| 2η διάλεξη: Προσέγγινε το κοινωνικό σύστημα. Προσέγγινε το κοινωνικό σύστημα. Προσέγγινε το κοινωνικό σύστημα. Αποφασίζουμε ως κοινωνία αν ένα χρήμα το οποίο θα έχουμε θα είναι καλό ή αν ένα χρήμα το οποίο θα έχουμε θα είναι κακό. Αποφασίζουμε ως κοινωνία αν ένα χρήμα το οποίο θα έχουμε θα είναι καλό ή αν ένα χρήμα το οποίο θα έχουμε θα είναι κακό. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα παίζει και έναν άλλο ρόλο. Δηλαδή αυτό το σύστημα εδώ παίζει και έναν άλλο ρόλο. Ενδεχομένως κάποια από τα νοικοκυριά να μη θέλουν όλο το εισόδημά τους να το καταναλώσουν σήμερα. Δηλαδή να το ξοδέψουν όλο. Γιατί μέχρι τώρα αυτό το οποίο υποθέσαμε είναι ότι όλο το εισόδημα εξοδεύεται, αγοράζεται προϊόντα και υπηρεσίδες. Κάποια από τα νοικοκυριά ενδεχομένως θα πούν ότι εγώ δεν θέλω να ξοδέψω όλα τα κρίματα. Άρα τι κάνουν με αυτόν τον τρόπο? Αποταμίευση. Άρα αρχίζει και υπάρχει από τα νοικοκυριά αποταμίευση. Από την άλλη μεριά οι παραγωγικές μονάδες, βλέποντας ότι τα νοικοκυριά αρχίζουν και κάνουν αποταμίευση. Αποταμίευση τι σημαίνει? Αποταμίευση σημαίνει ότι δεν καταναλώνω σήμερα αλλά θα καταναλώσω στο μέλλον. Μεταφέρω την κατανάλωσή μου από το σήμερα στο μέλλον. Αυτό είναι αποταμίευση. Η αποταμίευση είναι μια απόφαση μέσα στον χρόνο των νοικοκυριών. Εάν η αποταμίευση είναι μηδέν, όλο το εισόδημα το τρώω τώρα. Καταναλώνω όλο το εισόδημα μου τώρα. Εάν ένα μέρος του εισόδηματος μου δεν το καταναλώσω τώρα, σημαίνει ότι θα το καταναλώσω στο μέλλον. Άρα μεταφέρω δαπάνι κατανάλωση στο μέλλον. Βλέποντας λοιπόν οι παραγωγικές μονάδες ότι στο μέλλον θα υπάρξει μια αυξημένη κατανάλωση, τι σχεδιάζουν? Σχεδιάζουν να μεγαλώσουν. Για να μπορέσω να ικανοποιήσω την κατανάλωση του μέλλοντος, θα πρέπει να αρχίσω να παράγω περισσότερο στο μέλλον. Αλλά για να αρχίσω να παράγω περισσότερο στο μέλλον, τι θα πρέπει να κάνω σήμερα? Να επενδύσω σήμερα. Δηλαδή να επενδύσω να αγοράσω και καινούριο, να χρησιμοποιήσω περισσότερο χώρο, περισσότερα μηχανήματα, περισσότερους εργαζόμενους κλπ. Άρα οι παραγωγικές μονάδες χρειάζεται να επενδύσουν. Όμως οι εισπράξεις τις οποίες έχουν οι παραγωγικές μονάδες, δεν επαρκούν για να κάνουν το καινούριο. Δηλαδή οι εισπράξεις τις οποίες κάνουν οι παραγωγικές μονάδες, επαρκούν για να πληρώσουν τις υπηρεσίες. Το καινούριο πώς θα βγει. Άρα πρέπει να βρεθεί κάποιο νοικοκυριό, το οποίο θα πει στην παραγωγική μονάδα, σου λείπει αυτή η επένδυση, σου λείπουν δηλαδή χρήματα για να κάνεις αυτή την επένδυση. Εγώ επειδή έχω περίσευμα, θα σε δώσω. Άρα οι επενδύσεις αναγκαστικά και ταυτωτικά, αν θέλετε, δεν υπάρχει άλλος τρόπος να χρηματοδοτηθούν, χρηματοδοτούνται από τις αποταμιεύσεις. Συνεπώς, τα νοικοκυριά αποταμιεύουν και επειδή αποταμιεύουν θα τα δώσουν στις παραγωγικές μονάδες για να κάνουν επενδύσεις, για να μεγαλώσει αυτό εδώ και να έχουν μεγαλύτερη κατανάλωση στο μέλλον. Δηλαδή γίνεται μια διαχρονική εξέλιξη. Τώρα, το πρόβλημα το οποίο υπάρχει, όπως και με τα υπόλοιπα, είναι ότι ποιος είναι ο μηχανισμός, πού θα ξέρω εγώ ως παραγωγική μονάδα ποιος έχει αποταμιεύσεις και ποιος δεν έχει αποταμιεύσεις. Ένα. Και δεύτερον, ποιο θα ξέρω εγώ ως παραγωγική μονάδα ότι αυτός ο οποίος έχει αποταμιεύσεις θέλει να μου δώσει τα χρήματα του, να μου προσφέρει τα χρήματα του στην απαραγωγική μονάδα, η οποία παράγει βιομηχανικά προϊόντα. Μπορεί να πει τον οικοκυριό που έχει τις αποταμιεύσεις, εγώ δεν θέλω, για τον α ή β λόγο, δεν θέλω να δώσω τις αποταμιεύσεις μου σε μια παραγωγική μονάδα που παράγει προϊόντα. Θέλω να τα δώσω σε μια παραγωγική μονάδα που παράγει αγροτικά. Άρα, δεν είναι μόνο το θέμα ποιος έχει αποταμιεύσεις και ποια παραγωγική μονάδα ζητάει αυτά τα κεφάλαια. Το δεύτερο είναι να γίνει και μια σύνδεση αυτών οι οποίοι έχουν τα παραγωγικά κεφάλαια και θέλουν να τα επενδύσουν σε συγκεκριμένες παραγωγικές μονάδες, με αυτούς οι οποίοι θέλουν να τα χρησιμοποιήσουν. Συνεπώς, χρειάζεται να υπάρξει ένας ενδιάμεσος. Και ο ενδιάμεσος και σε αυτό το ζήτημα είναι το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Άρα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα τι κάνει, παίρνει τις αποταμιεύσεις των οικοκυριών, τις βάζει σε έναν μεγάλο κουμπαρά και έρχονται μετά οι παραγωγικές μονάδες στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, ανεξάρτητα από ποιον κλάδο είναι, από ποια παραγωγή είναι και παίρνουν τα αντίστοιχα κεφάλαια για να κάνουν τις επενδύσεις τους. Συνεπώς, το χρηματοπιστωτικό σύστημα παίζει διπλό ρόλο. Πρώτον, έχει βγάλει το χρήμα το οποίο διευκολύνει τις συναλλαγές μας. Και δεύτερον, που στην εποχή μας είναι ακόμα πιο σημαντικό, είναι ο μηχανισμός εκείνος ο οποίος φέρνει σε επαφή στην ουσία αυτούς οι οποίοι έχουν στην διάθεσή τους τα κεφάλαια και σ' αυτούς που θέλουν να τα πάρουν αυτά τα κεφάλαια. Φέρνει δηλαδή σε επαφή την αποταμίευση με την επένδυση. Τώρα, ωραία μέχρι εδώ, το ερώτημα το οποίο θα έθεται κάποιος και αυτό το κομμάτι, συγγνώμη, αποταμίευση-επένδυση, αυτό το μέρος της ανάλυσης, που αφορά την αποταμίευση και την επένδυση, δηλαδή την ανάλυση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, γίνεται από την χρηματοοικονομική ανάλυση καταρχήν. Άρα είναι μάλλον μια σειρά μαθημάτων που θα κάνετε στο πλαίσιο του προγράμματος, στα χρηματοοικονομικά, που στην ουσία είναι αυτό. Και επίσης, αναλύεται η σχέση μεταξύ αποταμίευσης και επένδυσης, δηλαδή αναλύεται η απόφαση των οικοκυριών για αποταμίευση και η απόφαση των παραδοσιακών μονάδων για επενδύσεις και η συσχέτιση μεταξύ των δύο από την μακροοικονομική, δηλαδή σαν σύνολο. Άρα ένα κομμάτι της μακροοικονομικής αναφέρεται και σε αυτό. Τώρα, ένα μεγάλο κομμάτι της ανάλυσης αυτών των σχέσεων αφορά το πώς έρχονται σε επαφή οι παραγωγικές μονάδες με τα νοικοκυριά. Δηλαδή πώς οι εκροές από τις παραγωγικές μονάδες φτάνουν στα νοικοκυριά, πώς οι ισροές από τα νοικοκυριά φτάνουν στις παραγωγικές μονάδες, πώς οι επενδύσεις και οι αποταμιεύσεις συσχετίζονται. Ποιος είναι ο θεσμός με τον οποίο γίνονται όλα αυτά τα πράγματα. Εάν μιλάμε για κοινωνία, και πείτε δεν χρησιμοποίησα τον θεσμό, η κοινωνία, η κάθε κοινωνία αποφασίζει τον τρόπο που θα γίνει αυτό. Εάν λοιπόν πάμε σε μια κοινωνία του μεσαίωνα, που έχουμε τις μεγάλες γιοκτησίες, τους δουλοπάρικους, σχεδόν όλα παράγονται και καταναλώνονται μέσα στο ίδιο αγρόκτιμα. Όπως ξέρουμε από την ιστορία. Στην ουσία, ό,τι χρειάζονται τα νοικοκυριά, που είναι ο γιοκτήμονας ή δουλοπάρικοι, παράγεται από την παραγωγική μονάδα νοικοκυριό και στην ουσία όσες είναι οι ροές και γίνονται μέσα στο αγρόκτιμα. Στην ουσία, στο γιοκτητικό σύστημα δεν υπάρχει ανάγκη για χρήμα. Όλο το εισόδημα είναι μετεφρασμένο σε υλικά. Δηλαδή, οι δουλοπάρικοι αυτοί που δουλεύουν για τον γιοκτήμονα παίρνουν ένα μέρος της οδιάς, ένα μέρος από τα κτινοτροφικά προϊόντα και ούτω καθεξής. Δεν υπάρχει καμία ανάγκη για χρήμα. Αυτός είναι ένας θεσμός κοινωνικός. Μεγαλώνοντας ξανά προς τα τέλη του 18ου αιώνα, οι πόλεις έχοντας διεθνές εμπόριο κλπ, βλέπουμε ότι αυτό το σύστημα δεν είναι παραγωγικό. Άρα πρέπει να βρούμε έναν άλλον τρόπο με τον οποίο τα νοικοκυριά θα δίνουν τις υπηρεσίες τους στις παραγωγικές μονάδες και οι παραγωγικές μονάδες θα δίνουν τα προϊόντα τους και τις υπηρεσίες τους στα νοικοκυριά. Και το ίδιο με την αποταμίευση και τις επενδύσεις. Αυτός το θεσμός υπήρχε και πριν σε μικρή κλίμακα στις μικρές πόλεις του μεσαίωνα. Δεν είχαμε τις μεγαπόλεις που είχαμε στη συνέχεια. Ποιος είναι ο θεσμός στον οποίο εισάγουμε? Είναι η αγορά. Επανέρχεται η αγορά. Η αγορά υπάρχει στην Αρχαία Ελλάδα, η αγορά υπάρχει στη Ρώμη και σταδιακά φεύγει από τη μέση γιατί ξανακλίνονται οι κοινωνίες στις μεγάλες ιδιοκτησίες. Άρα υπάρχει αυτό που λέμε αφτάρκεια. Δεν χρειάζεται να υπάρχει αγορά. Υπάρχει αφτάρκεια. Αλλά καθώς η κοινωνία εξελίσσεται πια, καθώς γινόμαστε λίγο περισσότερο ομορφωμένοι μετά την αναγέννηση και αρχίζουμε και βλέπουμε τα πράγματα λίγο καλύτερα, καταλαβαίνουμε ότι το προηγούμενο σύστημα δεν μπορεί να βελτιώσει το βιωτικό επίπεδο των ανθρώπων. Πρέπει να βρούμε κάτι άλλο. Πρέπει να εισαγάγουμε έναν άλλο θεσμό ως κοινωνία, προκειμένου να έχουμε βελτίωση του βιωτικού επίπεδου. Και ο θεσμός στον οποίο εισάγουμε είναι ο θεσμός της αγοράς. Κοινωνικός θεσμός. Εμείς αποφασίσαμε να τον εισάγουμε ως άνθρωποι. Δεν υπάρχει στη φύση αγορά. Δηλαδή δεν πηγαίνουν τα λιοντάρια και τα φυτοφάγα, ζώα, και λένε να κάνουμε τώρα μια προσφορά και ζήτηση πόσα φυτοφάγα προσφέρεστε να σας φάμε και εμείς πόσα φυτοφάγα ζητάμε και να βρεθεί μια κοινή συνισταμένη. Δεν υπάρχει αγορά στη φύση. Η αγορά, ο θεσμός της αγοράς είναι ένας κοινωνικός θεσμός. Εμείς τον αποφασίσαμε. Και τι σημαίνει αγορά, όπως το έχετε πει πολύ ωραία στο λίκιο, είναι η προσφορά, η ζήτηση, η αλληλεξάρτηση των οποίων μας δίνει την τιμή και την ποσότητα. Άρα οι αποφάσεις των οικοκυριών και των παραγωγικών μονάδων γίνονται μέσα και μέσω του θεσμού της αγοράς, μέσα και μέσω της προσφοράς και ζήτησης. Δηλαδή, πού να δώσω τις υπηρεσίες μου, ας πούμε ότι είμαι ένας εργαζόμενος, είμαι έναν οικοκυριός, συγγνώμη, το οποίο προσφέρει στις παραγωγικές μονάδες τις υπηρεσίες εργασίας. Υπάρχουν πολλές παραγωγικές μονάδες. Σε ποια παραγωγική μονάδα είμαι διατεθειμένος να δώσω την εργατική μου δύναμη, στην παραγωγική εκείνη μονάδα, η οποία θα μου δώσει την υψηλότερη τιμή. Προσφέρω, δηλαδή, σ' αυτόν ο οποίος μου δίνει την υψηλότερη τιμή. Εάν πάμε από την άλλη μεριά, οι παραγωγικές μονάδες ζητούν τις υπηρεσίες των οικοκυριών. Ζητούν δηλαδή, εργαζόμενους, ποιον εργαζόμενο θα θελήσουν να προσλάβουν οι παραγωγικές μονάδες, αυτόν ο οποίος έχει τη χαμηλότερη τιμή. Άρα, μέσα σε αυτή την αγορά τώρα, υπάρχουν αυτοί οι οποίοι προσφέρουν, που είναι οι εργαζόμενοι, προσφέρουν την εργατική τους δύναμη, υπάρχουν αυτοί οι οποίοι ζητούν εργασία τους εργαζόμενους για να δουλέψουν, που είναι οι παραγωγικές μονάδες, και η συσχέτιση μεταξύ των δύο, μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης, καθορίζει τελικά την τιμή και την ποσότητα. Δηλαδή, καθορίζει τον μισθό που θα επικρατήσει στην αγορά και αυτούς οι οποίοι θα δουλέψουν στις συγκεκριμένες παραγωγικές μονάδες. Εάν λοιπόν, δείτε τώρα πώς γίνεται, τι αποτέλεσμα έχει αυτό στις παραγωγικές μονάδες. Εάν λοιπόν οι παραγωγικές μονάδες παράγουν προϊόντα, πάμε από την πάνω μεριά τώρα, στην πάνω αγορά, στην αγορά των προϊόντων, παράγουν προϊόντα για τα οποία η ζήτηση είναι πάρα πολύ μικρή, δηλαδή λίγοι καταναλωτές είναι διατεθειμένοι να αγοράσουν τα συγκεκριμένα προϊόντα και υπηρεσίες με υψηλές τιμές, τότε αυτές οι επιχειρήσεις αποκομίζουν συνήθως χαμηλές τιμές. Αποκομίζοντας χαμηλές τιμές, τα κέρδη τους... Τι κάνουν αυτή τη στιγμή που μπήκαμε στην αγορά, μπορούμε να μιλήσουμε πια για κέρδη. Τα κέρδη τους μειώνονται. Άρα καθώς τα κέρδη τους μειώνονται, η δυνατότητά τους να προσφέρουν υψηλότερους μισθούς μειώνεται. Άρα ποιος θα πάει να δουλέψει σε παραγωγικές μονάδες οι οποίες δεν έχουν κέρδη και στη συνέχεια θα σβήσουν. Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι μέσα από αυτόν τον μηχανισμό, πρώτον, καθορίζονται τι προϊόντα θα παράγει μια κοινωνία. Προϊόντα τα οποία αποφέρουν κέρδη. Παραγωγικές μονάδες θα πρέπει να έχουν απλαιόνασμα. Και δεύτερον, καθορίζεται που θα πάνε οι παραγωγικοί πόροι. Τα νοικοκυριά που θα δώσουν τις υπηρεσίες τους. Σε αυτό το υπόδειγμα, όπως το παρουσιάζουμε τώρα, τα νοικοκυριά επιλέγουν τις καλύτερες παραγωγικές μονάδες με την έννοια ότι είναι οι παραγωγικές μονάδες οι οποίες παράγουν τα καλύτερα προϊόντα τα οποία αγοράζουν τα ίδια τα νοικοκυριά. Άρα έχουμε μια καλή κατανομή των πόρων μέσα στην κοινωνία. Δεν ξοδεύουμε πόρους τις υπηρεσίες σε παραγωγικές μονάδες οι οποίες δεν είναι καλές, δηλαδή των οποίων τα προϊόντα δεν τα ζητάει κανένας. Άρα αυτό το οποίο λέμε εδώ είναι ότι υπάρχει η αγορά των παραγωγικών συντελεστών. Δεν έχουμε όμως μία αγορά, έχουμε την αγορά εργασίας, έχουμε την αγορά κεφαλαίου, έχουμε την αγορά γης και ούτω καθεξής. Και από την πάνω μεριά έχουμε την αγορά των προϊόντων και υπηρεσιών. Και τέλος έχουμε την αγορά των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, δηλαδή προσφορά και ζήτηση για επενδύσεις. Εάν για παράδειγμα η τιμή για την αποταμίευση, δηλαδή εάν σου δώσω την αποταμίευσή μου τράπεζα, τι τιμή θα μου δώσεις το επιτόκιο, τότε εάν η τιμή αυτή είναι χαμηλή, δεν με συμφέρει να αποταμιεύσω, με συμφέρει να καταναλώσω. Άρα όταν οι τιμές είναι χαμηλές, οι αποταμιεύσεις πέφτουν. Όταν οι τιμές είναι υψηλές, οι αποταμιεύσεις ανεβαίνουν. Όμως πάμε από την άλλη μεριά τώρα. Όταν η τιμή του χρήματος των πιστώσεων είναι υψηλή, δηλαδή το επιτόκιο είναι υψηλό, το κόστος της επένδυσης τι κάνει? Το κόστος τι κάνει? Αυξάνει. Όταν επενδύω και δανείζομαι χρήματα, όταν το επιτόκιο είναι υψηλό, το κόστος της επένδυσης αυξάνει. Όταν το επιτόκιο είναι χαμηλό, το κόστος της επένδυσης μειώνεται. Άρα έχουμε τώρα μια αντίστροφη σχέση. Αυτοί οι οποίοι ζητούν πιστώσεις, θέλουν χαμηλά επιτόκια. Αυτοί οι οποίοι προσφέρουν πιστώσεις, ζητούν υψηλά επιτόκια. Η προσφορά και η ζήτηση θα καθορίσει τελικά ποιο θα είναι το επιτόκιο, το οποίο θα επικρατεί στην αγορά, έτσι ώστε να αξισωροποιηθεί η προσφορά και η ζήτηση πιστώσεων. Άρα έχουμε και μια αγορά των πιστώσεων. Και εδώ πλέον είναι μια αγορά. Αυτό λοιπόν είναι το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο ισχύει και σήμερα σε εμάς. Κάποια στιγμή το 1917 έγινε η Ρωσική Επανάσταση και είχαμε το σοβιετικό σύστημα στην Σοβιετική Ένωση. Το σοβιετικό σύστημα είναι ένας άλλος θεσμός, δηλαδή η κοινωνία επίσης δεν έρχεται από τη φύση. Η κοινωνία εκείνη την εποχή στη Ρωσία αποφάσισε ότι ο καλύτερος τρόπος για να οργανωθεί αυτό το σύστημα, παραγωγικές μονάδες, υπηρεσίες εισόδημα, εκκροές της πράξης, νοικοκυριά, ήταν μέσα από ένα σύστημα κεντρικού σχεδιασμού. Δηλαδή δεν αφήνουμε την αγορά όπως είναι στο σύστημα της αγοράς, το καπιταλιστικό σύστημα σε πολιτικούς όρους, αλλά λέμε ότι οι αποφάσεις για το ποιες υπηρεσίες θα πουληθούν σε ποιες παραγωγικές μονάδες, για το ποια προϊόντα θα πουληθούν σε ποιους καταναλωτές, δεν αποφασίζεται μέσα από μια διαδικασία προσφοράς και ζήτησης, άρα τιμής, αλλά καθορίζεται από μια διαδικασία κεντρικού σχεδιασμού. Με άλλα λόγια, υπάρχει ένα γραφείο, σχημαλόγου ένα γραφείο και υπάρχει ένας γραφειοκράτης, ο οποίος κάνοντας μελέτες αποφασίζει και λέει ότι θα υπάρξουν αυτές οι παραγωγικές μονάδες, το α, β, γ, δ, το κάνω πολύ ακραίο τώρα, για να είναι κατανοητό, το α, β, γ, νοικοκυριό, θα προσφέρει την α υπηρεσία, την β υπηρεσία και τη γ υπηρεσία στις παραγωγικές μονάδες, θα έχουμε το α, β, γ, δ, ε, ζ, προϊόν, εκροή και θα έχουμε τα νοικοκυριά τα οποία θα παίρνουν αυτές τις εκροές. Άρα εκεί έχουμε έναν άλλο θεσμό, έναν άλλο τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένο το σύστημα παραγωγικές μονάδες, χρηματοπιστωτικό σύστημα, νοικοκυριά. Δεν είναι το σύστημα της αγοράς, είναι το σύστημα του κεντρικού σχεδιασμού. Εντάξει, υπάρχει δηλαδή ένα γραφειοκρατικό σύστημα το οποίο προσπαθεί να φέρει, να λύσει δηλαδή το πρόβλημα της κατανομής των πόρων μέσα στην κοινωνία. Αυτό είναι στην ουσία όλο το θέμα. Κάποια ερώτηση εδώ, γιατί σας πήρα λίγο παραμάζομο. Τώρα η μισή δεν έχετε πει καφέ, η άλλη μισή όμως που έχετε πει καφέ καλό θα είναι... Αυτό το οποίο ρωτάει ο συνάδελφός σας είναι το εξής. Είπαμε εδώ ότι το επιτόκιο καθορίζεται από την προσφορά και τη ζήτηση. Όμως αυτό το οποίο ακούμε είναι ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει καθορίσει ένα επιτόκιο, η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ έχει καθορίσει ένα επιτόκιο. Είναι λάθος ο όρος καθορίζω. Είναι επιτόκιο στόχος. Η Κεντρική Τράπεζα πετυχαίνει το επιτόκιο στόχος, αυτή τη στιγμή είναι 0,25% για την Ευρωζώνη, 0,25% είναι το επιτόκιο στόχος. Για να το πετύχω αυτό ως Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, τι κάνω, παρεμβαίνω σε αυτήν την αγορά και αν το επιτόκιο είναι χαμηλό, ζητάω πιστώσεις, δηλαδή μαζεύω από την αγορά πιστώσεις ως παίκτης. Εάν το επιτόκιο είναι υψηλό και θέλω να το ρίξω, τότε προσφέρω πιστώσεις μέσα στην αγορά. Το πώς γίνεται αυτό το πράγμα θα το δούμε στο επόμενο εξάμινο που θα κάνουμε την Μάκρο. Άρα δεν καθορίζεται το επιτόκιο, γιατί το καθορίζω σημαίνει το έχω καθορίσει με ένα κλειδί, δηλαδή το γίνω και είναι 0,25%, όχι. Είναι επιτόκιο στόχος, το οποίο προσπαθεί η κεντρική τράπεζα να το πετύχει ως παίκτης μέσα στην αγορά, ελέγχοντας την προσφορά και τη ζήτηση, δηλαδή ή προσφέροντας, ή ζητώντας μέσα στην αγορά. Άρα εξακολουθεί να υπάρχει αυτό. Ναι. Μην ξεχνάμε ότι ο ρόλος του χρηματοπιστωτικού συστήματος, ένας από τους δύο βασικούς ρόλους του χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι να κάνει τη σύνδεση μεταξύ της ζήτησης για κεφάλαια και της προσφοράς για κεφάλαια. Αυτό το πράγμα δεν το αποφασίζει η αγορά με βάση του επιτόκιο, αλλά το αποφασίζει ο κεντρικός σχεδιασμός. Δηλαδή, οι αποταμίευσες των νοικοκυριών που θα πάνε. Πάλι υπάρχει πιστωτικό σύστημα, προσέξτε, πάλι υπήρχαν τράπεζες, αλλά ο ρόλος τους δεν ήτανε ο ρόλος της τράπεζας στο καπιταλιστικό σύστημα, ανάλογα με την προσφορά και τη ζήτηση. Κοιτάξτε, θεωρητικά, αυτό το που ρωτάει ο συνάδελφός σας είναι πώς μπορεί να υπάρχει χρηματοπιστωτική σταθερότητα σε ένα τέτοιο σύστημα. Η απάντηση εδώ που θα μπορούσε να δοθεί είναι ότι, στην ουσία, το γραφείο κεντρικού σχεδιασμού έτσι έπρεπε να είναι, με μία μεθοδολογία θα έπρεπε να βρίσκει ποιοι ζητάνε κεφάλαια και πόσο ζητάνε και δεύτερον να έβρισκε πόσοι έχουν αποταμιεύσεις και ποιοι θέλουν να τις διαθέσουν αυτές τις αποταμιεύσεις. Θεωρητικά αυτό έπρεπε να είναι. Τώρα, εάν έγινε ή δεν έγινε αυτό είναι άλλο ζήτημα. Μιλάμε τώρα για τα θεωρητικά υποδείγματα, μην το ξεχνάμε, πώς λειτουργούν. Τώρα, το τι γίνεται στην πράξη είναι άλλη υπόθεση. Τώρα, καθώς οι κοινωνίες μεγαλώνουν και πάμε και πάλι στην Αρχαία Ελλάδα και πάμε στον Αριστοτέλη, όπως είχαμε πει στο πρώτο μάθημα, ο Ισίωδος και ο Ξενοφών γράφουν κείμενα, γράφουν πραγματίες, οι οποίες αναφέρονται στην μικροοικονομία, δηλαδή στο πώς θα διαχειριστούμε αποφάσεις στο εσωτερικό των παραγωγικών μονάδων και στο εσωτερικό των οικοκυριών. Ο Αριστοτέλης, ζώντας στη Μεγάλη Πόλη, στην Αθήνα, για πρώτη φορά γράφει μία πραγματεία για τα δημόσια οικονομικά, δηλαδή πώς διαχειριζόμαστε τα χρήματα της πόλης. Για πρώτη φορά εμφανίζεται ο όρος χρήματα της πόλης. Όταν λέει χρήματα, εννοεί, δεν εννοεί το χρήμα ως χρήμα, εντάξει, αυτό το οποίο θα λέγαμε τις πιστώσεις της πόλης. Πώς θα διαχειριζόμαστε αυτά τα πράγματα, χρειάζεται, λέει ο Αριστοτέλης, να υπάρχουν χρήματα στην πόλη. Δηλαδή χρειάζεται η πόλη ως πόλη και πάμε τώρα στη σύγχρονη έννοια ως κράτος να έχει δικά του έσοδα. Τι να τα κάνει αυτά τα έσοδα. Άρα τι βάζει ο Αριστοτέλης πλέον σε αυτό το σύστημα. Βάζει το κράτος. Το κράτος ως θεσμό. Επειδή αρχίζει και γίνεται πολύ πλοκό, θα ξανασχεδιάσω εδώ. Είναι το ίδιο. Παραγωγικές μονάδες, νοικοκυριά, αγαθά και υπηρεσίες. Έχουμε φύγει πια σε πιο σύγχρονες μορφές οικονομίας. Αγαθά και υπηρεσίες, εισπράξεις. Χρηματοπιστωτικό. Υπηρεσίες και εισόδημα. Και μπαίνει λοιπόν το κράτος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, με την ανάλυσή του. Άρα έχουμε στις σύγχρονες κοινωνίες το κράτος. Το κράτος λοιπόν έχει έσοδα. Εφόσον μπαίνει ως παίκτης, πρέπει να ζήσει το κράτος. Έχει λοιπόν έσοδα. Από πού είναι τα έσοδα του κράτους? Από ποιος? Φόροι. Ας ξεκινήσουμε από την αρχαιατήπη παρέμβαση του κράτους, που είναι οι φόροι. Δηλαδή φορολογώ και έχω έσοδα. Άρα τα έσοδα του κράτους είναι από φόρους. Είναι φόροι εισοδήματος. Άρα το κράτος εισπράττει φόρους από το εισόδημα. Το κράτος εισπράττει φόρους και από τις εισπράξεις. Ο φόρος προστηθέμενης αξίας, το VPA. Ας το αφήσουμε, να μην το κάνω πολύ πρώτο τώρα. Ας κάνουμε το αρχαιτήπικο μόνο. Αφήστε το αυτό. Εισπράττει φόρους. Δεν πειράζει. Εισπράττει φόρους. Αυτούς τους φόρους πρέπει να τους φέρει πίσω στην κοινωνία. Πώς τους φέρνει το κράτος πίσω στην κοινωνία. Μου αρέσει η πρώτη λέξη η οποία πάει στο μυαλό του Έλληνα σε σχέση με το κράτος είναι επιδότηση. Να πάρουμε μια επιδότηση. Πάμε, μισό λεπτό, μισό λεπτό. Σκεφτείτε λίγο, είναι το σύγχρονο ελληνικό κράτος αυτό. Πάμε λίγο στο παλιό κράτος. Πάμε στην αρχαία Αθήνα. Δηλαδή πάμε στο αρχαίτικο της παρέμβασης του κράτους. Πρέπει να είναι στην αγώρα. Παλή είναι σύγχρονο. Θέλω στην αρχαία. Φτιάχνει άργα καταρχήν. Φτιάχνει ένα δρόμο. Φτιάχνει ένα δρόμο που σημαίνει ότι το κράτος καταρχήν παρεμβαίνει στην οικονομία αγοράζοντας αγαθά και υπηρεσίες. Συγγνώμη. Από εδώ φεύγει το βελάκι και έρχεται εδώ. Αγοράζει αγαθά και υπηρεσίες. Δηλαδή για να φτιάξει ο Περικλής την Ακρόπολη αγόρασε μάρμαρα, αγόρασε σίδερο, αγόρασε υπηρεσίες εργατών, αγόρασε υπηρεσίες φυσικού κεφαλαίου, δηλαδή τα μηχανήματα με τα οποία κάνανε και λοιπά. Άρα ο ρόλος στην αρχαίτικη οικονομία του κράτους, και μετά θα μιλήσουμε για αυτά τα οποία είπατε, είναι να φτιάξει υποδομές για να μπορούν να κυκλοφορούν και να λειτουργούν οι πολίτες. Όμως, και εκεί είναι το σημαντικό, αυτή η παρέμβαση του κράτους μέσα στην κοινωνία δεν αφορά μόνο τα αγαθά και τις υπηρεσίες τις οποίες κάνει, αλλά αυτές οι υποδομές αποτελούν στην ουσία τον χώρο φυσικό και νοητό, ποσοτικό και ποιοτικό, μέσα στον οποίο καλούνται να λειτουργήσουν οι παραγωγικές μονάδες και τα νοικοκυριά. Δηλαδή βελτιώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλούμαστε να παράγουμε. Αλλιώς είναι να παράγεις σε μια περιοχή που δεν έχει δρόμους και αλλιώς είναι να παράγεις σε μια περιοχή που έχει δρόμους. Η παραγωγικότητα του συστήματος πότε είναι μεγαλύτερη? Προφανώς όταν υπάρχουν οι δρόμοι. Αυτό αφορά το φυσικό κεφάλαιο. Από την άλλη μεριά έχουμε τις υποδομές που αναφέρονται στο ανθρώπινο κεφάλαιο, την εκπαίδευση. Άρα το κράτος με τους φόρους βελτιώνει ένα μέρος των υπηρεσιών που προσφέρουν τα νοικοκυριά. Όσο καλύτερο είναι το εκπαιδευτικό σύστημα, τόσο καλύτερης ποιότητας είναι το ανθρώπινο κεφάλαιο μιας κοινωνίας και τόσο υψηλότερη είναι η παραγωγικότητα αυτής της κοινωνίας, αυτής της οικονομίας και τόσο υψηλότερο είναι το βιωτικό επίπεδο των ανθρώπων. Με άλλα λόγια τι μας λέει αυτό. Μας λέει ότι αν έχουμε 100 εργαζόμενους και αυτοί οι 100 εργαζόμενοι είναι η ψηλότα του επιπέδου και έχουμε μια άλλη οικονομία με τα ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά plus οι 100 εργαζόμενοι τους οποίους έχει είναι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Τότε οι παραγωγικές μονάδες οι οποίες παράγουν στη μία κοινωνία 100 ανθρώπων με υψηλό ανθρώπινο κεφάλαιο θα παράγουν περισσότερο από ότι οι παραγωγικές μονάδες στην άλλη οικονομία με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Κατά συνέπεια οι 100 μορφωμένοι εργαζόμενοι παράγουν περισσότερο. Άρα όταν μοιράζεται το εισόδημα ξανά πίσω το εισόδημα το οποίο θα πάρουν τι θα είναι μεγαλύτερο. Και εδώ είναι που παίζεται όλο το παιχνίδι και επανέρχομαι σε αυτό το οποίο είχαμε πει την προηγούμενη φορά ότι όλη η συζήτηση η οποία γίνεται για την ανάπτυξη μιας οικονομίας η οποία δεν περιλαμβάνει αυτά είναι ανοητη. Δηλαδή στερητικό α χωρίς τη νόηση δηλαδή χωρίς λογική. Αν λοιπόν θέλεις σαν μια οικονομία και σαν μια κοινωνία να βελτιώνεις το βιωτικό σου επίπεδο πρέπει να πας στο αρχαίτικο. Δηλαδή πρέπει να δεις τι είναι αυτό το οποίο πρέπει να κάνεις ως κοινωνία έτσι ώστε αυτό το σύστημα συνεχώς να μεγαλώνει. Πολλές φορές όταν και σε διαλέξεις όταν λέω αυτό το πράγμα και μου λένε μα που θα φτάσει αυτό το πράγμα θα μεγαλώνει θα μεγαλώνει. Δεν ξέρουμε που θα φτάσει αλλά αυτοί είναι οι κανόνες του παιχνιδιού. Αυτοί είναι οι κανόνες του παιχνιδιού. Δηλαδή αν θέλεις να βελτιώνεις συνεχώς το βιωτικό σου επίπεδο θα πρέπει συνεχώς αυτό να μεγαλώνει. Και τι σημαίνει αυτό το συνεχώς να μεγαλώνει. Σημαίνει ότι θα πρέπει να έχεις ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα κάνει καλύτερους ανθρώπους. Θα πρέπει να έχεις παραγωγικές μονάδες οι οποίες έχουν καλύτερες συναρτήσεις. Είναι καλύτερες συναρτήσεις δηλαδή μπορούν και παράγουν πιο αποδοτικά μέσα στον χρόνο. Θα πρέπει να έχεις υποδομές οι οποίες βοηθούν τις παραγωγικές μονάδες να παράγουν περισσότερο. Θα πρέπει να έχεις καλύτερο φυσικό κεφάλαιο. Αυτή είναι η λογική. Το κράτος είναι απαραίτητο σε μια υγιή οικονομία, σε μια οικονομία, σε μια κοινωνία. Γιατί? Διότι προσφέρει στην κοινωνία, και επίτηδες χρησιμοποιώ τον όρο κοινωνία, αυτό το οποίο θέλω να πω είναι το εξής. Ότι μέσα σε μια κοινωνία, ποιος είναι αυτός ο οποίος θα φτιάξει το δρόμο. Ερώτηση. Δεν υπάρχει κάτι άλλο. Και επειδή πολλές φορές μου λένε με αυτό είναι το καπιταλιστικό ή το σοσιαλιστικό, πάμε στην αρχαίτικη κοινωνία. Πάμε στην αρχαία Αθήνα. Πάμε στις αρχαίες πόλεις. Ποιος είναι αυτός ο οποίος έφτιαξε την Ακρόπολη, να πάρουμε το εμβληματικό. Δεν μπορεί να τη φτιάξει ένας ιδιώτης. Γιατί δεν μπορεί να φτιάξει έναν δρόμο ένας ιδιώτης. Γιατί το χαρακτηριστικό της υποδομής μέσα σε μια πόλη, το χαρακτηριστικό της υποδομής είναι ότι έχει τον χαρακτήρα του δημόσιο αγαθού. Δηλαδή εάν φτιάξω εγώ έναν δρόμο, είμαι ένας ιδιώτης και λέω δεν υπάρχουν δρόμοι στη Θεσσαλονίκη, τίποτα. Και λέω θα φτιάξω έναν δρόμο, ο οποίος θα συνδέει το Πανεπιστήμιο με το Βαρδάρι. Πολύ ωραία. Και όποιος περνάει από αυτό το δρόμο θα πληρώνει. Συμφωνεί. Το ερώτημα είναι το εξής. Θα αποφύγουμε τον ελεύθερο καβαλάρι. Δηλαδή πόσους ελεγχτές θα έχεις από εδώ, από το Πανεπιστήμιο μέχρι το Βαρδάρι, όποιος μπαίνει έστω και για 50 μέτρα, έστω και για 20 μέτρα στο δρόμο να πληρώνει. Σκεφτείτε πόσες διασταυρώσεις είναι μόνο. Το κόστος θα είναι μεγάλο. Δεν μπορεί να το αναλάβει η αγορά αυτού του τύπου την υποδομή. Ή την άμυνα. Ποιος πληρώνει για την άμυνα. Δηλαδή δεν μπορώ εγώ να πω ότι εγώ θέλω ένα F16 για μένα και εσείς κόψτε το λαιμό σας. Εγώ όμως που δεν έχω λεφτά ή ο άλλος που δεν έχει λεφτά, θα χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες του F16. Δηλαδή αν εγώ μένω δίπλα σε αυτόν ο οποίος έχει το F16, που πληρώνει το F16, θα απολαμβάνω τις υπηρεσίες του F16 χωρίς να πληρώνω. Αυτός είναι ο Ελεύθερος Καβαλάρης. Ο Τζαμπατζής. Άρα αυτό το οποίο λέμε είναι το εξής. Ότι υπάρχουν ορισμένα πράγματα μέσα σε μια κοινωνία τα οποία δεν μπορεί αντικειμενικά να τα προσφέρει η αγορά. Όχι ο ιδιώτης. Μέσα από μια διαδικασία αγοράς. Δηλαδή μια παραγωγική μονάδα θα φτιάξει έναν δρόμο για να έχει κέρδος. Δεν υπάρχει άλλος λόγος για να κάνεις κάτι τέτοιο. Δεν μιλάω για ρυθμιστής. Ακόμα δεν έχω μπει σε αυτό. Προσέξτε λίγο κάτι για να είμαστε ακριβείς. Αυτή τη στιγμή είμαστε στην αρχαίτικη οικονομία. Δεν υπάρχει το κράτος ως ρυθμιστής. Το κράτος στην αρχαίτικη οικονομία, πάμε στην αρχαία Ελλάδα, είναι αυτό το οποίο θα προσφέρει τις υποδομές. Θα έχει την οργάνωση της πόλης. Δεν παρεμβαίνει με οικονομική πολιτική ακόμα. Ο Φρίντμαν δεν λέει ότι το κράτος δεν χρειάζεται να παρεμβαίνει σε θέματα υποδομών. Ο Φρίντμαν αυτό το οποίο έχει πει είναι ότι δεν μπορεί το κράτος να παρεμβαίνει σε τομείς εκείνους, στους τομείς εκείνους, στους οποίους η αγορά μπορεί να δώσει καλύτερη απάντηση. Άρα, σε αυτή την αρχαίτικη οικονομία έχουμε το κράτος που δίνει τις υποδομές. Πάμε τώρα σε αυτό που είπε ο συνάδελφός σας. Τα διόδια γιατί υπάρχουν, γιατί είναι αυτές οι μεγάλες υποδομές στις οποίες είναι δύσκολο να έχεις τζαμπατζίδες. Άρα εκεί μπορεί σε έναν αυτοκινητόδρομο, ακόμα και όταν δεν ήταν ο ιδιωτικός και ήταν το κράτος πάντα είχαμε διόδια, μπορεί εκεί μια ιδιωτική επιχείρηση να μπορέσει να λειτουργήσει. Μέσα στην πόλη δεν μπορείς να έχεις αυτού του τύπου τη λειτουργία. Τώρα στη σύγχρονη εποχή, επειδή αυτό έχει μεγαλώσει πάρα πολύ και πια δεν μιλάμε για την πολυκράτος, αλλά μιλάμε για ένα κράτος το οποίο έχει πολύ κόσμο και έχει πάρα πολύ μεγάλη πολυπλοκότητα, τότε σε αυτή την περίπτωση το κράτος χρειάζεται να παρέμβει. Αυτό το οποίο έχουμε διαιμίσει οι οικονομολόγοι είναι ότι πολλές φορές η οικονομία κάνει κύκλους. Αν την αφήσουμε χωρίς καμία παρέμβαση, έτσι όπως είναι τώρα η αρχαίτικη οικονομία της Αθήνας, θα παρατηρήσουμε ότι μέσα στο χρόνο έχει περιόδους που αναπτύσσεται πιο γρήγορα και έχει περιόδους που αναπτύσσεται πιο αργά. Αυτό το έχουμε παρατηρήσει από ιστορικά στοιχεία και στην αρχαία Ελλάδα, στη Ρώμη, Βυζάντιο, Μεσαίωνας, αναγέννηση. Δηλαδή μέσα στην ιστορία, για κάποιους λόγους που δεν είναι τις παρούσεις τώρα, θα τα συζητήσουμε κατά τη διάρκεια των σπουδών σας εδώ, η οικονομία περνά κάποιους κύκλους. Το ερώτημα το οποίο έχει τεθεί στη σύγχρονη εποχή, διότι πλέον οι οικονομολόγοι τα έχουν μελετήσει αρκετά καλά όλα αυτά τα ζητήματα, λένε ότι μπορεί να υπάρξει πολιτική παρέμβαση, ρυθμιστική, όπως πολύ ωραία έκφραση αυτή εδώ, ρυθμιστική πολιτική στην οικονομία εκ μέρους του κράτους ώστε να αποφύγουμε τα προβλήματα αυτών των ανακατατάξων. Οι οικονομολόγοι λένε ναι, το κράτος πλέον μπορεί με τα εργαλεία τα οποία έχει στα χέρια του, να παρεμβαίνει μέσα στη λειτουργία της οικονομίας μέσα στο χρόνο, έτσι ώστε να έχουμε όσο το δυνατόν λιγότερες διακυμάνσεις. Δεν είναι καλό μια οικονομία να έχει τέτοιες διακυμάνσεις. Όταν λέω αναπτύσσετε πιο αργά, μπαίνουμε και σε ύφεση, δηλαδή ο ρυθμός μεγέθεσης είναι αρνητικός. Να συνεχίσουμε και να πάμε μέχρι το τέλος και θα σας αφήσω λίγο πιο νωρίς, τώρα μια και το φάγαμε το πιάτο γάιδα. Δεν είναι θέμα καπιταλισμού, προσέξτε το λίγο. Μόλις πριν σας είπα, έχουμε ιστορικά στοιχεία που μας λένε ότι αυτή η κατάσταση, δηλαδή αυτή η πορεία των οικονομιών, ξεκινάει από μια αρχαιτυπική οικονομία, δηλαδή ενδεχομένως και σε εποχές πριν από τη γραφή να έχουμε τέτοιες καταστάσεις, είμαι σίγουρος ότι έχουμε και ο κύριος λόγος για τον οποίο θα μπορούσαμε να έχουμε κάτι τέτοιο είναι ο καιρός. Είναι δεδομένο ότι έχουμε τέτοιες καταστάσεις σε κοινωνίες στις οποίες έχουμε γραπτά κείμενα, Αρχαία Ελλάδα, Αίγυπτος, Βαβυλωνία, Ρώμη, Μεσαίωνας, Αναγέννηση κλπ. Έχουμε τέτοιες καταστάσεις. Γιατί δεν τα αντιμετωπίζαμε τότε, διότι δεν είχαμε τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε αυτού του τύπου της καταστάσης. Με την πολυπλοκότητα της οικονομίας, η θέση του κράτους στην ουσία έγινε πολύ πιο κομβική. Αυτό τι σημαίνει? Σημαίνει ότι το κράτος μπορεί να παρένδει μέσα στην οικονομία με δύο τρόπους. Πρώτον, μέσω του κρατικού προϋπολογισμού, δηλαδή τους φόρους και τις δαπάνες τις οποίες κάνει, παρεμβαίνει μέσα στην οικονομία πια, όχι απλώς για να φτιάξει υποδομές, αλλά παρεμβαίνει για να ρυθμίσει πλέον. Και δεύτερον, το κράτος ως θεσμός, όχι η κυβέρνηση ενδεχομένως, αλλά η κεντρική τράπεζα που είναι θεσμός κρατικός, παρεμβαίνει μέσα του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Άρα, αυτό το οποίο συμβαίνει όταν η οικονομία μπαίνει στην ύφεση, είναι ότι το κράτος βγαίνει στην οικονομία και τονώνει τη ζήτηση, άρα αγοράζει περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες, άρα τονώνω τη ζήτηση και καθώς τονώνω τη ζήτηση, οι παραγωγικές μονάδες παράγουν περισσότερο και κατά συνέπεια αρχίζουμε και βγαίνουμε από την ύφεση. Και το δεύτερο είναι ότι παρεμβαίνω μέσα του χρηματοπιστωτικού συστήματος, η κεντρική τράπεζα, και κάνω τι? Μειώνοντας τα επιτόκια, οθώντας τα επιτόκια μάλλον προς τα κάτω, κάνω τις επενδύσεις φθινότερες, άρα αρχίζει ξανά η μηχανή να προχωρά. Επειδή πολλά έχουν λεχθεί και το βλέπουμε και στις ΗΠΑ στην τελευταία περίοδο με το ρόλο του χρέους και των ελειμμάτων κλπ. Ένα πράγμα το οποίο δεν έχει συζητηθεί και δεν έχει γίνει πλήρως αντιληπτό είναι το εξής. Αυτό το οποίο λένε πολλοί που είναι κατά της ρυθμιστικής παρέμβασης του κράτους και για να είμαστε δίκαιοι, ο Μίλτον Φρίντμαν δεν ήταν ποτέ κατά αυτού σε καταστάσεις κρίσιμες όπως όταν είναι μια μεγάλη κρίση. Το ερώτημα είναι, κατηγορούν για παράδειγμα την Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ ότι κρατάει πολύ χαμηλά τα επιτόκια και τι έχουμε πετύχει με αυτό, έχουμε πετύχει την ανάπτυξη. Το ερώτημα θα έπρεπε να τεθεί διαφορετικά. Εάν το 2008 που ξεκίνησε η πτώση, εάν η τότε κυβέρνηση του συντηρητικού George Bush και τότε η Κεντρική Τράπεζα δεν είχαν κάνει τις κινήσεις πολιτικής που μας έδειξε η ιστορία και η οικονομική επιστήμη ότι πρέπει να κάνουν, δηλαδή η κυβέρνηση Bush αύξησε τις κρατικές δαπάνες σε χρόνο 0, γρήγορα, συντηρητική κυβέρνηση και η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ έριξε πολύ γρήγορα τα επιτόκια, τότε θα μιλούσαμε σήμερα για μια έστω και ασθενική ανάπτυξη ή θα είχαμε ξαναζήσει τον εφιάλτη της κρίσης του 1929. Άρα ενδεχομένως για τον α ή β λόγο η αποδοτικότητα της οικονομικής πολιτικής και αναφέρομαι στις ΗΠΑ γιατί έχουμε εκεί τα δύο προηγούμενα, δηλαδή έχουμε μέτρος σύγκρισης. Για αυτό αναφέρομαι εκεί. Εάν λοιπόν ενδεχομένως η αποτελεσματικότητα σε σχέση με το να προχωρήσουμε σε πιο γρήγορη ανάπτυξη να είναι μικρή, όμως η αποτελεσματικότητα της οικονομικής πολιτικής που ακολουθήθηκε στηριγμένη στην ιστορία και στις μελέτες των οικονομολόγων ήταν αποτελεσματικότατη. Δηλαδή αποφύγαμε την καταστροφή στην ουσία. Άρα στη σύγχρονη κοινωνία το κράτος παίζει και τον ρυθμιστικό ρόλο και του κρατικού προϋπολογισμού. Φόροι και δαπάνες. Το ελληνικό κράτος... ένα θέμα το οποίο έχεις είναι αυτή τη στιγμή ότι στην Ελλάδα το χρηματοπιστωτικό σύστημα επειδή είμαστε στην Ευρωζώνη, το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι στην ουσία το ευρωπαϊκό. Τα επιτόκια τα οποία έχουμε στη χώρα είναι τα χαμηλότερα δυνατά που μπορούσε να έχει ποτέ η χώρα. Γιατί είναι τα επιτόκια του ευρώ. Αν θυμάστε την προηγούμενη φορά σας είπα ότι στις αρχές της δεκαετίας του 90, δηλαδή λίγο πριν μπούμε στο Μαρστριχτ, τα επιτόκια δανεισμού των ελληνικών επιχειρήσεων μπορεί να φτάνουν και στο 30%. Τα καταναλωτικά ήταν γύρω στο 36%. Δηλαδή αν κάποιος ήθελε να πάρει αυτοκίνητο εκείνη την εποχή με καταναλωτικό δάνειο το επιτόκιο ήταν 36%. Εάν δει κάποιος με το τι επιτόκιο σήμερα δανείζονται οι επιχειρήσεις σε σχέση με τότε, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Κάποιος θα μπορούσε να πει, μα το επιτόκιο που δανείζονται, παρόλο που είμαστε στο ευρώ, το επιτόκιο με το οποίο δανείζονται οι ελληνικές επιχειρήσεις είναι υψηλότερο από αυτό που δανείζονται οι γερμανικές. Διότι, όπως θα κάνετε στα χρηματοοικονομικά σας, υπάρχει και αυτό το οποίο ονομάζουμε πιστωτικός κίνδυνος. Δηλαδή, το επιτόκιο είναι μια τιμή, η οποία περιέχει και το κόστος του χρήματος, αλλά περιέχει και το πιστωτικό κίνδυνο. Δηλαδή, εάν εγώ ως τράπεζα, κινδυνεύω να χάσω τα λεφτά μου από σένα που δανείζω. Στη Γερμανία, ο πιστωτικός κίνδυνος είναι πάρα πολύ χαμηλός. Στην Ελλάδα, επειδή είμαστε και σε μια κατάσταση ύφεσης, είναι λίγο φαύλος κύκλος, έτσι. Επειδή είμαστε σε μια κατάσταση ύφεσης, η πιθανότητα μια επιχείρηση να μην πάει καλά είναι αρκετά αυξημένη. Ή τουλάχιστον είναι περισσότερο αυξημένη σε σχέση με την πιθανότητα να μην πάει καλά μια επιχείρηση στη Γερμανία. Άρα, η πιθανότητα να χάσω τα λεφτά μου ως τράπεζα είναι πιο μεγάλη. Συνεπώς, αυτό το κόστος, αυτό το κίνδυνο, θα το βάλω πάνω στο επιτόκιο. Άρα, πληρώνεις υψηλότερο επιτόκιο για τον πιστωτικό κίνδυνο. Τώρα, ας ανοίξουμε λίγο το παιχνίδι. Αυτή η οικονομία πλέον δεν είναι κλειστή. Αυτή η οικονομία είναι ανοιχτή. Και υπάρχει και ο υπόλοιπος κόσμος. Υπάρχει ο υπόλοιπος κόσμος. Με τον υπόλοιπο κόσμο, ανταλλάσσουμε πρώτον αγαθά και υπηρεσίες. Εξάγουμε προϊόντα, εισάγουμε προϊόντα. Εξάγουμε τουρισμό, εισάγουμε τουρισμό. Εξάγουμε μεταφορές, εισάγουμε μεταφορές. Άρα, με τον υπόλοιπο κόσμο έχουμε επαφές στο πάνω κομμάτι εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών. Αυτό το οποίο θα ήθελα να συμπληρώσω εδώ είναι ότι οι παρεμβάσεις και η ρυθμιστική πολιτική του κράτους μέσα σε ένα σύστημα, το οποίο είναι σύστημα της αγοράς, πρέπει να γίνονται μέσω των αγορών. Όπως είχαμε πει για την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η παρέμβαση για το επιτόκιο γίνεται μέσα από την αγορά χρήματος. Δεν γίνεται να ορίσω ένα 0,25% και να πω αυτό θα είναι το επιτόκιο, διότι σε καταστάσεις που το κράτος παρεμβαίνει εκτός αγοράς, εκτός λογικής αγοράς, επαναλαμβάνω, μιλώ για το σύστημα της αγοράς, έτσι, για το καπιταλιστικό σύστημα. Δεν αναφέρομαι γενικά, εάν λοιπόν σε μία οικονομία της αγοράς το κράτος παρεμβαίνει εκτός φιλοσοφίας αγοράς, δηλαδή με δικητικά μέτρα τότε, το αποτέλεσμα είναι να προκαλούνται στρεβλώσεις, οι οποίες οδηγούν σε μία κακή κατανομή των πόρων και αυτή η κακή κατανομή των πόρων οδηγεί σε πιο αργή ή σε αρνητική βελτίωση του βιωτικού επιπέδου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Ελλάδας. Η Ελλάδα είναι και η στάντι για τα εγχειρίδια για το πώς δεν πρέπει να παρεμβαίνει το κράτος. Δηλαδή πιστεύω ότι στο μέλλον η περίπτωση της Ελλάδας θα αναλυθεί ακόμα περισσότερο και εδώ έρχεται και η απάντηση για το τι συμβαίνει στη χώρα και για ποιο λόγο η επίπτωση αυτών των πολιτικών ήταν τόσο μεγάλη ενώ κανείς δεν το περίμενε. Ίσως έχετε ακούσει ότι το ΔΝΤ όταν ξεκίνησε αυτή η πολιτική δεν πίστευαν ότι θα έχει τόσο μεγάλη αρνητική επίδραση και όμως είχε πολύ μεγαλύτερη. Γιατί διότι η δομή της ελληνικής κοινωνίας όλο αυτό το σύστημα εδώ είναι σαφρό. Δηλαδή έχουμε παραγωγικές μονάδες κακές, έχουμε ένα κράτος κακό και έχουμε νοικοκυριά επίσης κακά. Τα τρία κακά. Δηλαδή και τα τρία βασικά στοιχεία και το χρηματοπιστωτικό τέσσερα. Δηλαδή δεν υπήρχε κάτι θετικό. Προσέξτε κάτι, σαν γενική εικόνα. Δηλαδή αν ανέβω πάνω από το δορυφόρο και πάρω μια φωτογραφία της Ελλάδας όπου δεν φαίνεται ο Τάκης, η Μαρία, ο Γιώργος κλπ. Απλώς φαίνεται μια χώρα. Αυτή η εικονομία της χώρας είναι κακή σε όλα τα επίπεδά της. Εάν κατέβουμε κάτω τώρα στο μικρό κόσμο, θα δούμε παραγωγικές μονάδες οι οποίες είναι εκπληκτικές. Εκπληκτικές. Δηλαδή είναι στην πρωτοπορία παγκοσμίως. Θα δούμε εργαζόμενους οι οποίοι είναι απίθανοι με τρομερή παραγωγικότητα. Θα δούμε δημόσιους υπαλλήλους και νησίδες στο δημόσιο τομέα που λειτουργούν άψογα. Και θα δούμε και στο χρηματοπιστωτικό τομέα. Αλλά ως εικόνα, επειδή όλοι αυτοί είναι νησίδες, είναι πολύ μικρό. Δεν έχει αποκτήσει το δημιουργικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας. Δεν έχει αποκτήσει την κρίσιμη μάζα ώστε να αλλάξει την οικονομία της χώρας. Αν δεν συμβεί αυτό το πράγμα, δεν μπορεί να αλλάξει η οικονομία της χώρας, πόσα μέτρα και να πάρουμε. Είναι πολύ καλή η ερώτηση. Αυτό το οποίο λέει ο συνάδελφός σας είναι, μα ξέρουμε ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν ήταν από τα κακά, είχε καλούς δείκτες. Η καλωσύνη ή η κακότητα εμφανίζονται όταν ανοίγεις τα ντουλάπια. Δηλαδή μπορούμε να πάμε σε ένα πολύ ωραίο σπίτι στο Addams Family, το οποίο είναι πολύ ωραίο σπίτι με τα έπιπλα και λοιπά, αλλά όταν ανοίγεις τα ντουλάπια αρχίζουν και πέφτουν σκελετοί. Οι σκελετοί τι σημαίνουν? Σκελετοί σημαίνουν ότι κάτι δεν πάει καλά. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα ήταν καλό όσο δεν γινόταν έλεγχος. Όταν ξεκίνησε ο έλεγχος στην Ελλάδα εμφανίστηκαν προβλήματα. Δεν λέμε ότι είναι το χειρότερο προς Θεού, αλλά όλοι οι έλεγχοι που έχουν γίνει έχουν δείξει ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα στην Ελλάδα νοσούσε. Τώρα, υπάρχουν δύο τρόποι αντιμετώπισης. Είναι ο τρόπος αντιμετώπισης που έχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, γιατί και εκεί, πάντως όλον τον κόσμο πάντα υπάρχουν τα προβλήματα. Στον χρηματοπιστωτικό, στον παραγωγικό τομέα κλπ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ένα τελείως διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης σε σχέση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Εάν πάθει γάνγκρενα το δαχυλάκι μου, θα το κόψω για να μην μολυνθεί ολόκληρο το χέρι και θα πεθάνω. Άρα, η λογική στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι η εξής. Μία τράπεζα έχει πρόβλημα, κλείνει. Τελείωσε. Μία επιχείρηση έχει πρόβλημα, κλείνει. Τι σημαίνει αυτό το πράγμα όμως, κλείνει. Σημαίνει ότι απελευθερώνονται πόροι για να πάνε σε καλύτερες παραγωγικές δραστηριότητες. Εδώ στην Ελλάδα, που έχουμε περισσότερο το ευρωπαϊκό μοντέλο, προσπαθούμε να σώσουμε το κάθε τι. Προσπαθώντας να σώσεις το κάθε τι, και εδώ είναι και θέμα και των τραπεζών αλλά και των κυβερνήσεων και της κοινωνίας, και εδώ οι τράπεζες εν μέρει πληρώνουν και την άποψη της κοινωνίας, ότι μα αυτή είναι μια μεγάλη επιχείρηση και άμα κλείσει θα χαθούν τόσες χιλιάδες θέσεις εργασίας, τόσες εκατοντάδες θέσεις εργασίας, να συνεχίζουμε να τη δανείζουμε. Από την άλλη μεριά όμως υπάρχουν νέες καινούριες επιχειρήσεις, οι οποίες δεν μπορούν να βρουν ρευστότητα, πιστώσεις, λόγω του ότι τα χρήματα πηγαίνουν στην καταβόθρα. Αυτό είναι η κατανομή των πόρων. Δηλαδή αυτό λέω ότι το χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας δεν έκανε την καλύτερη κατανομή των πόρων εκ του αποτελέσματος, έκανε την χειρότερη. Δηλαδή η διατήρηση και επιχειρηματικά τη χειρότερη, δηλαδή η διατήρηση εν ζωή ζόμπι δεν πάει και πολύ, αλλά στην ουσία αυτό κάναμε. Δηλαδή το χρηματοπιστωτικό σύστημα με τις νοοτροπίες προσπαθούσε να κρατάς στη ζωή ζόμπι, για να μη φαίνεται όταν θα κλείσει αυτή η επιχείρηση ότι έχω χάσει τα λεφτά μου. Τα λεφτά σου τα έχεις χάσει. Άρα, ό,τι έχασα, έχασα. Κέρδικες ζημίες. Κοιτάζω το μέλλον και θα είμαι πιο προσεκτικός στο μέλλον. Το ότι δεν το κάναμε αυτό ως χρηματοπιστωτικό σύστημα, οδήγησε σε αυτό το οποίο είμαστε τώρα. Δηλαδή δεν μπορεί, ας πούμε, μια εταιρεία από αυτές που κλείσανε τώρα, έτσι, να χρωστάει μια εμπορική εταιρεία, να χρωστάει 100 εκατομμύρια ευρώ. Είναι απίστευτο. Δεν είναι μέσα στην ουσία της Ευρώπης να κλείσουν οι τράπεζες. Η λίμαν Μπράβες έκλεισε. Κολοσσός. Κολοσσός. Έκλεισε. Και τον προηγούμενο χρόνο είχε κλείσει η Bear Stearns. Επίσης κολοσσός. Αυτή είναι η ζωή. Προχωράμε. Δεν κρατάς ζόμπι. Προχθές είχε μια ταινία πάλι με ζόμπι, το Zombie Land. Τα ζόμπι τελικά θα σε φάνε. Από αυτό απ' το οποίο πάσχει η ελληνική οικονομία είναι τα ζόμπι. Έχουμε γίνει ένα Zombie Land. Όχι, αυτό το οποίο λένε με την εφαρμογή ενός πλάνου και ενός σχεδίου και ενός μετασχεδίου και ένα μετα-μέτα σχέδιο, όλα αυτά είναι χωρίς λογική πια. Εάν είχε, αν ήταν καλός επιχειρηματίας αυτός, θα το είχε κάνει πριν. Δεν θα το άφηνε να γίνει. Άρα, εφόσον έφτασε σε αυτή την κατάσταση, δεν είναι καλός επιχειρηματίας. That's it. Ναι. Γι' αυτό λέω ότι ό,τι είναι να γίνει, να γίνει. Τα ζόμπι τα χτυπάς και τα τελειώνεις. Τελείωση. Προσέξτε λίγο κάτι. Αυτό το οποίο θέλω να πω είναι το εξής. Ότι το οικονομικό σύστημα της χώρας είναι προβληματικό. Και επειδή είναι το οικονομικό σύστημα προβληματικό, δηλαδή και από εδώ και από εδώ και από εδώ και από εδώ, έχουμε αυτό το τεράστιο κόστος προσαρμογής προς το καινούριο. Το κόστος προσαρμογής, γιατί εάν δεν προσαρμοστούμε στο καινούριο, δηλαδή αν δεν αλλάξουμε αυτό, το πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι τα δάνεια. Είναι λάθος αυτή η συζήτηση, η οποία γίνεται. Το πρόβλημα της Ελλάδας είναι αυτό, είναι δομικό το πρόβλημα. Όταν λέμε ότι είναι δομικό το πρόβλημα της χώρας, σημαίνει ότι εδώ έχεις πρόβλημα, εδώ έχεις πρόβλημα, εδώ έχεις πρόβλημα, εδώ έχεις πρόβλημα. Είναι αρχαιτυπικό το πρόβλημά της. Συνεπώς, εάν δεν κοιτάξουμε και να πούμε το εξής απλό, ποιο είναι το πρότυπο που θέλω να έχω σε 30 χρόνια. Γιατί όταν λες αυτό να φουσκώσει, δεν έχει νόημα. Για να μπορέσεις να ξεφύγεις από αυτό το φαύλο κύκλο, γιατί θα είμαστε συνέχεια σε αυτό το φαύλο κύκλο, αν δεν αλλάξει αυτό. Πρέπει πρώτα πρώτα να αποφασίσουμε αυτή την εικόνα μετά από 30 χρόνια. Την Τωρινή την ξέρουμε. Ποια θέλουμε να είναι η εικονομία της χώρας αυτό το μοντέλο 30 χρόνια μετά. Τι θα έχει μέσα. Τι θα έχει εδώ μέσα. Από εκεί πρέπει να ξεκινήσουμε και να αρχίζουμε σταδιακά να δουλεύουμε για να φτάσουμε σε αυτή την εικόνα. Αν δεν το κάνουμε αυτό το πράγμα, κρυβόμαστε μόνο να το χρέος, να το μνημόνιο, να ο ένας, να ο άλλος μπροστά. Προφανώς, εάν είχατε έναν πολύ δικό σας άνθρωπο και σας έλεγε ότι έχετε δύο εναλλακτικές, είτε τον αφήνετε να πεθάνει, ή θα κάνουμε μια προσπάθεια να το σώσουμε. Ποια θα ήταν η απόφαση την οποία θα πέρατε. Επόδεινη. Δηλαδή, όταν αυτό είναι κακό, δεν υπάρχει εύκολη λύση. Ας πούμε ότι αφήναμε την Ελλάδα να καταρρεύσει το 2008-2009, λέγαμε κλείνουμε το μαγαζί, γεια σας. Αυτό θα ήταν η λύση. Ακριβώς. Όποτε και να το κάναμε, αυτό δεν άλλαζε. Αυτό θα ήτανε. Αυτό θα ήτανε. Τα χρηματοπιστωτικά κεφάλαια, δηλαδή στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Συνεπώς, εάν οι παραγωγικές μονάδες θέλουν να επεκταθούν περισσότερο, αλλά οι αποταμιεύσεις των οικοκυριών δεν επαρκούν για να κάνουν τις επενδύσεις, τότε μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις αποταμιεύσεις του υπόλοιπου κόσμου, με αποτέλεσμα έχουμε ισροή κεφαλαίων. Δηλαδή, έρχονται επιστώσεις στη χώρα για να καλύψουν τις επενδύσεις. Εάν οι αποταμιεύσεις της χώρας είναι περισσότερες από τις επενδύσεις, δηλαδή υπάρχει ένα πλεόνασμα, τότε τα οικοκυριά, εφόσον δεν υπάρχει κανείς να πάρει αυτό το πλεόνασμα, το δανείζουν στον υπόλοιπο κόσμο και έχουμε εκκροές κεφαλαίων. Έτσι, λοιπόν, έχουμε το πλήρες οικονομικό σύστημα. Με άλλα λόγια πλέον, το τι κάνουμε εδώ πέρα εξαρτάται από τις σχέσεις μας με τον υπόλοιπο κόσμο. Γιατί, διότι και εδώ είναι αγορά, πάλι, προσφορά και ζήτηση των προϊόντων των υπηρεσιών, και εδώ είναι η αγορά των κεφαλαίων. Άρα, όπως είχαμε πει την προηγούμενη φορά, στην παγκόσμια αγορά το Επιτόκιο για την Ελλάδα ήταν 30%, πέρσι τον Ιούνιο. Πώς βγήκε αυτό το 30%? Προσφορά και ζήτηση. Ποιος ήταν διατεθειμένος να δανείσει την Ελλάδα με χαμηλό Επιτόκιο, μια χώρα η οποία κατέρεε. Άρα, ο πιστωτικός κίνδυνος ήταν πάρα πολύ ψηλός και αυτός έμπαινε πάνω στο Επιτόκιο. Αντίθετα, η Γερμανία, μια χώρα η οποία είναι σταθερή, μπορεί και δανείζεται από τον υπόλοιπο κόσμο, να παίρνει δηλαδή από τα μία ώρα τον υπόλοιπο κόσμο, με ένα Επιτόκιο 2%. Η Αμερική, παρόλο που έχει τα τεράστια προβλήματα, δανείζεται με χαμηλότερο Επιτόκιο από τη Γερμανία. Γιατί, μα κανείς αυτόν τον κόσμο, ό,τι και να λέμε, ό,τι ιστορίες και να λέμε, δεν πιστεύει ότι η Αμερική δεν θα ξεπληρώσει το χρέος της. Δεν θα ξεπληρώσει δηλαδή τις υποχρεώσεις της. Όταν φτάνει η ώρα της λήξη ενός ομολόγου, η Αμερική είναι κύριος. Βγάζει την επιταγή και πληρώνει. Καλησπέρα. |
