| σύντομη περιγραφή: Υπότιτλοι AUTHORWAVE Σας καλωσορίζω στη σημερινή συνάντηση, την τέταρτη συνάντηση που έχει πάντα σαν θέμα την έννοια της εξέλιξης. Στις προηγούμενες τις τρεις συναντήσεις συζητήσαμε για την εξέλιξη όπως αναδίεται στα μαθηματικά, στην φυσική και τη βιολογία. Πρόκειται για τις επιστήμες που αν θυμηθούμε την γεωμετρία του απειθήτα θεραπεύονται και μελετώνται στα τμήματα που είναι στην πλατεία του χημείου ή πάνω από την πλατεία του χημείου. Σήμερα θα βρεθούμε από την κάτω μεριά της πλατείας του χημείου προσεγγίζοντας το θέμα της γλώσσας και ελπίζουμε στο μέλλον να μπορέσουμε να ψάξουμε την έννοια της εξέλιξης στα πεδία της φιλοσοφίας και της θεολογίας. Η γλώσσα υπήρξε μια καθοριστική στιγμή στην εξέλιξη του ανθρώπου. Χάρης τη γλώσσα μπορούμε να έχουμε επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας. Χάρης τη γλώσσα μπορούμε να έχουμε τη μετάδοση της λειωφορίας από τη μια γενιά στην άλλη. Χάρης τη γλώσσα μπορούμε να έχουμε την απεικόνιση και την περιγραφή του κόσμου. Χάρης τη γλώσσα μπορούμε να έχουμε την ανάπτυξη της τεχνικής και τη συνακόλουθη κυριαρχία μας πάνω στη φύση. Μπορούμε να μελετήσουμε τη γλώσσα. Μπορούμε να θεωρήσουμε τη γλώσσα σαν αντικείμενο. Σαν κάτι που αντικείται, που το έχουμε μπροστά μας και το μελετάμε. Όπως, για παράδειγμα, αυτό το ποτήρι και το κρασί το οποίο μπορούμε για να μελετήσουμε με τις ακτινες χ. Η αδίποτε μελέτη ή ανάλυση της γλώσσας δεν θα είναι πάλι μια γλωσσική διατύπωση. Μια γλωσσική διατύπωση που θα υπάγεται πάλι στους γλωσσικούς κανόνες. Και, συνέπεια, δεν θα μας επιτρέψει να βγούμε έξω από τα όρια της γλώσσας. Μπροστά σε αυτό το θεμελιακό πρόβλημα η απέτηση της μελέτης της γλώσσας. Μήπως πρέπει να μας οθήσει να μας βουλιάξει σε μια βαθιά σιωπή. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν μερικοί γενναίοι που απασχολούνται με το φαινόμενο και την περιπέτεια της γλώσσας και είναι γνωστοί ως γλωσσολόγοι. Σήμερα έχουμε τη χαρά να έχουμε μαζί μας τη συνάδελφο και φίλη, την γλωσσολόγο Κατερίνα Χατζοπούλου, που θα μας μιλήσει για την προέλευση της ανθρώπινης γλώσσας. Η Κατερίνα τέλησε το τμήμα φιλολογίας του ΑΠΙΘ και έλαβε το δακτωρικό της στη γλωσσολογία από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Η Κατερίνα έχει το λόγο. Έχει το λόγο. Να σας καλησπαιρίσω κι εγώ όλους και θα ήθελα κι εγώ πραγματικά να ευχαριστήσω το πρόγραμμα εξελίξεις τον καθηγητή κ. Νικολαίδη και την ομάδα συντονισμού για την πρόσκληση και την ευκαιρία να μοιραστώ και να δω κι εγώ καλύτερα πραγματικά κάποια πράγματα στο θέμα αυτό. Το θέμα της εξέλιξης στην ανθρώπινη γλώσσα είναι μία περιοχή ακριβώς όπου αναδεικνύεται η σημασία και το όφελος της συνεργασίας μεταξύ των επιμέρους επιστημονικών περιοχών. Το πόσο σημαντική είναι η εξέλιξη και η ορίμανση του κάθε χώρου για όλους τους υπόλοιπους. Και αυτό γιατί δεν θα ήταν εφικτό να πούμε σχεδόν τίποτε με βεβαιότητα για το πώς προέκυψε η ανθρώπινη γλώσσα, πότε προέκυψε, με τι άλλο συνδέεται, αν δεν υπήρχε η νεότερη έρευνα στον χώρο της ανθρωπολογίας, της παλαιοανθρωπολογίας, τα προοδευτικά αυξανόμενα ευρήματα από δεκάδες και κατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν, η εξέλιξη της χημείας και της φυσικής και ειδικότερα η μέθοδος της ραδιοχρονολόγησης που ανακαλύφτηκε στα τέλη της δεκαετίας του 40. Και η παράλληλη εξέλιξη των νευροεπιστημών, της γλωσσολογίας, της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας ειδικότερα, του χώρου που μελετά την κατάκτηση της γλώσσας, πώς μαθαίνει τη γλώσσα το παιδί, της νευρογλωσσολογίας, ο χώρος των βιοεπιστημών, η εξελικτική βιολογία, η εξελικτική ψυχολογία και τέλος η συγκρότηση του χώρου της ηθολογίας το 1930, που είναι ο τομέας που μελετά τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων. Δηλαδή σε τι διαφέρει, διαφέρει η γλώσσα από τα συστήματα των ζώων, πώς, διαφέρει ποσοτικά, διαφέρει ποιοτικά. Επομένως, χρειάστηκε η εξέλιξη και η σύμπραξη μιας ομάδας επιστημονικών χώρων, προκειμένου να μπορέσουμε να καταθέσουμε σήμερα, πάντα με επιφύλαξη, την παρούσα εικόνα που υπάρχει για την εξέλιξη της ανθρώπινης γλώσσας. Γιατί για την έρευνα, όπως πολύ νομίζω συμφωνούμε, σημασία δεν έχει το τι έυλογο μπορούμε να πούμε, τι μπορούμε να πούμε, γιατί αυτό είναι ένα θέμα που ξέρουμε ότι απασχόλησε πολλούς πολιτισμούς, πώς προέκυψε η γλώσσα στην περιοχή του μύθου, αλλά το πώς μπορούμε να το στηρίξουμε αυτό που θα πούμε με δεδομένα, το μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να το στηρίξουμε και το για πόσο καιρό μπορούμε να το στηρίξουμε κάτι, εφόσον κάθε ανατροπή σε όλα τα θέματα είναι πιθανή ενώψει νέων δεδομένων, αλλά και, όχι μόνο πιθανή ανατροπή, αλλά και επιθυμητή, εφόσον μας φέρνει πλησιέστερα στην αλήθεια και στην εγγυρότερη γνώση για το κάθε τι. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο, ιδιαίτερα για το θέμα αυτό της εξέλιξης της γλώσσας, ήταν ότι ακριβώς η έλλειψη εμπειρικών δεδομένων είχε οδηγήσει το 1866 την «Sosietete linguistique de Paris», που εκδίδει το γλωσσολογικό περιοδικό ακόμα και σήμερα «Bouletines de la société de linguistique» οδήγησε λοιπόν στην απόφαση, ανακοίνωσε ότι δεν δέχεται πλέον άρθρο, δεν δημοσιεύει άρθρο με αυτό το θέμα, που να αφορούν την προέλευση της ανθρώπινης γλώσσας, γιατί ήταν αφαίρετα, δηλαδή τα επιστημονικά συγγράμματα είχαν βαθμό αυθαιρεσίας και αυτή ήταν μια νοοτροπία που παρέμεινε σε πολλά πανεπιστημιακά ιδρύματα και γενικότερα στην έρευνα μέχρι και μετά τα μέσα του 20ου αιώνα. Δηλαδή πάλι έχουμε αξιόπιστη σχετική ενασχόληση και διερεύνηση του ζητήματος από το 1970 έτσι και μετά. Τώρα λίγα λόγια για τη δομή της σημερινής παρουσίασης. Στη σημερινή παρουσίαση θα δούμε τι στοιχεία έχουμε για την παλαιότητα της ανθρώπινης ομιλίας, τι στοιχεία, πόσο παλιά είναι, με τι άλλο συνδέεται η γλώσσα πολιτισμικά και βιολογικά, τι βρίσκουμε δηλαδή μαζί με τη γλώσσα, το φιλογέννηση της γλώσσας που είναι το πώς προέκυψε η ανθρώπινη γλώσσα γενικά, πώς διαφοροποιείται από τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων και πώς συνδέεται με την οντογέννηση της γλώσσας που αφορά την εκμάθηση, την κατάκτηση της γλώσσας από το παιδί. Επίσης τι μπορούμε να πούμε για την γλωσσοποιικιλότητα. Έχουμε σήμερα 7.100, βάσει της τελευταίας καταμέτρησης του Εθνολόγου 18, διαφορετικές γλώσσες. 7.102 διαφορετικές γλώσσες. Τι μπορούμε λοιπόν να πούμε για την γλωσσοποιικιλότητα, η οποία φτάνει τόσο παλιά στο παρελθόν, η ποικιλία των γλωσσών, όσο έχουμε αποδείξεις. Όσο έχουμε αποδείξεις, υπάρχει ποικιλία στις γλώσσες. Θα εξετάσουμε συνοπτικά, όπως και όλα βέβαια θα είναι συνοπτικά, το αν επηρεάζει η γλώσσα της σκέψη μας, το θέμα του γλωσσικού δετερμινισμού, αν είμαστε έγκληστοι, στην μητρική μας γλώσσα έχει επιπτώσεις αναπόδραστες για τη σκέψη μας. Και θα δούμε την τρέχουσα μία ιδιαίτερα δημοφιλία, ίσως η επικρατέστερη αυτή τη στιγμή άποψη στην έρευνα για τη γλώσσα ως τεχνολογία, ως κάτι που μέρος του μόνο είναι έμφυτο, το υπόλοιπο είναι αποτέλεσμα αθροιστικής συμβολής πολλών εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων. Και τέλος θα μιλήσουμε για τη σχέση γλώσσας και γραφής, πότε έχουμε στοιχεία για την επινόηση της γραφής και την πολύ μεγάλη σημασία που φαίνεται να είχε η διάδοση της γραφής και του αλφαβητισμού γενικότερα, η ικνότητα ανάγνωσης και γραφής στον κόσμο, από την αρχαιότητα και μέχρι την τυπογραφία με τον Γουτεμβέργιο και ακολούθως την διάδοση της τυπογραφίας, στον εξευγενισμό μπορούμε να το πούμε της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τη θεαματική, συστηματική και προοδευτική μίωση όλων των μορφών σωματικής βίας. Δηλαδή γίνεται μια σύνδεση στην έρευνα αυτή τη στιγμή, με τη διάδοση της γραφής και τη μίωση της βίας τόσο της ενδοκοινωνικής, το έγκλημα, η εμφύλη πόλεμη, όσο και διακοινωνικής, η πόλεμη γενικώς μεταξύ των διαφόρων ομάδων. Ξεκινώντας από τα παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα θα αναφέρουμε συνοπτικά κάποιους σταθμούς, μια σειρά από τα ανθρωποειδή και ακολούθως θα πούμε με ποια κριτήρια τραβάμε σήμερα τη διαχωριστική γραμμή, όσον αφορά την ομιλία, η οποία είναι μέρος αυτού που ονομάζεται μοντέρνα συμπεριφορά. Μοντέρνα συμπεριφορά πάει πίσω μέχρι 300.000 χρόνια. Πρώτος λοιπόν αξιόπιστος, όχι αξιόπιστος, πιθανός πρόγονος του Homo Sapiens είναι ο Σαχελάνθρωπος 7 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ανακάλυφτηκε στην Αφρική ευρήματα διάφορα, σκελετικά τμήματα το 2001. Βλέπουμε ότι είναι πολλά πράγματα είναι πρόσφατα. Ακολούθως είναι ο Αρντιπίθηκος το 5,6 με 4,4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Είναι ο δεύτερος πιθανός πρόγονος του Homo Sapiens, του δικού μας είδους δηλαδή, με πιο αυξημένη αξιοπιστία από τον Σαχελάνθρωπο. Βρέθηκε το 1992 στην Αφρική. Επόμενος είναι ο ίσως περισσότερο γνωστός Αυστραλοπίθηκος 4,2 με 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ήταν ο πρώτος με βεβαιότητα δίποδος πρόγονος. Πράγμα το οποίο δείχνει ότι η βάδυση προηγήθηκε της αύξησης του εγκεφάλου. Γιατί θα δούμε ότι σε αυτά τα έτη προοδευτικά μεγαλώνει ο όγκος του εγκεφάλου. Και η δομή δεν είναι μόνο θέμα όγκου. Ακολούθως είναι ο Χόμο Χάμπιλις. Χάμπιλις θα πει Επιδέξιος. Που είναι πλέον σίγουρα αξιόπιστος πρόγονος του Χόμο Σάπινς. 2,4 με 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρέπει να είχε μία μορφή ομιλίας πιο ανεπτυγμένη από την ζωική. Γιατί έχουμε ευρήματα ανάπτυξης της περιοχής του Μπρόκα, το σημείο του εγκεφάλου που συνδέεται ιδιαίτερα με την ομιλία. Είχε εργαλεία. Αυτά τα εργαλεία είναι πάντα πολύ σημαντικά. Θα δούμε ότι μας δείχνουν πράγματα που συνδέονται με την γλώσσα. Ανακαλύφθηκε στην Τανζανία, στην Αφρική. Δηλαδή ξεκινώντας από την δεκαετία του 60. Έχουμε πολλά ευρήματα για τον Χόμο Χάμπιλις. Επόμενος είναι ο Χόμο Ερέκτους, 1,8 εκατομμύρια χρόνια πριν. Έχει καλύτερα επεξεργασμένα εργαλεία από τον Χάμπιλις και μάλλον έκανε χρήση και της φωτιάς. Από τον Ερέκτους δηλαδή και μετά, 1,8 εκατομμύρια πριν. Ερχόμαστε τώρα στα είδη του Χόμο Σάπιενς, που είναι τρία. Χόμο Σάπιενς Αρχάικ ή Χαϊντελ Μπεργένσις, επειδή βρέθηκε στη Χαϊντελβέργη πρώτη φορά αυτό το είδος. Πάει πεντακόσες χιλιάδες με δυακόσες χιλιάδες χρόνια πριν. Και ξέρουμε ότι είναι το πρώτο είδος που έθαυε τους νεκρούς. Το οποίο φυσικά δεν είναι μόνο ότι έθαυαν τους νεκρούς, είχαν κάποιες μεταφυσικές πεποιθήσεις. Είναι υψηλής αξιοπιστίας πρόγωνος ο Χαϊντελ Μπεργένσις, τόσο τον Νεάτερνταλ, που είχαν επίσης σύστημα γλωσσικό, όσο και του Χόμο Σάπιεν Σάπιενς τον λένε. Εμείς το λέμε απλά ο Χόμο Σάπιενς, είναι το είδος το σύγχρονο. Και έχουμε ανατομικές ενδείξεις για τον Χαϊντελ Μπεργένσις, που επιτρέπουν να υποθέσουμε με σχετική ασφάλεια ότι είχαν γλωσσικό σύστημα επικοινωνίας και μεταξύ αυτών των ανατομικών ενδείξεων είναι η δεξιοχειρία. Δηλαδή ο Χαϊντελ Μπεργένσις είχε ήδη αναπτύξει την καλύτερη χρήση επιδεξιότητα με το δεξί χέρι. Στατιστικά, ας πούμε, συχνότερη πόπαντα. Και μετά ο άνθρωπος του νεάτερνταλ που λέμε, ο Χόμο Σάπιενς Νέα Τερνταλένσις, 230 χιλιάδες χρόνια πριν, έχουμε πλέον σημαντικά ευρήματα όπλων και εργαλείων περισσότερο εξελιγμένων και από του Ερεκτούς, που είχε περισσότερο εξελιγμένα από του Χάβιλις. Έχουμε από τον πολιτισμό τους εργαλεία και από οστά αλλά και από πέτρα. Τώρα, τι είναι η μοντέρνα συμπεριφορά που αναφέραμε πριν. Η ανθρώπινη γλώσσα είναι μέρος και πιθανόν ίσως βάση αυτού που ονομάζεται μοντέρνα σύγχρονη συμπεριφορά. Αυτή η συμπεριφορά το ονομάζουν modern behaviour. Αυτή η συμπεριφορά είναι που διαφοροποιεί τον Homo sapiens από τα υπόλοιπα προγενέστερα αλλά και σύγχρονα συγγενικά είδη. Να πούμε βέβαια πως όλα τα είδη στο ζωικό βασίλειο είναι συγγενή, απλά κάποια είναι συγγενέστερα από άλλα. Αυτό λοιπόν που διαφοροποιεί κατά βάση τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα είδη φαίνεται να είναι ο συμβολικός αφαιρετικός συλλογισμός. Η αποσύνδεση δηλαδή με το εδώ και το τώρα σε υψηλότερο βαθμό. Γνωρίζουμε βέβαια πως και τα ζώα έχουν σκέψεις, έχουν στεναχώρια που έχει να κάνει με τη μνήμη, η απώλεια που έχει να κάνει με τη μνήμη. Αλλά στους ανθρώπους απαντάνε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και η κατασκευαστικότητα πέρα από τις κυρίθρες και τα φράγματα που κάνουν οι κάστορες, η κατασκευαστικότητα στον άνθρωπο έχει εξαιρετικά μεγάλη ποικιλομορφία. Ενδεικτικά λοιπόν αναφέρουμε τι είναι η μοντέρνα σύγχρονη συμπεριφορά, η κατασκευή εργαλείων, το ψάρεμα, το εμπόριο και η εμπόρεια ανέμεσα σε μακρινές γεωγραφικές αποστάσεις, δηλαδή ανταλλαγή πραγμάτων μεταξύ ομάδων που βρίσκονται σε σημαντική γεωγραφική απόσταση. Είναι ο στολισμός του σώματος μεταξύ των οποίων είναι και η ένδυση, είναι τα ταφικά έθιμα και τα λετουργίες, οι διάφορες μορφές τέχνης μεταξύ των οποίων η μουσική, το παιχνίδι και η μαγειρική. Δηλαδή αυτά που τρώμε είναι σε μεγάλο βαθμό και που τρώγανε μέρος της συμπεριφοράς της μοντέρνας είναι επεξεργασμένα. Αυτά είναι μέρος μόνο από τις λεγόμενες πολιτισμικές αρχές, αυτά είναι τα cultural universals, απαντάει στον αγγλικό όρο, δηλαδή στοιχεία και συνήθειες που απαντούν σε όλους τους πολιτισμούς σήμερα. Στοιχεία συμπεριφοράς που απαντούν σε όλες τις ομάδες και κοινωνίες ανθρώπων στο παρόν, είναι η θρησκεία, η τέχνη, η μουσική, χορός, παιχνίδια, το humor και κυρίως ό,τι αφορά την έκφρασή τους μέσα από τη γλώσσα, γιατί ανάλογα υπάρχουν σε επικίλους βαθμούς και στη συμπεριφορά των ζώων όπως πληροφορούμαστε από την ηθολογία. Όλα αυτά λοιπόν μοιάζουν να συνδέονται αφενός με την ικανότητα, με την επινόηση και κατασκευή, γιατί σημαίνει ότι το εργαλείο σημαίνει ότι συλλαμβάνουμε κάτι και το κατασκευάζουμε και φτιάχνουμε τελικά κάτι που να μοιάζει ή και να εξυπηρετεί τη λειτουργία την οποία θέλουμε και ακολούθως της εκμάθησης ιωθέτησης, της μίμησης. Δηλαδή αυτές οι θεωρίες δεν προϋποθέτουν ότι ξαφνικά μεταλλάχτηκαν όλα στον χώμο εργάστερα, ας πούμε, οι χώμο ερεκτούς, αλλά κάποιοι επινόησαν και οι άλλοι μοιμήθηκαν κάθε διαφορετικά πράγματα, όπως συμβαίνει και σήμερα βέβαια, όσο με κάθε τεχνολογικό έβρημα καινούριο. Για παράδειγμα, ο χώμο ερεκτούς και ο χώμο εργάστερ, που είναι προγενέστερα είδη του χώμου σάπιενς, είχαν εργαλεία, αλλά δεν παρουσίασαν εξέλιξη ή βελτίωση τα εργαλεία αυτά για εκατομμύρια χρόνια. Σημαίνει αυτό ότι είχαν την ικανότητα υιοθέτησης, μοιμήσης, αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό την ικανότητα επινόησης πραγμάτων. Συνέχιζαν επί εκατομμύρια χρόνια το ίδιο, τσεκούρι, τις ίδιες χάνδρες. Στα Αγγλικά τα στοιχεία αυτά με τα οποία διαφοροποιείται ο χώμος σάπιενς από προηγούμενα και σύγκρονα συγγενή ανθρωποϊδή, ονομάζονται τα πέντε μπι, από τα Αγγλικά τα λένε blades ή εχμες, beads είναι οι χάνδρες, επίτητες φορές αυτό το βραχιόλι σήμερα. Το βραχιόλι αυτό είναι σύλληψη τουλάχιστον των 75.000 χρόνων πριν, σε παραπλήσιο έτσα σκεπτικό. So blades, beads, burials, ταφές, bone tool making, κατασκευή εργαλείων με ωστά and beauty, η ομορφιά η αισθητική, είτε αφορά το στολισμό του σώματος είτε αφορά το στολισμό του μαγειρικού σκεύους ή του σπιτιού ή τα χαλάκια, διάφορα πράγματα τα οποία σώζονται, πολλά πράγματα ξέρουμε, έχουμε στοιχεία σήμερα. Συνεπώς χάνδρες, κοσμήματα παραπλήσιου τύπου μεταξύ τους απαντούν σε όλη την Αφρική και εκτείνονται από το Μαρόκο μέχρι το Ισραήλ. Εμφανίζονται 75.000 χρόνια πριν στην Αφρική ενώ στην Ευρώπη πριν 35.000 χρόνια. Νορίζουμε ότι είναι το πιθανότερο ότι από τη γεωγραφική περιοχή της Αφρικής ξεκίνησαν, μετακινήθηκαν, έγιναν κάποιες μετακινήσεις σε βάθος δεκάδων χιλιάδων χρόνων, ενώ όχρα, η μπογιά με την οποία βάφανε τον εαυτό τους, τις σπηλιές τους, αυτά που φορούσαν, όχρα, ταφικά έθιμα, εργαλεία και όπλα βρίσκομαι από την εποχή του χόμο χάμπιλις, 2,4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτό σημαίνει ότι με αυξημένη πιθανότητα μπορούμε να πούμε ότι υπήρχε ένα αρκετά σύνθετο σύστημα επικοινωνίας και αρκετά διαφοροποιημένο από το σύστημα επικοινωνίας των ζών από 2,4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Φυσικά μετά εξελιχτήκε ακόμα περισσότερο. Όπως είπαμε πριν, τι σημαίνουν τα όπλα και οι χάνδρες, γιατί μας υποδεικνύγουν ανθρώπινη ομιλία. Γιατί είναι και τα δύο εκφάνσεις της αφηρημένης σκέψης, της ανεπτυγμένης φαντασίας, όπως συνδέεται και η έννοια της θρησκευτικότητας για την οποία έχουμε ενδείξει στην θρησκευτικότητα μέχρι πριν 300.000 χρόνια. Το βραχιόλι λοιπόν σημαίνει ότι σκέφτομαι κάτι και το κατασκευάζω. Επεινώ κάτι σαν σύλληψη και το κατασκευάζω και παράλληλα το μιμούμε σε περίπτωση που το έχει επινοήσει κάποιος άλλος. Αντιλαμβάνομαι και υιοθετώ πάντα με τροποποιήσεις και φυσικά βελτιώνω. Ομοίως και με την έννοια της αθανασίας, ήταν σαν σύλληψη, το φαντάζομαι κάτι, όπως και το βραχιόλι και ακολούθως το επιθυμώ και το επιβιώκω. Όπως και η πτήση με τα αεροπλάνα από τον Δέδαλο και τον Ίκαρο, υπάρχει επιθυμία στον ανθρώπινο είδος για κάποια πράγματα, τα πράγματα απλά θα χρειαστούν με τις κάποιες δεκάδες χιλιάδες χρόνια, μην τα θέλουμε άμεσα. Τώρα, το θέμα της γλώσσας και μαθηματικών. Εξίσου σημαντική είναι και η ύπαρξη των μαθηματικών, για τα οποία έχουμε αξιόπιστες ενδείξεις για κάποιου αρκετά σύνθετου τύπου μαθηματικών, όχι απλά καταμέτρηση ζώων ή φανάτων ή κάτι άλλο, μέχρι πριν 20.000 χρόνια στην Αφρική. Πρώτα δηλαδή, 20.000 χρόνια στην Αφρική προ ιστορικές κατασκευές υποδεικνύουν προσπάθειες καταμέτρησης του χρόνου. Είναι γνωστό το isango bone, το ιστοκοστό isango που βρέθηκε στην Αφρική, αυτό τοποθετείται πριν 20.000 χρόνια με τη μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης και άλλων στοιχείων. Αυτό είναι οστό από κνήμη μπαμπουίνου, στερεωμένο πάνω σε χαλαζία και έχει πάνω κάποιες χαράξεις, οι οποίες δεν έχει καταλήξει βέβαια και πάλι έρευνο, όπως σε πολλά πράγματα τι ακριβώς είναι, αλλά σίγουρα δεν είναι απλά μετρά με πόσες μέρες πέρασαν. Δείχνει ή τους περιτούς αριτούς ή τους άρτιους αριθμούς ή κάποιος δεν ξέρει, κάποιος ξέρει κάτι παραπάνω, μπορεί να μας το μοιραστεί. Πάντως είναι δείγμα αρκετά αναπτυγμένων μαθηματικών. Όμως, τα μαθηματικά, ακόμα πέρα από τα 20.000 χρόνια πριν, γιατί είπαμε τώρα ότι μιλάμε για πολλά θέματα μέχρι 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, είναι σίγουρα 300.000 χρόνια πριν, ακόμα και είναι του εμπορίου, που είπαμε ότι είναι ένα στοιχείο της μοντέρνας συμπεριφοράς, είναι το εμπόριο σε μεγάλες αποστάσεις, φυσικά προϋποθέτει μαθηματικά. Δεν μπορεί να υπάρξει εμπόριο χωρίς την έννοια ότι εγώ θα δώσω τόσα πρόβατα και θα πάρω τόσους αμφορείς, ας πούμε, τα οποία μαθηματικά, να πούμε πως όπως και οι γλώσσες, όπως και τα συστήματα γραφής, η εικόνα που έχουμε σήμερα είναι πως προέκυψαν πολυεστιακά, δηλαδή σε πολλές ανεξάρτητες, όχι πολλές, κάποιες ανεξάρτητες μεταξύ τους κοινότητες, ανεξάρτητες ανθρώπινες ομάδες. Σχετικές πληροφορίες έχουμε και από τον χώρο των εθνομαθηματικών, που συστήθηκε το 1985. Τα εθνομαθηματικά περιγράφουν και μελετούν τις καθημερινές πρακτικές ανθρώπων, που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς, σε διαφορετικές πολιτισμικές κοινότητες και περιέχουν στοιχεία μαθηματικών. Τα συστήματα των αριθμών, όχι μόνο το συμβολισμό, αλλά και τις εφαρμογές, τις βάσεις, είναι δεκαδικό, έχει βάσει την δωδεκάδα, την πεντάδα, κάτι άλλο. Είναι κατανοητό βέβαια, πως τα μαθηματικά, όπως και η γλώσσα, προϋποθέτουν βαθμό αφαίρεσης. Οι αριθμοί γενικώς προϋποθέτουν βαθμό αφαίρεσης. Ένα παράδειγμα που λέμε είναι ότι τι κοινό έχουν δύο αρνιά και δύο πλοία, ότι και τα δύο είναι δύο. Αυτό είναι ένα επίπεδο αφαίρεσης. Αλλά και η έννοια της μέτρησης σημαίνει ότι ανάμεσα σε διαφορετικά είδη αλόγων, που έχουν διαφορετικό χρώμα, διαφορετικά ίσως φυσικά χαρακτηριστικά, αφαιρούμε, απομακρύνουμε τις διαφορές και τα ονομάζουμε δύο, δηλαδή δύο ίδιο. Όταν λέμε δύο ή τρία ή πέντε σημαίνει ότι όσο είναι βαθμό τα αφαιρούμε ότι είναι το ίδιο είδος. Επομένως τα μαθηματικά, όπως και η θρησκευτικότητα και οι μεταφυσικές πεποιθήσεις, μοιάζουν να συμπορεύονται με τη γλώσσα, όσο αντιφατικά και αν μας φαίνονται αυτά και μοιάζει να έχουμε ευνοηθεί τόσο από το λογικό, όσο και από το υπέρλογο ή παράλογο στοιχείο, δεδομένου πως και τα δύο έχουν κοινή βάση. Τώρα στα νευρολογικά-βιολογικά δεδομένα, αυτό που παρατηρείται από τον σαγχελάνθρωπο μέχρι τον Homo sapiens sapiens, είναι η σταδιακή αύξηση του μεγάλους του εγκεφάλου. Από τον σαγχελάνθρωπο που είναι 350 κυβικά εκατοστά, εκτιμάται βάση των ευρυμάτων από τα κρανία οι θραύσματα που υπάρχουν, ο αυστραλοπίθηκος είναι γύρω στα 550 κυβικά εκατοστά, προοδευτικά αυξάνονται, εξαίρεση αποτελεί ο νεάθρωπος Homo neanderthalensis, ο οποίος έχει ακόμα μεγαλύτερο γέφαλο από τον Homo sapiens, αλλά αυτό μάλλον ήταν λόγω της περισσότερο ανεπτυγμένης σωματικής κατασκευής, της φυσικά μεγαλύτερης ανάπτυξης, ήταν εξαιρετικά δυνατή η νεάθρωπα. Και επίσης δεν είναι μόνο θέμα μεγέθους, αλλά είναι και η εξέλιξη στον εγκεφαλικό φλειό, στην δομή του εγκεφάλου, δεν είναι μόνο το μέγεθος και μάλιστα το νευρολογικό μέρος της εξέλιξης σήμερα θεωρείται πιο σημαντικό από το ανατομικό, γιατί μέσα στην εξέταση των δεδομένων είναι και τα ανατομικά δεδομένα που έχουν να κάνουν με την άρθρωση, με το ότι χαμήλωσε κάπος ολάρυγκας και διαμορφώθηκαν οι λεγόμενοι αρθρωτές, με τρόπο που να επιτρέπει την επικοιλία των ήχων της ανθρώπινης ομιλίας. Όμως φαίνεται να είναι περισσότερο σημαντικό το νευρολογικό μέρος παρά το αρθρωτικό. Δεδομένων ξέρουμε ότι υπάρχουν χωριά που σφυρίζουν, δηλαδή θα υπάρχουν τρόποι να επικοινωνήσουν νοήματα, ακόμα και με λιγότερο φάσμα ήχων. Σε σχέση με τα βιολογικά δεδομένα από τους ερευνητές που θεωρούν ότι η γλώσσα είναι έμφυτη, ερμηνεύουν την ύπαρξη του ανθρώπινου λόγου ως αποτέλεσμα αυτού που ονομάζεται σήμερα, ο Μολωνότης Σύλληψης πάει πίσω με τον Δαρβίνο, ονομάζεται exaptation, εξαρμογή ή αλλοπροσαρμογή. Αυτό ο όρος προέρχεται από τη βιολογία, όπως αρκετά συχνά συμβαίνει. Ο Σύλληψης, όπως είπαμε, υπάρχει ακόμα από τον Δαρβίνο και αναφέρεται στην περίπτωση η εξαρμογή σαν τη διαστολή με την προσαρμογή, στην περίπτωση κατά την οποία ένα φυσικό στοιχείο που έχει κάποιο έμβειο όν, κάποια στιγμή αξιοποιείται για λόγο διαφορετικό από τον οποίο προέκυψε. Δηλαδή, ενώ προσαρμογή έχει να κάνει με τη φυσική επιλογή περισσότερο, ότι κάποιοι ήδη επιβίωσαν γιατί είχαν αυτό το στοιχείο που τους βοηθούσε σε συγκεκριμένη λειτουργία. Η εξαρμογή είναι ότι έχουμε και αυτό το στοιχείο για άλλο λόγο, αλλά ξαφνικά βρίσκουμε ως άνθρωποι ή ως πτυνά, ότι μπορούμε να το αξιοποιήσουμε και με άλλους τρόπους που μπορεί στα διακάρια να γίνουν και σημαντικότεροι. Τέτοιο παράδειγμα εξαρμογής στη φύση είναι τα φτερά στα πουλιά, τα πούπουλα, αλλά τα μεγάλα φτερά που τα λέμε, τα οποία αρχικά αναπτύχθηκαν για τη διατήρηση της θερμότητας από όσο ξέρουμε, όμως ακολούθως βασική εφαρμογή βρήκαν στο πέταγμα των πουλιών και την καλύτερη αντίσταση του αέρα. Σε σχέση τώρα με τη γλώσσα, η έννοια της εξαρμογής αφορά μεταξύ όλων και την υπόθεση η κασία που είναι ήδη από το Δαρβίνο και αυτή, αλλά στηρίζει τόσο να βαθούμε και από σύγχρονους μελετητές ότι η πρώτη γλωσσική ήχη του ανθρώπου, αυτό που κάποιοι ρωμάζουν πρωτογλώσσα, είχε ρόλο μουσικό, αισθητικό, ψυχαγωγικό και δεν είχε σημασιακό περιεχόμενο. Φυσικά αυτό είναι κάτι που δεν συμφωνούν όλοι, αλλά συμφωνούν ακόμα και σήμερα κάποιοι. Το περιεχόμενο αυτό, δηλαδή, είχε έτσι αισθητικό λόγο ή κάτι πολύ πιο απλό, τη σήμαση της παρουσίας ας πούμε, το περιεχόμενο αυτό το απέκτησε αργότερα και σταδιακά η γλώσσα, δηλαδή να αποκτήσει και νόημα. Άλλο παράδειγμα εξαρμογής, ίσως πιο απτό, είναι οι αρθρωτές, το σαγόνι, η γλώσσα, τα δόντια, αλλά και οι φωνητικές χορδές, οι οποίες και είχαν τα στοιχεία αυτά και έχουν άλλο βασικό προορισμό, μεταξύ να πούμε, είναι η σύτιση, έτσι η μάσηση, η αναπνοή, αυτός ήταν ο βασικός προορισμός τους και πλέον, πλέον λέγοντας μετά από έτσι τα τελευταία 500.000 χρόνια, εξυπηρετούν και στην ομιλία. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ο Τσόμσκι, 2010, θεωρεί ότι η ενδιάθετη ικανότητα του λόγου στον άνθρωπο αποτελεί και πάλι εξαρμογή μιας απλούστερης εσωτερικής νοητικής ικανότητας, που ξαφνικά αξιοποιήθηκε και στην ομιλία, δηλαδή γνωρίζουμε ότι και τα ζώα έχουν σκέψη, δηλαδή όπως όσοι από εμάς έχουμε ίσως κατοικίδια, έχουμε υποφή με ζώο, ξέρουμε ότι έχουν ένα πτυγμένο συλλογισμό σε πολλά θέματα. Ασφαλώς βέβαια και σε αυτό πολλοί μελετητές δεν είναι σύμφωνοι. Τώρα διαφοροποίηση της γλώσσας από το συστήμα επικοινωνίας των ζώων. Είμαστε όντως τόσο διαφορετικοί όσον αφορά τη γλώσσα, είμαστε. Τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων μολονότι μπορεί να έχουν ποικίλους βαθμούς συνθετότητας και είναι κατά βάση επίκτητα, ενώ τη γλώσσα ο άνθρωπος την αποκτά με την έκθεση στο συγκεκριμένο κλωσσικό πολιτισμικό περιβάλλον. Στην συγκεκριμένη γλωσσική κοινότητα στην οποία θα βρεθεί είτε μονόγλωση είτε πολύγλωση. Συνεπώς απ' όσο γνωρίζουμε στα ζώα δεν απαντά πολυγλωσσία. Μόνο σε κάποια είδη πτυνών και όλα σε έναν συγκεκριμένο βαθμό. Δηλαδή οι σκύλοι σε όποια χώρα του κόσμου, έτσι δεν είναι μήπως έχουν ένα καινούριο άρθρο να δημοσιεύται και χθες να λέει κάτι άλλο, δεν ξέρω. Οπότε απαντά πολυγλωσσία σε πολύ μικρό βαθμό. Ναι, με τον ίδιο συνεννοούνται. Ούτε και γλωσσική αλλαγή, οπότε δεν έχουμε ούτε πολυγλωσσία, ούτε γλωσσική αλλαγή στα συστήματα των ζώων. Δεν είχαν τα αρχαία σκυλίσια, ας πούμε, ενώ στην ανθρώπινη γλώσσα η γλωσσική αλλαγή είναι συστηματικό, αναπόφευτο και σε πολύ μεγάλο βαθμό σοφό φαινόμενο. Στα συστήματα επικοινωνίας των ζώων έχουμε καταβάσει αντίδραση σε ερεθίσματα, είναι κλειστά συστήματα, έχουν ας πούμε πέντε, πενήντα, δυακόσα σύμβολα συγκεκριμένα σήμαση, δεν υπάρχει αμφισυμία, πολυσημία και άλλου είδους δημιουργικότητα, ενώ η γλώσσα είναι ανοιχτό σύστημα. Αυτό είναι ότι με ένα πεπερασμένο ρυθμό συμβόλων μπορεί να κάνει άπειρα εκφωνήματα με διαφορετική συνολική σημασία. Οι υθολόγοι, οι επιστήμονες που μελετούν τη συμπεριφορά των ζώων, έχουν εντοπίσει κάποια βασικά στοιχεία στα οποία ανάγονται οι συμπεριφορές και όλη η επικοινωνία των ζώων. Έξι βασικά στοιχεία. Το ένα είναι η προβολή και σήμαση της παρουσίας του ζώου. Είμαι εδώ. Το δεύτερο είναι ο καθορισμός ιεραρχίας. Ότι θα είμαι ο αρχηγός ή κάποιος αρχηγός θα είμαι κι εγώ. Θα έχουμε μια θέση στην ιεραρχία. Τρίτον είναι η σήμαση κινδύνου ή ευκαιρίας. Που γνωρίζουμε ότι αυτό συμβαίνει και στα φυτά, όχι μόνο στα ζώα. Τέταρτον ο συντονισμός δράσεων. Επιθέσεις, αντιπερισπασμοί, πόλεμοι. Γνωρίζουμε ότι και τα μορφές πιθήκομα που είναι κάνουνε πολέμους. Τα μυρμύγια κάνουνε πολέμους μεταξύ τους. Το οποίο απαιτεί συντονισμό δράσης. Και πέμπτον η αποφάριση εκ φοβισμός εχθρών. Εκ των οδελαιασμών θυραμάτων. Μολονό ότι όλα αυτά τα στοιχεία απαντούν και στον άνθρωπο και ίσως αποτελούν αρχαίγονη βάση και των ανθρώπινων συμπεριφορών. Δεν είναι ότι μας ξενίζουν, έτσι αυτά τα πράγματα. Η έκφρασή τους στον άνθρωπο είναι κατά πολύ συνθετότερη. Έχει εξαιρετικά μεγάλο βαθμό ποικιλομορφία. Το καθένα από αυτά, δηλαδή, ο άνθρωπος μπορεί να το επιδιώξει με πάρα πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ο οδελαιασμός των θυραμάτων, η σήμανση της παρουσίας, ο καθορισμός της ιεραρχίας. Υπάρχει πολύ εξαιρετικά μεγάλη ποικιλομορφία. Τώρα για την γλωσσοποικιλότητα. 7.100 γλώσσες σήμερα. Διαφορετικές, δηλαδή χωριστές γλώσσες, όχι διάλεκτη. Διαφορετικές γλώσσες. Στον χώρο της γλωσσολογίας, η αναζήτηση προγόνων γλωσσών, ή γλωσσών που εμφανίζουν υψηλού βαθμού ομοιότητες, δηλαδή γενετική συγγένεια, ξεκινά το 1886 με τον άγγλο δικαστή Sir William Jones, ο οποίος παρατήρησε για πρώτη φορά ομοιότητες ανάμεσα στη σανσκριτική, την ελληνική, τη λατινική και πιθανόν την κελτική και τη γοτθική, ή δηλαδή συστηματικές ομοιότητες σε πολύ μεγάλο βαθμό ανάμεσα στις αυτές τις γλώσσες. Τότε τοποθετείται η γέννηση της ιστορικής γλωσσολογίας, το 1886 με την παρατήρηση του Sir William Jones, και αυτή η παρατήρηση σήμανε τον εντοπισμό της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών, που είναι μία από τις 10 με 14 διαφορετικές οικογένειες γλωσσών. Όπως είπαμε οι ομιλούμενες γλώσσες σήμερα είναι πάνω από τα 1.100 και αναφέρουμε ενδεικτικά κάποιες μόνο από τις υπόλοιπες γλωσσικές οικογένειες, δηλαδή οικογένειες που τα μέλη τους έχουν ομοιότητες μεταξύ τους αλλά διαφοροποιούνται σε μεγάλο βαθμό από άλλες οικογένειες. Έχουμε την Αλταϊκή οικογένεια γλωσσών που περιλαμβάνει την Τουρκική. Βέβαια υπάρχουν πολλές διαφορετικές διαφορετικές διαχωρισμοί, γι' αυτό είπαμε από 10 έως 14 οικογένειες γλωσσών, γιατί πολλοί μελετητές και ομάδες μελεκτών διαχωρίζουν αλλιώς κάποιες γλώσσες. Στην Αλταϊκή λοιπόν έχουμε την Τουρκική, την Κοριατική, την Ιαπωνική, την Μογγολική γλώσσα. Στις Αυστρονησιακές έχουμε τις γλώσσες της Αυστραλίας, της Οκεανίας τις γλώσσες που μιλούσαν οι κάτοικοι εκεί. Και της Μαδαγασκάρης, αυτό έχει ενδιαφέρον ότι η Οκεανία και η Μαδαγασκάρη ανήκουν οι γλώσσες την ίδια οικογένεια γλωσσών. Οι αφροασιατικές, δεν θα τις πούμε όλες, απλά λίγα παραδείγματα δίνω. Οι αφροασιατικές γλώσσες που περιλαμβάνουν ή χαμητοσιμητικές γλώσσες, που περιλαμβάνουν τα Αιγυπτιακά, τα Σωμαλιανά και τα Εβραϊκά, οι νυλοσαχαρικές γλώσσες, οι αφροασιατικές γλώσσες, οι δραβηδικές γλώσσες, που είναι οι γλώσσες που μιλούνται στον Πακιστάν, στον Παγκλατέσ, στη Μαλαισία, γλώσσες των Μάγια και άλλες. Τώρα η εξήγηση της γλωσσικής ποικιλίας, που φτάνει τόσο πίσω στο χρόνο όσο έχουμε δεδομένα, διαφέρει αρκετά από την ερμηνεία της βιοπικιλότητας, είναι πως έχουμε γλώσσοπικιλότητα και βιοπικιλότητα. Μολονότι ήδη από τον Δαρβίνο επιχειρείται η σύνδεση ανάμεσα στην γλώσσοπικιλότητα και την βιοπικιλότητα, στην καταγωγή των ειδών ο Δαρβίνος αναφέρει πως τα ανθρώπινα είδη και οι γλώσσες εξελίσσονται με παρόμοιο δενδροειδή τρόπο, με διάσπαση και απομόνωση. Δηλαδή τα είδη, πως γίνεται η εξέλιξη στα είδη με την μετακίνηση κάποιων μελών της ομάδας, την απομόνωση και με τις διασταυρώσεις μεταξύ των μελών της ίδιας ομάδας, αναπτύσσεται η φιλετική ετερογένεια, διαφορετικότητα στον φαινοτυπική και άλλοι. Όμως, δεν μπορεί να ταυτιστεί η ερμηνεία πίσω από τη γλωσσοπικιλότητα με τη βιοπικιλότητα, μόνο ως ένα βαθμό μπορεί να έχουν ομοιότητες. Είναι αλήθεια βέβαια πως και η βιολογική διαφοροποίηση, τα διαφορετικά ζωάκια που υπάρχουν, και η γλωσσική διαφοροποίηση σχετίζεται με την απομόνωση και μετακίνηση πληθυσμιακών ομάδων. Ωστόσο γνωρίζουμε πως η γλωσσική αλλαγή μπορεί να είναι και ταχύτατη. Η γλωσσική αλλαγή και υπό συγκεκριμένες συνθήκες, για παράδειγμα γλωσσικής καταπίεσης, να χρειαστεί μόνο μια γενιά για να μεταλλαχθεί η γλώσσα όλης της κοινότητας. Ωστόσο οι γονηδιακές μεταλλάξεις έχουν εξαιρετικά αργούς ρυθμούς. Και συχνά χρειάζονται χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Βέβαια έχουν γίνει και ακόμα γίνονται έρευνες, συγγνώμη που παρακολουθούν τον συσχετισμό γλωσσών και γονηδίων, αλλά τα αποτελέσματα βέβαια παραμένουν αντιφατικά και αμφιλεγόμενα. Τώρα. Όχι, όχι, όχι. Τώρα, οντογέννηση. Η οντογέννηση στη γλώσσα, είπαμε ότι φιλογέννηση είναι πώς προέκυψε η γλώσσα γενικά. Οντογέννηση είναι πώς κατακτάται η γλώσσα της συγκεκριμένης κοινότητας από το παιδί. Οντογέννηση, γλωσσική κατάκτηση των γονών. Οντογέννηση, γλωσσική κατάκτηση, το ονομάζουμε κατάκτηση, γιατί δεν είναι ακριβώς εκμάθηση όπως μαθαίνω έτσι την ιστορία η μία λίστα. Είναι κάτι διαφορετικό και γλωσσική αλλαγή. Σύμφωνα με τη θεωρία της ανακεφαλαίωσης, αυτό το ονομάζουμε recapitulation theory, είναι μία θεωρία η οποία συνδέεται με τον Ernst Haeckel, γερμανός βιολόγος, φιλόσοφος και καλλιτέχνης του 19ου-20ου αιώνα. Η οντογέννηση περικλεί την φιλογέννηση. Δηλαδή, όπως το έμβριο, ξεκινάει από μονοκύταρος οργανισμός και πολλαπλασιάζεται. Και όπως γνωρίζουμε από την προηγούμενη παρουσίαση, δει για την ανάπτυξη από μονοκύταρους σε πολυκύταρους οργανισμούς. Είναι αυτή λοιπόν μία θεωρία που ξεκινά πιο πριν από τον Haeckel. Haeckel, όχι Haegel. Μία θεωρία που ξεκινά από το 1824, τον Γάλλο γιατρό και εμβριολόγο Etienne Serres. Η θεωρία, είπαμε, προέρχεται από το χώρο της βιολογίας και υιοθετήθηκε ως ένα βαθμό και στη γλωσσολογία. Δηλαδή, το να παρακολουθούμε το πώς μαθαίνει τη γλώσσα το παιδί, πώς κατακτά τη γλώσσα το παιδί, μήπως μπορεί να μας πει το πώς προέκυψε τη γλώσσα στον άνθρωπο. Ουσιαστικά, αυτή η θεωρία λέει ναι, η θεωρία της ανακεφαλαίωσης. Αυτό θα πει ότι η οντογέννηση περικλεί την φιλογέννηση. Δηλαδή, τι μας λέει, τι ξέρουμε από τη γλώσσα του παιδιού, ότι πρώτα έχουμε κάτι που μπορεί να περιγραφεί σαν ουσιαστικά. Δηλαδή, μαμά, γάλα, τώρα. Αλλά βασικά αυτά που μοιάζουν με ουσιαστικά ή μονολεκτικές φράσεις, ουσιαστικά είναι προτάσεις. Γιατί το γάλα σημαίνει θέλω γάλα τώρα. Δεν είναι απλά γάλα το ουσιαστικό. Συνεπώς, η θεωρία αυτή έχει καταρρυφθεί, ή εν πάση περιπτώση έχουν υποχωρήσει, έχει συγκρατημένου ενθουσιασμού, και όσοι μπορεί να την υποστηρίζουν ακόμα, έχει καταρρυφθεί και στη βιολογία και στη γλωσσολογία, τουλάχιστον στην απόλυτη εκδοχή της, η θεωρία της ανακεφαλαίωσης. Σίγουρα όμως η εκμάθηση της γλώσσας από το παιδί μπορεί να μας δώσει κάποια στοιχεία για τη φιλογέννηση της γλώσσας, πώς προέκυψε η γλώσσα στον άνθρωπο, δεν επαρκεί όμως για να στηρίξουν πράγματα από μόνη της. Το θέμα της γλωσσολογίας, δεν είναι δηλαδή ένας απλός μηχανισμός, ότι ας δούμε τι γίνεται εδώ, έτσι τότε θα συμβαίνει και αυτό. Είναι δηλαδή ένα λογικό συλλογισμός που έχει τα όριά του. Το θέμα της γλώσσογέννησης είναι ένα πολύ σύνθετο θέμα, καθώς έχουμε πλέον πληροφορίες και από το χώρο της νευρογλωσσολογίας και των νευροεπιστημών, ότι μολονότι κατά κανόνα το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου είναι υπεύθυνο για την ανθρώπινη ομιλία, οι λειτουργίες της γλώσσας απλώνονται ουσιαστικά σε όλο τον εγκέφαλο και μάλιστα υπάρχουν πλίστες επιστρόσεις βιολογικά νεότερων δομών πάνω σε παλαιότερες, αρχαιότερες και αρχαίγονες επικοινωνιακές λειτουργίες στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Οι επικρατέστεροι θέσεις σήμερα είναι πως η γλωσσική εξέλιξη είναι αποτέλεσμα συνδέεται μεγάλου αριθμού κύκλων κατάκτησης της γλώσσας. Δηλαδή επαναλαμβανόμενα σε κάθε γενιά επέρχεται η κατάκτηση της γλώσσας και παράλληλα με την νευρολογική και άλλη εξέλιξη και με μηχανισμούς που έχουν να κάνουν και με την όραση. Με την όραση σχετίζεται πολύ. Μεγάλο αριθμό κύκλων κατάκτησης της γλώσσας που σε μικροκλήμακα ονομάζουμε γλωσσική αλλαγή αλλά σε μάκρο κλήμακα αποτελεί εξέλιξη. Η γλωσσική αλλαγή είναι ένα αναπόφευκτο και εντέλει σοφό φαινόμενο που οφείλεται στον τρόπο κατάκτησης της γλώσσας από το παιδί. Καμιά φορά έτσι μας στεναχωρεί, μας ξενίζει, μας πανικοβάλει αλλά δεν υπάρχει καμία γλώσσα που να παρέμεινε η ίδια. Είναι ένα φυσικό αναπόφευκτο και εντέλει όχι κακό φαινόμενο. Η ερμηνεία. Το παιδί έχει πάντα πρόσβαση στον ήχο και στα πράγματα. Δεν έχει πρόσβαση στο νόημα. Το νόημα πρέπει μόνο του να το κατακτήσει, μόνο του να το αποδώσει. Ακούσει τον ήχο, θα δει τι θα γίνει μετά ή τι δεν θα γίνει μετά και θα συμπεράνει. Είναι συνεπώς πάντα ατελής η κατάκτηση του γλωσσικού συστήματος από το παιδί. Ατελής σε σχέση με την γλώσσα του ενήλικα. Με την έννοια ότι το παιδί δεν κατακτά πλήρως την γλώσσα των ενηλικών, του περιβάλλοντος αλλά κάτι λίγο διαφορετικό. Αυτό είναι έκφαση της προσαρμοστικότητας των περιβάλλων και της οικονομίας ενέργειας. Για παράδειγμα, η αποβολή των άτονων συλλαβών, το σπίτι ήταν ο σπίτιον, το ψάρι ήταν ο ψάριον, το δεν που λέμε η άννηση δεν ήταν ουδέν. Κάποια στιγμή χάθηκαν τα περισσότερα άτονα φωνήεντα στην αρχή, διότι είναι και αυτό θέμα ενέργειας, είναι οικονομία. Άλλες φορές τα ακούγανε τα παιδιά, άλλες φορές δεν τα ακούγανε. Σου λέει, εντάξει, δεν θα χρειάζεται και τόσο. Επίσης, οι νεολογισμοί παρακολουθούν τις νέες έννοιες των περιβάλλων και τα νέα πράγματα που χρειάζονται όνομα. Και το πραγματικά αξιοθάβμα στο στοιχείο σε όλα αυτά είναι πως εκπληρώνονται διαγλωσσικά και διαχρονικά όλες οι βασικές λειτουργίες της γλώσσας. Ποιες είναι οι βασικές λειτουργίες της γλώσσας, οι χρήσεις? Είναι η ερώτηση, είναι η προσταγή, αγαπημένη προσταγή, η υπόδειξη μάση περιπτώσει και η δήλωση δέσμευση. Ευχεί ότι την τάδε ώρα θα κάνουμε αυτό, δέσμευση σε κάτι. Θα τα φέρω τα πρόβατα, ας πούμε, για να πάρω τους σαν φορείς. Όμως, δεν υπάρχει δηλαδή γλώσσα στην οποία δεν μπορεί κανείς να κάνει μια ερώτηση. Δεν έχει τη λειτουργία της ερώτησης. Απλά έχει άλλους ήχους, άλλο σύστημα γραφής, άλλες συμβάσεις ενδεχομένους. Όμως, και αυτά είναι στοιχεία που συνδέονται με την μοντέρνα ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία εκτείνεται, όπως είπαμε, με υψηλό βαθμό αξιοπιστίας, 300.000 με 500.000 χρόνια στο παρελθόν και, πιθανόν, πολύ περισσότερο. Πόσο χρόνο έχουμε ακόμα, είμαστε εντάξει, ε? Λίγα λεπτά. Λίγα λεπτά, ναι. Καλώς. Α, ναι. Εντάξει, τελειώνουμε. Ωραία. Τώρα δεν γνωρίζουμε πώς... Ναι, δύο σελίδουλες είναι, τρεις. Το πώς προέκυψε η μοντέρνα συμπεριφορά. Δύο βασικές θεωρίες, ή ότι έγινε ξαφνικά, ή ότι έγινε σταδιακά. Βασικά, πολλοί υποστηρίζουν το ένα, άλλοι υποστηρίζουν το άλλο, δεν ξέρουμε αυτή τη στιγμή. Η πολυεστιακότητα τώρα και η γλώσσα ως τεχνολογία. Όπως είπαμε, δεν γνωρίζουμε ακόμη αν έγινε ξαφνικά ή προοδευτικά, δεν υπάρχει συνένεση. Από την εμπειρία από άλλες περιοχές, ξέρουμε πως τόσο η ξαφνική αλλαγή είναι εφικτή, όσο και η βαθμιαία. Η βαθμιαία, ωστόσο θεωρία, φαίνεται πιο πιθανή, ή έστω κάποιος συνδυασμός, δεδομένου ότι σήμερα υποστηρίζεται η πολυεστιακή εμφάνιση της γλώσσας σε κοινότητες ανεξάρτητες σε μία από την άλλη, μολονότι υπάρχει ακόμη και στηρίζεται από νεότερη βιβλιογραφία η υπόθεση γνωστή ως Nostratic Hypothesis από 1903 και τον δανόγλωσο λόγο Πίτερσεν, κατά την οποία επιχειρείται η αναζήτηση με σχετική επιτυχία. Είναι αρκετά εύλογη και η Nostratic Hypothesis, αν και όχι πολύ δημοφιλής. Η αναζήτηση ενός και μοναδικού προγόνου πρωτογλώσσας μεταξύ των γλωσσικών οικογενειών. Τώρα η προσέγγιση για τη γλώσσα ως τεχνολογία υπονοεί τι είναι η τεχνολογία. Ότι είναι κάτι το οποίο έχει να κάνει με εσωτερικές ανθρώπινες δομές αλλά δεν είναι ακριβώς μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης στο βαθμό που εμφανίζεται, που εκφράζεται γλωσσικά. Η προσέγγιση για τη γλώσσα ως τεχνολογία υπονοεί πως μέρος μόνο από την ανθρώπινη ομιλία είναι έμφυτο. Το υπόλοιπο είναι εξογενές, είναι αποτέλεσμα της έκθεσης στον πολιτισμό της γλωσσικής κοινότητας στην οποία ζει ο καθένας και προέκυψε αθριστικά από πλήθος πολιτισμικών επιστρώσεων και μεταβολών. Δηλαδή κάθε γενιά προσθέθεται πράγματα και κάθε ομάδες ομιλητών, σαν κάτι όχι ακριβώς έμφυτο αλλά κάτι χρήσιμο. Κάτι που διευρύνει καταρχήν τη δυνατότητα διαπραγμάτευσης η γλώσσα και κάτι στο οποίο ο άνθρωπος φάνηκε πως ήταν πολύ καλός. Και τέλος γλώσσα και γραφή. Αν και η γλωσσολογία επιμένει ξανά και ξανά και κάνει σαφή διαχωρισμών άμεσα στην γλώσσα και την γραφή και δίνει προτεραιότητα στον προφορικό λόγο για πολλούς σωστούς λόγους. Και είναι γνωστό ότι από τις 7.100 γλώσσες μόνο οι μισές, 3.500 έχουν σύστημα γραφής. Όλες οι άλλες είναι πλήρες ωραιότατες σύνθετες γλώσσες λειτουργικές, δεν έχουν σύστημα γραφής. Οπότε μπορεί μια γλώσσα να έχει ή να μην έχει σύστημα γραφής. Υπάρχει ωστόσο στη γενικότερη αντίληψη των ανθρώπων η οποία είναι εξίσου σεβαστή και δικαιολογημένη ότι γλώσσα και γραφή συνδέονται άμεσα. Από αξιόπιστες πληροφορίες που έχουμε σήμερα, συστήματα γραφής αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα τρεις φορές στην ιστορία της ανθρωπότητας και οι υπόλοιπες 3.500 γλώσσες με σύστημα γραφής πήραν το σύστημα από αυτές με πάρα πολλές μεταλλάξεις βέβαια. Τρεις φορές είναι πώς στους ιστορικούς χρόνους, αυτό θα πει βέβαια ιστορική χρόνη είναι από τότε που έχουμε τη γραφή στους Σουμέριους, στους Κινέζους και στους Μάγια. Στους Σουμέριους 3000 π.Χ., στους Κινέζους 14 ε.Χ. και στους Μάγια 3 ε.Χ. Τι είναι η γραφή, η γραφή είναι η αυθαίρετη σύνδεση επιλεγμένων ήχων από την ανθρώπινη ομιλία, όχι όλων με σύμβολα που συμβαίνει με συστηματικό τρόπο, δηλαδή κάθε φορά που θα γράψουμε το τ, το φ θα εννοούμε το συγκεκριμένο ήχο με συστηματικό τρόπο έως ένα βαθμό και η αυθαίρεσια του γλωσσικού σημείου ότι είναι σύμβολο. Η αυθαίρεσια του γλωσσικού σημείου συνδέεται στα νεότερα χρόνια με τον πατέρα της σύγχρονης γλωσσολογίας Φερντινάν Σοσσούρ, ο οποίος είχε πολλαπλή συμβολή. Δεν μπορούμε βέβαια τόσο να μην αναφέρουμε και τον Αριστοτέλη ο οποίος επίσης επισημένει τη διαφορετικότητα των γλωσσών, τη διαφορετικότητα των συστημάτων γραφής αλλά και την παγκοσμιότητα του νοήματος. Το ενδιαφέρον με την περίπτωση του Αριστοτέλη είναι πως ο Αριστοτέλης ήταν μονόγλωσος, έτσι γνώριζε μόνο ελληνικά, δεν είχε δει άλλες γλώσσες, δεν είχε μελετήσει. Τι λέει τώρα ο Αριστοτέλης στο περιερμηνίας η ήχη της ανθρώπινης φωνής είναι σύμβολα των παθημάτων του νου της ψυχής και ο γραπτός λόγος είναι σύμβολο των ήχων δύο επίπεδα συμβολισμού, ήχη φωνής με την αφηρημένη έννοια και γραπτός λόγος με τον ήχο και όπως τα γράμματα δεν είναι σε όλους τους λαούς τα ίδια, λέει ο Αριστοτέλης, έτσι ούτε και η ήχη είναι ίδια, ούτε η προφορική γλώσσα είναι ίδια, όμως αυτά που συμβολίζονται μέσω των ήχων και των γραμμάτων, δηλαδή τα παθήματα της ψυχής, νοήματα και συναισθήματα είναι σε όλους τους λαούς τα ίδια. Όπως τα ίδια είναι και τα πράγματα των οποίων τα νοήματα είναι ομοιώματα, ας πούμε η έννοια του αμφορέα, ο αμφορέας, η έννοια του αμφορέα, πώς θα πούμε τον αμφορέα και πώς θα γράψουμε τον αμφορέα αναγλώσσα. Σύμφωνα λοιπόν με νεότερες έρευνες, στο τελευταίο κομμάτι τώρα αυτό που έχει να κάνει με την γραφή και την εξέλιξη που συνδέεται με την γραφή και με τον αλφαβητισμό, σύμφωνα με νεότερες έρευνες έχει παρατηρηθεί προοδευτική και θεαματική μείωση της σωματικής βίας από τους προηστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα. Και μιλάμε για βία τόσο ενδοκοινωνική όσο και διακοινωνική, δηλαδή τόσο για πολέμους, όσο και για εγκληματικότητα, όσο και για κακοποίηση, όσο και για βία από το κράτος, βασανιστήρια, φανατικές πεινές και έτσι άλλα πράγματα. Έρευνες από το χώρο της δικαστικής αρχαιολογίας, άλλος τομέας αυτός, αρχαιολογία και ανθρωπολογία που βρίσκουν σκελετούς και πρέπει να, σαν τον ιατροδικαστή, πρέπει να πούνε πώς πέθανε, έτσι πέθανε από βαθιά γηρατιά ή τον βρήκε ένας σαφνικός άμεσος θάνατος για άλλους εξωγενείς παράγοντες. Έρευνες από το χώρο της δικαστικής αρχαιολογίας εκτιμούν ότι πριν τις οργανωμένες κοινωνίες, στους προϊστορικούς χρόνους, περίπου το 15% των ανθρώπων πέθανε από βίαιο θάνατο. Ενώ μετά την οργάνωση σε κοινωνίες το ποσοστό αυτό είναι μόλις 3%. 15% στους προϊστορικούς χρόνους, 3% σήμερα. Ιδιαίτερα θεαματική και συστηματική είναι η μείωση πάλι όλων των μορφών σωματικής βίας, με τη διάδοση της τυπογραφίας και περαιτέρω του αλφαβητισμού, γραμματισμού. Τα αίτια του φαινομένου αποδίδονται στην καλύτερη κοινωνική οργάνωση. Η κοινωνική οργάνωση είναι κάτι καλό και η κοινωνική οργάνωση είναι αδιάσπαστη με την έννοια της γλώσσας. Και την ανάπτυξη του εμπορίου, που θυμόμαστε πως το εμπόριο είναι ένα από τα στοιχεία που διαφοροποιούν τον Homo sapiens από τα προηγούμενα είδη ανθρώπων. Ομοίως και ο κοσμοπολιτισμός, η ευκαιρία να γνωρίσουμε άλλους πολιτισμούς μέσα από τη λογοτεχνία τους, που αναπτύσσει την ενσυνέσθηση, το να μπαίνουμε στη θέση του άλλου, και την συμπονετικότητα ή την ταύτιση, για να καλύπτουμε ότι είναι και οι άλλοι λαοί, έχουν κοινά με εμάς, δεν είναι ας πούμε κάτι το τερατόδες. Σε κάθε περίπτωση αναδεικνύεται έτσι ένα ακόμα από τα ωφέλη του λόγου, προφορικού και γραπτού, γιατί το κρατήσαμε, γιατί μας ευγνώησε, διότι εφόσον η βία είναι κάτι το ανεπιθύμητο. Ακόμα και όταν την εκφράζουμε, ακόμα και όταν αφελούμαστε από αυτή, είναι κάτι που φθείρει ακόμα και τον νικητή. Είναι συνεπώς σημείο εξέλιξης και απόδειξης πως κατά βάση όλα πάνε προς το καλύτερο. Ίσως με μικρά διαλύματα σε πολλά θέματα, έτσι. Με μικρά διαλύματα δεκαδοχιλιάδων χρόνων, ή τέλος πάντων χιλιάδων. Μη βιαζόμαστε. Καταλήγοντας, θα θέλαμε να πούμε ότι ο χώρος της εξέλιξης των ανθρωπίνων γλωσσών, της ανθρώπινης γλώσσας, είναι ένας εξαιρετικός χώρος έρευνας, καινούριος. Υπάρχει πάρα πολλή δουλειά για να γίνει, για όποιον θα ήθελε να ασχοληθεί. Οι νεότεροι, λοιπόν, που θα είχαν ερευνητικό ενδιαφέρον, παροτρύνονται να ασχοληθούν. Και οι παλαιότεροι παροτρύνονται να τους στηρίξουν, με όποιους τρόπους, ας πούμε, διαθέτουν. Γιατί η γλώσσα είναι ο άνθρωπος. Η γλώσσα ταυτίζεται εν τέλει με τον άνθρωπο, γιατί μέσα της γλώσσας κάνουμε πάρα πολλά πράγματα. Και ότι ο λόγος συμβεί. Και με τον λόγο και με ό,τι ο λόγος συνδέεται, είναι που ο άνθρωπος κατασκεύασε εδώ και εκατοντάδες, χιλιάδες χρόνια, αν όχι εκατομμύρια, όλο τον θαυμάσιο ανθρώπινο πολιτισμό, για τον οποίο θα έπρεπε, ίσως, να είμαστε περήφανοι. Και μετά από όλη αυτή την ενδεικτική μόνο δειγματολυπτική υπεριδιάβαση και παρακολούθηση της ανθρώπινης εξέλιξης, βιολογικής και πολιτισμικής, και όλα τα επιτεύματα που έγιναν με τον λόγο, με τη στενή και την ευρύτερη έννοια, λόγο ως λογική και λόγο ως γλώσσα, και όλα αυτά μέσα από διαρκείς ανδειξοότητες και πολλαπλές ταλαιπωρίες, καταλήγω εγώ προσωπικά στη διαπίστοση πως είναι τιμή μας που ανήκουμε στη μακρά σειρά του ανθρωπίνου είδους. Σας ευχαριστώ. Ευχαριστούμε θερμά την Κατερίνα για την περιήγηση αυτήν την ιστορία της προέλευσης της ανθρώπινης γλώσσας. Είναι βέβαιος πως τα ερωτήματα που προκύπτουν ότι είναι πάρα πολλά, και συνεχώς μπορούμε να ξανοιχτούμε στη συζήτηση. Ο Γιάννης. Συγγνώμη, υπάρχει εδώ ένα μικρό, το οποίο μπορούμε να το προφθίσουμε ώστε να καταγράφουμε το βίντεο. Ορίστε. Θα ξέρετε πόσο να το καταγράφουμε και να έχουμε τι λέτε και πώς το λέτε και ακούτε ξανά στην σελίδα που έχουμε στήσει. Λέχονται όλα. Βέβαια. Εδώ, μήπως να... Υπάρχει μια θεωρία, η θεωρία του τωμαζέρω, όχι όσο πολλά φωθούν, που υποστηρίζει αυτό που λέμε ευράση της καστάνιας. Η καστάνια είναι ένα σιδερένι με το βιδάκι που δεν επιτρέπει σε ένα γρανάζι να γυρίσει ενάποδα. Γιατί κερδίζεις το πες, αλλά δεν επιτρέπεται να χάσεις το γράμμα. Και έχω την εντύπωση ότι συναντηθήκατε με αυτήν την άποψη... Λίγο πιο κοντά. Ναι, ναι. Νομίζω το άνοιξαμε. Ακούγεται, ναι. Και έχω την εντύπωση ότι συναντηθήκατε με αυτήν την άποψη περί καστάνιας. Και όταν μιλήσατε για νευροεπιστήμινες και νευροεπιστήμονες, που διαπιστώνουν ότι υπάρχουν στρώματα στον αγκέφαλο, νες και υπήρχαν κάποια παλαιόαυτα, και ήθελαν να προσθεθούν άλλα, ακριβώς γιατί δεν χάνεται τίποτα όσο προσθήθεται. Αλλά και όταν μιλήσατε για τις κοινωνίες, που η κάθε γενιά έρχεται να προσθέσει τα δικά της παράγωματα και όλα αυτά. Βέβαια, η άποψη αυτή περί καστάνιας ξεπερνά την υπόθεση εξέλιξης της γλώσσας, αφορά γενικότερα την εξέλιξη του πολιτισμού. Γενικότερα, μάλιστα, ναι. Αυτό έτσι για να σπάσει λίγο η αμηχανία της πρώτης στιγμής. Ναι, ναι, ναι, όχι, είναι κάτι που θα μπορώ να το προσθέσω στην βιβλιογραφία για την πολλαπορεύαση. Ευχαριστώ. Πολλαπορεύαση. Ε, αυτό μπορείς να, ναι, ναι. Είπατε κάποια στιγμή ότι ο άνθρωπος ακούει ήχους και μετά συνδυάζει αυτούς τους ήχους με το τι συμβαίνει για να αποκτήσουν ήχοι αυτήν νόημα. Επειδή το θέμα μας είναι η εξέλιξη. Έχουμε στη γλωσσολογία, μπορούμε μάλλον να περιγράψουμε στη γλωσσολογία κάποιους κανόνες με τους οποίους συμβαίνει αυτή η εξέλιξη. Γιατί από τη μία γενιά στην άλλη έχουμε μια εντελώς διαφορετική γλώσσα συχνά που δεν έχει σχέση με αυτό που είπατε. Όταν εγώ με τους φίλους μου έκανα ένα λάθος έλεγα την πατήσαμε. Ναι, ναι. Σήμερα όλοι λένε την κάτσαμε τη βάρκα. Ούτε το τι πατήσαμε ούτε το τι κάτσαμε τη βάρκα έχει κανένα νόημα. Είναι κάτι το οποίο, δεν ξέρω πως συνδυάζει με τη θεωρία ότι... Ναι, είναι παρατηρημένο και παγκοσμίως στη γλώσσα, ειδικά αυτό που λέγεται γλώσσα των νέων αλλάζει πάρα πολύ γρήγορα. Γιατί είναι ένα είδος αλληλεγγύης μεταξύ των νέων που ακόμα νιώθουν ότι δεν έχουν ακόμα δύναμη στον κοινότητα ή νιώθουν μια καταπίεση από κάποιες δομές που ακόμα δεν κατανοούν γιατί πρέπει να υιοθετήσουν και το να χρησιμοποιούν πρέπει να βρουν τις δικούς τους κώδικες, δηλαδή η σήμαση ότι είμαι σε αυτή τη γενιά και χρησιμοποιώ αυτή τη φράση που πρέπει να είναι καινούρια. Δεν ξέρω αν αυτή ήταν η ερώτηση. Η ερώτηση ήταν, έχουμε κάποιους κανόνες που μπορούμε να περιγράψουμε ή ενδεχομένως να προβλέψουμε. Ρωτάω γιατί για μένα είναι ζωτική σημασία. Επειδή ασχολούμαι με τη μετάφραση πάρα πολύ. Πριν από 30 χρόνια ετοιμάσαμε μια μετάφραση της βίβλου, είμαι θεολόγος και τότε είμαστε ενθουσιασμένοι τότε χρησιμοποιούσαμε το σύστημα της δυναμικής αντιστοιχίας. Δεν μεταφράζαμε δηλαδή λέξη προς λέξη αλλά φράση προς φράση. Ψάχναμε να βρούμε μια φράση που χρησιμοποιούσε ο Εβραίος, ξέρω εγώ, το πρώτο μετάχρηστον αιώνα, πως θα την έλεγε σήμερα ένας σύγχρονος άνθρωπος. Ποια συλληγία, στη γλώσσα των αιών? Αυτό δεν το είχαμε λάβει. Το θέμα είναι ότι βγήκε μια υπέροχη μετάφραση, η οποία μετά από 10 χρόνια της κάναμε μια αναθεώρηση και τώρα πια κάνουμε καινούργια μετάφραση γιατί δεν έχει κανένα νόημα να την αναθεωρούμε. Μπορούμε να προβλέψουμε πως θα είναι η γλώσσα στην επόμενη γενιά. Υπάρχουν αυτή τη στιγμή, ξέρουμε, κάποιες τάσεις που συμβαίνουν γιατί είναι και κύκλοι αλλαγής που επανέρχονται από στην άρνηση και σε άλλα στοιχεία που πάντα είναι και σε άλλες γλώσσες τα ίδια φαινόμενα. Δεν μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις, δηλαδή να ξέρουμε αυτή τη στιγμή πως θα μιλάνε οι άνθρωποι σε 100 χρόνια ή σε 50 χρόνια. Μπορούμε να κάνουμε, να διαβλέψουμε κάποιες εκτιμήσεις ότι από αυτές τις πέντε λέξεις είναι πιθανό ότι οι τρεις θα διατηρηθούν ή θα πάρουν κάποιο άλλο περιεχόμενο. Αλλά νομίζω ότι δεν έχουμε πια και τόσο γρήγορη εξέλιξη ότι κάποια πράγματα είναι παροδικά. Και επίσης για τη γλώσσα των νέων που υιοθετείται μετά εγκαταλείπεται. Μετά κατά την ανοιεκείωση εγκαταλείπεται είναι μόνο για κάποιες περιστάσεις. Δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν. Ίσα ίσα από τέτοια κείμενα υπάρχει η προσδοκία να υπάρχει ένα πιο υψηλό, μια υψηλότερο τύπου διατύπωση, έκφραση, εκτιμάται δηλαδή αυτό. Ακόμη και από τους νέους οι οποίοι φαίνεται ότι προτιμούν με κάποια άλλη φρασιολογία αυτή την περίοδο. Γιατί μετά τα 25 θα προτιμούν άλλη φρασιολογία και μετά... Περιγραφή όμως της εξέλιξης δεν μπορούμε να κάνουμε. Περιγραφεί το κανόνι. Δεν ξέρω αν κάποιος ειδικότερος μπορεί να... Κάποιος, ναι, ναι, ναι. Κατά τη δική μου άποψη αυτό που είπαμε γλώσσα των νέων, είπατε κι εσείς, είναι ένα παιχνίδι. Ένα παιχνίδι το οποίο προϋποθέτει μια σταθερή βάση. Όλα τα σοβαρά παιχνίδια προϋποθέτουν μια σταθερή βάση. Έχουν κανόνες δηλαδή. Όταν δηλαδή ο νέος λέει ηχείως αντί να πει όχι, ή όταν λέει τα γκαφρά αντί να πει τα φράγκα, ουσιαστικά προϋποθέτει τη γλώσσα και το παιχνίδι του, ή αν θέλετε αυτό το παιχνιόδες αποτέλεσμα, γίνεται ενόψη της τυπικής χρήσης. Δεν ξέρω τώρα αν μπορεί κανείς να προβλέψει την έκβαση ενός παιχνιδιού, αν πρόκειται πράγματα για παιχνίδι, και έχω δίκιο. Αυτό που μπορώ να σας πω είναι ότι ξέρουμε όλοι πάρα πολύ καλά τους κανόνες, ακόμη και οι νέοι, και κακώς τους κακολογούν, λέγοντας ότι δεν ξέρουν τη γλώσσα τους και κάνουν αυτό ή κάνουν το άλλο. Ακριβώς ξέρουν τη γλώσσα τους και κάνουν αυτό ή κάνουν το άλλο. Και σ' ό,τι αφορά την εξέλιξη αυτού του πράγματος, θα την ήξερα όσον την ξέρει κάποιος που γνωρίζει πάρα πολύ καλά τους κανόνες του ποδοσφαίρου και πάει σε μια ποδοσφαιρική συνάντηση. Δεν ξέρει ποτέ την έκβαση. Υπάρχει, δηλαδή, αυτό το αντιφατικό, ας πούμε, στοιχείο της συνύπαρξης του κανόνα με την ελευθερία. Ο κανόνας είναι εκεί αλλά και η ελευθερία είναι εκεί. Δηλαδή, το παιχνίδι ουσιαστικά αυτό είναι. Για αυτό, για μένα, είναι και γοητευτικό. Σημαίνει τη συνύπαρξη του κανονικού, της δέσμεσης, δηλαδή, και της ελευθερίας, της απελευθέρωσης από τη δέσμευση. Τώρα, αν θελήσουμε έτσι με κάποιο τρόπο γλωσσολογικά να ελέγξουμε αυτή την ασημετρία ανάμεσα στο κανονικό, στο καθιερωμένο και το νεωτερικό, αυτό που θα έρθει μετά, για μένα δύο είναι οι δυνάμεις που μπορούν να εγγυηθούν αυτή τη μετάβαση από το κανονικό στο νεωτερικό, μετάβαση με ασφάλεια, η μετονημία και η μεταφορά. Το γκαφρά που σας είπα πριν, είναι ουσιαστικά ένα αποδογύρισμα, ή το χείος επίσης, πάλι ένα αποδογύρισμα, οι εκφράσεις που είπατε εσείς, την κάτσα με την βάρκα, έχουν τη μεταφορά πίσω τους. Το παιχνίδι γίνεται κατά κύριο λόγο πάνω σε αυτές τις λιββάσεις. Δηλαδή την αγγίτητα προς κάτι που είναι ήδη καθιερωμένο, η μετονημία, υπάρχει αυτή η γυννίαση, και την μεταφορά που σημαίνει η αναλογικότητα και όλα αυτά τα πράγματα, που δίνουν στην ποιήση τον ιδιαίτερο χαρακτηρά της, φαντασία και όλα αυτά σε πλήρη δράση. Ναι, εγώ αυτό που θα ήθελα να προσθέσω σε αυτά που είχατε πει, ήταν για την εξαλληκτική ψυχολογία και πιο συγκεκριμένα για τον Τζόμσκι, ο οποίος είχε πει ότι η γλώσσα στον άνθρωπο είναι ένα γεννητήσιο στοιχείο, με την έννοια ότι το κουβαλάει από τότε που γεννιέται, χωρίς να χρειάζεται να μηνυθεί στην ουσία. Το διευκολύνει προφανώς το γεγονός ότι οι δίπλα του μιλάνε ας πούμε. Αλλά έγινε η σημείωση, όπως τουλάχιστον διδαχθήκαμε εμείς, ότι ακόμη κι αν το παιδί ακούσει το τάτα αντί για βόλτα, θα μάθει να λέει τη σωστή λέξη. Γιατί ας πούμε πολλοί γονείς έχουν συνεχίσει να λένε στο παιδί, έλα Γεωργάκη πάμε τάτα παίξουμε μπάλα ας πούμε, το παιδί θα συμπληρώσει μόνο του θα πάμε βόλτα να παίξουμε μπάλα. Δηλαδή έχει την έμφυτη τάση του για γλώσσα και μάλιστα και τη ροή και τη συνέπεια στη γλώσσα, όχι απλά. Και σίγουρα μπορεί να διακρίνει ανάμεσα στα περιβάλλοντα. Άλλο το περιβάλλον των γονιών και άλλο το περιβάλλον, γιατί δεν είναι μόνο οι γονείς το περιβάλλον στο οποίο εκτίθεται το παιδί. Δηλαδή έχουν άλλα ρεθμίσματα, τη σοβαρότητα της περίστασης, πως μιλάει ο γονιός σε άλλους ενήλικες. Σε άλλους ενήλικες δεν θα πει τάτα. Έτσι δεν να στιέβετε. Οπότε είναι μέρος, είναι ενδιάθετο. Ξέρω ότι κατά την τσόμπ σκενή, έτσι πολύ ωραία προσέγγιση, βέβαια ίσως θεωρείτε ένα μεγαλύτερο βαθμό, μεγαλύτερο βαθμό μέρος της γλώσσας ενδιάθετο. Δεν γνωρίζω ακόμα περιτέρων. Δηλαδή κάποιοι λένε ότι είναι περισσότερο ενδιάθετο, άλλοι λένε ότι δεν είναι καθόλου ενδιάθετο, άλλοι λένε ότι είναι ενδιάθετος ως ένα βαθμό. Σίγουρα έχουμε τη βιολική δυνατότητα. Απλά αν ως τα 14 δεν εκτεθεί κανείς σε λόγο, δεν είναι μόνο μόγγλοι, έτσι είναι και άλλες περιπτώσεις, δεν θα μάθει. Επίσης αυτό που είπατε για το πλαίσιο, ότι ας πούμε το παιδί νοηματοδοτεί κάποιες λέξεις ανάλογα με το πλαίσιο. Δηλαδή άλλοι νοηματοδότες θα δώσει κάποια λέξη όταν είναι μαζί με την παρέα του, όπου άλλοι νοηματοδότες δεν θα δώσει όταν είναι... Και είναι η σήμαση της ταυτότητας, ότι επιλέγω αυτήν... Όπως και σε μικρές συμμεταξύ των φίλων μας. Σε μικρές ομάδες δεν αναπτύσσεται η γλώσσα, γιατί είναι η στοιχεία ο αλληλεγγύης ότι ένταξες σε μικρή ομάδα με ισχυρούς δεσμούς. Κάποια στιγμή βέβαια αυτό υποχωρεί ή μεταλλάσεται. Να συνεχίσω λίγο και την ερώτηση της κοπέλας με ένα άλλο τρόπο. Να θυμηθώ μια παρατήρηση που προέρχεται από τον Δραβίνο τον ίδιο, που εκεί στην προέλευση και των ειδών, ρώτησε γιατί ο πίθηκος δεν μιλάει. Την τελετρέφαρα που είμαστε εδώ, και με παρατηρήσει πως το DNA του πιθύπου και του ανθρώπου μοιάζει πάρα πάρα πολύ. Είναι γύρω στο 99,5% του ίδιου. Άρα γιατί ο πίθηκος δεν κατέφυγε στη γλώσσα, θα τον βοηθήσει πάρα πολύ στην όλη εξέλιξη. Υπάρχει καμία κατανοήση, δηλαδή αν θα βρίσκουμε ότι ο Τσόμπς έχει δίκιο, υπάρχει ένα κάποιο γονίδιο που το έχουμε εμείς και δεν υπάρχει στον πίθηκο. Γιατί έχουν γίνει πειράματα δικά και στην Αμερική και είχαν προσπαθήσει να μάθουν για να μιλάνε, έφτασαν και στο αποτέλεσμα τα πειθικά για αυτά να έχουν το λεξιλόγιο στις 30 λέξεις, που προφανώς είναι πάρα πολύ λίγο, την ώρα που το δικό τους και το λεξιλόγιο είναι γύρω στις 700 λέξεις, και ο άνθρωπος θεωρητικά μιλά γύρω στις 5000 λέξεις. Βέβαια πάμε στις δικούς μας, στις μαθητές του Λυκείου, το λεξιλόγιο είναι γύρω στις 300 λέξεις, και με μια μεγάλη συχνότητα μιας λέξης πάρα πάρα πολύ γνωστής, που αρχίζει από μα και τελειώνει σε κας, αλλά το θέμα παραμένει γιατί την ώρα που το DNA είναι τόσο πολύ ιδιο, ο πείθηκος δεν μιλάει, υπάρχει κάτι στάδι ανάμεσα στον πείθηκο και τον άνθρωπο, που βοήθησε τον άνθρωπο, δηλαδή αυτή η ιστορία με το κονηδείωμα όντως υπάρχει, ξέρετε πόσο κοινό DNA έχουμε με το σφουγγάρι, πολύ, αλλά όχι παραπάνω από ότι με τον πείθηκο, απλά δεν επαρκούν, δηλαδή το κοινό DNA είναι φυσικά πολύ μεγάλη ανακάλυψη, δεν επαρκεί για να εξηγήσει και οι πείθηκοι έχουν όπως και ο χόμο εργάστερ, και ο χόμο εδώ πέρα είναι και τόσοι, η προηγούμενη μπάση περιπτώση, είχαν τη δυνατότητα, κάνανε εργαλεία, αλλά δεν είχαν τη δυνατότητα εκμάθησης, όπως και ο σύγχρονος πείθηκος μπορεί και άλλα και τα σκυλάκια και όλοι να εκπαιδευτούν, να μάθουν κάποια πράγματα με ωραίες μπιχεβιοριστικές πρακτικές, τιμωρία και επιβράβευση, αλλά δεν επινοούν. Τώρα αυτό, ναι, έγινε μια μετάλλαξη από ότι φαίνεται, έγινε κάποια, αυτό δηλαδή υποστηρίζεται από πολλούς μελετητές, που να ξέρουμε βέβαια, έγινε, δεν έγινε, πάντως με τον ίδιο τρόπο που κάποια ζωάκια έχουν κάποια πράγματα και κάποια δεν έχουν, τώρα για ποιο λόγο μόνο εμείς έχουμε αυτή τη μετάλλαξη, δεν ξέρω, είμαστε και το σύμβαν της διαφορετικότητας, κανένα άλλο ζώο δεν είναι ίδιο με κανένα άλλο, τα δακτυλικά μας αποτυπώματα, δηλαδή δεν, κανείς δεν είναι ίδιος με τον άλλο, φαίνεται αυτή προς το παρόν είναι η δική μας ιδιαιτερότητα, ότι φοράμε ρούχα, αυτό είναι πολύ βασική, δηλαδή οπτικά διαφορά, ή είναι της καλλιεσθησίας, γιατί και χιούμορ, ακόμα και οι πίθηκες έχουν χιούμορ, τα σκυλάκια έχουν, γελάνε, ξέρουμε, και κάποια διποντικιών, αλλά στην περίπτωση των ανθρώπων είναι η σύνθεση αυτών των στοιχείων, που μας κάνει να είναι έτσι, να έχουμε αυτόν τον αυτοθαυμασμό. Ναι, ναι. Το μικρόφωνο πάλι, ευχαριστούμε. Για τη σύνθεση των στοιχείων υπάρχει ένα πείραμα στο οποίο υπάρχουν πίθηκοι, τους βάζουν για παράδειγμα μια μπανάνα σε ένα ψηλό ράφι και τους δίνουν κάποια αντικείμενα. Οι ίδιοι καλούνται να φτάσουν την μπανάνα, γιατί προφανώς δεν την φτάνουν απλώνοντας απλά το χέρι, ούτε πηδώντας. Καταφέρουν να κατασκευάσουν σιαστικά ένα τρόπο, να το πω, έναν νοητικό χάρτη για το οποίο μπορούν να κάνουν, χρησιμοποιούν τα αντίστοιχα εργαλεία, δηλαδή τους δίνονται ξύλα ή κουτιά, βάζουν το ένα πάνω στο άλλο και εν τέλει καταφέρουν να το φτιάξουν. Ναι, ναι, μέρα με τη μέρα θέλω να πω και ότι καθώς υπάρχει ενημέρωση ανάμεσα στις διάφορες επιστήμες για το τι συμβαίνει, αλλάζει η εικόνα που έχουμε για τα πράγματα, για την μοναδικότητα του είδους, όσο μοναδικό είναι και κάθε είδος. Είναι και τα ρεθίσματα που παίρνει, ας πούμε, κάθε είδος. Εμείς καλούμαστε να ανταπεξαλήφουμε σε σύνθετες και πολύπλοκες δεδικασίες. Τις οποίες μόνοι μας δημιουργούμε. Ακριβώς, εκείνοι ας πούμε καλούνται να πιάσουν την πανάνα. Οπότε, ίσως, αν τους δώσουμε περισσότερα ρεθίσματα... Και τι να τους δώσουμε τα καημένα τα ζάκια, ας πούμε, στην ησυχία τους. Απλά σαν σκέψη το θέτο. Απλά είναι ότι είναι περιβάλλον μη-νατουραλιστικό, που λένε. Είναι με παρέα, με επέμβαση του ανθρώπου, ο οποίος επί δεκαετίες μελετά πώς θα κάνει τον πίθηκο να φτιάξει εργαλείο να φτάσει την πανάνα. Ναι, ναι. Η επόμενη ερώτηση εδώ. Αν πάλι το μικρόχρονο προωθήσουμε. Απήλαυσα πάρα πολύ την ομιλία σας. Να ρωτώ μενούς της ευκαιρίας ότι υπήρξα μαθητής του συντονιστή. Θα κάνω δύο ερωτήσεις σε πακέντρο του ενός. Είναι λακωνική ερώτηση, αλλά θα κάνει την υπομονή ένα λεπτό για να σε εξηγήσει το υπόβαθρο της. Είναι από το χώρο της πληροφορικής, που είναι μια επιστήμη 65 ετών. Δηλαδή η πρώτη γλώσσα προγραμματισμού βγήκε το 1950 και κάτι. Και έκτοτε από μένα τα χέρια μου έχουν περάσει γύρω στις 10 γλώσσες. Τις 7-8 μπορώ να πω, τις δούλεψα πολύ εντατικά. Γλώσσες προγραμματισμού λένε. Ο χώρος της πληροφορικής έχει μια ιδιαιτερότητα, ότι είναι μεγάλης διάδοσης, μεγάλης συγχρονίας, μικρής διαχρονίας και τρομερούς στρες. Δηλαδή στύβουν όλοι το μυαλό τους, παίζουν δισεκατομμύρια έτσι, παίζεται πλανητικός έλεγχος, δεν αστεία πράγματα. Συμβαίνουν τρελά πράγματα όπως αυτά με τα κινητά μας έτσι, με διείσδιση 3,5 δισεκατομμύρια smartphones. Αυτή τη στιγμή. Και φτάνουμε το ότι, ας πούμε, η ύπαρξη μιας αιφιούς συσκευής, είναι συνόλυμα της ύπαρξης. Δηλαδή σε λίγο και τα 7,5 εκατομμύρια θα έχουμε μια αιφιή συσκευή. Tractable, παρατηρήσιμη και ούτω καθεξής. Τώρα πάμε στο γλωσσολογικό θέμα. Από τις πολλές γλώσσες προγραμματισμού που βγήκανε, λίγες έχουν επιβιώσει και δημιουργεί ερωτηματικά επιβίωσης και σε αυτούς που ασχολούνται. Δηλαδή αν χρειάζεται κάθε πέντε χρόνια να μαθαίνουν μια γλώσσα. Αν αυτά που έμαθα σε 10, 15 ή 20 χρόνια, που είναι τέσσερις γενιάς υπολογιστών, έχουν απαρχαιωθεί. Τι μέλλον υπάρξεως έχω εγώ. Δηλαδή ο χώρος μας κάνει stress test, όπως κάνουμε stress test στην οικονομία, όπως κάνουμε stress test στα τσιπάκια των ηλεκτρονικών. Ο χώρος μας δείχνει πως αλλάζονται γλώσσες, πως γεννιούνται, πως πεθαίνουν. Πεθαίνουν κυριολεκτικά. Δηλαδή αν δεν ανανεωθείς και εσύ μαζί με τη γλώσσα, έχεις τελειώσει ως επιστήμονας, ως επαγγελματίας, ως οτιδήποτε. Ακόμα και ως χρήστης. Δηλαδή δεν αντέχουμε να έχουμε κινητό δύο ετών. Οπότε πάμε τώρα στα δύο γλωσσοκολογικά ερωτήματα. Παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει παρθενογέννηση στις γλώσσες. Δηλαδή δεν έρχεται κάποιος ευφυείς άνθρωπος ή μια δυνατή ομάδα σε κάποια καλά ανηδόμενη εταιρεία ή οργανισμό για να εισάξει μια νέα γλώσσα. Από τις δικές μας παρατηρήσεις βλέπουμε ότι υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις-πέντε γενιές χρόνος επώασης. Πριν βγει μια γλώσσα ακούν και κάποιες άλλες παρόμοιες, χαθήκανε, ξελιχτήκανε, μεταξελιχτήκανε χίλια δυο πράγματα και προέκυψε μια γλώσσα και αυτό γίνεται συνέχεια. Οπότε απασχολεί το χώρο μας γιατί πεθαίνουν οι γλώσσες. Δηλαδή είναι θέμα μεγάλης φθοράς. Αυτό έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν ξέρω αν είναι κανένας χώρος στην γλωσσολογία που το μιλάτε αυτό. Πάνω τώρα στην ερώτηση. Χρόνος επώασης, δηλαδή από τη στιγμή που εμφανίζεται η πρώτη γραφή όπως την έχουμε καταγράψει, η γλώσσα, η γραφή ανακαλύφθηκε 50 χρόνια πριν. Αν ισχύουν τα ευρήματα της επιστήμης μας, η γλώσσα ήφερπε τουλάχιστον 200-300 χρόνια πριν. 50 χρόνια περίπου γενιά παλαιότερα. Σε εμάς είναι πέντε έτη στο χώρο μας. Τώρα μιλάτε για τις φυσικές γλώσσες ή για τις γλώσσες των... Προγραμματίζουμε και το ανάγουμε λέμε αν βρέθηκε μια γραφή το 1400 π.Χ. Αυτό δεν σημαίνει ότι δύο χρόνια πριν ανακάλυψε αντιγραφή άνθρωποι. Σερνόταν αυτό το σύστημα ποιώνες πριν φτάσουμε σε αυτόν τον επίπεδο πολυπλοκότητας. Και πάω τώρα στο δεύτερο ερώτημα που λέει, συνήθως εμάς οι γλώσσες που εξαφανίζονται, ιστερούν σε κάτι. Δεν είμαστε σαβιστές να σκοτώνουμε τα παιδιά μας. Κάτι συμβαίνει και μια γλώσσα χρειάζεται να αλλάχθει. Επιτακτικά, γιατί χανόμαστε αλλιώς. Οπότε το ερώτημα είναι πως εξηγείται γλωσσολογικά εσείς, μια που έχουμε μια μακραίωνη παράδοση εμείς και τα εκμυριωμένη, οι παλιότερες μορφές της γλώσσας... Της φυσικής γλώσσας? Της δικής μας γλώσσας, για να μιλήσουμε για κάτι γενικά. Της ανθρώπινης γλώσσας? Της ελληνικής γλώσσας. Α, εντάξει. Δεν θα μιλήσω για αγγλική, δεν είμαι φιλολογός αγγλικής. Ενώ όχι τεχνολογικής... Ναι, πως εξηγείται να παρουσιάζουν μορφολογικά χαρακτηριστικά και επίπεδα κυβάνδοσης, βαθμούς ελευθερίας, πείτε το, διαστάσεις που είναι περισσότερες στις παλιότερες μορφές της γλώσσας και λιγότερες στις τορινές. Αυτό για μένα αποτελεί παράδοξο. Να σας πω ένα παράδομμα. Η μουσική μας είναι τεκμηριωμένη εδώ και χίλια χρόνια, από ό,τι μου λένε οι ειδικοί. Παρουσιάζει ένα επίπεδο πολυπλοκότητας που δεν το έχει η σημερινή μουσικότητά μας στην εκφορά της γλώσσας. Αρχαία ελληνική γλώσσα της κλασικής Ελλάδος παρουσιάζει ένα βαθμό πολυπλοκότητας που είναι πολύ καλύτερος και μουσικολογικά και συντακτικά και από εανδικό δεκαπεντασύρα, από τίδήποτε. Από ροή, από ακρίβια νοημάτων, από εναλλαγή ήχων, από τη δική μας μορφή. Αν βάλετε στην ομηρική, εγώ σηκώνα τα χέρια. Αυτά είναι μη αξιολογική προσέγγιση. Το κομμάτι το οποίο παρέλειψα να διαβάσω έχει να κάνει με την έννοια του γλωσσικού δετερμινισμού στο πόσο βαθμό επηρεάζει η γλώσσα την σκέψη. Μέσα στους κύκλους της γλωσσικής αλλαγής, η αρχαία ελληνική ήταν πιο συνθετική γλώσσα. Δηλαδή αυτό που λένε έλεγε, αλλά και η νέα ελληνική έχει υψηλό βαθμό συνθετικότητας, είναι πιο αναλυτική. Για παράδειγμα η υποτακτική που ήταν στα αρχαία, στα νέα ελληνικά είναι με τον να. Έχει περισσότερες κρίσεις διότι μεσολάβησε. Ναι αλλά και άλλες γλώσσες είναι συμπυκνωμένες, άλλες είναι πιο αναλυτικές. Αυτό δεν έχει επίπτωση στη σκέψη του ανθρώπου βάσει νεότερο ερευνών. Αν μπορώ να πω ότι μπορώ να συμπτήξω σε μία λέξη, δεν έχω μια ταχύτητα πρώτα από όλα στη σκέψη μου. Και να προσθέσω μας σε αυτό που είπατε, δεν υπάρχει και φορά στην αλγοριθμική του προγραμματισμού. Δηλαδή οι γλώσσες του δυναμού του προγραμματισμού έχουν σκοπό να δώσουν την αλκοπολιτικά ο άνθρωπος, που χρησιμοποιείται δεχοριθμικά στην αλκοπολιτικά ο άνθρωπος, να χάσει μια φλόστα, ή η ενέχεια, η πτώχευση ευθυνής. Δεν υπάρχει πτώχευση. Αυτά είναι αξιολογικοί, φιλικά χρωματισμένοι όροι, γιατί το σημαντικό είναι το τι θα πούμε. Τι θα πούμε με τη γλώσσα. Είναι καινούριο, είναι στηριγμένο, είναι παραγωγικό. Ναι, όχι το κατανοώ, απλά ναι, ναι, ναι, ναι. Απλώς να μεταφέρω ότι πριν λίγες μέρες, επειδή στο σπίτι μου είπαν να βάζεις το τάξι στη δουλειά σου, και καθώς πήγες να βάλεις το τάξι, πήγα και σε ένα βιβλίο που είχα διαβάσει παλιά του Οκτάβιο Πάθ, γράφεται ποιο Λουιζέν, δεν ξέρω αν είσαι, είσαι καλλιευαστής σαν Πάθ ή λοιπάς. Με βάση τελεπτώση, εκείνο που λέγει Οκτάβιο, λέγει ότι στον πρώιμο τον καρκαντισμό, τον άνθρωπο το βλέπανε σαν τη μηχανή που πρέπει για να πράγει κάτι. Ενώ στις ιστορινές συνθήκες το βλέπουν σαν ένα σημείο. Και όντως, άμα σκεφτούμε τις ιστορινές μας σχέσεις και την επαφή που έχει ο ένας με τον άλλο, μέσα από το κομπιούτερ, το Facebook, το Twitter και τα λοιπά, σημαίνει ότι έχουμε χάσει την ανοιχτή σχέση. Η σχέση μας είναι ένα σημείο προς ένα άλλο σημείο. Είμαστε πιο επιλεκτικοί. Αν πάω τώρα πίσω στο θέμα της ελληνικής γλώσσας, που είναι μια πλούσια γλώσσα, και μαθαίνουμε όντως ότι είναι η ελληνική γλώσσα, μετά πάμε στον Βράθονα, στη συνέχεια πάμε στον Κινή, μετά πάμε στον Σολομό και τον Μαπηγιάννης, εκείνο που βλέπουμε είναι ότι στην αρχαία ελληνική υπάρχει μια τρομερή σύνδεση ανάμεσα στο σημείο και το σημενόμενο. Δηλαδή, δεν είναι εκείνο που ακούμε από το ΣΥΡ ότι είναι κάτι το ανεξάρτητο, και σε οδήποτε πράγμα που μπορούμε να βάλουμε μια κατιά λαϊξή. Στα ελληνικά, μόλις προφέρεις τη λέξη «ενέργεια», την νιώθεις ότι σχετίζεται με ένα έργο, ότι υπάρχει ο ενεργών. Ο αποτέλεσμα της ενέργειας είναι ενέργειμα. Λοιπόν, είναι μια πολύ ζωντανή γλώσσα που θέλει ακριβώς για να φέρει κοντά τη λέξη με το αντικείμενο που θέλει να περιγράψει, που το έχουμε χάσει εμείς. Ναι, αλλά η μεγαλύτερη πολιτισμική συμβολή σήμερα γίνεται από πολιτισμούς που δεν μιλάνε αρχαία ελληνικά. Δεν είναι το θέμα σε τη γλώσσα θα πούμε αυτό που θα πούμε. Και να πω ότι η ελληνική είναι μια εξαιρετικά συντηρητική γλώσσα. Γιατί στη γλωσσαλογία, επειδή μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις, για να πάρουμε να διαβάσουμε τα αρχαία αγγλικά που ήταν το 1ο-12ο αιώνα, που τα αρχαία αγγλικά και πού το έπος του Διγενεία Κρήτα που μία χαρά το κατανοούμε. Δεν είναι δηλαδή το βράμα μας ότι η γλωσσική αλλαγή. Δεν είναι η απώλεια της γλώσσας να πω ότι είναι ίσως ο περιορισμός της σκέψης, ή της φιλοδοξίας, ή της πρωτοβουλίας, το οποίο δεν είναι απώλεια, πάντα φυσικά είναι συνέχεια και είναι ανά πάσα στιγμή μπορεί να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο. Πιστέφησα μας ότι οι πολιτισμοί αυτοί που το έχουν συμβάλει, όλοι ακούνε την κοινή κοινή αναφορά στην αρχαία ελληνική γλώσσα, στον αρχαίο ελληνικό τρόπο σκέψης και συνέχως δράσουν τη δική τους παρουσία σε κάτι που έγινε... Μα οι πατέρες της Αμερικανικής βασίστηκαν στην αρχαία ελληνική κληρονομιά. Τα συντάγματα, τα πρώτα, οι διακήρυκες της ανεξαρτησίας, ο Τόμας Τζέφερσον και όλοι αυτοί, έχουν τεράστιες επιρροές, πήραν το σύνολο της αρχαίας ελληνικής σκέψης σε άλλη γλώσσα. Στα αγγλικά, δεν ξέραν αρχαία ελληνικά, ξέραν σε ένα βαθμό. Δεν λέω ότι δεν πρέπει να μάθουμε, αλλά αυτό το ότι να μάθουμε όλα αρχαία ελληνικά, δεν θα μειωθεί το εθνικό χρέος ας πούμε. Ναι, θέλω να πω, μη το παίρνουμε κατάκαρδα, αυτό, γιατί είναι μια διάχειτη άποψη αυτή. Όχι, για να σας βεβαιώσω όμως πως όλοι οι ελληνικοί φυσικοί του 20ου αιώνα, έχουν φτιάξει τη σύγκρονη φυσική, ο Πάζεβερ, ο Στυμποροφρέβη και τα λοιπά, τα αρχαία ελληνικά και τα μιλούσαν, θα μου πείτε και τι γίνε μετά. Ίσως, λέω, ίσως, το γεγονός είναι ότι είχαν πρόσβαση στην αρχαία ελληνική γλώσσα και την ικοσοφία. Είχαν πρόσβαση στη σκέψη των αρχαίων, γιατί δεν μπορείς να είσαι αρχαία. Η σκέψη. Ναι, ναι. Αφού σε ένα παράδειγμα, για να γίνουν πιο σαφές, γιατί, με συγχωρεί, πιστεύω πολύ θεωρητικά, συνεχίσοντας τη σκέψη του κυρίου Νικολαίδη, να πω κάτι που ισχύει 200 χρόνια, για να δούμε, όχι τη μουσική, που δεν μας ενδιαφέρει τώρα, η φυσική του 19ου αιώνα, όχι εμείς, εμείς είχαμε άλλα προβλήματα τότε, όταν είχαν αλύσσοντα σοβαρά προβλήματα των νέων αινιών που αντιλήφθησαν, χρησιμοποίησαν δύο ελληνικές λέξεις. Δεν τις προτείναν εμείς. Ναι, αλλά αυτοί βρήκαν την έννοια. Εμείς εδώ, και αυτοί αποφασίσαν να πάρουν τις δικοί μας λέξεις. Εμείς, έννοιες πρέπει να βρούμε, νέες, όχι να ψάξουν. Σήμερα, αν προσπαθείτε να διαβάσετε ένα μάνιο ελληπολογιστή στα ελληνικά, δεν θα το καταλάβετε. Εγώ πάντως το διαβάζω στα ελληνικά γιατί είναι πιο εύκολο. Τότε μου δούσε την μετάφραση, μια αποστήριξη της μετάφρασης, κύριε Κοσμή, τώρα. Δηλαδή, είπαν η φυσική του 19ου αιώνα, της λέξεις εντροπία και ενθαλπία, και ελάτε να βγάλουν μακριό, όσο δεν είναι η φυσική, τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις. Το εντροπίες το καταλαβαίνουν, κάτι τρέπει το πράγμα, κάτι πάει, αλλά δεν το βρήκαν εμείς. Και στον 20ο αιώνα, κύριε Κοσμή, τώρα, δεν λέμε όλοι χρησιμοποιώ το desktop μεταφορ του υπολογιστή μου. Όχι μεταφορές ο Μίτσος, έτσι, αυτοί προωτήναν τη λέξη μεταφορ και έρχονται μετά. Και προχωράμε στην υπηκοινωνία του υπολογιστή και φέρνουν τη λέξη paradigm, όχι για παράδειγμα πλέον, but for exam. Και προχωρώντας ακόμα περισσότερο μια πούστη της ειδικότητας, γίνονται οικονομάχοι, πιο πολλοί από εμάς, πιο όχι οικονοκλάστες, αλλά λένε τη λέξη icon. Και άντε βγάλετε άγρι, τι εννοούν σ' αυτές τις συσκευές με την ιεραρχία, που λέει η βιολογία, μεταφορ, paradigm, icon. Πείτε μου εννοιολογικά τι σημαίνουν αυτά. Και αν μπορείτε αυτά να τα μεταφράσετε σ' άλλη γλώσσα. Δηλαδή, κοντολογής, υπάρχουνε βαθμοί ελευθερίας, υπάρχουνε διαστάσεις που υπονοούνται. Και ένα φαινόμενο, αν έχει τρεις διαστάσεις, κινείται δηλαδή στο χώρο, εσύ αν το ερμηνεύσεις σε δύο διαστάσεις, σαφώς εξάλλει κίνηση. Και αν το ερμηνεύσεις σε μία διάσταση, σαφώς δίνεις άλλη ερμηνεία. Αν χάσεις διαστάσεις, αυτήν την πολύπλοκη κίνηση, να μην πάμε στην εντροπία λοιπόν και θα πει αν ακούμε μεταφορ, paradigm, icon, τη μεταφράζεις μονοδιάστατα έτσι. Και έχεις χάσει όλο το παιχνίδι. Και εδώ θα θέλαμε τη συνδρομή σας, γιατί εσείς τα λένε πιο λαϊκά. Εμείς αν τα πούμε, λένε αυτοί οι βαρεμένοι με τη στατιστική, με τα μαθηματικά. Και δεν μπορεί να καταλάβει ο κόσμος ότι αν εννοιολογικά περιορίσουμε τη σκέψη, μετά δεν θα μπορούμε να δώσουμε λύση στα προβλήματα. Λέτε για την απόδοση της ορολογίας, λέτε ή για κάτι άλλο. Μου λέτε πως έκανε μια διάσπαση ανάμεσα... Δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ειδοκολογωμένη στα ελληνικά όμως. Είναι εντελώς αυτοί οι επόμενοι. Είναι μια τεχνική γλώσσα που μπορεί να γυρίζει να είναι ελληνική, αλλά δεν έχει καμία σχέση με το τι σημαίνει στα ελληνικά. Πολύ καλά σημαίνει. Αν χρειαστείτε να το αναλύσετε, θα δείτε ότι δεν έχει καμία σχέση με την ελληνική λέξη. Από όλες τις γλώσσες που έχω ψάξει, έχει την περισσότερη και εγγύτερη εννοιολογική σχέση. Αν αυτοί μπορούσανε, πιστέψτε με, να το κάνουν στη γλώσσα τους, γιατί αυτοί το βρήκανε. Δεν θα μας ρωτάγανε, ως θεού, έτσι. Αν μπορούσαν να το κάνουν στη γλώσσα τους, αλλά δεν μπορούνε. Και αυτό δείχνει ότι η γλώσσα μας έχει κάποιες κρυφές διαστάσεις, που ούτε εμείς τις έχουμε βρει ακόμα, και τις οποίες σιγά σιγά μπορούμε να τις βρούμε. Και θα σας πω πάλι ένα παράδειγμα για να μην υποτολογώ και θεωρητικολογώ. Σκεφτήκατε ποτέ γιατί η γλώσσα μας έχει, ξέρω εγώ, δεκαΐ. Γιατί αυτά προφερόταν αλλιώς το παρελθόν, ναι, εντάξει, να προλάβω να πω. Αυτοί προφέρανε με μεγαλύτερη λεπτότητα τη γλώσσα από και εμείς. Ναι, αλλά δεν έχει σημασία αυτό. Δηλαδή, ακόμα και τώρα είναι γλώσσες που έχουν τρία φωνή ενταμόνο. Είναι η αυθερεσία του γλώσσου. Δεν λέω ότι η ελληνική είναι εξαιρετικά αξιολόγη γλώσσα, την αγαπάμε είναι πολύ σημαντική για πάρα πολλούς λόγους και πάρα πολύ σημαντική για τη γλωσσολογία συγκεκριμένα. Αλλά δεν είναι απαραίτητη η γνώση της ελληνικής ότι υπάρχουν κρυμμένα μυστικά μέσα στο αλφάβητο ή στο σύστημα. Ναι, πού τα στηρίζουμε αυτά, όπως είπαμε, πού στηρίζουμε το κάθε πράγμα. Το θέμα είναι η σκέψη των αρχαίων, η σκέψη των αρχαίων και όχι η γλώσσα των αρχαίων. Και όχι μόνο των αρχαίων, οποιουδήποτε έχει σκέψη αξιόλογη. Γιατί τα αρχαία ελληνικά πήραν αξία από το περιεχόμενό τους. Επιμένουμε λίγο γιατί είναι πολύ σοβαρό θέμα, γιατί προσανατολίζει κάποιος ανθρώπος σε κάτι το οποίο δεν έχει πολύ μεγάλη χρησιμότητα. Δηλαδή είναι ένα πρώτο βήμα, είναι βήμα, αλλά ούτε απαραίτητο είναι ούτε το πιο σημαντικό. Πριν δώσα το λόγο στον Γιάννη, απλώς να πω πως η λέξη δεν είναι κάτι και το αθώο. Η λέξη που βαλάει το δικό της βάρος. Έχει ερμηνεία, ναι, ναι. Και ανάζηκα η λέξη, το αντικείμενο που είναι για να το πραγματώσει και να το σαχώσει. Κοιμάμαι έναν Ρώσο τον Φορέσκι που τον εκτιμώ πάρα πάρα πολύ και λέγει ότι η λέξη είναι μια ενέργεια που φεύγει από σένα για να συναντήσει για τον άλλο. Δεν είναι και το λεξικό που μας σώζει ότι έχουμε ελληνική γλώσσα και τους όρους πάμε στο λαμπινιότι και ρίχνουμε τη λέξη. Δεν είναι αυτό η γλώσσα. Η γλώσσα είναι κάτι το ζωντανό και είναι ευθύνη δικιά μας να πάρουμε αυτό το βάρο στη ζωντανία της γλώσσας σαν κάτι που θέλει να συναντήσει τον κόσμο. Και το γεγονός ότι μιλάμε σημαίνει πως θέλουμε για να βρεθούμε με τον κόσμο μαζί και να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο. Και εκείνο που κάνουμε είναι να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο, τον κόσμο που βλέπουμε, το φτιάχνουμε επίσης και μέσα από τη γλώσσα που πιστεύουμε ότι την κατέχουμε και τη χειριζόμαστε. Υπάρχει ένα μικρό βλιαράκι, ο τίτλος του είναι «10 μύθοι για την ελληνική γλώσσα» του Γιάννη Τεχάρη, το οποίο Γιάννη Χάρης έχει απόψεις γλωσσολόγων για την υπόθεση ελληνική γλώσσα. Δεν ενδιαφέρον τόσο τη συζήτησή μας σε αυτό το σημείο αυτές οι απόψεις, όσο κάτι που σαν απέντηξ συνοδεύει αυτό το βλιαράκι στο τέλος είναι αποσπάσματα από τα «Ίδωλα του Ρωήδη». Αν πάτε και διαβάσετε εκεί κάποια στοιχεία που δίνει για τις λεγόμενες «πρωτόγονες» γλώσσες, θα διαβάσετε για γλώσσες που έχουν 14 ή 15 γένη, για γλώσσες που έχουν ακλητικό σύστημα, το οποίο αν το έβλεπε η αρχαία Ελληνική τράπεδα μάτια της, ας πούμε στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο υπάρχει διαφορετική κατάληξη για το «εγώ και εσύ», για το «εγώ, εσύ και αυτός» διαφορετική κατάληξη, για το «εγώ, εσύ και αυτή» διαφορετική κατάληξη, για το «εγώ και αυτός» διαφορετική κατάληξη, για το «εγώ και αυτή» διαφορετική κατάληξη. Και πρόκειται για μια πρωτόγονη για τα δικά μας μάτια γλώσσα. Λοιπόν, ο πλούτος και όλα αυτά τα πράγματα είναι κάτι που χωράει πάρα πολύ συζήτηση. Επίσης, ο συνάδελφος απέναντι παρασχήθηκε ίσως από τον χαρακτηρισμό «γλώσσες» για να μιλήσει για τις γλώσσες των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Υπάρχει μια ηλικιώδη διαφορά ανάμεσα στις φυσικές γλώσσες και σ' αυτές. Είναι τεχνητές γλώσσες, κάποιος έκανε και τις έφτιαξε με πρόθεση, με ενδεχομένως μηνύματα από την αγορά και οι πιέσεις από την οργοδοσία, αυτό δεν έχει καμία σχέση με τη φυσική γλώσσα. Επίσης, έτσι αποσωματικά διατρέχονται τα σημεία της προηγούμενης συζήτησης. Αν πάτε στην αρχαία Ελλάδα, που είχε αυτό το μεγαλείο, και πιάστε τον πλάτωνα και του πείτε το έργο, από πού είναι αυτό, τι σημαίνει, τι νομίζετε θα σας πει. Εμείς ψάχνουμε κάτι το μεταφυσικό, το μυστηριώδες, πίσω από το ενέργεια, το ενάργεια και όλα αυτά, αναγνωρίζουμε το έργο και χαιρόμαστε, αλλά γενικότερα αυτό που είπατε μου θύμισε εκείνο το επιχείρημα, το αιτημολογικό, ότι ξέρεις άμα γνωρίζεις από πού προέρχεται η λέξη, τότε πολύ καλύτερη σημασιακή επαφή έχεις με το περιεγόμενό της και μπορείς να κινηθείς σημασιολογικά, πολύ πιο άνετα και αξιόπιστα. Δεν πρόκειται γι' αυτό, αυτό είναι ένα επιχείρημα που άμα το ζωρίζεις λίγο αυτοκτονεί, δηλαδή και άμα πάμε στο έργο, πίσω από το έργο τι υπήρχε, επειδή ακούστηκε προηγουμένως και πολύ σωστά και από εσάς ότι αυτά τα πράγματα δεν ξεφτρώνουν ξαφνικά, υπάρχει μια ιστορία από πίσω. Λοιπόν ξέρουμε από πού ήρθε το έργο, ή αυτοί που το χρησιμοποίησαν στην αρχαία Ελλάδα ήξεραν, άνοιγαν ας πούμε το αιτημολογικό του φρίσκ και το έβλεπα, όχι. Επομένως, δηλαδή αν το ζωρίσουμε αυτό και το πάμε πίσω-πίσω, κάποια στιγμή θα φτάσουμε στην Ευρωπαϊκή, τα αστεράκια της, σημαίνει τίποτα που δεν μαρτυ Αλλάζουν, αλλάζουν οι σημασίες. Υπάρχει μια ιστορία από πίσω, ή αυτοί που το χρησιμοποίησαν στην αρχαία Ελλάδα ήξεραν, όχι. Επομένως, δηλαδή αν το ζωρίσουμε αυτό και το πάμε πίσω-πίσω, κάποια στιγμή θα φτάσουμε στην Ευρωπαϊκή, τα αστεράκια της, σημαίνει τίποτα που δεν μαρτυ Και μετά, αυτό το και μετά, σας ζητάω να μου πείτε. Τι περιεχόμενα έχει. Δηλαδή, ξέροντας εγώ ότι η ενέργεια έχει αυτή και αυτή την προηστορία και μας πάει μέχρι εκεί. Η ερώτηση μου είναι και μετά, και επειδή το ξέρω αυτό, τι έγινε. Αν μου πεις ότι ενω μεταξύ είχαμε μια ιστορία, αυτή η ιστορία δεν είναι πάντα ασφαλής, γιατί πάρα πολλές λέξεις έχουν αλλάξει σημασία. Ο Χάρης που ανέφερα πριν, ας πούμε προχθές τον άκουγα στο ραδιόφωνο, είχε για παράδειγμα τη λέξη λογάς. Και σήμερα σημαίνει ο Φλίαρας ο πουραστικός και τα λοιπά. Στα αρχαία ελληνικά όμως, φαφλατάς. Στα αρχαία ελληνικά όμως, είχε εντωλώς άλλη σημασία. Και πηγαίνετε να την βρείτε, αν θέλετε, για να δείτε τη διαφορά. Μα και εγώ συμφωνώ απολύτως με αυτά που είπε η ομιλήτρια, απλώς προσπαθώ να την βοηθήσω γιατί ξαφνικά την ένιωσα να... Όχι, όχι. Απλά επειδή είναι θέματα που επανέρχονται γενικώς και στη δημοσιότητα και στην τηλεόραση και όλα εκείνα ότι αυτό που δεν θέλουμε... Δηλαδή να υπάρχει στεναχώρια για πράγματα, γιατί και με την νέα ελληνική μπορούμε να κάνουμε τα πάντα. Δεν είναι δηλαδή ότι χάσαμε τα αρχαία και αμάν τι έγινε. Δεν έχει καμία πολύ το σημασία. Βέβαια, μα τι κάνουν οι άλλοι με αυτό. Και αν θέλουμε να μάθουμε αρχαία με τα νέα συστήματα εκμάθησης σε ένα χρόνο. Αν θέλουμε να μάθουμε αρχαία, τα πάντα εννοώ ότι... Ναι, γι' αυτό είναι φικτική η μετάφραση. Όχι. Μιλάω απόλυτα γιατί το θέμα είναι για τη γλώσσα που λέμε. Ναι, το θέμα είναι τι θα πούμε. Το πώς θα το πούμε είναι μόνο μέρος του τι θα πούμε. Γι' αυτό υπάρχει η μετάφραση. Μα γιατί μιλάμε, για να κάνουμε ήχους ή πώς? Όχι, γιατί σε μία άσκηση της φυσικής για παράδειγμα. Τι έχει σημασία, η σωστή μέθοδος, η σωστή λύση ή σε ποια γλώσσα ή ο συμβολισμός. Το αποτέλεσμα δεν έγινε. Δηλαδή, όταν φτιάξεις ένα διαστημόπλιο, θέλεις να λειτουργεί ή θέλεις τι χρώμα έτσι θα έχει. Το πώς θα το πούμε σημασία, εάν μπορώ να πω σε ένα ιστορικό και νομικονομικό πλαίσιο εννοήματος. Μπορούμε να μπούμε όπως μπήκανε, ναι. Ένας μαθηματικός φορμαλισμός έχει τα δεσμά του. Σε σχέση με τη φυσική γλώσσα, ένας αργοριθμικός, μια αργοριθμική, έχει τα δεσμά της. Εάν εγώ μιλώ σαν αργοριθμικό φορμαλισμό. Ναι, αυτό θα πρέπει να αποτελέσει χωριστό αντικείμενο έρευνα σε αυτές οι γλώσσες, γιατί μπορεί να υπάρχει ήδη. Πάντως, μια και έχουμε τον Διάδη που τον βασάνισε το πρόβλημα του πώς να μεταφράσει, να δούμε το γεγονός πως η μετάφραση σημαίνει ότι πρέπει να φτιάξει μια άλλη γλώσσα που να προσπαθήσει να αναδείξει το νόημα που υπάρχει στην πρώτη γλώσσα. Άρα φτιάχνει μια άλλη γλώσσα και αν θυμηθούμε τις μεταφράσεις αρχαίων κειμένων από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά, συναντάμε το εξής παράδοξο. Στη μία της σελίδα που έχει τα αρχαία ελληνικά του Πλάτωνα είναι μισή σελίδα. Στην άλλη σελίδα που έχει τα αρχαία ελληνικά είναι μία σελίδα. Δεν τη ράζει. Αλλά είναι πιο ειδικούς το να μιλήσουν. Ψήφανε, και το λόγο έχει κυρία. Μα ξέρετε... Σας ήθελα να περδιντώ παρά όλα αυτά. Σας ερώτηση ήθελα να πατήσω. Από ώρα ήθελα να παρέμβω, όχι να πατήσω, με συγχωρείτε να παρέμβω, αλλά μετά η συζήτηση πήρε για άλλους δρόμους. Νομίζω όμως ότι μπορούμε να επανέλθουμε, γιατί ήτανε ουσιαστική ερώτηση. Αναφέρομαι στην ερώτησή σας, αν μπορούμε να προβλέψουμε την εξέλιξη. Και παρακολουθώντας όλη αυτή τη συζήτηση, από τη στιγμή που έγινε αυτή η ερώτηση και μετά, μου ενισχύθηκε η εντύπωση που είχα πάντα, ότι... Γιατί φυσικά την παιμπυράζομαι μεγάλως έναν τέτοιο... Ότι πάντα όλη η συζήτηση γύρω από μία γλώσσα, τα πλεονεκτήματα μίας γλώσσας, ήτανε ανεκτήματα μίας γλώσσας ή οτιδήποτε άλλο, όλη αυτή η φιλολογία, χαραφιλολογία, εστιάζει στις λέξεις. Μιλάμε για λεξιλόγιο, το λεξιλόγιο των νέων, το λεξιλόγιο πορτάδε, κάνονται λέξεις, πεθαίνουν λέξεις, γεννιώνται λέξεις. Όλη η συζήτηση γίνεται γύρω από τις λέξεις. Έτσι ώστε κανείς να πει ότι... να αναρωτηθεί μάλλον, η γλώσσα ταυτίζεται με τις λέξεις της. Αυτό είναι για μένα ένα βασιλικό θέμα. Προφανώς μία γλώσσα δεν ταυτίζεται με τις λέξεις της. Φανταστείτε ένας με πάρα πολύ καλή μνήμη μπορεί να αποστηθήσει να μάθει, μαθαίνοντας μία γλώσσα, πάρα πολλές λέξεις. Μπορεί να μιλήσει τη γλώσσα? Όχι. Κάτι λείπει. Λείπει το τσιμέντο, λείπει η δομή, ακριβώς. Λείπουν οι κανόνες. Αυτό που είπε και ο Γιάννης πριν, μίλησε για κανόνες του παιχνιδιού. Με λέξεις μόνο δεν μιλάμε. Χρειαζόμαστε τους κανόνες. Για να επανέλθω λίγο στην ερώτησή σας. Και η ιστορική γλωσσολογία, αλλά και η θεωρητική γλωσσολογία, ακριβώς, όπως είπε πριν και η Κατερίνα, έχει διατυπώσει κάποιες τάσεις, οι οποίες μαρτυρούνται σε όλες τις γλώσσες μέσα στην διαχρονία τους. Ποια είναι η τάση μιας εξέλιξης, μιας αλλαγής. Η αλλαγή προκύπτει μέσα από την εξέλιξη. Και υπάρχουν κάποιες τέτοιες διατυπώσεις, όπως για παράδειγμα κάτι που έχει σε μια δεδομένη συγχρονική στιγμή ένα νόημα, μπορεί να το χάσει αυτό στην πορεία του, έτσι και να καταλήξει κάτι να μην έχει νόημα, να έχει απλά μια λειτουργία. Όπως είπε πριν και ο Γιάννης, η Κατερίνα δεν θυμάμαι, υποτακτική για παράδειγμα. Η ομέλοντας, το θα. Στα αρχαία ξέρουμε ότι ομέλοντας ήταν μονολεκτικός. Τα ρήματα εξέφραζαν, δήλωναν το μέλλοντα μέσα από μία λέξη. Σήμερα δηλώνουμε το μέλλοντα μέσα από δύο λέξεις, το θα και το ρήμα. Αυτό είναι μία εξέλιξη. Το ενδιαφέρον είναι να ανοιχνεύσει κανείς και να βρει την αιτία της εξέλιξης. Γιατί έγινε αυτή η εξέλιξη. Μαρτυρείται και σε άλλες γλώσσες, σε άλλες πάλι όχι. Σύγχρονες με την ελληνική γλώσσα, στα γαλλικά για παράδειγμα, εξακολουθούν να δηλώνουν το μέλλοντα μέσα από μία λέξη. Τα ιταλικά το ίδιο. Άρα υπάρχει αυτή η τάση γενικά. Δεν την ακολουθούν όλες οι γλώσσες, αλλά υπάρχει αυτή η τάση. Αυτό δεν είναι θέμα λέξης. Αυτό είναι θέμα... Πρέπει κανείς να ορίσει τη δομή μιας γλώσσας και να δει πώς εξελίσσεται η δομή. Το να της υποτακτικής από το είναι. Το θα επί τη ευκαιρία είναι από το θέλω είναι. Θέλω να, θε να, θα να. Άρα υπάρχουν λέξεις που έχουν περιεχόμενο, έχουν νόημα, στην πορεία τους το χάνουν. Και γίνονται απλά δίκτες κάποιες λειτουργίες. Γραμματικούς δίκτες τους λέμε τέλος πάντων στην γλωσσολογία. Ο ένας δηλώνει μέλλοντα, ο άλλος δίκτης δηλώνει υποτακτική. Αυτά είναι δομικά πράγματα. Δεν έχουν να κάνουμε λέξεις. Οι λέξεις σαφώς αλλάζουν περιεχόμενο. Είναι η μετωνυμία και η μεταφορά. Σύμφωνοι. Δεν είναι όλη η ιστορία αυτή. Οι γλώσσες αλλάζουν γιατί αλλάζουν οι κανόνες τους, αλλάζει η μορφολογία τους, αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου και λόγω εσωτερικών πιέσεων, εντογλωσσικών πιέσεων και λόγω εξωγενών, εξογλωσσικών πιέσεων, δανεισμός κλπ. Αλλά αυτό που μετράει σε μια γλώσσα πραγματικά είναι οι κανόνες της. Είναι οι κανόνες του παιχνιδιού. Δεν είναι τα πιόνια μόνο. Είναι το πώς δουλεύουν τα πιόνια. Επομένως, ναι, η απάντηση θα ήτανε, υπάρχουν τάσεις. Και αυτές μπορεί να τις διατυπώσει ο ερευνητής, αυτός που μελετάει, τη διαχρονία, την εξέλιξη μιας γλώσσας ή ακόμα περισσότερο συγκρίνοντας την εξέλιξη γλωσσών. Αν αυτό ισχύει στα ελληνικά. Ισχύει για όλες τις γλώσσες. Δεν μπορεί να μην ισχύει για τα ελληνικά. Ρωτάω για τα ελληνικά, γιατί ιστορικά, τα ελληνικά που μιλάμε σήμερα, δεν ξέρω αν είναι σωστό αυτό που λέω, μπορεί να είναι βλακώδες ή 100% λάθος, αλλά δεν είναι η φυσιολογική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. Έχουμε μια παρέμβαση στην ελληνική γλώσσα, που ουσιαστικά δημιούργησε μια τεχνητή γλώσσα και μετά από αυτή την τεχνητή γλώσσα εξελίχθηκε αυτό το πόνο που μιλάμε σήμερα. Κοιτάξτε, όταν ο Κοραΐς οραματιζόταν την νέα Ελλάδα, το πρώτο θέμα που οραματιζόταν ήταν η επανασύνδεση με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Και παρήγγειλε μια μετάφραση της βίβλου, μόλις εδίδεθηκε το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το πρώτο έργο που έκανε ήταν μια μετάφραση της βίβλου και ο Αδαμάντιος Νεόφυτος Βάμας, ο οποίος ανέλαβε να κάνει τη μετάφραση αυτή, περιφανευόταν ότι στην Καινή Διατήκη χρειάστηκε να αλλάξει μόνον 153 λέξεις, θέλοντας να δηλώσει ότι υπάρχει μια διάσπαστη συνέχεια. Αλλά αυτό ήταν μια τεχνητή γλώσσα. Ουδής καταλάβαινε εκείνη τη μετάφραση, ούτε την καταλαβαίνει σήμερα, ούτε μίλησε ποτέ κανείς εκείνη τη γλώσσα. Επομένως, το ίδιο έγινε και με τα εβραϊκά. Η Ακαδημία του Ισραήλ σήμερα παράγει συνεχώς λέξεις, ψάχνοντας τη βίβλου και συντάσσοντάς τις με αγγλικό τρόπο. Δηλαδή, τα σύγχρονα εβραϊκά ακολουθούν την αγγλική σύνταξη, που δεν έχει καμία σχέση με την ιστορική. Αυτό λέω ότι οι ιστορικές γλώσσες έχουν μια περιπέτεια περίεργη. Και σε αυτό που έλεγα προηγουμένως ότι πολλές φορές ενώ μιλάμε ελληνικά, στην πραγματικότητα δεν μιλάμε ελληνικά. Οι λέξεις δεν έχουν το ίδιο νόημο. Όταν θα πάω στο σπίτι και θα με ρωτήσουν πώς πέρασες, θα πω «ήπια ένα φανταστικό κρασί». Αν αυτό το καταλάβει κανείς στα ελληνικά, σημαίνει ότι δεν ήπια κρασί. Αλλά φανταστικό πλέον δεν σημαίνει αυτό που σημαίνει η ελληνική λέξη φανταστικό, αλλά αυτό που σημαίνει η αγγλική λέξη, που προέρχεται από τα ελληνικά «fantastic», όπου σημαίνει ένα καταπληκτικό κρασί. Βλέπετε ότι ενώ μιλάμε ελληνικά, ενώ λέμε ότι παίρνουμε λέξεις ελληνικές, έχετε δίκιο σε αυτό, στην πραγματικότητα αυτά δεν είναι πλέον ελληνικά, είναι ελληνικά. Πάντα συνέβαινε όμως αυτό, πάντα συνέβαινε. Όχι, απλώς η λέξη φανταστικό εισήχθη στην αγγλική γλώσσα με άλλη σημασία και μετά την ξαναπήραμε τη λέξη με την καινούργια σημασία. Το σημαντικό είναι να είναι φανταστικό το κρασί. Τώρα από εκεί και πέρα, το πώς θα το πούμε, δεν είναι φανταστικό με τη νέα έννοια. Λέω ναι απλά το για να μην το παίρνουμε κατάκαρδα, δεν υστερούμε γλωσσικά για να προοδεύσει η κοινότητά μας. Αυτό θέλω να πω. Ναι όχι, αυτό υποβόσκει, αυτό λανθάνει ότι τα αρχαία ήταν πιο καλά και τα χάσαμε και έχουμε πειραγμένη γλώσσα. Και αν είναι πάρα πολύ ζωντανή η γλώσσα, την γλώσσα τους εφέρει. Αν δεν την έχουμε αυτή, είναι αν την γλώσσα. Άμα τα ακούσω θα το καταλάβω βέβαια. Όχι, δεν είναι μόνο η λέξη, σε μισό λεπτό. Έχω μάθει την μητρική μου γλώσσα. Συνάμα ξέρω τα γαλλικά και τα εγγλέζικα. Λοιπόν συμβαίνει και το εξής παράξενο και πιστεύω πως τα συμφωνήσουμε όλοι. Ότι έτσι και αρχίσω να μιλάω γαλλικά, πρέπει να κάνω ένα κλικ και να πάω σε ένα άλλο τρόπο σκέψεις, που έχει η γαλλική γλώσσα με τη γαλλική δομή, διότι δεν θα έχει καμία συνάθεια με τη δική μου την αίσθηση των πραγμάτων και του κόσμου. Το τι συμβαίνει, άμα μιλήσω στα εγγλέζικα, θα πρέπει να σκεφτώ ότι είναι μια γλώσσα που κυνηγάει αυτό που είναι πραγματικό την εμπειρία, όπου η αντίληψη της θεωρίας του όντως και τα λοιπά δεν υπάρχει καν. Αλλά η κάθε μια γλώσσα δεν είναι ένα αρθό παιχνίδι που σου το δίνουνε και κάτι που παίζεις όπως και τα διάφορα παιχνίδια. Είναι κάτι το ζωντανό. Αυτή η γλώσσα πρέπει να είναι συνάθεια με τον κόσμο. Και την ίδιο συνάθεια που χτίζεις εσύ με τον κόσμο, είναι θέμα δικός σου και είναι θέμα και της γλώσσας. Η οποία γλώσσα εσύ θα έλεγα ότι ανήκεις, σωστά, και συνεχώς και του κουβαλάς μέσα σου. Εξαρτάται από το θέμα της ζητήσης. Πες μου το θέμα και θα σου πω. Ούτε ο γλωσσικός δετερμινισμός σχοι πλέον. Αυτό το ξέρουμε πέρα από όλη τη σχετική βιβλιογραφία, ότι το δεδομένο ότι σε μία ομάδα ομόγλωσσων ανθρώπων που έχουν την ίδια μητρική, ο καθένας έχει άλλο τρόπο σκέψεις. Και σε ανθρώπους που έχουν διαφορετικές μητρικές γλώσσες μπορεί να έχουν κοινά. Συνήθως μπορεί να έχουμε σύγκλιση θεολογιών. Οπότε δεν είναι έναν απόδραστο πράγμα η μητρική γλώσσα. Η δηκαθορία είναι σε πολύ μικρότερο βαθμό από ότι μπορεί προηγουμένως, πάλι η βιβλιογραφία μας έλεγε. Συγνώμη, μου δώσανε το λόγο, τον πήρα μόνη μου, δεν ξέρω. Όχι, μη δώσανε εγώ, σε παρακαλώ. Καλά έκαλες. Αλλά εγώ σαν να πλύω δοντίατρος που είμαι θα σας πάω σε άλλα πράγματα. Αρθρωτέες εδώ τα δόντια. Ναι, θα σας αλλάζω το θέμα τελείως. Λοιπόν, μου άρεσε πολύ που στην εξέλιξη της γλώσσας, θέλω σπάντων, το συνδέσετε με την κατασκευή των εργαλείων. Και χαίρομαι, γιατί υποθέτω η νευροδιολογία, φυσιολογία, πώς θα την πούμε, στηρίζεται σε αυτό. Αλλά ποιος πρώτο εργαλείο δημιούργησε, ανέπτυξε το κέντρο του λόγου. Μου αρέσει που απαντάω γρήγορα. Όχι, να το πεις. Το εργαλείο, ο χειρισμός του εργαλείου, η κατασκευή του εργαλείου, βοήθησε και στην ανάπτυξη του αντίστοιχου υποθέτω κέντρου και την ανάπτυξη του λόγου, έτσι, δεν είναι? Είσα στους επόμενους. Στους επόμενους γενιάδες, δηλαδή ποιο δείτε το εργαλείο. Ωραία. Πάντως υπήρχε μια συσχέτιση. Τώρα, ποιο έκανε πρώτο, ποιο έγινε πρότυπο, αν τα βγω με την κότα, ας πούμε. Αλλά το δεχόμαστε και χαίρομαι γιατί ο ιατρικός χώρος το χρησιμοποιεί αυτό για τους ανθρώπους που έχουν, ας πούμε, πάθει έναν κεφαλικό ή είναι μια δυσκολία στην ομιλία, τους βάζουν να παίζουν με παιχνίδια να χρησιμοποιούν τα δάχτυλα, τις λεπτές, σκηνής και λοιπά για να αναπτυχθεί ταυτόχρονα και το αντίστοιχο λογοθερεπευτές. Αυτό κάνουν. Βάζουν να γράψουν. Και ας πάμε και τώρα στη σύνδεση με την οδοντιατρική. Έχουν βγει μια-δυο εργασίες, όχι πολλές, τώρα ψάχνεται, σε σχέση με τη μάσηση. Η διαδικασία της μάσησης βοηθάει στην αντίστοιχη ανάπτυξη με τον λόγο έχει να κάνει και έχει χρησιμοποιηθεί σαν υλικό άνθρωποι με Alzheimer και τέτοια. Και μπαίνει και η οδοντιατρική και λέει όλοι να φοράνε μασέλλες, αν είναι, τέλος πάντων, νοδί, για να βοηθηθεί η μάσηση, να αναπτυχθεί το αντίστοιχο κέντρο του λόγου. Και όχι τροφή προς κατάπωση, αλλά να έχει μια αντίσταση για να μασηθεί. Τώρα θα μου πείτε τι ερώτηση έχω να πω τίποτα. Πολύ ενδιαφέρον. Εκτός από τη γνωσσολογία, την καθαρή φιλολογική, και άλλα κομμάτια. Όταν τελειώνουμε τηλεκτήρωση πάμε σε μια ταβένα δίπλα, ώστε μέσα από τη διαδικασία... Να μπορεί να γίνει και η μάσηση. Ναι, ναι. Υπάρχει άλλη ερώτηση? Ναι. Το μικρόφωνο. Ήθελα να πάρω αφορμή από το παράδειγμα που έδωσε η κυρία Σταύρο με το θέλω και το θέλω είναι. Για να δούμε και ένα παράδειγμα αλλαγής. Και πόσο συνδεδεμένο είναι με τον ομιλητή, με τον άνθρωπο γενικότερα, με το συνέστημα, εγώ θα έλεγα βαθύ τέτοιο. Δεν θέλουμε πάντοτε κάτι με τον ίδιο τρόπο. Ή το θέλω αλλάζει σε ένταση ανάλογα με το αντικείμενο. Κάτι το θέλουμε πάρα πολύ, κάτι το θέλουμε, ναι, το θέλουμε, κάτι το θέλουμε και να μην το έχουμε, δεν πειράζει. Αυτά έχουν συνέπειες για τη σημασία του θέλου. Δηλαδή κάποιες φορές αυτή η ένταση θα υποχωρήσει και μαζί της θα πάρει και το στοιχείο της προθετικότητας. Και όταν το θέλεις, θα μείνει το μέλλον. Γιατί δεν θέλεις κάτι που έχεις, θέλεις κάτι που ανήκει σε μία μελλοντική χρονική στιγμή. Και εύχεσαι να έρθει αυτή η μελλοντική χρονική στιγμή. Λοιπόν, με το που θα αδειάσει από πρόθεση το θέλω, και θα αρχίσει να συνδέεται με τη μελλοντικότητα, δημιουργούνται οι συνθήκες για να ξεκινήσει μια αλλαγή που θα διηγήσει τελικά στο σημερινό θα, που είναι ένας δίκτης μέλλοντας. Αυτό το πράγμα είναι άλλο, είναι ζυμωμένο με τη ζωή μας και προσπάθησα να σας δώσω τα στοιχεία εύσης της ζύμωσης. Και άλλο πράγμα είναι να κάθεται κάποιος σε ένα γραφείο και να φτιάχνει μία μετάφραση, όπως είπατε. Και ο κοραϊς, άλλως, στην πολιτική του αυτή, ο τρίτος δρόμος και όλο αυτό. Υπάρχει μία ενδιάμεση κατάσταση, η οποία οφείλεται μάλλον στην εξέλιξη του πολιτισμού μας και στις μέρες που ζούμε εδώ και κάποιο καιρό. Ξέρουν ποια είναι οι νέοι μας γλώσσες. Δεν ξέρουν μόνο τα ελληνικά. Δηλαδή, δεν υπάρχει πια αυτή η μονοτονία, αν θες να κάνεις παιχνίδι με τη γλώσσα και οι νέοι κάνουν παιχνίδι με τη γλώσσα και δεν είναι δικαιότητα ότι ξεκινάει αυτό το παιχνίδι όταν η πλαστικότητα του εγκεφάλου πια θα υποχωρήσει προς την εφηβεία, εκεί, 14, 15 και αρχές Βυγκεπένδια. Είναι κάτι πια που ξέρουν, είναι κτήμα τους. Και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαία περιγραφή, το είναι κτήμα τους, το κατέχω και μπορεί να μας πάει στις πρώτες φάσεις του εμβρίου και όλα αυτά, αλλά τώρα αυτή είναι άλλη συζήτηση. Οι πόροι έχουν πια πολλαπλασιαστή. Δηλαδή, μπορεί να παίξουν παίρνοντας ιδέες, αντλώντας συσχετίσεις, κάνοντας αναλογίες ή μετωνυμίες και με άλλες γλώσσες, γλώσσες που μαθαίνω. Και έτσι έχουμε φαινόμενα σαν αυτό που σημειώνουμε, που για μένα καταλήγουν σε αυτό που θα λέγαμε παιχνίδι. Και φέρνουν αυτήν την μερίδα των ομιλητών, την πιο νεανική, που όπως είπα πολύ σωστά, και η Κατερίνα θα πάψει κάποια στιγμή να συμπεριφέρεται γλωσσικά με αυτόν τον τρόπο, θα πάψει πια να παίζει, θα περάσει σε άλλου τύπου παιχνίδια, τα οποία, ας μην το ανοίξουμε στο κεφάλαιο, έχουν να κάνουν πάντως με τον πολιτισμό μας και την εξέλιξή του, δεν είναι μονοκλωσικά. Για μένα αυτή η ομάδα και αυτή η ηλικία είναι πιο κοντά στην πρώτη περίπτωση του θέλω ίνα και αυτών των κατασκευών. Η άλλη, με το γραφείο και τον άργου, θα καθίσει αληθορίζοντας, ως παλιότερες φάσεις της ελληνικής, να φτιάξει κάτι, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Θα προσπαθήσω να είμαι σύντομος, θα πω γιατί διάφορους ερεθισμούς έλαβα. Το πρώτο που θέλω να πω είναι ότι πρέπει να σεβαστούμε τις προτιμήσεις των κοινωνιών. Ενώ η γλωσσολογία δηλαδή αρνείται και πολύ καλά κάνει και συμφωνώ να αξιολογήσει, να ιεραρχίσει αξιολογικά τις γλώσσες, οι άνθρωποι, οι κοινωνίες έχουν προτιμήσεις, δηλαδή διαλέγουν να αλλάξουν τρόπο έκφρασης. Δεν μιλώ για λέξεις, μιλώ περισσότερο για τη σύνταξη, για τη δομή της γλώσσας. Αυτό δεν μπορούμε επιτέλους να το σεβαστούμε. Γιατί κοιτάμε διαρκώς δηλαδή προς τα πίσω και νομίζουμε ότι είναι οι άλλες εποχές, οι άλλες γλώσσες, η αρχαία ελληνική κυρίως καλύτερη. Οι Έλληνες, ανά τους αιώνες, διάλεξαν να εγκαταλείψουν εκείνη τη γλώσσα. Υποθέτω βάσιμα, νομίζω, ότι αν ζούσε ένας αρχαίος Έλληνας, σήμερα θα μιλούσε όπως εμείς. Γιατί δεν εκτιμούμε αυτό που, ανά τους αιώνες, προτίμησαν οι άνθρωποι και που δεν καθορίστηκε από το θέλω, το δικό μου, το δικό σου, αλλά από ολόκληρες κοινωνίες. Ο Κοραΐς έκανε μια παράβαση, αλλά ήταν και αυτή μια παρέμβαση, είπε τη δική του προτίμηση. Σε κάποιο βαθμό, επηρέασε τους ανθρώπους και κάπως τους οδήγησε. Τίποτε παραπάνω. Και σήμερα, αν κάποιοι στραφούν... Εμείς, προφανώς και εσείς... Ναι, ναι, ναι, ναι. Ό,τι μπόρεσε, πείραξε. Αλλά, εν πάση περιπτώσει, να δεχτούμε το παρόν. Η παροντική επιλογή των ανθρώπων είναι καθοριστική. Και πρέπει να τη σεβαστούμε. Κλείνω αυτό το θέμα, γιατί δεν θέλω να εξελιχθεί η συζήτηση μία αντιπαράθεση των φιλολόγων, των γλωσσολόγων και των επιστημών των θετικών κατευθύνσεων. Θα ήθελα περισσότερο να στραφώ στις θετικές κατευθύνσεις. Είχαμε σπαγί για αυτό και το ξέρουμε όλοι. Προσέχετε το παράξενο, ότι οι φιλόλογοι, οι γλωσσολόγοι και οι θεολόγοι υπερασπιζόμαστε περισσότερο τη σύγχρονη γλώσσα, από ό,τι οι άλλες επιστήμες έχουν, ας πούμε, μία εντύπωση. Να πω ένα παράδειγμα. Εγώ πιστεύω ότι σε μεγάλο βαθμό οφείλεται σε έλλειψη ενημέρωσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα θα αναφέρω. Οι αρχαίοι Έλληνες έχουν μόνο ένα η. Αυτά τα η που βλέπετε είναι της γραφής. Δεν είναι του ήχου, δεν είναι της ομιλίας. Υπάρχει, δηλαδή, έλλειψη ενημέρωσης, κατά τη γνώμη μου, στις άλλες ειδικότητες και γι' αυτό τα πράγματα λίγο περιπλέκονται. Πέραν αυτού, ήθελα να γυρίσω στο θέμα της εξέλιξης. Η Κατερίνα μας είπε ότι υπάρχει μια διάσταση ανάμεσα στην εξέλιξη στα βιολογικά θέματα, στη βιολογία και στη γλώσσα, όπου στη γλώσσα φαίνεται να είναι πολύ πιο γρήγορη, ταχύτατη. Διάβασα πρόσφατα για μια μελέτη που κάνουνε για κάποιες μικρές αύρες. Ας τις πούμε, πώς να τις πούμε, σαλαμάνδρες. Ναι, έτσι τη λένε. Βάλανε σαλαμάνδρες σε έναν νησί απομονωμένο, που υπήρχαν άλλες σαλαμάνδρες και εξανάγκασαν βίαια οι σαλαμάνδρες που υπήρχαν στο νησί να ανέβουν στα δέντρα. Επιτάχυναν πάρα πολύ την εξέλιξή τους, δηλαδή, στο να κινούνται στα δέντρα. Αναρωτιέμαι, και περισσότερο απευθύνω στον κ. Νικολαΐδη, μήπως ξέρει να μας πει, αν η νεότερη αντίληψη της εξέλιξης στη βιολογία διαπιστώνει ταχύτερη μεταβολή. Οπότε, δεν θα μπορούσε να συγχωνεύσει κατά κάποιο τρόπο της εξέλιξης και στη γλώσσα. Θέλω να πω, και αναφέρομαι και στο μισό της εκατό που διαφέρουμε στο γονίδιο από τους πηθήκους, ότι αυτό το μισό της εκατό είναι το σημαντικό. Δηλαδή, η γλώσσα είναι σε εκείνο το κομμάτι και είναι κάτι που έχει σχέση με, όπως είπατε, πάρα πολύ ωραία με την ένδυση, με τη θρησκεία, με τέτοια πράγματα, τα οποία είναι σαφώς σε ένα πολύ μικρό μέρος του DNA μας. Σε ένα πολύ μικρό μέρος. Τόσο μικρό όσο η ευελιξία της αλαμάνδρας επάνω στα δέντρα, που μέσα σε μια δεκαετία μόλις εμφανίστηκε. Αυτό ήθελα να ρωτήσω, δεν ξέρω τι ξέρετε από το χώρο της βιολογίας. Θεωρητικώς είμαι από το χώρο της Φυσικής Δημιουργίας, απλώς για να σας μεταφέρω αυτό που διάβασα, προς κάτι το πάρα πολύ σημαντικό στην εξήγηση του ανθρώπου, ήταν σε μία κάποια στιγμή ότι θέλω σε σκόπιμο να βαδί στα δυο πόδια, με αποτέλεσματα χέρια, για να δάχει ελεύθερα, για να φτιάχνει διάφορα πράγματα, για να έχει αυτήν την ικανότητα του να είναι όρθιος, να βλέπει τον κόσμο όλο και να έχει αυτήν την πολύ μεγάλη θέα, σύντομα και ο γεγονός ότι έχει τα χέρια για να τις χρησιμοποιήσει και να φτιάξει και τα εργαλεία, βοήθησε στη συνέχεια να φτιάξει και τη γλώσσα. Το άλλο που θέλω να σας πω, ότι ενώ είμαι από το χώρο της Φυσικής μία κάποια στιγμή, μπήκαμε στον κόπο με συναντέρφους, να προσπαθήσουμε για να καταλάβουμε γιατί, το εγγονιδίωμα το δικό μας είναι το ίδιο και με τον Πυθήκον, έχουμε αυτήν την ικανότητα της γλώσσας και με ένα κάποιο μοντέλο και που φτιάξαμε, όπου σκεφτήκαμε πως τι είναι η γλώσσα, είναι η αποικόμηση του ήχου και του πράγματος, δηλαδή στο τάδε πράγμα πηγαίνει και κολλά το ίδιο ήχο. Στις μαθηματικά του Γυμνασίου αυτό μπορεί κανένας για να το δει, σαν ένα πίνακα. Κάναμε μια δυναμική και με πίνακες, εκείνο που βρήκαμε είναι ότι η γλωσσική ικανότητα, την οποία μπορούμε για να την καθαρίσουμε με ένα παράδειγμα β, συνδέεται με τον αριθμό των λέξεων και βρήκαμε μια σχέση που έλεγε, πως ο αριθμός των λέξεων ν, αυσάνει βία και πάρα πολύ με την παράδειγμα β, που είναι εξ πε β, που σημαίνει μια μικρή αλλαγή στο β, προκαλεί αυτή τη ραδέα την άκτηση στον αριθμό των λέξεων ν, το αποκαλέσαμε το lexical big bang, δηλαδή με τον ίδιο τρόπο στην κοσμολογία είχαμε ξαφνικά τη γέννηση του κόσμου, σαν αυτό το στιγμίο και το ραδέο φαινόμενο με παραπλήσεο τρόπο στη γλώσσα. Η μικρή αλλαγή στο β μας πάει απλώς πιθύκως στα πουλιά και από τα πουλιά μας πάει στον άνθρωπο. Έχουμε μαζί μάλιστα και το σχετικό το σχήμα, δεν ξέρω, άμα το βλέπετε είναι η γραφική παράσταση, κάτω έχουμε τα πιθυκάκια. Εδώ είναι και τα πουλιά, να σας αναφέρω πως τα πουλιά τα μελέτησε ένας μεγάλος μουσικός, ο Γιμεσιά, ο οποίος βρήκε πως ο ήχος των πουλιών και μουσική τους ξεπερνάει κατά πολύ τις μουσικές μας γνώσεις. Στην κορυφή εδώ πήγαμε και βάλαμε τον άνθρωπο, μάλιστα βάλαμε την εικόνα ενός πολύ μεγάλου θεστοκοίτου Φαγμαν. Το θέμα που κουβεντιάζαμε μεταξύ μας είναι γιατί αυτή η γραφική παράσταση να σταματήσει εδώ και να μην σκεφτούμε στο μέλλον με την επίκεπτη και το θέμα του μέλλοντος, αυτό να συνεχίσει. Επίσης, πρέπει να βρει ένα είδος που η γλώσσα του είναι πολύ πιο πλούσια από τη δική μας γλώσσα, σε ένα στάδιο με τα ανθρώπου, το οποίο θα έχει το λεξιλόγιο που δεν θα είναι 5.000 λέξεις, αλλά θα είναι 20.000 λέξεις και δεν μάναχα το νούμερο. Σημαίνει ότι η ικανότητά του η κριτική θα είναι πολύ και μεγάλη και συνεχώς θα λύνει και τα προβλήματα που εμείς δεν μπορούμε να λύσουμε στα μαθηματικά και στη φυσική, όσο και για την έννοια του απίρου ή τι συμβαίνει στη Μελανιωπή. Και συνεπώς το θέμα της γλώσσας θα πρέπει να το δούμε με μεγάλη συνάφεια με τον κόσμο που μας περιβάλλει και να δούμε αν είναι κάτι το εφητό, δηλαδή κατά κάτι ο τρόπος κάποιος μας έβαλε και το γονίδιο. Υπάρχουν δυο λόγια που λένε πως το γονίδιο αυτό είναι το FOXP2 που το έχουμε εμείς και δεν υπάρχουμε στους πολιτικούς. Και συνεπώς αν στο μέλλον μπορεί να βγει ένα άλλο είδος, ένα έδειο είδος που θα είναι πιο ικανό στη γλωσσική και την ικανότητα. Το άλλο που ήθελα για να παρατηρήσω είναι και ο στόχος του όλου προγράμματος που έχει το τίτλο «Η Εξελήξεις» είναι για να συνδέσουμε τα διαφορετικά στάδια της εξέλιξης, στη φυσική, τη δημιουργία και τη γλώσσα, να ανασταθούμε στο εξής καταπληκτικό γεγονός που το περάσαμε λίγο και θέλω λίγο να ανασταθώ. Ποιο είναι το γεγονός αυτό? Όλες οι ανθρώπινες σκέψεις, ευαισθησίες, ό,τι τραβάμε, υποφέρουμε κτλ, τα εκφράζουμε με λέξεις που περιγράφονται από 24 γράμματα. Έχουμε λοιπόν τα 24 γράμματα στην αρφάβη και τη δική μας. Από τα γράμματα αυτά πάμε και φτιάχνουμε τις λέξεις, βάζουμε κάποιους κανόνες της γραμματικής και της σύνταξης, πάμε και φτιάχνουμε προτάσεις. Συμβαίνει κάτι και το παραπλήσιο στη διολογία, όπου ξέρουμε ότι τα λουκλωτήρια, όπως είναι τέσσερα, και από τις τέσσερες αυτούς τους δομικούς γλυθούς φτιάχνουμε το DNA της πρωτεΐνας και φτιάχνουμε τα ένδυα έοντα. Συμβαίνει κάτι παραπλήσιο στη φυσική, όπου έχουμε τους δομικούς γλυθούς της ύλης, που είναι γύρω στα 12 σωματίδια, και με βάση από τα 12 σωματίδια φτιάχνουμε τους πυρήνες, τα άτομα, τα μόρια, και τα λοιπά. Άρα το ερώτημα που μπαίνει είναι να τους συναντάμε το ίδιο παιχνίδι ξανά και ξανά. Λίγους δομικούς γλύθους, συνδυάζουμε τους δομικούς γλύθους με βάση από κάποιους κανόνες και φτιάχνουμε αυτό που συναντάμε στη φύση, στη διολογία και τη γλώσσα. Και το θέμα είναι αν από αυτό το παιχνίδι κρύβεται μια universal grammar, κάποιοι κανόνες παιχνιδιού, που θεωρώ για να μοιάζουν και στη φυσική και στη διολογία και τη γλωσσεολογία. Έχω λίγα πράγματα μπροστά μου, αλλά θα τα συνδυάσω εγώ. Μπορώ για να φτιάξω τον πλούτο που συναντάς στη φυση, τη διολογία και τη γλώσσα. Είναι ένας τρόπος να συνδέσουμε το φυσικό κόσμο, τη διολογία και τη γλώσσα. Υπάρχει άλλη παρατήρηση, παρέμβαση, ερώτηση. Κάτι πιο πρακτικό θα ήθελα να ρωτήσω. Παρατηρούμε ότι μέσα από τους ήχους βγαίνουν αντίστοιχες λέξεις, που είναι γαυγίζω, κυτσίκι, τέτοιοι πράγματα πρακτικά. Άλλες έννοιες που είναι πιο αφηρημένες όπως κοινωνία, αγάπη, ενέργεια. Αυτές, υπάρχει κάποιος τρόπος με τον οποίο δομούνται τα γράμματα και παίρνουν αυτή τη μορφή. Είναι σε όλες τις γλώσσες που ξέρουμε τουλάχιστον. Υπάρχει ένα μικρό ποσοστό ηχομυμητικών λέξεων. Κάθε αυτό που λένε ότι ο σκύλος γαυγίζει αλλιώς σε κάθε γλώσσα του ανθρώπου. Ας πούμε, το γουφ είναι στα αγγλικά, γαυ είναι στα ελληνικά και όλα τα άλλα ζωάκια. Αλλά πάντως υπάρχει αυτό σε κάποιο βαθμό, σε μικρά ποσοστά. Υπάρχει το στοιχείο της συνθετικότητας γενικός στη γλώσσα για λόγους μνημονικής οικονομίας. Δηλαδή ότι μας βοηθά να μην χρειάζεται να θυμόμαστε πολλά πράγματα, το προτιμάμε. Και οι ηχομυμητικές λέξεις λένε να κάτι λιγότερο που θα πρέπει να μάθω απ' έξω λέει ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αλλά είναι σε μικρό βαθμό υπάρχουν αυτές οι λέξεις σε όλες τις γλώσσες. Σε αφηρημένες έννοιες δεν υπάρχουν πολλά πράγματα να μημηθεί κανείς στην αφηρημένη έννοια. Αλλά υπάρχει ποικιλία στις γλώσσες όσον αφορά τη συνθετικότητα. Δημοκρατία, δημοσκράτος. Υπάρχει και, ναι, γιατί όπως προαναφέραμε είμαστε μία εξαιρετικά συντηρητική γλώσσα για πολλούς λόγους. Μάλλον αν δεν υπάρχει κάτι το επίγον, να σταματήσουμε εδώ τη συζήτηση. Να ευχαριστήσουμε θερμά την Πατερίνα για την ισχύηση της. Να ευχαριστήσω εδώ τη παρουσία σας και τη συμμετοχή σας. Να σας πω ότι η επόμενη συνάντηση θα γίνει μετά από το Πάσχα. Θα έχει σαν θέμα πάλι τη γλώσσα. Άρα πάλι μπορούμε για να ξαναγροφούμε για να μιλήσουμε για τη γλώσσα. Με ο μιλητήτων ο μότη μου καθηγητής της γλωσσολογίας τον Γιάννη Δελούδη, σαν προθέρμα σας προτείνω το βιούτιο του Γιάννη Δελούδη, το έχω εδώ μπροστά μου. Έχω έχει για θέμα ταπεινή γλώσσα, τυπική λογική και ανθρώπινο βίωμα. Σας εύχομαι καλό Πάσχα. |
