| : Σεβασμιώτατε, Σεβαστοί Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι. Η απόψη είναι εκδήλωση είναι αφιερωμένη στο μεταφραστή Παπαδιαμάντη και ειδικότερα στον Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή τριών μεγάλων ιστορικών έργων. Τα δύο εξ' αυτών, τα έργα αυτά δεν εκδόθηκαν από το Παπαδιαμάντη. Τα δύο εξ' αυτών, τα έργα αυτά δεν εκδόθηκαν ποτέ όσο ζούσε ο ίδιος και μέχρι πολύ πρόσφατα ήταν ανέκδοτα. Έχουν εκδοθεί τα δύο εξ' αυτών, δηλαδή η ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως του Φίνλεη από το Μορφωτικό ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης με επιμέλεια ενώσηκτων εμιλητών μας το Άγγελ του Μαντά. Έχει εκδοθεί σε δύο τόμους. Έχει εκδοθεί η ιστορία επίσης της ελληνικής επαναστάσεως του Γόρδον, του Τόμας Γόρδον, σε μια τρίτομη υποδειγματική έκδοση από το ΜΙΕΤ με επιμέλεια της Λαμπερνής 30 Φιλοπούλου και υπολείπεται ένα ακόμα έργο, η μετάφραση του Παπαδιαμάντη της «Ανερέσεως» του Νικολάου Σπηλιάδη, το οποίο επρόκειτο να έχει εκδοθεί πριν να γίνει αυτή η εκδήλωση. Πιστεύουμε και ελπίζουμε ότι η καθυστέρηση αυτή είναι για το καλό της έκδοσης. Θα μας τα πει και ο εκδότης που είναι εδώ παρόν στο τέλος. Και, εν πάση περιπτώσει, με δεδομένο αυτό το εκδοτικό τρίπτυχο, εμείς κάνουμε μια εκδήλωση με τους αρμόδιους ομιλητές για τον Παπαδιαμάντη ως μεταφραστή ιστορικών έργων. Θα ξεκινήσουμε με τη Λαμπερνή 30 Φιλοπούλου, που θα είναι η πρώτη ομιλήτρια που έχει ξανά και ξανά λέω την έκδοση του Γόρδονος. Να πω ότι η έκδοση αυτή είναι πραγματικά εξαιρετική. Εάν ποτέ γίνει μια επανέκδοση του αγγλικού κειμένου του Γόρδον, θα πρέπει πραγματικά να λάβουν υπόψη και την ελληνική έκδοση. Διότι η Λαμπερνή δεν αρκέστηκε μόνο να επισημάνει αβλεψίες ή λάθη, ξέρω, του Παπαδιαμάντη, αλλά και του ίδιου του αγγλικού πρωτοτύπου. Υπάρχουν διορθώσεις δηλαδή και στο αγγλικό κείμενο. Και σ' όσους παρικούν την Παπαδιαμάντική Ιερουσαλήμ, ξέρουν ότι η Λαμπερνή θα συνεχίσει το εκδοτικό έργο στον Παπαδιαμάντη, του πατέρα της, με την ίδια η και μεγαλύτερη φιλολογική επάρκεια. Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας. Ευχαριστώ τον κύριο Ζουμπουλάκη για την πρόσκληση. Η έκδοση του ΜΙΕΤ έγινε και με την σημερινή επιμέλεια των άλλων δύο μιλητών, που έκαναν μεγάλο μέρος της προεργασίας και δεν είναι μόνο δικό μου έργο η επιμέλεια. Αυτό. Αυτό πώς γίνεται τώρα. Βάλτε σας, παρακαλώ, το πρώτο powerpoint. Περίμενε. Το έργον είναι σπουδαίον και το επώνεσα. Οι τρεις μεταφράσεις, τις οποίες είναι αφιερωμένη η σημερινή εκδήλωση, εκπονήθηκαν από τον Παπαδιαμάντη στην τελευταία δεκαετία. Υπήρχαν από τον Παπαδιαμάντη στην τελευταία δεκαετία. Εκπονήθηκαν από τον Παπαδιαμάντη στην τελευταία δεκαετία της ζωής του για λογαριασμό του φίλου του, του ιστοριοδίφη Γιάννη Βλαχογιάννη. Το πρώτο εξάμινο του 1903, ο Παπαδιαμάντης βρισκόταν στην Αθήνα. Τότε δημοσίευε τη φόνησα σε συνέχεια στο περιοδικό ΠανΑθήνα. Οι γονείς του είχαν πεθάνει από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, οι τρεις ανήπαντρες αδερφές του μένουν στο πατρικό, στη Σκιάθο. Ο Παπαδιαμάντης, αυτοδίδακτος στις ξένες γλώσσες, είχε τότε μεταφραστική προϋπηρεσία δύο δεκαετιών στα γραφεία των εφημερίδων, όπου μετέφραζε από τα γαλλικά ή τα αγγλικά, κάθε λογής δημοσιογραφικά και λογοτεχνικά κείμενα, που του ανέθεταν από τη σύνταξη των εφημερίδων. Είχε μεταφράσει μάλιστα και κείμενα ιστορικού ενδιαφέροντος, δημοσιεύματα ξένων ανταποκριτών για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, όπως το μικρό βιβλίο War and Will, η ανώνυμη μετάφραση «ο πόλεμος και το ποδήλατο» ή «ο ελληνικός πόλεμος ορώμενος από ποδήλατου», είχε δημοσιευτεί σε συνέχεια στην Εσπερινή Ακρόπολη του Γαβριηλίδη το 1897. Στα 52 του χρόνια, με κλονισμένη υγεία, ο Παπαδιαμάντης έχει πια εγκαταλείψει τη μετάφραση ειδήσεων με το εξουθενωτικό και απρόβλεπτο ωράριο και μεταφράζει μυθιστορίματα για τις επιφυλίδες της εφημερίδος «Νέο Νάστι» του Δημητρίου Κακλαμάνου. Η εργασία είναι λίγη, οι μεταφραστές από τα αγγλικά έχουν πληθύνει και η αμοιβή είναι πενηχρή, «μυζέρια» τι λέει ο ίδιος, περνά δύσκολα και έχει πέντε χρόνια να πάει στο νησί του. Τον ιστοριοδίφη και λογοτέχνη Γιάννη Βλαχογιάννη τον είχε γνωρίσει από παλιά, από τα γραφεία της εφημερίδος και η φιλία τους έγινε στενότερη την εποχή αυτή. Ο Βλαχογιάννη συνέλεγε παλαιά έγγραφα και στα εμβρίματά του περιλαμβάνεται και το ανέκδοτο γαλλικό χειρόγραφο ενός έργου του γραμματέα του Καποδίστρια, Νικολάου Σπηλιάδου, με τίτλο «ρεφυτασιόν». Μια παρένθεση θα μιλήσω και για τα τρία έργα, εισαγωγικά για τις συνθήκες, για να μην τα επαναλαμβάνουν οι συνομιλητές για τις συνθήκες με τις οποίες έγιναν οι μεταφράσεις. «ρεφυτασιόν», δηλαδή ανέρεσης, πρόκειται για το έργο με το οποίο απαντά ο Σπηλιάδης στον Βαβαρό Φρύντριχ Τίερς και στο έργο του «Τελετάκτιελ τε λαγκρέσε, δε μου αγιάν τα ριβέα σ' άρεστο ρασιόν». Βλέποντας τις δυσκολίες του φίλου του, ο Βλαχογιάννης του ανέθεσε επαμοιβήτη μετάφραση του γαλλικού χειρογράφου. Αυτό είναι η μετάφραση του Παπαδιαμάτη. Ο Παπαδιαμάτης του το παρέδωσε, ο Βλαχογιάννης του έδωσε κάποια χρήματα και τους δύο αγγλικούς τόμους της ιστορίας του Γκόρντον και συμφώνησα να κάνει τη μετάφραση στη σκιάθο. Όπως διηγείται ο Βλαχογιάννης, του είπα να αρχίσει στη σκιάθο να μεταφράζει και θα του στέλνω μόλι τη δική μου στενοχόρια, με μαθήματα ιδιωτικά ζούσα κι εγώ, φτωχός δάσκαλος, ότι μπορούσα κάθε μήνα για να οικονομιέται και να μένει στο νησί. Μπορούσε εκεί να περνάει υποφερτά, άμα μάλιστα ερχότανε καλή λαδιά. Είχε λίγες ελιές εκεί με τις φτωχούλες της αδελφές του. Μέρος της αλληλογραφίας των δύο φίλων έχει σωθεί και από εκεί αντλούμε αρκετές πληροφορίες. Γύρω στις αρχές Ιουλίου του 1903, ο Παπαδιαμάτης φτάνει στη Σκιάθο και αμέσως ο Βλαχογιάννης του στέλνει ένα μικρό ποσό ως προκαταβολή. Ο Παπαδιαμάτης διαμαρτήρεται που ο Βλαχογιάννης το βάζει στο λογαριασμό του Κόρδονος, γιατί θεωρεί ότι δεν τον έχει εξοφλήσει πλήρως για τον Σπηλιάδη με όσα του έδωσε στην Αθήνα. Μέτρος σύγκρισης για να υπολογίσει την αμοιβή του είναι τα χρήματα που θα του έδινε για μετάφραση επιφυλίδων της ίδιας έκτασης ο εκδότης του νέου άστεως ο Κακλαμάνος. Δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται, δηλαδή, ανεκδοτολογία που παρουσιάζει τον Παπαδιαμάτη, να αρνείται αμοιβές, δεν ξέρω αν έχετε διαβάσει τέτοια ανέκδοτα, να λέει πολλά είναι, δώστε μου λιγότερα κτλ. Αυτή είναι η μοναδική αναφορά στο Σπηλιάδη και από αυτή συμπερένουμε πως το έργο έχει ήδη μεταφραστεί στην Αθήνα. Ο Βλαχογιάννης τυπώνει μια δίφυλη αγγελία, αυτή είναι η πρώτη σελίδα της και αυτό είναι το κείμενο, αναζητώντας συνδρομητές που θα χρηματοδοτήσουν την έκδοση της δίτεωμης ιστορίας. Αγγέλω, γράφει, την προσεχή έκδοση του πολιτήμου συγγράμματος του Γόρδονος, κατά μετάφρασην φιλοτεχνηθεί σαν χάρινε μου υπό του εξώχου λογίου φίλου μου κυρίου Αλεξάνδρου Παπαδιαμάτη, βαθέως γνώστου της αγγλικής γλώσσης και αριστοτέχνου χειριστού της ελληνικής. Ο Παπαδιαμάτης της Κιάθο έχει αρκετούς περισπασμούς, αφήνει να περάσει το καλοκαίρι και μόνο το Σεπτέμβρη στρώνεται στη δουλειά. Η εργασία του είναι πεντάωρη, έχει πόνους στα χέρια και δεν μπορεί να δουλέψει περισσότερο και διακόπτεται συχνά. Στης Κιάθο και να ήθελε, λέει, δεν τον αφήνουν να δουλέψει τις Κυριακές και τις Γιορτές. Μέχρι το τέλος της χρονιάς έχει τελειώσει τον 1ο τόμο, δουλεύοντας, όπως γράφει, συνολικά 65 ημέρες. Ο Βλαχογέννης τον πιέζει να επισπεύσει και να παραδώσει μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου το σύνολο του έργου για να προχωρήσει στην έκδοση, αλλά ο Παπαδιαμάτης αδυνατή. Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1904, ενώ βρίσκεται στη μέση του 2ου τόμου, έρχεται για τον Παπαδιαμάτη το μεγάλο πλήγμα. Ο νεότερος αδελφός του, δημογραμματεύς στην πορταριά, έπαθε νευρικό κλονισμό και ο Παπαδιαμάτης αφήνει τη μετάφραση και σπεύδει κοντά του. Σύντομα ο αδελφός του, που απολύθηκε από την υπηρεσία του, έρχεται με την πολυμελή οικογένειά του στη Σκιάθο. Όταν το Μάιο, αυτή είναι μια πιστολή που στέλνει ο Παπαδιαμάτης στο Βλαχογέννη σχετικά, η μετάφραση έχει τελειώσει, ο Βλαχογέννης δεν φαίνεται πια να διμονεί και τόσο να την παραλάβει. Ίσως δεν βρήκε χρηματοδότες, ίσως επειδή έχει ανακαλύψει το χειρόγραφο του Μακριγιάννη, έχει βάλει άλλες προτεραιότητες και δεν μπορεί να ασχοληθεί. Ο Παπαδιαμάτης ζητάει τους τόμους της ιστορίας του Φίνλεη για να τους μεταφράσει και εκείνους στη Σκιάθο, αλλά δεν τους έλαβε. Περνά το καλοκαίρι στη Σκιάθο. «Εγώ εκόλυσα εδώ εν δυστυχία», γράφει το Σεπτέμβριο. Ζητάει τώρα από τον Βλαχογιάννη χρήματα για να μπορέσει να του ταχυδρομήσει τους τόμους του Γόρδωνος και τα χειρόγραφα με τη μετάφραση, αλλά από τι φαίνεται τελικά τα παρέδωσε ο ίδιος όταν μετά από συνεχείς αναβολές φτάνει στην Αθήνα στις 28 Οκτωβρίου του 1904 για να αναζητήσει εργασία. «Από τον τόπον εκείνων της δοκιμασίας και τον τόπον της μικράς αναψυχής ήλθα εις τον τόπον της καταδίκης, όπου από πολλούς ήρω των σταυρών μου μη έχουν πλέον δυνάμεις να τον βαστάζω εις την πόλην της δουλοπαρικίας και των πλουτοκρατών». Είναι ο Βλαχογιάννης δίπλα του. Ακολουθεί η τελευταία αθηναϊκή περίοδος της ζωής του Παπαδιαμάντη, τα δύσκολα χρόνια της δεξαμενής. Το 1905 ο αδελφός του πεθαίνει αφήνοντας πέντε ορφανά. Ο Παπαδιαμάντης αναλαμβάνει λίγες μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων, τρέπεται να γράψει στη σκιάθο γιατί δεν περισσεύουν χρήματα να στείλει. Το 1906 αρρωσταίνει, για αρκετούς μήνες τα χέρια του έχουν παραλήσει. Δεν μπορεί να πιάσει πένα ούτε να φροντίσει τον εαυτό του. Δημοσιεύματα στον τύπο μιλούν για τη δυστυχία του αλλά και για το γεγονός ότι το έργο του παραμένει ανέκδοτο. Με αρκετή καθυστέρηση η έκδοση του έργου του εγκρίνεται από τους υπεύθυνους της βιβλιοθήκης Μαρασλή. Για τη διεκπερέωση της έκδοσης ο Παπαδιαμάτης ζητάει τη βοήθεια του Βλαχογιάννη που του συμπαρασκητέκεται αυτά τα δύσκολα χρόνια, αλλά είναι κι αυτός απασχολημένος με την προετοιμασία της έκδοσης του Μακριγιάννη. Ο Παπαδιαμάτης γράφει το γνωστό αυτοβιβλιογραφικό του σημείωμα με οδηγίες στο Βλαχογιάννη για να συγκεντρώσει από τις εφημερίδες τα άξια αναδημοσιεύσεως διηγήματα και να συγκροτήσει ιδιωτόμους. Τα απομνημονεύματα του Μακριγιάννη εκδόθηκαν στις αρχές του 1907 και κατόπινο ο Βλαχογιάννης ταξιδεύει στην Αλεξάνδρια και στο Λονδίνο για να εξασφαλίσει χρηματοδότες για την επόμενη μεγάλη εργασία του, την έκδοση του χειακού αρχείου. Ενώ ο Παπαδιαμάδης περιμένει την επάνω δό του για να αρχίσει η εκτύπωση των παπαδιαματικών διοικημάτων ο Μαρασλής πεθαίνει και η έκδοση τελικά ματαιώνεται. Ο Παπαδιαμάδης που τα χέρια του έχουν καλυτερέψει παίρνει τότε το καλοκαίρι του 1907 τον πρώτο τόμο του Φιν λέει για να τον μεταφράσει. Μάλλον δεν υπάρχει πια ιδιαίτερη σπουδή από καμιά από τις πλευρές ούτε και άμεση προοπτική έκδοσης, ίσως του το δίνει ο Βλαχογιάννης για να τον βοηθήσει. Ο Παπαδιαμάδης προειδοποιεί ότι η μετάφραση θα αργήσει. Έχει ήδη δεχτεί μια γενεόδωρα προπληρωμένη παραγγελία από το περιοδικό Νέα Ζωή της Αλεξάνδριας και ετοιμάζει τα ρόδινα κρογιάλια και άλλα μικρότερα διηγήματα. Στα τέλη Μαρτίου του 1908 με τα χρήματα που παίρνει από τους διοργανωτές της Εσπερίδος του Παρνασσού, επιστρέφει οριστικά στη Σκιάθο και παίρνει μαζί του τους δύο τόμους του Φιν λέει. Μετά το Πάσκα καταπιάνεται με τη μετάφραση και την ολοκληρώνει το Φθινόπωρο. Την ίδια χρονιά θα εκπονήσει και την τελευταία από τις μεταφράσεις που του ανέθεσε ο Βλαχογιάννης ένα ιστορικό άρθρο με τίτλο «The Greek Colonies in England». Κανένα έργο δεν εκδόθηκε από τον Βλαχογιάννη. Ο τελευταίος γράφοντας για τον Παπαδιαμάτη στην Εφημερίδα Πολιτεία το 1925 αναρωτιέται Τώρα τι να τα κάνω αυτά τα χειρόγραφα του πεθαμένου φίλου μου. Τα χειρόγραφα παρέμειναν ανέκδοτα για πολλά χρόνια και ευτυχώς δεν είχα την τύχη των εκδεδομένων που μετά το τυπογραφείο κατέληγαν στα σκουπίδια. Οι 4,5 χιλιάδες περίπου χειρόγραφες σελίδες του Παπαδιαμάτη βρίσκονται σήμερα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Την περιγραφή τους έχουν κάνει οι καθηγητές Γιώργος Χριστοδούλου και Φώτης Δημητρακόπουλος στο βιβλίο τους «Φύλα Εσκορπισμένα, τα Παπαδιαματικά Αυτόγραφα, γνωστά και άγνωστα κείμενα». Η έκδοση των μεταφράσεων έγινε τα νεότερα χρόνια με σειρά αντίστροφη από τη σειρά της εκπόνησης των μεταφράσεων. Πρώτα το άρθρο «Ε ελληνική απεική ε εν Αγγλία», δημοσιεύτηκε από τον Φώτη Δημητρακόπουλος στο περιοδικό «Παπαδιαματικά Τετράδια» το 1998, «Ο Φίνλει» εκδόθηκε το 2008, «Ο Γόρδον» το 2015 και με την κυκλοφορία του σπηλιάδη που αναμένεται προσεχώς από τις εκδόσεις «Ποταμός» όλα τα χαρτιά του πεθαμένου φίλου θα έχουν βγει στο φως. Μια σημείωση στα γενικά αρχεία του κράτους, στο φάκελο του Σπηλιάδη, βρέθηκαν και 99 χειρόγραφες σελίδες που περιέχουν την παπαδιαμαντική μετάφραση της αρχής του έργου του Θηρσίου, το οποίο ανερεί ο Σπηλιάδης και στη νέα έκδοση έχουν προστεθεί και αυτά σε παράρτημα. Την έκδοση «Θωμά Γόρδονος. Η ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως. Μετάφρασης Αλέξανδρος Παπαδιαμάτης» συνεπιμεληθήκαμε από κοινού οι τρεις ομιλητές της εμερινής εκδήλωσης. Για λόγους χρηστικούς, το έργο που κανονικά είναι δίτομο εκδόθηκε από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης σε τρεις τόμους. Ο συγγραφέας του έργου είναι ο φιλέλληνας Τόμας Γόρδον, καταγόμενος από πλούσια παλαιά οικογένεια γεωκτημόνων της Κωτίας. Ήρθε στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1821 και έλαβε μέρος υπό τον Δημήτριο Ιψηλάδη στην πολιορκία της Τριπολιτσάς. Μετά την άλωση, λόγω της σφαγής που επακολούθησε και της αταξίας στο ελληνικό στρατόπεδο, επέστρεψε στη Κωτία. Συνέχισε να δραστηριοποιείται υπέρ του αγώνα ως μέλος του φιλελληνικού κομιτάτου που σχηματίστηκε το 1823. Το 1826 ήρθε πάλι στην Ελλάδα φέρνοντας το τελευταίο μέρος του ελληνικού δανείου και έλαβε μέρος τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Αττική το 1827. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών συνέλεξε μαρτυρίες, προφορικές και γραπτές, κυρίως κατά την παραμονή του στο άργος και επέστρεψε στη Σκωτία όπου συνέγραψε την ιστορία του. Το αρχείο του για την ελληνική επανάσταση που περιέχει χειρόγραφες αφηγήσεις των γεγονότων από αυτόπτες μάρτυρες, ναυτικά ημερολόγια, σχεδιαγράμματα μαχών, προκηρήξεις, επιστολές από κόμματα εφημερίδων κτλ βρίσκεται στη συλλογή χειρογράφων της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Αμπερντίν. Την ταξινόμηση και την καταλογογράφηση την έχει κάνει η ιστορικός αγλαΐα Κάσδαγλη η οποία έγραψε και την εισαγωγή στην έκδοση του ΜΙΕΤ. Ο αναλυτικός περιγραφικός κατάλογος του αρχείου είναι προσβάσιμο στο διαδίκτυο. Το δίτομο έργο δεχεί ιστορία of the Greek Revolution, Λονδίνο και Εδιβούργο 1832, θεωρήθηκε εξ αρχής ως ένα από τα πιο σοβαρά και έγκυρα έργα για την επανάσταση. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει η εισαγωγή και τρία βιβλία, ο δεύτερος άλλα τέσσερα βιβλία. Τα γεγονότα που πραγματεύεται αρχίζουν με την αποστασία του Αλή Πασάκατα το 1820 και το έργο τελειώνει με την ανακήρυξη του Καποδίστρια ως κυβερνή του. Φτάνοντας έτσι μέχρι της εποχής της κατουσίαν χειραφετήσεως της Ελλάδος από του τουρκικού ζηγού, οπότε, διά της επισήμου αναγνωρίσεως τριών μεγάλων δυνάμεων, εισήχθη εις την οικογένεια των ευρωπαϊκών κρατών, όπως λέει ο συγγραφέας. Ο Παπαδιαμάτης δεν ήταν ο πρώτος που επιχείρησε τη μετάφραση του έργου στα ελληνικά. Η πρώτη απόπειρα έχει γίνει πολύ νωρίς το 1849 από τον Στυλιανό Κασιμάτη, νομικό και πολιτικό από τα Κύθυρα. Το έργο θα κυκλοφορούσε σε φυλάδια, αλλά μετά τα δύο πρώτα η έκδοση σταμάτησε. Η Παπαδιαματική μετάφραση εκπονήθηκε, όπως είπα, το 1903-1904 και αριθμί περίπου 2000 χειρόγραφα, ο πρώτος τόμος 975 σελίδες και ο δεύτερος 1021. Η πρώτη σελίδα του δευτέρου τόμου έχει χαθεί. Υπάρχει και μια εκτός αριθμίση σελίδα τίτλου, γραμμένη από το χέρι του Παπαδιαμάτη, όπου διαβάζουμε. «Ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως και των συναφών αυτή εξτρατιών και πολέμων υποθωμά Γόρδονος, στρατηγού μεραρχίας εν τω ελληνικό στρατό και εν θέρμου υπερμάχου του αγώνος. Μεταφραστήσα εκ του αγγλικού εκ της β εκδόσεως του έτους 1847, τόμος β μετάφρασης Αλεξάνδρου Παπαδιαμάτη». Αλεξάνδρου Παπαδιαμάτη. Η δεύτερη έκδοση έγινε το 1844, όχι το 1847, όπως έχει γράψει εδώ εκ παραδρομής ο Παπαδιαμάτης. Τέτοιες λογίες παραδρομές δεν είναι σπάνια στα χειρόγραφά του, καθώς η μετάφραση γίνεται βιαστικά και χωρίς έλεγχο. Στην έκδοση διορθώσαμε αρκετές τέτοιου είδους παραδρομές. Ο Παπαδιαμάτης γράφει κάπου «αριστερόθεν» αντί να γράψει «δεξιόθεν», «τρεις υπείς» αντί να γράψει «τρακώσιοι υπείς», «ογδόντα ισπανικών ταλείρων» αντί «ογδόντα χιλιάδων ισπανικών ταλείρων» και άλλα τέτοια. Κανείς από τους τρεις επιμελητές δεν πρόσεξε ότι στην πρώτη και όλα σελίδα της εισαγωγής του έργου έχει γράψει «τις Ελλάδος κοιμένης εις την νοτιοδυτικήν εσχατιάν της Ευρώπης». Το νοτιοδυτική μας το υπέδειξε ένας προσεκτικός αναγνώστης όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο. Ο παπαδιαμαντής μεταφράζει απευθείας, δεν χρησιμοποιεί πρόχειρο, κάποτε διαγράφει και τροποποιεί τις αρχικές του γραφές. Ο μεταφραστής Νικόλα ο Σποριώτης, συνάδελφός του στην Ακρόπολη του Γαβριελίδη, είχε μελετήσει κάποτε τις χειρόγραφες σελίδες της παπαδιαμαντικής μετάφρασης ενός μυθιστορύματος και διαπίστωνε μεγάλη μεταφραστική άδεια και γοητευτική ατιμέλεια. Στα ιστορικά έργα ο παπαδιαμαντής παίρνει λιγότερες ελευθερίες από τις τα μυθιστορύματα, αλλά η γοητευτική ατιμέλεια χαρακτηρίζει και αυτά τα χειρόγραφα. Στις αποδόσεις των ονομάτων δεν κρατά σταθερή γραμμή, εσκεμένα ζητεί την πολιτυπία. Γράφει Βότσαρης και Μπότσαρης, Βουβουλίνα και Μπουμπουλίνα. Αποδίδει τις παλαιές προεπαναστατικές ονομασίες των Μπόλεων που χρησιμοποιεί ο Γόρδων, άλλοτε με το παλαιό και άλλοτε με το νέο όνομα. Στο βοστίτσα του Γόρδωνος την πρώτη φορά που το συναντά το μεταφράζει της βοστίτσης εντός παρενθέσεως Αιγίου και μετά πότε γράφει Αίγιον, πότε βοστίτσα. Όμια το σάλωνα του Γόρδωνος, άλλοτε το κάνει σάλωνα, άλλοτε άμφισσα. Το νέγκρο πόντ γίνεται Χαλκίς, Εύβοια, Εύρυπος, Έγρυπος, της Ευρύπου Χαλκίδος. Πώς προφέρετε στα αγγλικά το αρχιπέλαγο. Κατά κανόνα Αιγαίων κάπου γράφει Ανατασκυκλάδας. Το Σάντα Μάουρα συνήθως Λευκά σαλα και Αγία Μαύρα. Κάποτε επιλέγει απρόσμενα αρχαϊκούς τύπους. Η Μάλτα δύο φορές γίνεται Μελήτη ενώ συνήθως γράφει Μάλτα. Ενώ για τη Λιών τη μοναδική φορά που τη συναντά την αποδίδει με την αρχαϊκή ονομασία Λούγδουνων. Παρόμοια επικοιλία συναντάμε στην απόδοση των ονομάτων πλοίων. Για παράδειγμα η Εσταφέτη γίνεται Εσταφέτα παρένθεση η Ταχύπλους. Ταχύπλους, Ταχυδρόμος και η Λακτίβ αποδίδεται ως Λακτίβ παρένθεση η Θερμουργός, Θερμουργός, Ακτίβ, Ακτίφ και Ακτίφ παρένθεση ορέκτης και άλλα. Άλλα δύο μικρά δείγματα μεταφραστικής αντιμελησίας. Το price court του αγγλικού κειμένου, τα έγγραφα της αρχείας της ελληνικής παλιγενεσίας το αναφέρουν ως θαλάσσιον δικαστήριον, δεν το γνωρίζει βέβαιο ο Παπαδιαμάτης, το αποδίδει ως ναυτοδικείον δικαστήριον των Λιών, αλλού ελεγκτήριον των Λιών. Και τη λέξη καθόλικ στη μεταφράζει λατίνι, ρωμανοκαθολική, βυτική, μία φορά με το ιρωνικό καθόλικι λόγω των συμφραζωμένων, πουθενά πάντως καθολική. Οπωσδήποτε ο Βλαχογιάννης δεν του ανέθεσε το έργο περιμένοντας ότι θα κάνει ιστορική έρευνα εξακριβώσης όλων των ονομάτων και των πραγματολογικών στοιχείων, την επιμέλεια θα την έκανε ο ίδιος αν γινόταν η έκδοση. Γνωρίζει ότι ο Παπαδιαμάτης θα κάνει μία εντάχη μετάφραση με ό,τι γνωρίζει, ό,τι μαντεύει και με μόνο βοήθημα πιθανώς έναν αγγλοελληνικό λεξικό, σαν τις μεταφράσεις που έκανε στα δημοσιογραφικά γραφεία. Και το έργο παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες γιατί συναντούμε πλήθος κυρίων ονομάτων που η ταύτιση τους δεν είναι εύκολη ακόμα και για το σημερινό αναγνώστη που μπορεί να κάνει έρευνες στο διαδίκτυο. Συχνά τα ονόματα εμφανίζονται εξαιρετικά παρεφθαρμένα, αγνώριστα, είτε λόγω της δυσκολίας του Γκόρντο να διαβάσει τα ελληνικά έγγραφα, είτε λόγω του αδόκιμου τρόπου με τον οποίο τα μεταγράφει στα γλυκά, είτε λόγω τυπογραφικών λαθών. Ο παπαδιαμάτης μεταφέρει στα ελληνικά ό,τι βλέπει, έτσι ο φρούραρχος της Ακροπόλεως Μπατσακάτσας γίνεται στο παπαδιαματικό χειρόγραφο Μέσογόρδονος Βαζαχαρίας, ο αγωνιστής Νικόλαος Ζερβός γίνεται Ζένος, λόγω τυπογραφικού λάθους προφανώς, το ΡΟΒ έγινε ΝΕΝ, ο προεστός του Ανατολικού Σπυρίδων Κουρκουμέλης γίνεται Κουμούμαλης, ο αρεοπαγίτης Ιωάννη Συρινέως καταντά Ευξενόζας, αυτό μάλλον οφείλεται σε παρανάγνωση στην ελληνική υπογραφία από το Γόρδονα, ο κριτικός αγωνιστής Γιώργιος Τσούδερος εμφανίζεται ως Τύνδαρος και η Ρουσέδε Βέδη, εξελληνισμένο ρουμανικό τοπονύμιο, γίνεται Ρουτζέβελα. Εξακολουθώ να αγνώω ποιο χωριό της Κρήτης είναι τα Τρογχίδια, τα υπόλοιπα ονόματα διορθώθηκαν στην έκδοση. Ορισμένοι τύποι δημιουργούν αμφιβολίες στον Παπαδιαμάτη και συχνά σημειώνει τις απορίες του στα περιθώρια. «Εις τα περιθώρια των σταλέντων χειρογράφων σημειώτινας απορίας, μάλιστα εις τα κύρια ονόματα», γράφει στο Βλαχογιάννη. Για παράδειγμα, όταν μεταφράζει τους οπλαρχηγούς Λύχων και Αναστάσιον τον Γιαννιότην, βάζει αστερίσκο στο όνομα Λύχων και στο περιθώριο παραθέτει τη γραφή του Αγγλικού και σημειώνει, ίσως Λελεχών. Εδώ η κασία είναι εσφαλμένη, αφού σύμφωνα με τις ελληνικές πηγές το όνομα του οπλαρχηγού είναι Λίτσος. Άλλοτε όμως, προτείνει στο περιθώριο την ορθή ονομασία. Στα περιθώρια του χειρογράφου, εκτός από τις απορίες του μεταφραστή, σημειώνει κάποτε και υποδείξεις προς τον Βλαχογιάννη ή τον στοιχειοθέτη, για να μην του αλλάξουν την ορθογραφία μιας λέξης ή κάποια φαινομενικά ανώμαλη σύνταξη. Γράφει «τα δύο μνημονευθέντα ανωτέρο πρόσωπα, απήλθον πράγματι εις Ρωσίαν προς συλλογή πληροφοριών, προμηθευθέντες με χρήματα εξίδρας». Το υποκείμενο είναι «πρόσωπα», υπογραμμίζει την κατάληξη της λέξης «προμηθευθέντες» και παρασελιδείο σημειώνει «κατά το νοούμενον, ούτως είναι το ορθόν». Άλλοτε πάλι γράφει στα περιθώρια επεξηγηματικές παρενθέσεις ή προτείνει στο Βλαχογιάνη εναλλακτικές γραφές. Οι σημειώσεις του μεταφραστή είναι λιγοστές, δεν του έχει βέβαια ανατεθεί ιστορικός υπομνηματισμός του έργου. Η μοναδική που έχει αντιηρητικό χαρακτήρα βρίσκεται στην εισαγωγή του βιβλίου, όταν ο Γόρδων μιλά για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ο αδρανής όγκος της Αυτοκρατορίας ήστατο επί χίλια έτη, μισόν και καταφρονών, μισούμενος και περιφρονούμενος από το λοιπόν του ανθρωπίνου γένους. Ο Παπαδιαμάτης υποσημειώνει «ο συγγραφεύς ανήκει εις χρονικήν περίοδον, οπότε ευσυνείδητοι έρευνε, δεν είχον διασκεδάσει την υπερβάλλουσαν και άδικον προκατάληψην κατά του Βυζαντινού κράτους». Κατά τα άλλα δεν σπεύδει να υπερασπιστεί με υπό σημειώσεις τους Έλληνες όταν νομίζει ότι τους αδικεί ο Γόρδων, όπως έκανε ο πρώτος μεταφραστής που σας είπα ο Κασιμάτης, το έργο εκείνο που εγκαταλήφθηκε είχε πολλές τέτοιες σημειώσεις που υπερασπιζότανε τις αδικίες όπως αυτές που θεωρούσαν. Δεν συναντούμε εκτεταμένες παραλείψεις και κάποιες μικρές που βλέπουμε δεν έχουν χαρακτήρα λογοκρισίας του κειμένου. Κάποτε καταφεύγει σε συνοπτικές μεταφράσεις μάλλον για να υπερνικήσει τις μεταφραστικές δυσχέρειες σε σημεία που απαιτούν ειδικές γνώσεις στη μηχανική, στις λεπτομερές περιγραφές της κατάστασης του πυροβολικού και των στρατιωτικών οχυρώσεων. Τη μεγαλύτερη πάντως μεταφραστική άδεια την παίρνει όταν μεταφράζει με συνοπτικό τρόπο τους αναλυτικούς πίνακες της εισαγωγής που περιέχουν στατιστικά στοιχεία για την παραγωγή προϊόντων της προεπαναστατικής Ελλάδος. Βλέπετε ένα παράδειγμα. Αυτός είναι ο πίνακας από την επαρχία των Καλαβρίτων, ο Παπαδιαμάτης. Τη δεύτερη και την τρίτη στείλει την παραλύπη σε όλους τους πίνακες που έχουν το βάρος κάθε προϊόντος και την αξία του προϊόντος. Βάζει μόνο τα ονόματα και το τελικό ποσό. Αλλά και πάλι εδώ τα ονόματα, τα τρία πρώτα, τα αποδίδει περιληπτικά με τη λέξη «σιτηρά». Οι μεγάλες αρετές του Παπαδιαμάτη, που δεν είναι βέβαια η επιστημονική ακρίβεια και η μεθοδικότητα, ξεδιπλώνονται στα αφυγηματικά σημεία του έργου που τον θέλουν περισσότερο από τους στατιστικούς πίνακες. Το έργο έχει χαρακτήρα αφυγηματικό πολύ περισσότερο από τις άλλες δυο μεγάλες ιστορικές μεταφράσεις. Ο Γόρδον συνηφένει σε ένα ενιαίο αφυγηματικό καμβά το υλικό που έχει συγκεντρώσει, μικρά και μεγάλα επεισόδια, και ο Παπαδιαμάτης μεταφράσεις είναι παρμένος. «Το έργο είναι σπουδαίον και το επώνεσα», γράφει στο Βλαχογιάννη. Κάποια σημεία τον συγκινούν ή τον ενδιαφέρουν περισσότερο και τα επισημένει στο περιθώριο συνήθως με τεμνόμενες σκηματοειδείς γραφές. Μετά την ήταν στη Σφακτηρία το βρήκε ο Νάρης, στο οποίο είχε επιβιβαστεί ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, βρισκόταν κυκλωμένο από τα πλοία των Αιγυπτίων και ξεφεύγει με θαυμαστό τρόπο χάρη στην επιδεξιότητα του πληρώματος. Ο πλήαρχός του Αναστάσιος Τσαμαδός είχε μόλις σκοτωθεί. Ο Παπαδιαμάτη στην αφήγηση αυτή επισημαίνει το εξής «Επι έξω ώρας θανασίμου αγωνίας, ο Μαυροκορδάτος εκάθητο εις τον Θαλαμίσκον, κρατών πιστόλιον το οποίον θα ειδύνατο να τον σώσει από το όνειδος του να σταλεί δέσμιος εις την Κωνσταντινούπολην. Δεν εξεστόμιζε λέξιν εκτός από καιρού εις καιρόν βραχίαν φράσιν παραστατικήν της ματαιότητος πάσης φιλοδοξίας και εκφράζουσα την απόφαση εάν επέζει να αποσυρθεί εις των ιδιωτικών βίων, έσθημα τόσον παροδικών όσον και ο κίνδυνος». Οι επισημάνσεις είναι ιδιαίτερα πυκνές στα κεφάλαια που μιλούν για την πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου, καθώς και στις αφηγήσεις των κατορθωμάτων του ελληνικού στόλου. Από τις λιγότερο ένδοξες σελίδες των εμφυλίων ταραχών στην Πελοπόννησο ο Παπαδιαμάντης επισημένει το σημείο «Οι στρατιώτε, αδιάφοροι προς τα πάθη των αρχηγόντων, εν γένει επηροβόλουν εις τον αέρα, και οι εχμάλωτοι, οι συλλαμβανόμενοι, εν τη πράξη απειλευθερούντο». Ο μεταφραστής κάποτε στρέφει την προσοχή του στους αφανείς ήρωες των υποσημειώσεων. «Ης τούτων» σημειώνει αυτή την υποσημίωση. «Ης τούτων» δηλαδή των εχμαλώτων που αποκεφαλίστηκαν, Ιταλός, ο άλλος Έλλην υπολοχαγός του πυροβολικού ονόματι Ήβος, ωραιότατος νέος. Ο σερασκέρης του έκαμε μεγάλα προσφοράς, εάν ήθελε να αλλάξει τη θρησκεία του, αλλά ο νέος έκαμε το σημείο του σταυρού και εξέφρασε «φρίκιν» προς την πρόταση. Ένα από τα σημεία που έχουν επισημανθεί αφορά την πολιορκία του ανατολικού, σημερινού ετολικού, κοντά στο Μεσολόγγι. Μία βόμβα, πεσούσα επί της εκκλησίας του αρχαγγέλου Μιχαήλ, διέρηξε το λιθώστρωτον και ανεκάλυψεν άγνωστον πηγήν ύδατος, ή της εδρώσης ετην δίψα των κατοίκων, περιελθόντον ήδη εις την ανάγκη να πίνωσιν από τους βάλτους. Τους ενέπνευσε δε ενθουσιασμών, αποδώσαντας το θαύμα εις την θείαν πρόνοιαν. Το περιστατικό βρήκε τη θέση του στο παπαδιαμαντικό διήγημα «Αγάπη στον κρεμνό». Πρόκειται για το μοναδικό έργο της μακράς ματαφραστικής σταδιοδρομίας του, που μνημονεύει ρητά σε δίγημά του. «Σχεδόν πάς να ως του αρχαγγέλου Μιχαήλ, αχιμία βρύσιν βλύζουσαν». Το αίτιον το λέγει ο Συναξαριστής, Σεπτεμβρίου έξι. Αλλ' όστις διαξέληθη την ιστορία του ελληνικού αγώνος του Φιλέλλινου στρατικού Γόρδονος, θα μάθει από ξένων αξιόπιστον μάρτυρα τι συνέβη στο ανατολικό. Ου μακράν του Μεσολογγίου, όταν οι πολιορκούμενοι Έλληνες ελιπποψήχουν διέληψη νερού. Βόμβα δε, πεσούσα και κτυπίσασα εις τον τείχο των αγίων ασωμάτων, έκαμε να αναβλήσει άφθονος πηγή κρύου νερού από τα θεμέλια του ναού του αρχαγγέλου. Και οι γενέοι έλαβαν θάρρος και δεν εσυνθηκολόγησαν. Αξιοσιμεί ότι είναι η αλλαγή του ύφους σε ορισμένα παραρτήματα, όπου ο Γόρδον παραθέτει μεταφρασμένα στα αγγλικά, αποσπάσματα από τα ελληνικά έγγραφα που έχει στην κατοχή του. Ο Παπαδιαμάντης δεν έχει βέβαια στη διάθεσή του τα πρωτότυπα ελληνικά έγγραφα και επομένως από την αγγλική μετάφραση ξαναμεταφράζει το κείμενο στα ελληνικά. Διαβάζω μερικές αράδες από το ναυτικό ημερολόγιο του τον Μπάζη, όπως το ξαναγυρίζει στα ελληνικά ο Παπαδιαμάντης. Το πρωί εξανίξαμεν εις τα νερά της Μητυλίνης δυο πανιά, όπου το ένα φαίνεται να είναι τούρκικο και συμπεράναμεν οτι ήταν ή βατσέλο ή φεργάδα, το άλλο ήταν βρύκη με ρωσική σημαίαν. Όλοι τα εβάλαμεν προς τον Τούρκον, ο οποίος ορτσάρισε και τιμώνησε δια την Μητυλίνη με φόρτσα πανιά. Επειδή ο άνεμος ήταν ελαφρός, όλοι οι πλήαροι χήμας εμαζόχτηκαν εις τον μπρύκη του Αναστασίου Τσαμαδού. Το απόμεσήμερο εζηγόσαμεν τον Τούρκον και διακρίναμεν που ήταν βατσέλο και συνεχίζει σε αυτό το ύφος. Η μετάφραση, όπως και τα άλλα έργα του Παπαδιαμάτη, είναι σφραγισμένη από την ιδιωτυπία της γλώσσας του. Συνηπάρχουν οι εκκλησιαστικές επιρροές, διεσκόρπισαν των ισχυρών εκείνων στρατών οσυχνούν υπανέμου, οι εφάνταστοι νεολογισμοί που τον βοηθούν πολλές φορές να ξεπεράσει τις μεταφραστικές του δισχέρειες, τα λαϊκά και ιδιωματικά στοιχεία όπως το τελευταίο απόσπασμα που σας διάβασα. Δεν θα σας κουράσω άλλο, ελπίζω να έδωσα μια γεύση της ατιμέλη της χάρης της παπαδιαμαντικής μετάφρασης του έργου. Σας ευχαριστώ που με ακούσετε. Λοιπόν, ευχαριστούμε τη λαμπερίνα Τριανταφυλλοπούλου. Ο λόγος τώρα στον Άγγελο Μαντά. Ο Άγγελος είναι φιλόλογος της Μέσης Εκπαίδευσης, σχολικός σύμβουλος, ένα αποστρατή έπια, και έχει ασχοληθεί επί μακράν σειρά ανετών με τον παπαδιαμαντική, έχει δημοσιεύσει πάρα πολλά πράγματα, μαθητής στο πεδίο αυτό, του Τριανταφυλλόπουλου. Ευχαριστώ, σεβασμιότατε, πανωσιολογιότατε. Κυρίες και κύριοι, να ευχαριστήσω και εγώ με τη σειρά μου, τον Πρόεδρο της Εφορίας της Εθνικής Βιβλιοθήκης μας, τον κ. Σταύρο Ζοπουλάκη, για την τιμητική αυτή πρόσκληση και την ευκαιρία που μου δίνει να μιλήσω και εγώ για τον παπαδιαμάδη. Εν προκειμένου, για τον παπαδιαμάδη, μεταφραστή ενός ιστορικού έργου του George Finlay, History of the Greek Revolution. Ο Finlay γεννήθηκε στη Σκωτία από σκοτσέζους γονείς το 1799, σπούδασε νομικά στη Γλασκώβη, βρέθηκε το 1821 στον Göttingen, έκανε δηλαδή σοβαρές σπουδές, ήδη όμως είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται για την Ελληνική Επανάσταση, κάτι που σύντομα τον έφερε στην Ελλάδα το 1823, κοντά στον Λόρδο Βίρονα. Για κάποιο διάστημα συνεργάστηκε μαζί του στο Μεσολόγγι. Το 1927 έλαβε μέρος στην επιχείρηση για την λύση της πολιορκίας της Αθήνας, μαζί με τον Κόχραν και τον Τσόρτς. Μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1929, αγόρασε μια μεγάλη έκταση γη στην Αττική και προσπάθησε να εφαρμόσει πρωτοποριακές μεθόδους αγροτικής καλλιέργειας. Οι προσπάθειες του απέτυχαν. Σχημάτισε βέβαια σε βαστή ακίνητη περιουσία. Η απόκτηση και η εκμετάλλευση της οποίας τον έφερναν σε συχνές προστριβές με τις ελληνικές αρχές, για τις οποίες ούτως ή άλλως είχε σχηματίσει πολύ κακή ιδέα. Αν ανατρέξουμε στην ιστορία του ελληνικού έθνους, θα δούμε εκεί στην υποσημείωση να λέει «Η άρνηση της ελληνικής κυβερνήσεως να ικανοποιήσει ιδιωτικά στοιδεκδικήσεις από το ελληνικό δημόσιο, έδωσε αφορμή επεμβάσεως της Αγγλίας στα εσωτερικά της Ελλάδος». Πρόκειται για τα γνωστά παρκερικά ή πατσιφικά. Μάλιστα, υπάρχει και σχετική μνία από τον Μακριάνι, ο οποίος σε κάποιο σημείο λέει ότι «Ακεί στη μέση μας κάνουν στενόν μπλόκο με των λόγων ότι ζημιώσαμεν των οβραίων και των φίλεων». Απογοητευμένος από τις προσπάθειές του να νουθετήσει τους Έλληνες, αφιερώνεται στη μελέτη της ιστορίας της Ελλάδας. Για την ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, το τελευταίο τμήμα του πολίτομου ιστορικού του έργου, έγραψε ο ίδιος τα εξής «Κρίνα τέτην αυστηρός. Δεν είναι αξία αυρώτητος, διότι είναι ψυχρά και τραχία, καθώς το έργον απογοητευμένου ανθρώπου. Απελπιστής ότι θα εξυπηρέτουν κατάλλων τρόπων των ελληνικών λαών, έγινε ο ιστορικός του». Το πρώτο τμήμα του σπονδυλωτού ιστορικού του έργου εκδόθηκε το 1844. Η δεύτερη έκδοση έγινε το 1857 με τίτλο «Greece under the Romans. A historical view of the condition of the Greek nation from the time of its conquest by the Romans until the extinction of the Roman Empire in the East». Ακολούθησαν τα «History of the Byzantine and Greek Empires» από το 1716 μέχρι το 1453. Εκδόθηκε το 1854. Το «History of Greece under the Ottoman and Venetian Domination» εκδόθηκε το 1856. Και το τελευταίο κομμάτι «History of the Greek Revolution», αυτό που μετέφρασε ο Παπαδιαμάδης, πρώτο εκδόθηκε το 1861. Από το 1861 μέχρι το θάνατό του, που επισυνέβη το 1875, επεξεργαζόταν το ήδη εκδεδομένο ιστορικό του έργο. Διετέλεσε ανταποκριτής αρκετών αγγλικών εφημερίδων και περιοδικών και, όπως είπα, πέθανε στην Αθήνα το 1875 στις 26 Ιανουαρίου. Εδώ έχουμε μια φωτογραφία από την πρώτη έκδοση της ιστορίας της ελληνικής επαναστάσεως του 1861. Το 1877, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Φίνλεη, ο εδεσιμότατος H.F. Tozer επιμελήθηκε την ενιαία έκδοση του ιστορικού έργου του Φίνλεη σε επτά τόμους υπό τον τίτλο «A History of Greece from the Roman Conquest to the Present Time» από το 146 π.Χ. μέχρι το 1864. Στο έργο αυτό συμπεριλήφθηκαν τα επιμέρους ιστορικά του έργα και οι δύο τελευταίοι τόμοι, ο έκτος και ο έβδομος, αποτελούν την ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως. Στην έκδοση του Tozer, όμως, η ιστορία αυτή φτάνει μέχρι το 1864 και όχι μέχρι το 1861 που έφτανε η πρώτη έκδοση. Και οι δύο τόμοι εκτείνονται σε 771 σελίδες, 438 ο πρώτος και 333 ο δεύτερος. Εδώ έχουμε την σελίδα τίτλου της αγγλικής έκδοσης του 1877. Αυτό το έργο μετέφρασε ο Παπαδιαμάντης αφού ήδη, όπως ακούσατε, είχε μεταφράσει το ομώνυμο έργο του Thomas Gordon. Μια απλή σύγκριση των εκδόσεων του 1861 και του 1877 μας πείθει ότι ο Παπαδιαμάντης μετέφραζε από την τελευταία. Και είναι σημαντικό αυτό γιατί μία τουλάχιστον μετάφραση που έχω υπόψη, δύο είναι γνωστές, τη μία όμως δεν μπορέσα να την βρω, θα σας το πω στη συνέχεια, οι επόμενες μεταφράσεις που έγιναν τον 20ο αιώνα μετέφραζαν από την έκδοση του 1861, όχι από την έκδοση του 1877. Την παλαιότερη δηλαδή. Τα στοιχεία που μας πείθουν ότι μετέφραζε από την πρόσφατη έκδοση του 1877 είναι ότι η μετάφραση περιλαμβάνει και την περίοδο από το 1843 μέχρι... Α, συγγνώμη, η έκδοση του 1861 έφτασε μέχρι το 1843, έκανα λάθος προηγούμενος. Από το 1843 μέχρι το 1864 περιλαμβάνεται στην έκδοση του 1877 και αυτό το μεταφράζει ο Παπαδιαμάντης. Άλλο τεκμηρίο, το κείμενο της μετάφρασης και η κατανομή της ύλης στις δύο δέσμες των χειρογράφων συστηθεί ακριβώς προς την έκδοση του 1877. Η μετάφραση περιλαμβάνει και τις σημειώσεις του εκδότη Tozer. Και βέβαια σε επιστολή του προς τον Βλαχογιάνη ο Παπαδιαμάντης, μιλώντας για την επιστροφή των δύο τόμων του έργου, κάνει λόγο για έκτο και έβδομο τόμο. Εδώ είναι η επιστολή αυτή που του λέει έλαβα το γράμμα σου και τα λοιπά για να μην καθυστερώ. Προχωρώ. Οι εκδόσεις της αλληλογραφίας του Παπαδιαμάντη, τόσο εκείνη του Εμμανουήλ Μοσχονά όσο και του Νιδέλτα Τριανταφυλλόπουλου, είχαν διαβάσει το έκτος ως δεύτερος, ως βήτα ως. Το λάθος έχει από πολλού, έχει προ πολλού εντοπιστεί από τη Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου και έχει γίνει γνωστό. Δεν πρόκειται για δεύτερο, για έκτο. Έκτο και έβδομο. Οι μεταφράσεις τόσο του Γόρδονος όσο και του Φίν λέει γίνονται στις κι άθω, με κόπο και δυσκολία, δεν θα επαναλάβω τις δυσκολίες, τις είπε ήδη η Λαμπρινή, τις ανέφερε, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του Παπαδιαμάντη με τον Βλαχογιάννη. Η μετάφραση της ιστορίας του Φίν λέει εκτείνεται σε 1.596 χειρόγραφες σελίδες. 893 για τον πρώτο τόμο και 703 για το δεύτερο. Άλλες μεταφράσεις τις οποίες έχουμε υπόψη είναι η πρώτη των εκδόσεων «Κόσμος» Γεωργίου Φίν λέει ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, πρόλογος Γιάννη Κορδάτου, «Επιμέλεια σχόλια» Τάσσο Βουρνά, εκδόσεις «Ο Κόσμος» Αθήνα, χωρίς χρονολογία και παραδόξως και χωρίς όνομα μεταφραστή. Όμως, ο μεταφραστής, μεταβεβαιότητος το λέω, ήταν ο Αλέξανδρος Κοτζιάς. Αυτό πώς το τεκμέρομαι. Ο Τάσσος Βουρνάς στην έκδοση της μετάφρασης της Αλίκης Γεωργούλη το 1972, την οποία κάνει πρόλογο, αναφέρεται σε σχολιασμό που έχει κάνει ο ίδιος σε μετάφραση του Κοτζιά το 1953. Επομένως αυτή η μετάφραση του 1953 ήταν του Κοτζιά. Το επόμενο έτος, 1954, η ίδια μετάφραση εκδόθηκε και πάλι από τις εκδόσεις «ΑΤΛΑΣ», όπου εκεί αναφέρεται ρητά ως μεταφραστής ο Αλέξανδρος Κοτζιάς. Η δεύτερη μετάφραση είναι «Γεωργίου Φύνλεη, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως», μετάφραση Αλίκης Γεωργούλη, θεώρηση Ελένης Γαρίδη, επιμέλεια, συμπληρώς, σχολιασμός, Τάσσος Βουρνά, εκδόσης αδερφών Τολίδη, Αθήνα και επανεκδόσεις. Το χειρόγραφο, όπως ακούσατε ήδη, βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, έχει περιγραφεί από τους καθηγητές Φώτη Δημητρακόπουλο και Γιώργο Χριστοδούλου, στο έργο τους «Φύλλα εσκορπισμένα». Το 2006, με προτροπή του ΝΙΔΤΤ, απευθυνθήκαμε στο Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τη Δημοκρατία και τον κοινοβουλευτισμό. Βλέπετε, τέτοια έργα δεν μπορούν να εκδοθούν εύκολα από άλλους εκδότες. Και ευτυχώς που βρίσκονται αυτά τα ιδρύματα, όπως αυτό, όπως το ΜΙΕΤ για τον Γόρδωνα, και μπορούν και εκδίδονται. Ο τότε Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος, καθηγητής κ. Ευάγγελος Χρυσός, υιοθέτησε εκθύμως το έτοιμά μας και μας έκανε την τιμή να εισηγηθεί σχετικώς στο Διοικητικό Συμβούλιο, το οποίο και ενέκρινε την ιδέα. Και τον καθηγητή Χρυσό και το Συμβούλιο το τότε, τους ευχαριστώ θερμότατα. Μετά από σχετικό έτοιμα του Ιδρύματος, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους μας παραχώρησαν φωτοαντίγραφα του κόρπους των χειρογράφων, των οποίων ολοκληρώσαμε την μεταγραφή το 2008, δηλαδή ακριβώς έναν αιώνα μετά από την ολοκλήρωση της μετάφρασης, η οποία ολοκληρώθηκε, όπως είπαμε, το 1908. Η επαφή με το χειρόγραφο και η περιπέτεια της μεταγραφής του υπήρξαν καθημερινά αιτίες πρωτόγνωρον αισθημάτων για μένα, που θα μου επιτρέψετε τα αισθήματα αυτά να τα περιγράψω όχι με δικά μου λόγια, αλλά με δανεικά, λόγια του Λάμπρου Καμπερίδη που με εκφράζουν όμως πλήρως. Γράφει εκείνος και διαβάζω εγώ «Τη μελέτη της μετάφρασης την είδα σαν μια παρίσδιση στα άδειτα του Παπαδιαμάντη στο εργαστήρι της Γλώσσας και του Ήφους που δεν φανερώνεται μόνο μια στα γραφτά του. Μας προσφέρεται μια μοναδική ευκαιρία να παρακολουθήσουμε το κείμενο λέξι προς λέξι, να το διαβάσουμε μαζί με τον Παπαδιαμάντη, να σταματήσουμε στις απορίες του, να ανοίξουμε το λεξικό μαζί του, να κοπιάσουμε πάνω σε μια στριφνή γυρισιά στα αγγλικά, να μπούμε έστω και με αυτόν τον τεχνητό τρόπο μέσα στο μυαλό του, να δούμε την τεχνική όψη της δουλειάς του, να οδηγηθούμε με το αλάθι το ένστικτό του από μια έποψη του κόσμου σε μια άλλη. Πολλές φορές, με πρωτόγνωρη συγκίνηση, δοκίμαζα μια αίσθηση άβατου, σαν να μεσολαβούσα μεταξύ δασκάλου και μαθητή για να αποκομίσω λίγα ερανίσματα γνώσης. Ο δάσκαλος, κατά το συνήθειο του, δεν με άφησε να φύγω με άδεια χέρια. «Ανοίγω τα δώρα», λέει ο Καμπερίδης στον πρόλογο του βιβλίου του. «Λίγα από τα δώρα που δέχτηκα εγώ θα σας προσφέρω και σε εσάς σήμερα». Η πρώτη εντύπωση από την σύγκριση πρωτοτύπου και μετάφρασης είναι ότι έχουμε αυστηρή προσήλωση στο πρωτότυπο. Ακόμα και κάποιοι αγγλισμοί μεταφέρονται κατά λέξη. Ωστόσο, παρατηρούνται σποραδικώς αξιοσημείωτες παρεμβάσεις, σαν και αυτές που ήδη αναφέρθηκαν, προϊόντα πολύτιμα του εργαστηρίου της γλώσσας του, δύο κυρίως κατηγοριών. Παρεμβάσεις με αισθητικό χαρακτήρα και κάποιες παρεμβάσεις, λίγες αυτές, με ερμηνευτικό ή σχολιαστικό ή και σχολιαστικό χαρακτήρα. Ας δούμε τις πρώτες, μερικά παραδείγματα. Κάπου στο αγγλικό πρωτότυπο, μέσα σε έξι σειρές, επαναλαμβάνεται το ρήμα «embrace», «embrace my homedanism». Επαναλαμβάνεται δύο φορές. Ο Βαδιαμάτης το αποδίδει τη μια φορά με το «ασπάζομαι» και τη δεύτερη με το «εγκολπώνομαι». Στο αγγλικό πρωτότυπο, μέσα σε τέσσερις σειρές, επαναλαμβάνεται η λέξη «report» τρεις φορές. Δύο στον ενικό και μία στον πληθυτικό, με την ίδια πάντα σημασία. Ο Παπαδιαμάτης την αποδίδει δύο φορές με την ίδια λέξη «φήμη», ενώ την τρίτη, για να αποφύγει την φορτική επανάληψη, χρησιμοποιεί τη λέξη «θρηλήματα». Η ποιητική του πρωτοβουλία είναι χαρακτηριστική σε μια περίπτωση όπου χρειάστηκε να ανασυνθέσει ένα ποιητικό κείμενο σε ύφος δημοτικού τραγουδιού. Στο κεφάλαιο για τον Αλί Πασά δηλαδή γίνεται λόγος για ένα πείημα το οποίο βρέθηκε αναρτημένο σε ένα ερυπωμένο Χάνη, το Βαλιαρέ Χάνη, όπου Αλί κατέσφαξε 670 Γαρδικιώτες. Το πείημα περιλαμβάνει έναν φανταστικό διάλογο ανάμεσα στο Χάνη και τα κουφάρια των νεκρών, όπου οι σκοτωμένοι δικαιολογούν το φόνο τους ως πράξη δίκαιης εκδίκησης εκ μέρους του Αλί και κλείνει με μεγαλόψυχα και παραινετικά λόγια του Αλί. Ο Φινλέη μεταφέρει το νόημα του πείηματος και παραθέτησε εισαγωγικά πεζή μετάφραση κάποιων στίχων του αναφέροντας ως πηγή του τον συνταγματάρχη Λικ, ο οποίος ήταν και περιηγητής. Το κείμενο του Φινλέη μιλούν οι σκοτωμένοι, μιλάει ο Αλίς από κάτω. Και πώς το μεταφράζει αυτό το πείημα από ο Παπαδιαμάντης. Για δάφτο και μας έσφαξε και έκαψε το χωριό μας κι όρισεν αν πάντα έρημο σα δίκαιο σοπούνε. Εδώ έχουμε βέβαια έναν ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Αλλά και το υπόλοιπο απόσπασμα το μετέφρασε ποιητικά χωρίς όμως μέτρο. Άλλο τέτοιο ζαράρι δεν θέλω για να κάνω πιο. Κανείς το σπίτι μου μη βλάψει. Είναι στο ύφος που θα μιλούσε ο Αλί Πασάς. Η σκέψη πρώτη που έκανα είναι είχε άραγε υπόψη του Παπαδιαμάντης το πρωτότυπο αυτό περίεργον πείημα. Γιατί έτσι το χαρακτηρίζει περίεργον πείημα. Μήπως κάπου το είχε δει και είναι όντως έτσι το πείημα και το μετέφερε. Ή μήπως είχε υπόψη του έργο του Λυκ. Αναζήτησα το έργο του Λυκ. Βρήκα τους στίχους αυτούς. Δεν έχουν καμιά σχέση με τους στίχους του Παπαδιαμάντη. Ο Παπαδιαμάντης λοιπόν ανασυνέθεσε τους στίχους από το παράδοξο πείημα από την αγγλική μετάφρασή τους κατά το δοκούν, ωστόσο ταυτόχρονα και κατά το οικός και αναγκαίων. Μια άλλη παρόμοια ανασύνθεση. Κάπου στην πορεία της μετάφρασής του χρειάζεται να μεταφέρει απόσπασμα της Παλαιάς Διαθήκης. Λέει λοιπόν η μετάφρασή του Παπαδιαμάντη. «Επι γενεάς γενεών τα υψηλότατα αξιώματα εν τη Οθωμανική Κυβερνήση απενέμοντο εις ευνοουμένους του Σουλτάνου και το ανακτοβούλιον συνέκητο από άνδρας ανατεθραμένους εν το Παλατείο του ή λαμβανομένους αποθέσεις θεραπώντον εν το αυτοκρατορικό οίκο. Εν το οίκο τούτο δούλος ετοιμάτο περισσότερον του ελευθέρου. Η διάταξης του Μοσαϊκού Νόμου είτο εν πλήρη ισχύει». Στο σημείο αυτό ο Φίνλεη παραθέτει παλαιοδιαθηκικό χωρίο. Ο Φίνλεη αντιγράφει το χωρίο από την Αγγλική έκδοση της Παλαιάς Διαθήκης, από ότι είδα μάλλον είναι από την King James version. Χωρίς όμως να παραπέμπει στο εν λόγο χωρίο ώστε να πάει ο Παπαδιαμάτης στην Παλαιά του Διαθήκη και να το αναζητήσει και να το μεταφέρει. Ο Παπαδιαμάτης λοιπόν δεν μπορούσε να το αντιγράψει, δεν μπορούσε να το βρει. Έτσι αναγκάζεται να το ανασυνθέσει ως αντιδάνειο από την Αγγλική μετάφραση. Ωστόσο, όπως θα δείτε, με θαυμαστή προσαρμογή. Αριστερά έχω το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, στην έκδοση Ralphs. Εδώ έχω την Αγγλική μετάφραση του Findlay, από αυτό το χωρίο. Και εδώ έχω το κείμενο της μετάφρασης του Παπαδιαμάτη. Διαβάζω μόνο την Παλαιά Διαθήκη και τον Παπαδιαμάτη. «Και πάντα η κέτην ή αργυρόνητον περυτεμείς αυτον, και τότε φάγεται απ' αυτού». Εννοείται του δείπνου του Πάσχα. «Πάρικος ή μισθωτός ουκ έδεται απ' αυτού». Ο Παπαδιαμάτης λοιπόν μεταφράζει αυτό, δεν έχει υπόψη το αυτό, και λέει «δούλος αργυρόνητος, επειδάν περυτέμης αυτών φάγεται εκ της τραπέζης σου, ξένος και μίσθιος ου μη φάγεται». Θα λέγε κανείς ότι έχει κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης μπροστά του. Πιο κάτω βρίσκει μια λέξη δύσκολη, τη λέξη «τάουσαν». Όσο και αν ψάξετε στα αγγλικά λεξικά δεν θα την βρείτε. Το κείμενο έχει ως εξής «A slipper greek without stockings, a tau-san of the archipelago, might become a sovereign prince beyond the Danube». Και ο Παπαδιαμάτης μεταφράζει «έλλην τσοκαροφόρος χωρίς περικνημίδας ή καλαμαράς εγεωπελαγήτης, η δύνατο να γίνει κυρίαρχος πρίγκιψ πέραν του Δουνάβεως». Με το «τάουσαν» ο Φίνλεη αποδίδει ακουστικά την τουρκική λέξη «ταυσάν» που σημαίνει «λαγός». Η σημασία αυτή δεν είναι άγνωστη στον Παπαδιαμάτη ότι το «τάουσαν» σημαίνει «λαγός». Γιατί στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου, του πρώτου βιβλίου, στην αρχή, την έχει εξηγήσει ο ίδιος ο Φίνλεη με τη φράση «τάουσαν ορ χέρς». Και την έχει μεταφράσει και ο Παπαδιαμάτης «τάουσαν, τάουσαν ή λαγόους». Άρα το ήξερε. Μήπως το έχει ξεχάσει όμως γιατί πραγματικά απέχουν τα δύο σημεία. Υπάρχει και αυτό το ενδεχόμενο. Μπορεί όμως και να θέλησε να γίνει διαμεσολαβητής γιατί ένα «λαγόους» εκεί στη συγκεκριμένη φράση, στο συγκεκριμένο περικείμενο, δεν βγάζει και πολύ νόημα. Ίσως, λοιπόν, ήθελε να διευκολύνει τον Έλληνα αναγνώστη, ίσως και τον συγγραφέα. Με το «καλαμαράς», λοιπόν, λέω ότι μπορεί να θέλησε να αποδώσει το νόημα ενός μειωτικού χαρακτηρισμού. Σημειωτέων ότι η λέξη «καλαμαράς» αντικαθιστά στο χειρόγραφο μια άλλη που την έχει διαγράψει. Κοιτάξτε, έλεγε «Έλλην τσοκαροφόρος χωρίς περικνημίδας» ή «πορθμεύς». Έχει σβήσει το «πορθμεύς» και έγραψε «καλαμαράς αιγεοπελαγίτης». Πράγματι, ο Φίνλεης, στο σημείο εκείνο, ήθελε να αποδώσει μειωτικό χαρακτηρισμό στους νησιώτες, οι οποίοι έφταναν να γίνουν και ηγεμόνες της Μορδοβλαχίας. Ο Παπαδιαμάντης, ως αναγνώστης, μεταφραστής της ιστορίας του Φίνλεη, τυρεί γενικά στάσια ουδέτερη, ακόμα και σε σημεία που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ανθελληνικά. Στο σύνολο του έργου υπάρχουν σχετικά λίγες επισημάνσεις. Αναφέρεθη και ήδη η Λαμπρινή, στην «Ωα του Χειρογράφου». Έχουμε μια εδώ. Καθώς οι Τούρκοι δεν μεταχειρίζονται κατά σκόπους, λέει ο Φίνλεης και ο Παπαδιαμάντης, το γυρίζω έτσι για να δείτε τι γράψει αυτό, πώς φαίνεται τόσον βέβαιος περί τούτου ο συγγραφεύς, σίγμα μη. Σημείωσης μεταφραστού. Περιπτώσεις σπανιότατες ενδοκιμενικού σχολιασμού υπάρχουν. Ο Πρόεδρος μου κάνει νόημα να επισπεύδω. Α, εδώ θα ήθελα να μιλήσω. Αναφερόμενος στις σφαγές Τούρκων στο Γαλάτζι από τον Καραβία, αρχηγό της Φουράς του Οσποδάρου της Μορδαβίας, Μιχαήλη Σούτσου, τις οποίες έχει ήδη περιγράψει ο Φίνλεης, χρησιμοποιεί τη λέξη «murders» ο Φίνλεης. Ο Παπαδιαμάντης δεν ικανοποιείται με τη λέξη αυτή, την οποία θα μπορούσε να μεταφράσει με το «φόνι» ή «δολοφονία» και χρησιμοποιεί τη λέξη «μιεφονία». Οι άνθρωποι της Εκκλησίας ξέρουμε ότι η λέξη αυτή υπάρχει στα εκκλησιαστικά μας κείμενα, είναι και αρχαία, αλλά κυρίως υπάρχει, είναι στην ακολουθία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, είναι στην ακολουθία των Παθών κτλ. Και δεν δίστασε ο Παπαδιαμάντης να βάλει μια τέτοια λέξη για να περιγράψει «σφαγή» με σφαγής Έλληνες. Ο Παπαδιαμάντης δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει, λοιπόν, τη λέξη αυτή. Το «Colonel League» του Φιν λέει, ο Παπαδιαμάντης το αποδίδει με το «Ο περιηγητής συνταγματάρχης League», για να καταλάβουν καλύτερα αυτή. Στο αγγλικό πρωτότυπο αναφέρεται η λέξη «ουλεμάς». Για να δηλώσει τον κορυφαίο θρησκευτικό αρχηγό των Μουσουλμάνων. Ο Παπαδιαμάντης σε δική του υποσημείωση γράφει «Ίσως ο Σέιχ ουλ Ισλάμις». Και πράγματι αυτό είναι το σωστό. Γιατί «ουλεμάς» είναι κάθε θρησκευτικός αρχηγός, κάθε θεολόγος Μουσουλμάνος. Ενώ αυτός αναφερόταν στον κορυφαίο θρησκευτικό αρχηγό. Αλλού ο Φιν λέει, η γράφη, ας το αφήσουμε αυτό, και αυτό, η ελληνογλωσία του μεταφραστή Παπαδιαμάντη, είναι εκείνη που τον βοήθησε να φτιάξει αυτά τα σπουδαία μεταφράσματα, να κατορθώσει αυτά τα σπουδαία έργα. Και αυτό φαίνεται βέβαια σε πάρα πολλές περιπτώσεις, σε μία μόνο θα σταθώ. Στο αγγλικό πρωτότυπο κάπου λέει «in the month of February, three Albanians made an attempt to assassinate Ismael Pasobay at noon in the streets of Constantinople. They were arrested». Πήγαν το μεσημέρι να σκοτώσουν τον Pasobay, τρεις Αλβανοί, σταλμένοι από τον Αλή Πασά, και πήγαν μέρα μεσημέρι, με αποτέλεσμα να σύλληφθουν. Θα μπορούσε λοιπόν ο Παπαδιαμάντης εδώ να πει «εν μεσημβρία». Ο Παπαδιαμάντης όμως γράφει «εν σταθερά μεσημβρία». Αυτό για μένα είναι πάρα πολύ σημαντικό, και θα μου επιτρέψεις ένα λεπτό να το... Στο «Little and Scott» το «σταθερά μεσημβρία» σημαίνει ακριβώς μεσημβρία, όταν ούτως υπήν ο ήλιος είσταται ακίνητος επί του μεσημβρινού κύκλου, δηλαδή το καταμεσήμερο. Αλλά ο Παπαδιαμάντης δεν το πήρε από τον Φέδρο του Πλάτωνα, όπου αναφέρεται η σταθερά μεσημβρία, το πήρε από τον Ιερό Χρυσόστομο, ο οποίος λέει «επειδή γάρ ο ήλιος της δικαιοσύνης έλαμψεν, πανταχού φως και ημέρα, λαμπρά και σταθερά μεσημβρία». Είναι βέβαιο ότι από εκεί το πήρε, αλλά γιατί το έβαλε? Για να πει ότι μέρα μεσημέρι, μέσ' το καταμεσήμερο, πήγατε εσείς ευλογημένοι να κάνετε τη δωλωφονία. Λοιπόν, σας έπιασαν. Σε ένα άλλο, που πρέπει να μεταφράσει Δήρονα, καταφεύγει στον Τιρτέο, το γιατί το ψάχνω ακόμη, ο Φιν λέει, κάνοντας λόγο για στροφή των Ελλήνων στον χριστιανισμό, την κατήχηση των Ελλήνων στον χριστιανισμό, χρησιμοποιεί τη λέξη «conversion», «conversion» του χριστιανιτι. Ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί τη λέξη «επιστροφή». Θα λέγει για κανείς ότι είναι λάθος, θα πει «επιστροφή», ήταν εκεί και έτσι και έτσι. Όμως αυτή είναι η εκκλησιαστική λέξη για την είσοδο κάποιων ανθρώπων, έστω και για πρώτη φορά στον χριστιανισμό. Και υπάρχει, βέβαια, στις πράξεις των Αποστόλων. Και πάω στο τελευταίο. Λέει εδώ μια φράση, «Men who throng the cross, who throw off the restraint of those moral obligations». Θα μπορούσε να μεταφραστεί «άνθρωποι ή την εσ' απορρίπτουν των περιορισμών των ηθικών αυτών υποχρεώσεων». Ο Παπαδιαμάντης, λοιπόν, έχοντας ένα βλών στα αυτιά του τον ύμνο το δοξαστικό της Δευτέρας Κυριακής των Ιστιών, το οποίο αρχίζει με τη φράση «χαλινούς αποπτήσας τους πατρικούς», μεταφράζει «οι αποπτύοντες των χαλινών των φανερών, οι αποπτύοντες των χαλινών των φανερών ηθικών υποχρεώσεων». Αυτά και άλλα θα μπορούσα να αναφέρω, νομίζω όμως είναι ήδη αρκετά για να υποστηριχθεί η άποψή μου και απόψη πολλών άλλων και των συνομιλητών εδώ, ότι και το μεταφραστικό έργο του Παπαδιαμάντη μας προσφέρει πνευματική ευχαρίστηση και ωφέλεια. Ευχαριστώ πολύ. Λοιπόν, ευχαριστώ τον κ. Μαντά και θα κλείσει οι εισηγήσεις με τον κ. Νίκο Τριοταφυλόπουλο, που θα μιλήσει για τον Σπηλιάτη, δεν έτσι? Ο τίτλος μου, σεβασμιότατε Πάτερ μου, κυρίες και κύριοι, ο τίτλος μου που τον έδωσα νωρίς εδώ στην ΕΒΕ είναι «Εξελινίζοντας τα Γαλλικά του Σπηλιάδη». Από τον πρόεδρο του Εποπτικού Συμβουλίου της ΕΒΕ και συντονιστή της Αποψινής Σύναξης, μου είχε ανατεθεί αρχικά να μιλήσω γενικά για τον μεταφραστή Παπαδιαμάντη με την πλάστηνγα να γέρνει προς τις ιστορικές, ας τις πω έτσι, μεταφράσεις του. Για την ανέρεσιν του Νικολάου Σπηλιάδη ο μιλητής θα ήταν ο κ. Γιώργος Καλπαδάκης, πολιτικός επιστήμων και επιμελητής της έκδοσης του «Από τον ποταμό». Η αναγκαστική απουσία του ανέτρεψε κατά πολύ όσα λογάριαζα να πω, γιατί τελικά μου ανατέθηκε η παρουσίαση της ανερέσεως. Συνεπώς ο δηλωμένος ενωρής στην ΕΒΕ τίτλος της ομιλίας μου ανταποκρίνεται μόνο σε ένα μέρος των όσων θα ακούσετε. Μολονότι δεν είμαι ιστορικός και οι πολιτικές επιστήμες μου είναι τέρα ενκόγνητα, θα προσπαθήσω το κατά δύναμη να σκιαγραφίσω το είδος της ιστορίας που γράφει ο Νικολάος Σπηλιάδης, στενός συνεργάτης του κυβερνήτου Καποδίστρια και λάτριστου. Με την ανέρεσιν λοιπόν αναλαμβάνει να ανατρέψει τους ισχυρισμούς του βαβαρού Θηρσίου για τα έργα και τις ημέρες του Καποδίστρια και των αδελφών του. Διαβάζω τα λήματα Σπηλιάδης και Θήρσιος από τη Μεγάλη Εγκυκλοπέδεια του Πειρσού, θα μου επιτρέψετε. Σπηλιάδης Νικόλαος Φιλικός γεννηθεί σεν Τρυπόλη το 1785 και αποθανών το 1862. Εσπούδασεν ενάργει υπό τον Ιερό Θεόν, απελθόν δε το 1813 εις Κωνσταντινούπολην, προσελήφθη υπάλληλος του οίκου μαύρου, ως τις απέστειλεν αυτόν το 1816 εις Οδυσσών. Εντάφθα, κατηχηθείς εις τα της Φιλικής Εταιρείας, επεδόθη θερμώσης το έργο, πολλούς κατηχείς σας. Εκραγέντος του αγώνος το 1821, κατήλθε εις την μαχωμένη Ελλάδα και περιβληθείς την Φουστανέλλαν, το επαναλαμβάνω, και περιβληθείς την Φουστανέλλαν έλαβε τα όπλα. Το 1822, προσελήφθη γραμματεύς της Γερουσίας και ως τιούτος, προσέφερε σπουδαίας υπηρεσίας δια την πολιτική του σύννεση. Εξελέγει πληρεξούσιος εθνοσυνελεύσεις και επί του κυβερνήτου γραμματεύς της Επικρατίας αντί του Σπυρίδωνος Τρικούπη. Έλαβεν ενεργό μέρος εις την μεταπολίτευση του 1843. Διορίστης σύμβουλος της Επικρατίας αλλά με το λίγο τεθείς υπό σύνταξιν, ιδιώτευε συγγράφων ουδαμός αναμιχθήσης τα γεγονότα του 1862. Μετέφρασεν έργα την ΑΕΚ του Γαλλικού μεταξύ των οποίων και του Μπινιών τα μυστικοσυμβούλια και η λαή, του Σατοβριάνδου περίηγησεν ελλάδη και συνέταξεν από μνημονεύματα δι'αναχρησιμεύσωσιν εις την νέαν ιστορίαν των Ελλήνων, όν οι τρεις τόμοι εξεδόθησαν υπό ΧΝΥΦΙΛΑΔΕΛΦΕΟΣ το 1851 έως 1857. Δεν θα διαβάσω όλο το λήμμα για τον Θήρσιο που είναι μεγάλο παραλείπω όσα λέει για τη συγκρότησή του τη φιλολογική, όντως είναι σπουδαίος φιλόλογος και όντως είναι και αισθητικός φιλόλογος και θα διαβάσω μόνον όσα φαίνονται να ασπάζεται ο συντάξας στο λήμμα στην Εγκυκλοπαίδεια. Φρονιματίας όν ειγονίσθη με τα πάθους κατά της επιδρομής του Ναπολέοντο υπέρ της πατρίδος αυτού και ως φίλος της ελευθερίας επέδειξε θερμότατον φιλελληνισμόν κατά των ιερών ημών των Ελλήνων, δηλαδή αγώνα. Με τάλλων φιλελλήνων γερμανών λογίων συνετέλεσαν ή να συλλεγώσουν έραν οι χρηματικοί πολλαχού της Γερμανίας και στρατολογηθώσουν άνδρες προς βοήθειαν των υπέρ ελευθερίας αγωνιζωμένων Ελλήνων, εμπνέων οι σταύτα και των διάδοχων της Βαβαρίας, των μετέπειτα βασιλέα Λουδοβίκο, των πατέρα του πρώτου ημών βασιλέως Όθονος. Το 1831 και 1832 διέτριβεν εν Ελλάδη χάριν επιστημονικών μελετών. Πανταχού δε όπου εν εφανίζετο ο λόγιος ούτως φιλέλλην, νομιζόμενος υπό του λαού ως διδάσκαλος του βασιλόπεδος Όθονος, ούτιν ως υποψηφιότης εις των ελληνικών θρόνων είχε διαλαλυθεί ανα την Ελλάδα, ετύγχανε μεγάλου σεβασμού. Λαμβάνον δε δείγματα τρανά των προς τον Λουδοβίκον και τον Όθον αεσθημάτων του ελληνικού λαού, επέρωσε τον βασιλέα Λουδοβίκον εις την υπέρ του υιού του απόφασιν, όπως δεχθεί των θρόνων της Ελλάδος. Δια της προσωπικής επεμβάσεως του φιλέλλινος του του Γερμανού, απεσοβήθη ο αδελφοκτόνος Ρήσις, τον μετά την δολοφονία του Καποδίστρια αντιπάλων στρατευμάτων. Τότε δε εδημοσίευσε Γαλιστή και την σπουδαιοτά την αυτού διατριβήν περί της παρούσις καταστάσεως της Ελλάδος και των μέσων να εξελιχθεί εις την αποκατάσταση αυτής σε δυο τόμους αυτά. Μια διπλή διαπίστοση επ' αυτόν, οι συντάκτες των λοιμάτων δικαιολογημένα αγνοούν την ύπαρξη της ρεφυτασιών του Σπηλιάδη γραμμένης το 1938, αλλά ακόμη ανέκδοτης καθώς και την μετάφραση από τον Παπαδιαμάντη που έγινε το 1902 και της έλαχε να εκδοθεί το 2019. Επιπροσθέτως ο συντάκτης του λίμματος Θύρσιος σε απόλυτη αντίθεση με τον Σπηλιάδη είναι άκρος επενετικός για το βιβλίο και τις κινήσεις του Βαβαρού στην Ελλάδα. Πριν προχωρήσω αισθάνομαι την ανάγκη να διαβάσω μια επιστολή που απευθύνει ο Καποδίστριας σε ξένον πρέσβη. Την ανακάλυψε ο καθηγητής Π. Κ. Ενεπεκίδης στα αυστριακά αρχεία και ο γεωπόνος Π. Χ. Καραγιόργος την αναδημοσιεύει στην καθημερινή της ογδόης του τρέχοντος Φεβρουαρίου. Ισαγωγικά, λόγια του Καποδίστρια «Η χώρα αυτή δεν διαθέτει τα στοιχεία για να διαμορφωθεί κράτος». Εξαπάτησα την Ευρώπη. Για μένα δεν υπάρχει παρά μόνο μία σωτηρία. Η σφαίρα ενός πιστολιού. Δεν θα σκοτώσω ο ίδιος τον εαυτό μου, αλλά θα ευλογώ το χέρι που θα μου παράσχει αυτή την υπηρεσία. Αναρωτιέμαι αν ο Σπηλιάδης είχε διαγνώσει αυτή την ζωφερή απόγνωση του κυβερνήτη, αλλά δεν αμφιβάλλω ότι η τρικημιώδη σοργή του του Σπηλιάδη κατά του Θηρσίου και κατά των αντικαποδιστριακών οφείλεται όχι μόνο στη δολοφονία του Καποδίστρια αλλά και στην επίμονη σπήλωση της μνήμης του. Η γλώσσα της Ανερέσεως κοιμένεται σφοδρά και ακατάπαυστα. Όσα διαβάζω παρακάτω είναι μέσα σε εισαγωγικά. Ο κύριος Θήρσιος όστις είναι αυτή η ψευδολογία. Ψεύδεται πάντοτε ο Θήρσιος. Ο Θήρσιος δεν λέγει ποτέ την αλήθεια. Μια εκτενέστερη καταφορά. Θέλω να πολεμήσει τους καποδίστριας. Ο Θήρσιος πολεμή πάν ό,τι ιερότερον εις τον κόσμον με τα λύσεις απαραδειγματίστου. Προσπαθεί να απολύσει ως αληθείας τα ανεδέστερα ψεύδι. Υπερασπίζον δολοφόνους πειρατάς ληστάς προδότας της πατρίδος. Ανανθίβολα κάποτε υπερβάλει και αδική όχι τόσο τον Θήρσιο όσο αγωνιστές του συκομού. Παρά ταύτα η ανέρεσης του σπηλιάδη δεν είναι λίβελος αλλά διακήρυξη της χριστότητας του δολοφωνημένου πατέρα του. Στο άλγος της ορφάνιας και στη σκοτεινή πρόγνωση ότι η μετακαποδυστριακή Ελλάδα πάει καταγκρεμού οφείλεται αυτό το ακατακάθιστο πάθος του σπηλιάδη. Αρκετά είναι όσα αποτόλμησα ως τώρα κρίνοντας τον σπηλιάδη και το Θήρσιο καιρός να μιλήσω για τον μεταφραστή της ανερέσεως. Επισημένω ιδιαίτερα ότι ο Παπαδιαμάντης ειδικά στη μετάφραση αυτή επιστρέφει στην αυστηρότερη καθαρεύουσα της γυφτοπούλας. Αυτή επιστροφή οφείλεται στο ότι έχει κατα νου την καθαρεύουσα των συγχρόνων με τον σπηλιάδη λογίων και όχι εκείνη των αρχών του 20ου αιώνα όταν την μεταφράζει ο Παπαδιαμάντης. Έτσι στην ανέρεσιν συναντούμε συχνά μέσους αορίστους όπως εξελέξατο, επεσπάσατο αντικατέστη, έναν παρατατικό κατελήμπανε, εν εστώτα υπισχνούμε, υποτακτική όπως όσιν, εκφορές του τύπου άτε μη που δεν υπάρχουν στα άλλα του γραφτά. Όταν ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει λογοτεχνικά έργα καλπάζει από ρητήρος, στα ιστορικά όμως κρατεί τα γκέμνια, ωστόσο Παπαδοπέδι είναι και δεξιώς ψάλτη στον Άγιο Ελισέο, άρα έχει στα ότα έναυλον την εκκλησιαστική γλώσσα. Όταν λοιπόν γράφει «άνθρωποι βυθισμένοι και βεβορβορωμένοι στην κακία» μεταφέρει στην ανέερεσιν το «Ήδε την βυθισμένην τη αμαρτία» και το «προσήλθε γινή δυσσόδης και βεβορβορωμένη» τον αποστήχον της Μ. Τρίτης. Και πάλι με το «πλανόντες και πλανόμενοι της ανερέσος» παραπέμπει στη Δευτέρα προς Τιμώθεον επιστολή του Παύλου «πονυρίδε άνθρωποι και γόητες προκόψουσι επί τοχύρων πλανόντες και πλανόμενοι». Κάποτε φαίνεται να υπερβαίνει τα εσκαμένα αλλά μόνο φαίνεται. Διαβάζω «εάν απίθυνον την αίτησίντον εν γένει προς την συνδυάσκεψη του Λονδίνου και ιδίως προς τον αυτοκράτορα Νικόλαον, ώστες είναι ακόμη γενεόφρον προς την Ελλάδα και δεν θέλει το κακόν της, δεν θα έπρατον βεβαίως έγκλημα καθοσιώσεως». Η έκφραση «έγκλημα καθοσιώσεως» που δηλώνει την εσχάτη προδοσία είναι συχνή στην ανέρεση. Ωστόσο κάποτε ο ίστρος, η μεταφραστική αλογόμιγα του Παπαδιαμάντη, ξυπνάει και έτσι στο απόσπασμα που ακούσατε «διαγράφει ο Παπαδιαμάντης το έγκλημα καθοσιώσεως και αν αμαρτύτος το αντικαθιστά με το απολύτως απροσδόκητο σφάλμα εις το ομοούσιον». Ο Παπαδιαμάντης, όπως μαρτυρεί η αλληλογραφία με τον εργοδότη του Βλαχογιάννη, μεταφράζει υποπίεσιν. Δεν έχει την άνεση να ελέγξει τη μεταφραστική του γραφή. Όλες οι διορθώσεις του είναι ιωνιαυτώματες, ακαριέες. Επόμενο είναι να γράφει «μεν κατά κανόνατο ορθόν, απέλαβον», κάποτε όμως να διωλισθένει προς το κοινόλεκτο «απήλαβον». Άλλοτε η σύνταξή του είναι σωστή, αλλά στα νεοελληνικά αυτιά μας ηχεί παράφωνα, φαίνεται σώλικη «εσεβάσθη υπαυτόν». Ο Κωνσταντίνος Κόντος για το «απήλαβον» και ο Ψυχάρης ή κάποιος σύγχρονός μας Ψυχαρικός για το «εσεβάσθη υπαυτόν» δεν θα του έδιναν άθεση, αλλά νομίζω πως εμείς επιβάλλεται να είμαστε επικέστεροι. Είμαι υποχρεωμένος να δηλώσω ότι προλαλλήσα σε λαμπρινή και ελόγου μου διαβάσαμε την «Ανέρεσιν» εδώ και κάποια χρόνια από φωτό αντίγραφο των παπαδιαμαντικών χειρογράφων που παρέδωσε ο Μακαρίτης Π.Φ. Χριστόπουλος στην κόρη μου για να ελέγξει μια πρώτη μεταγραφή του έργου. Η πρόθεσή του, αν θυμούμε καλά, ήταν να εκδώσει με ιδιότυπο τρόπο αφενός την γαλλική ρεφυτάσιόν του Σπηλιάδη και την ελληνική ανέρεσιν του παπαδιαμάτη και αφετέρου το γαλλικό έργο του θυρσίου «Δε λετά ακτιέλ δε λαγκρές» και μια ελληνική μετάφρασή του. Όλα αυτά αντικριστά στην αριστερή και δεξιά σελίδα, στο άνω και κάτω ημισή τους, πάνω το ένα, κάτω το άλλο, πλάι το ένα, πλάι το άλλο. Ο θάνατός του όμως ματέωσε την μάλλον πολύτομη και καθόλου βολική για τους συνήθις αναγνώστες έκδοση. Ωστόσο το τεφαρίκι που είχε ανακαλύψει και περισσότερο ο Βλαχογιάννης ήταν η ρεφυτάσιόν. Δε μπορούμε να απαιτήσουμε την έκδοσή της που την χρειαζόμαστε πολύ από ιδιωτικό εκδοτικό οίκο. Θα ευχόταν όμως κάθε μελετητής του Σπηλιάδη και του Παπαδιαμάντη να επομιζόταν τη δαπάνη το ίδρυμα της Βουλής για τη Δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό ή το ΜΙΕΤ. Ο Έλληνας Σπηλιάδης ήθελε να διαβάσουν την ρεφυτάσιόν οι φιλέλληνες Ευρωπαίοι. Έλαβα το μεσημέρι της Παρασκευής που μας πέρασε από τις εκδόσεις Ποταμός και της ευχαριστώ θερμά την ανέρεσιν σελιτά φύλλα αριθμή 493 σελίδες των αδυνάτων βέβαια να τις μελετήσω. Ωστόσο με ξάφνια σενεβάρεστα η ανατρεπτική μορφή της σελίδας τίτλου. Δεν είχα την πρόνοια να κάνω αυτό που έκανε ο Άγγελος. Ο επιμελητής ο κύριος Καλπαδάκης με έναν ασυνήθιστο υπέρ τίτλο τριών αράδων συνοψίζει το περιεχόμενο του βιβλίου και συνάμα υποδηλώνει ότι επικροτεί την δίκαιη οργή του Σπηλιάδη. Όλος ο τίτλος γραμμένος με κεφαλαία τον διαβάζω. Θα κάνω μια παύση, μικρή παύση εκεί που τελειώνει. Υπέρ καποδυστριακής πολιτείας απάντηση ενός Έλληνα στον Φρίντριχ Θιέρς. Αυτόν τον προεξαγγελτικό υπέρ τίτλο επισφραγίζει έξωχα το υπότιτλο παράθεμα, το μότο στα προλεγόμενα του κυρίου Γιώργου Καλπαδάκη. Το διαβάζω το μότο. Όσοι λευκοφόροι κόμμα εννοήτωσαν είναι από το βιβλίο του Οδυσσέα Ελλήτη, η μαγεία του Παπαδιαμάντη. Σας ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστούμε πολύ για τον κύριο Τρανταφυλόπουλο. Επιτρέψτε μου να περάσουμε στη συζήτηση να πω δύο λόγια. Πράγματι ήταν μια εκδοτική ατυχία να μη βγουν αυτές οι μεταφράσεις στην ώρα τους και να εκδούνται 100 χρόνια μετά την εκπονησία τους και η μία να μην έχει εκδοθεί ακόμα. Ωστόσο αυτό το γεγονός έχει και δύο ευεργετικές συνέπειες. Η μία είναι ότι τις έχουμε εκδώσει πολύ καλύτερα σήμερα. Αν τις εξέδει ο Μακριγιάννης, επειδή ξέρουμε ότι ο Μακριγιάννης έβαζε χέρι στο κείμενο, θα είχε επέμβει στο κείμενο του Παπαδιαμάντη, όπως κατά πάσα βεβαιότητα έχει κάνει με το κείμενο των απομνημονευμάτων του Μακριγιάννη και μετά βεβαίως θα πέταγε τα χειρόγραφα, γιατί έτσι έκαναν τότε, να πέταν τα χειρόγραφα. Το δεύτερο ευεργέτημα είναι ότι σώθηκαν 4,5 χιλιάδες παπαδιαμαντικά χειρόγραφα σε ένα έργο τεράστιο, πέντε τόμοι στην έκδοση του δόμου, στο οποίο είχαμε ελάχιστα παπαδιαμαντικά αυτόγραφα. Τώρα έχουμε 4,5 χιλιάδες, που σημαίνει ότι έχουμε πια τη δυνατότητα να λύνουμε παλαιογραφικώς δύσκολες γραφές, γιατί μπορούμε να υποθέσουμε πια από τα χειρόγραφα αυτά την εγγραφή του Παπαδιαμάτη. Δηλαδή, έχουμε μια εύνοια και καλύτερη έκδοση για διορθώσεις των είδη εκδεδομένων κειμένων. Δηλαδή, αυτή η καθυστέρηση πράγματι είναι ατυχής, αλλά είχε και τούτες τις ευεργετικές συνέπειες. Λοιπόν, ο λόγος τώρα είναι σε εσάς. Έχουμε ασφαλώς 20 λεπτά στη διάθεσή μας. Υπάρχει μικρόφωνο που περιφέρεται στην αίθουσα από την κυρία Μπριαννά. Όποιος παίρνει το λόγο αλέει το όνομά του και μπορεί να κάνει ερωτήσεις, σχόλια, παρατηρήσεις και λοιπά. Επιτρέψου μόνο να ρωτήσω τον Κώστο Παπαδόπουλο, αν ήθελε να πει κάτι για την έκδοση που εναγωνίως περιμένουμε. Δεν είμαστε ήδη. Αυτό το είπηκο του Εταφυλόβουλου. Μάλλον προς Βλαχογιάννη κατά την. Ευχαριστώ τον κύριο Τριανταφυλόπουλο για την τιμή που μας έκανε να μιλήσει για τη δουλειά που έχουμε κάνει. Δίπλα μου είναι η κυρία Μπουκάλα που έχει επιμεληθεί ή έχει διορθώσει το κείμενο. Το κύριο εγώ σαν εκδότης, αυτό που θεωρώ ως κύριο πρόβλημα σε όλα τα νεολληνικά ή και λίγο παλιότερα κείμενα, είναι η έβρεση της χρηστικής τους μορφής, ας το πούμε έτσι. Νομίζω ότι είναι ένα ερώτημα που δεν έχει λυθεί στη σημερινή κοινωνία. Στη σημερινή φιλολογία. Η μεταγραφή που είχαμε στα χέρια μας ήταν κάπως πιο διπλωματική. Από ποιον έγινε η μεταγραφή, Κώστα? Η μεταγραφή ήρθε στα χέρια μας από τον κύριο Καλπαδάκη. Θεωρώ ότι είναι αυτός αρμόδιος να πει αν τον βοήθησε κάποιος και λοιπά. Εμείς κάναμε αντιβολή με το χειρόγραφο Παπαδιαμάντη και νομίζω ορθά αποφασίσαμε να πάμε σε μια πιο χρηστική έκδοση σε ορισμένα σημεία που μοιάζουν να μην δικαιολογούνται σήμερα για τον αναγνώστη. Λέω το μόνο ένα θα πω, το προφανές είναι με ε. Να πω το κάναμε με αι, θεωρώντας ότι είναι... Και η έκδοση του δόμου με αυτοκαταλόγια. Απλώς γενικώς ακολουθήθηκαν οι συμβουλές του κ. Τριανταφυλλόπουλου για μια τέτοια έκδοση. Αυτό βέβαια έκανε τη δουλειά μας να καθυστερήσει και να μην έχουμε σήμερα τον δόμο, αλλά όχι όσο εάν ήμασταν ίδρυμα. Δεν ξέρω αν θέλει η κυρία Μπουκάλου. Πότε βλέπεις την έκδοση? Στο εμπρετήριο. Στο εμπρετήριο. Έχει τελειώσει. Έχει τελειώσει τα πάντα. Θα πάρει στο τυπογραφείο σε 15 ημέρες. Λετουπάσκα θα διαβάσω παδιαμάτι. Εντάξει. Παρακαλώ. Καλησπέρα σας. Ονομάζομαι Αργύρης Χολοκοτρώνης και ασχολούμαι κυρίως με την επιστημολογία και τη γνωσιολογία. Ήρθα εδώ εκ διεστήσεως διότι δεν είμαι οικείος προς τα γραμματολογικά, όπως καταλαβαίνω είναι το πνεύμα της συζητήσεως εδώ, το οποίο διακρίνω από την λογοτεχνία. Μια παρατήρηση γενική θα πω, γιατί έχω αρκετές ερωτήσεις, αλλά μην καθυστερούμε. Επειδή στα τρία διαδοχικά πεπραγμένα, δηλαδή τα ιστορικά γεγονότα της επαναστάσεως, την ιστορία του Φιν Λέι και την απόδοση αυτής στα ελληνικά του παπαδιαμάτι, έχω να παρατηρήσω ότι με τη μεταφορά αυτή υπάρχει μια απαρέκληση από τα καθαρά ιστορικά γεγονότα, που έχουν ίσως και κάποιους ανακρίβειες. Αλλά, οι παρατήρησες κυρίως είναι στο εξής, ότι ο Μεν Φιν Λέι, από τα λίγα αυτά κείμενα που ήταν δίδυμα με τη μετάφραση του παπαδιαμάτι, διέκρινα μια απαξιωτική κάπως τοποθέτηση του Φιν Λέι, ο οποίος προφανώς θα είχε σαν πρότυπο την αρχαία Ελλάδα και θα διαπίστωσε ατέλειες όταν ακούμπησε την ιστορία, το γεννάστησε στην επανάσταση. Αυτό βέβαια δεν είναι κακό, γιατί είναι μοιραίο, αλλά δείχνει και ότι αυτό που λέγεται συνήθως ότι ο ιστορικός του μέλλοντος ή μετά τα γεγονότα ή ψίχρυμη αντιμετώπιση των πραγμάτων, δεν ισχύει βέβαια, διότι πάντα υπάρχει το στοιχείο της εποκειμενικότητος. Από την άλλη πλευρά, αυτό που μου άρεσε, γιατί όπως είπα εκδιαισθήσεως, διότι δεν έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα με τον παπαδιαμάτι, μένει για κάτι μελλοντικό πράξη δική μου, να μελετήσω κάπως τα έργα του, διέκρινε ότι έχει μια διάθεση απάνω στη μετάφραση, κυρίως μυθιστορυματική, την οποία διακλείωνα από τη λογοτεχνία. Δηλαδή, μια αφήγηση, η οποία είναι μυθιστορυματικού τύπου, μάλλον δεν τον ενδιαφέρει ακριβώς η ακριβία, όσο το να αποδώσει με έναν βέβαια εξοχολόγο, ο οποίος φαινόταν και στα αποσπάσματα, όπου με μια απλοκή άφηνε να φανεί καθαρά στις διάφορες αυτές αναπτύξεις του κάπως η ακρίβεια, αλλά και μια καλή έπια απάνω στο λόγο. Δηλαδή, είναι κάτι που μπορείς να το διαβάζεις και να ευχαριστήσεις από την αφηγηματική διάθεση. Ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστώ με. Άλλη ερώτηση, παρατήρηση, σχόλιο. Έχουμε και μεταφραστές στην αίθουσα, βλέπω. Θα ήθελα να λέγουμε γκρίτζαλις. Θα ήθελα να επισημάνω ότι ο Γκόρντον έκανε επιλεκτική αναφορά στα γεγονότα. Σε ορισμένα δε έχει βάλει πολύ νερό και σε ορισμένα τα έχει παραλείψει τελείως. Δεδομένου ότι σταμάτησε την ιστορία του τα απομνημονεύματά του, αν θέλετε, εκεί που αυτός ήθελε ο Γκόρντον και μετά τον Καποδίστρια, έπαιξε σοβαρό ρόλο στα της Ελλάδος και στην εξέλιξη ή τη θεμελίωση του νεοελληνικού κράτους. Υπήρξε μάλιστα πρόεδρος του εκτάκτου στρατοδικίου στην Κυπαρυσία, που δίκασε τους πρωταγωνιστές της Μεσσινιακής Επανάστασης το 1834, τα οποία παραλείπει τελείως ο Δόμας Γκόρντον. Ευχαριστούμε. Θα θέλα να προκαλέσω τον κ. Σταμπουλού, που είναι ένας σπουδαίος και δόκιμος μεταφραστής, για ένα σχόλιο. Καλησπέρα σας. Ευχαριστώ κ. Σουβουλάκη. Δεν γιούμαι αυτή την τιμή που ξαφνιάζομαι. Πραγματικά, ένα πράγμα που θέλω να πω μόνο, ότι έχω διαβάσει το ένα από τα δύο εκδεδομένα έργα και είναι τιτάνια όχι μόνο η δουλειά που έχει γίνει, αλλά και η διαδικασία της ανάγνωσης. Δεν λέω μόνο να διαβάζει κανείς ως μεταφραστής, αλλά η τόλμη του Παπαδιαμάντη την εποχή εκείνη ακόμη δεν θεωρείται κάτι οικείο στα μεταφραστικά μας ήθη. Θαξένιζε. Και μόνο αυτή η οδηπορία στο μεταφραστικό του έργο είναι, νομίζω, ένα μάθημα θεμελιώδες για τον σύγχρονο μεταφραστή, αλλά και γενικότερα για κάθε αναγνώστη από καρδιάς. Ευχαριστώ αυτή την πολυετή δεκαετιών εργασίας τον Μόχθο, του κυρίου ΝΔ Τριανταφυλλόπουλου, της Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου και του Άγγελου Μαντά. Καλή συνέχεια να έχετε και να σας παρακολουθούμε. Ευχαριστώ. Άλλη παρατήρηση. Καλησπέρα. Ήθελα να ρωτήσω λίγο για τα σχόλια του Παπαδιαμάντη. Επειδή έχει αυτή την καυστικότητα, αναφέρεται στην Αθήνα σαν πλητοκρατία, είδατε καθόλου αυτή τη σκοπιά μέσα από τα σχολιά του, δηλαδή ποια ήταν η στάση του, θα ήθελα λίγο παραπάνω τα φώτα σας πάνω στο κομμάτι του πώς το βλέπει όσον αφορά το σχολιασμό. Ήταν εκεί ουδέτερος ή είχε κάποια σχόλια που αξίζει να τα μεραστεί μαζί μας. Ευχαριστώ. Θα πάρουμε και μια τελευταία ερώτηση και θα απαντήσουν μετά οι ομιλητές. Είναι εδώ στην αίθουσα και η κυρία Φιλιπποπούλου, η αντιγόνιγκ Φιλιπποπούλου, υπεύθυνη των εκδόσεων του ΜΙΕΤ την εποχή που έβγαινε ο Γκόρντον. Θέλετε να πείτε κάτι, κυρία Φιλιπποπούλου, για αυτή την κολοσσία δουλειά που έγινε γι' αυτό το τρίτο μου έργο. Η δική μας ήταν η τεχνική συμβολή. Αν δεν υπήρχαν τα ιερά τέρατα εδώ που μόλις μίλησαν προηγουμένως, δεν θα μπορούσαμε να έχουμε έργο. Αλλά είναι γεγονός ότι ήταν ένα έργο που μας ενέπνεε πάρα πολύ εμένα, τουλάχιστον που ασχολήθηκα κυρίως με αυτό. Ήταν μεγάλη χαρά να δουλεύω γι' αυτό. Πίστευα πραγματικά ότι θα προσφέρουμε κάτι στην Ελλάδα βγάζοντας αυτό το διβλίο. Πέρασε από πολλά κύματα, αλλά τελικά βγήκε, όπως το βλέπετε. Ευχαριστούμε. Τους ευχαριστούμε. Μισό λεπτό, μισό λεπτό, να απαντήσουν πρώτα. Να απαντήσουν και θα συνεχίσουμε. Όποιος θέλει απαντάει από τους τρεις από τα προηγούμενα υπόθεκα μου. Θέλω να ευχαριστήσω την κυρία Φιλιπποπούλου, γιατί το είπε ήδη, το υπενύχθηκε. Κάναμε πάνω από τρεις δεκαετίες, ώσπου να βγάλουμε αυτόν τον Γόρδονα. Και αν δεν υπήρχε αυτή η τεράστια επίεικεια του Μορφωτικού Υδρύματος, ένας άλλος εκδότης θα μας είχε εκδιώξει κλοτσιδών, και εμένα και την κόρη μου. Σας ευχαριστούμε άλλη μια φορά, έστω και πολύ καθυστερημένα. Πάρα πολύ, είμαστε ευγνώμονες. Από τους άλλους, Άγγελ, θες να πεις κάτι? Ναι. Απλώς η απάντηση είναι ότι δεν έχει σχόλια ο Παπαδιαμάτης. Ο Παπαδιαμάτης δεν έχει σχόλια. Η μόνη αντιρητική υποσημείωση που είχε στο Γόρδονα, το μόνο που σχολίζεται, ήταν αυτό που διάβασα για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τα υπόλοιπα ήταν μικρά σχόλια που είχαν να κάνουν με το να το γράψετε έτσι, ούτως στον ορθόν, κατά τον νοούμενο, να το γράψουν το Εκατερίνα, Εκατερίνα, και όχι Εκατερίνη. Τέτοιες υποδείξεις είχε. Δεν κάνει σχολιασμό των γεγονότων, ούτε σε αυτή, ούτε στις άλλες εκδόσεις. Πάντως είναι σαφώς κατά της πλουτοκρατίας τα διηγήματά του, ξεκαθαρισμένα πράγματα. Ναι, σχόλια ρητά ελάχιστα, ένα ήδη το ανέφερα. Όμως κάνει επισημάνσεις στη ΝΟΑ με σταυροειδοστεμνόμενες κυματοειδείς γραμμές. Κάνει όμως σε σημεία απίθανα, δηλαδή σε σημεία που θα περίμενε κανείς ότι εδώ παιδί που θα έπρεπε να έχει αντιδράσει να πούμε, γιατί ο Φιν λέει μας κατηγορεί πολύ αυστηρά, μας κρίνει αυστηρότατα και λοιπά. Ή αμασαδική σε ορισμένα σημεία καταφανώς. Εκεί δεν έχει καμία επισημίωση. Έχει σε κάποια άλλα που λες γιατί το σημείωσε τώρα αυτό. Εμείς πάντως στην έκδοση, στο πλάι, στο περιθώριο του βιβλίου, τις επισημάνσεις αυτές τις έχουμε με μια κατακόρυφη γραμμή. Κύριε Κυπριοτέλης, κάτι θέλετε να πει, δεν είναι έτσι? Διασώζονται κάπου τα χειρόγραφα από τη μετάφραση του Παπαδιαρμάτη στο έγκλημα και τη Μουρία. Μόνο αυτά από τις μεταφράσεις έχουν διασωθεί όσα έδινε στις εφημερίδες. Πετιόντουσαν μετά, οτιδήποτε έχει δημοσιευτεί στις εφημερίδες, έχει καταστραφεί. Μόνο τα ιστορικά αυτά σώθηκαν από... όχι από μεταφράσεις, μιλάω. Οι μεταφράσεις εκδίδονταν, δημοσιεύονταν στην επιφυλίδα της εφημερίδας και όλα αυτά έχουν χαθεί τα χειρόγραφα. Για αυτό είπα ότι είναι ευτύχημα που δεν εκδόθηκαν, από μία άποψη. Οι ομιλίες θα εκδοθούν. Κοιτάξτε, εμείς έχουμε μία γραμμή. Πρώτον είναι ότι τις ανεβάζουμε τις ομιλίες στο σάιντ μας και κάποιες εξ' αυτόν τις τυπώνουμε και σε βιβλιαράκια. Έχουμε αρχίσει ήδη... είναι δηλαδή σε εξέλιξη τρία βιβλιαράκια από τις εκδηλώσεις που έχουμε κάνει. Θα εκτιμήσουμε αν πρέπει να είναι και αυτή. Αλλά από ό,τι καταλαβαίνω από την ερώτηση μάλλον το επιθυμείτε, δεν είναι έτσι? Λοιπόν, εάν δεν υπάρχει άλλη ερώτηση, να σας ευχαριστήσω και την παρουσία σας. Να ευχαριστήσω κυρίως τους ομιλητές που έρχονται και οι τρεις από τη Χαλκίδα. Τη Λαμπρινή, τον Άγγελο του Μαντά και πάνω απ' όλα τον Μέγα Βεζίρη των Παθρηματικών Σπουδών, τον ΙΔΑΤΡΙΑΤΑ Φιλόπουλο. |
