Ποια είναι η διαφορά του έξι μάλλον από το πέντε. Έτσι σας θυμίζω λίγο ότι στο πέντε έλεγε ότι εντάξει ο νόμος υπάρχει, αλλά δεν είχε προβλέψει την απόλυα μιας ανθρώπινης ζωής, ότι στην πραγματικότητα ο νόμος είναι κατά της κλοπής, βεβαίως είναι παράνομο πράγμα να κλέβει κάποιος, αλλά όταν διακυβεύεται μια ανθρώπινη ζωή, τότε μπορούμε να τον παραβούμε, αυτό δεν λέγαμε και στο στάδιο πέντε, να σας θυμίσω λίγο. Και εδώ λέει ότι όταν μια επιλογή πρέπει να γίνει ανάμεσα στο να μην τυριθειονομος και να σωθεί μια ζωή, βεβαίως θα πρέπει να επιλέξουμε, την όποια επιλογή ή απόφαση πάρουμε θα πρέπει να είναι υπέρ της σωτηρίας της ανθρώπινης ζωής. Ο νόμος δεν έχει διατυπωθεί για περιπτώσεις όπου η υπακοή σε αυτόν θα κοστίσει μια ανθρώπινη ζωή. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Έλα Ειλιάνα. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. Ποια είναι η διαφορά του έκτους στα δύο από τα πέντε κορίτσια. Τι λέτε. |
