| : Τα κείμενα είναι στα Αρχαία για να τρομάξω τους μαθητές και να τους πείσω πρωτού, ξεκινήσουν οτιδήποτε άλλο, ότι αν αποφασίσουν, λέμε, να γίνουν μορφωμένοι άνθρωποι, χωρίς Αρχαία δεν γίνεται. Και ότι τα Αρχαία δυστυχώς ή μαθαίνονται στο σχολείο ή δεν μαθαίνονται στο σχολείο, ή δεν γίνονται στο σχολείο, ή δεν μαθαίνονται στο σχολείο, ή δεν μαθαίνονται. Η εμπειρία μου πολλά χρόνια πίσω, από ανθρώπους που με πάρα πολύ καλή θέληση και με πάρα πολύ ενδιαφέρον προσπάθησαν να μάθουν Αρχαία έξω από τα μαθητικά θρανία, ήτανε πάρα πολύ λυπή. Κανένας δεν έχει το κουράγιο, σε ηλικία 25 ετών, δεν λέω για μεγάλους κανένας, για την ηλικία των 25 ετών, να ξανακάτσει στο θρανείο και να μάθει απ' έξω το λείο, ούτως ώστε να μπορέσει να μάθει μετά τα εισμή ρήματα και να μπορέσει μετά να μάθει και συντακτικό και να μπορέσει να αναλύσει ένα κείμενο. Επομένως, όσο και να σας φαίνεται δύσκολο, εάν ενδιαφερθείτε πραγματικά για παιδεία και το βάλετε από τον καιρό του σχολείου μέσα, μάθετε Αρχαία. Όχι σε Αρχαία παιδεία δύσκολα γίνεται. Δύσκολα. Δηλαδή αξίζει το κόπο. Ξεκινάμε. Σήμερα έχουμε να μιλήσουμε. Σας το ειδοποιώ ότι θα είναι πολύ σύντομα αυτά που θα πω. Θα χρειαζόμασταν όλες τις φορές που θα βρεθούμε εδώ πέρα, μόνο για να πούμε τα σημερινά. Άρα θα είναι μια σύνοψη και θα κάτσουμε να μελετήσουμε τους φυσικούς φιλοσόφους, που είναι οι πρώτοι φιλόσοφοι, που υπήρξαν ποτέ πάνω σε αυτή τη γη, και τους σοφιστές, που είναι ας το πούμε το δεύτερο κύμα. Στην πρώτη ώρα θα εξετάσουμε τους φυσικούς φιλοσόφους και στη δεύτερη ώρα τους σοφιστές. Όταν λέμε ότι η φιλοσοφία ξεκίνησε στον ελληνικό χώρο και ουσιαστικά αυτή ανοίγει τον ελληνικό πολιτισμό, τον πνευματικό πολιτισμό, και έξις γύρω στον έκτο αιώνα π.Χ. αρχίζει στην Ιωνία να γεννιέται. Η επιστήμη όπως την νοούμε σήμερα, δηλαδή οι αρχές της φυσικής επιστήμης, οι άνθρωποι ξεκινάνε με ένα μεγάλο ερωτηματικό. Ο κεραυνός τον στέλνει ο Δίας, η βροχή είναι κι αυτή από τον Δία, η θαλασσοταραχή είναι από τον Μποσιδόνα, οι σεισμοί είναι από τον Ήφεστο. Ξεκινάει λοιπόν μια αμφισβήτηση. Πόσοι πολιτισμοί υπήρξαν πριν από τον ελληνικό πολιτισμό, ο Ελληπτιακός, ο Χιτιτικός, η Μεσοποταμία, ολόκληροι με τους πολιτισμούς, οι Ακάδοι, οι Πέρσες, μεγάλοι πολιτισμοί με σπουδαία επιτεύγματα, δεν γνωρίζουμε ποτέ να αμφισβητήθηκε η ύπαρξη των θεών. Σ' αυτούς απέδειδαν ότι δεν μπορούσε ο άνθρωπος να εξηγήσει, σ' αυτούς απέδειδαν τα πάντα που δεν υπήρχε μια ερμηνεία και λέγανε αυτό είναι. Άρα είναι θεϊκή επέμβαση. Δεν κατρέπτουν τους θεούς, οι περισσότεροι είχαν ανθρωπόμορφους θεούς ή ζωόμορφους θεούς, οι Αγίπτηοι, τα ξέρετε, δόξα τον Θεό, έτσι, και ουδής είχε αμφισβητήσει την ύπαρξη των μεταφυσικών αυτών όντων. Στην Ιωνία ξεκινάει η προσπάθεια μίας λογικής εξήγησης του κόσμου, δηλαδή του Έλληνα δεν του ακεί να δεχθεί ότι ο Δίας έστειλε το γεραυνό, ότι ο Ποσειδώνας πουνάει με την Τρίαινα τη θάλασσα, τους έχει αυτούς τους μύθους, αλλά ξεκινάει μία θα τη λέγαμε σήμερα εκλογικευτική, ρασιοναλιστική, από το ράτιο έτσι το ρατινικό, εξήγηση του κόσμου. Μάλλον θα πρέπει τα άστρα να κρύβονται το ένα πίσω από το άλλο και αυτό να είναι η έκλειψη της Ελλήνης. Μάλλον θα πρέπει ο ήλιος να έχει αυτό το μέγεθος και δεν είναι ο Απόλλωνας που τον φέρνει πάνω σε άλογο. Κάτι άλλο πρέπει να συμβαίνει και προσπάθησαν, ξεκίνησαν, να προσπαθούν να βρουν κάποιες λογικές εμπεινίες. Άλλο, η φιλοσοφία που γεννιέται ως φυσική φιλοσοφία, πρώτον είναι η μητέρα της φυσικής, της σύγχρονης φυσικής και πάσης φυσικής επιστήμης από την εποχή εκείνη και δεύτερον στηρίζεται πάνω στην αμφισβήτηση των θεών. Είναι ένα τερατόδες βήμα αυτό, μπορεί να μας φαίνεται σήμερα μετά από τόσα χρόνια σκεπτικισμού κάτι το απλό. Είναι τερατόδες να φτιάσεις ένα-ένα όλα τα στοιχεία που ο πρωτόγονος άνθρωπος και οι πρώτοι πολιτισμοί για χιλιάδες χρόνια απένυμε στους θεούς και να πεις ότι δεν υπάρχουν θεοί, πρέπει να ερμηνεύσουμε λογικά τον κόσμο. Οι πρώτοι θα σας έχω βάλει κάποια κείμενα και θα κάνουμε κάποιες στάσεις. Φυσικά κάθε ένας από αυτούς τους φιλοσόφους, να σώδονται για τον κάθε έναν πολύ περισσότερα χωρίαι. Εγώ έχω διαλέξει ένα-δύο-τρία αποσπάσματα για να μπορέσουμε να καταλάβουμε πώς αυτοί κινήθηκαν, με ποια λογική να πιάσουμε κάποιες συνδέσεις. Φυσικά υπάρχουν και άλλοι πολύ περισσότεροι που δεν έχω καταγράψει και πολύ περισσότερα αποσπάσματα από τον καθένα τους που δεν έχω καταγράψει. Ο παλαιότερος είναι ο γνωστός σε όλους σας ο Θαλήσο Μιλήσιος. Ο Θαλήσο Μιλήσιος σας έχω σημειώσει ότι είναι από το 625 περίπου έως το 546 π.Χ. και αυτό μιλήσα για έκτο αιώνα προς έκτο εκεί είναι η αγμήτη. Ο Θαλήσο Μιλήσιος αρχίζει να λέει πρέπει να υπάρχουν κάποια στοιχεία βασικά, στα οποία να μπορούμε να βρούμε την αρχή του κόσμου. Ποια είναι η αρχή του κόσμου. Υπήρξε μεγάλος σοφός ο ίδιος, λένε ότι πρόβλεψε μία έκλειψη ηλίου η οποία έφερνε φόβο πάρα πολύ μεγάλο στα στρατεύματα διότι το θεούσαν θεϊκό σημάδι και μάλιστα θεούσαν συνήθως ότι η σελήνη είναι το άστρο των Περσών και άρα όταν υπάρχει έκλειψη σελήνης ότι θα νικήσουμε. Όταν υπάρχει έκλειψη ηλίου όμως ότι θα χάσει η Ελλάδα ή οι Έλληνες σε κάποια μάχη ή σε κάτι το οποίον υπήρχε ανταγωνισμός. Σας θυμίζω ότι η Ιωνία ήταν πόλης οι οποίες ήταν υπό τον περσικό ζηγό. Επομένως ήμασταν Έλληνες μεν, ελληνικές οι πόλεις, αλλά ο Πέρσις σαν τράμπις διοικούσε και επομένως αυτή η αντιμαχή είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο Θαλής λέγεται λοιπόν ότι όχι μονάχα πρόβλεψε μια έκλειψη αλλά βρήκε και τρόπο να την εξηγήσει στα στρατεύματα με ποιό τρόπο έγινε, πώς έγινε, που οφείλεται και ότι δεν είναι θεϊκός σημάδι. Και είπε επίσης πότε θα ξαναγίνει και το πέτυχε. Έχουμε λοιπόν έναν άνθρωπο ο οποίος μελετά τη φύση και βγάζει κάποια συμπεράσματα που δεν θέλει να τα αποδώσει στους θεούς. Για να μην πω τη μεγάλη ιστορία και να πω τη σύντομη ιστορία, ο Θαλής προτίμη ότι βάση όλων των στοιχείων σε αυτόν τον κόσμο είναι το νερό. Έχω ξεχωρίσει εδώ πέρα απλές φράσεις και πάντοτε μ' αρέσει και κρατάω τη λακωνικότητα του αρχαιολόγου, αντί να το λέμε με 15 λέξεις, γράφει εδώ πέρα «Θαλής, αρχήν πάντων, είδωρ είναι φυσήν». Τελείωσε. Ο Θαλής αρχήν όλων των πραγμάτων, λέει, ισχυρίζεται ότι είναι το νερό. Το δεύτερο χωρίο που σας βάζω και θα μας βάλει ακόμα να σκεφτούμε παραπάνω σε χώρους φυσικής, σε χώρους γεωγραφίας, σε χώρους αστρονομίας, λέει «Ευατος κίστε την γη, πάνω σε νερό βρίσκεται η γη, διά το πλωτήν είναι, διότι ακριβώς είναι πλωτή, πλέει κάπου, μένουσαν ως περξύλων ή τυτιού των έτερων και στέκεται σαν ξύλο, σαν σανίδα ή κάτι τέτοιο». Προσέξτε, είπα ότι η αρχή του κόσμου είναι το νερό, το υγρό στοιχείο. Και εδώ η γη που πατάμε που βρίσκεται και απαντάει ο Θαλής «αυτή πρέπει να επιπλέει πάνω σε νερό σαν μια σανίδα». Στην αρχή θα μου πείτε «τι αφελείς ο αθροπάρκος, νόμισε ότι βρίσκεται σε μία βαρκούλα, σε μία σανίδα». Από την άλλη πλευρά σκεφτείτε την εποχή που δεν υπήρχε ούτε η ιδέα ακόμα της σφαίρας, ούτε η ιδέα του πέρατος της γης, ποια είναι τα πέρατα της γης. Αυτός λέει «η βάση είναι το νερό και η γη σταθερή που πατάμε θα πρέπει να επιπλέει σαν παγόβουνο, σαν σανίδα». Δεν ήξερε ότι τα παγόβουνα. Εάν σήμερα, όπως ξέρουμε, όλη τη γη η σφαίρα δεν έχει πορείαδικο, θα μπορούσε δηλαδή κάποιος αριανός που θα βλέπε από μακριά τον πλανήτη μας να πει, «Ναι, πράγματι αυτό που λέτε στερεά επιπλέει σε ένα πλανήτη ο οποίος έχει πολύ μεγαλύτερο κομμάτι θάλασσας παρά στερεάς». Άρα βρίσκει ενωρατικά και μια αλήθεια. Ούτε μπορεί να την τεκμηριώσει, ούτε είμαστε απλώς σανίδα, αλλά είναι μεγάλο βήμα το να πεις ότι μάλλον θα είμαστε μια σανίδα μέσα σε αυτό το πρωταρχικό υλικό που συγκροτεί τον κόσμο. Δεν ξεχνάμε ότι ακόμα και σήμερα ο πλανήτης μας λέγεται «Γαλάζιος πλανήτης» γιατί αποτελείται από το μεγαλύτερο μέρος από νερό. Ο επόμενος που θα σταματήσω σαν βήμα είναι ο Αναξίμανδρος. Ο Αναξίμανδρος πεθαίνει τα ίδια χρόνια, είναι λίγο μεταγενέστερος από το Θαλί, αλλά πεθαίνει την ίδια ημερομηνία το 546 με τον Θαλί το Μιλήσιο. Ο Αναξίμανδρος λέει κάτι πολύ διαφορετικό, αλλά αυτό μας δείχνει το δρόμο που έχει κάνει πια η σκέψη και άλλο δρόμο. Αρχύνται και στοιχείων των όντων, άρα αρχή και στοιχείο βασικό όλων των πραγμάτων είναι το άπειρο. Το άπειρο εδώ πάμε σε κάτι το καθαρά διανοητικό. Φεύγουμε από αυτά που λέγαν και οι άλλοι, είναι η γη, είναι η φωτιά, είναι ο αέρας και λέει το άπειρο. Το άπειρο είναι μια έννοια του μυαλού μας. Δεν υπάρχει κάπου άπειρο να το πιάσω και να πω αυτό είναι. Το άπειρο σημαίνει λοιπόν ότι ο κόσμος αυτός έχει απειρία μορφών που τον γέννησαν. Είναι μια έννοια που δεν την έχει κανείς άλλος. Δεν έχει ξαναδιατυπωθεί στην λογοτεχνία ή στη γραμματεία κανενός άλλου λαού η έννοια άπειρο. Που δεν έχει πέρατα. Το στοιχείο λοιπόν του κόσμου μας δεν έχει πέρατα. Προσέξτε πόσο γρήγορα μέσα στο ίδιο αιώνα το μυαλό κάνει άλματα. Αναξημένης, κατά 20-30 χρόνια νεότερος, μια γενιά ας το πούμε νεότερος, αφού πεθαίνει όπως σας σημειώνω το 525, φασί την των όλων αρχήν αέρα. Αυτός ισχυρίζεται ότι η αρχή των όλων είναι ο αέρας. Μας πάει πίσω δηλαδή, ναι μας πάει πίσω. Κάτσε δηλαδή τον ξεπέρασε τον άλλο που είπε για το άπειρο, τον Αναξήμανδρο. Για περιμένετε να ακούσουμε. Αυτός λοιπόν όχι δεν είναι το νερό, είναι ο αέρας. Γεννέσθεται πάντα, αλλά συνεχίζει, και όλα έγιναν κατά πίκνωση και αρέωση του του. Αλλά όλα γεννιώνται από πίκνωση και αρέωση του αέρα. Όταν είναι πάρα πολύ πικνό το στοιχείο του αέρα, είναι στερεό, είναι γης. Όταν είναι λιγότερο πικνό γίνεται υγρό. Όταν είναι ακόμα πιο αρεό γίνεται αέρας, και όταν είναι απολύτως αρεό γίνεται εθέραση φωτιά. Φτιάχνουν λοιπόν αυτά τα τέσσερα, που μέχρι εκείνη την εποχή κάποιοι βάζαν στο ένα, ο Θαλής είπε μόνο για νερό, κάποια άλλοι είπανε, θα δούμε παρακάτω, μόνο φωτιά, και λέει μην είστε χαζοί, ένα είναι το στοιχείο, ο αέρας είναι το βασικό, και τα άλλα είναι απλώς πίκνωση ή αρέωση. Ενδιαφέρον, ότι μπορεί δηλαδή, μην προσπαθείτε πολλά να βρείτε στοιχεία, ένα είναι και πικνώνει ή αρεώνει. Δεύτερο πράγμα, δεύτερο στοιχείο που σας κρατάω, είναι την κίνηση εξαιόνως υπάρχει. Ότι καλά όλα αυτά, αλλά η κίνηση, η κίνηση λέει υπάρχει από πάντοτε, εξαιόνως. Δεν υπήρξε στιγμή, σε αυτόν τον κόσμο, που να μην υπήρχε κίνηση, γιατί εδώ πείτετε ένα θέμα, η κίνηση είναι πάρα πολύ μεγάλο σημείο στον κόσμο μας. Υπήρχε κίνηση πριν από τον κόσμο, αν δεν υπήρχε κίνηση προς τον κόσμο, πως έγιναν οι κινήσεις αυτού του κόσμου, πως κινείται αυτός ο κόσμος, άρα υπροϋπάχει η κίνηση και αυτός λέει η κίνηση υπήρχε πάντα, είναι εκτός χρόνου η κίνηση. Αρχίζουμε λοιπόν να σκεφτόμαστε τα προβλήματα που γεννώνται από κάθε πρότασή μας, μόλις πούμε έγινε. Θα φέρω ένα μικρό παράδειγμα απλοϊκό. Το πρώτο πράγμα που μας λέει η Παλαιά Διαθήκη είναι ότι ο Θεός έκανε την πρώτη μέρα, εγώ δεν θυμάμαι και ότι έκανε θα έκανε, τα βουνά θα έκανε, τις θάλασσες κάτι έκανε, τη δεύτερη μέρα έκανε εκείνο. Και ο πατέρας μου όταν ήμασταν πιτσιρικάδες ακόμα, μας ρώταγε πρώτη μέρα, δεύτερη μέρα, άρα δεν θα πρέπει πριν ο Θεός να έκανε το χρόνο. Γιατί χωρίς χρόνο πως ξέρουμε ότι την πρώτη μέρα θα πρέπει να υπήρξε μια πρώτη μέρα. Άρα να είπε σήμερα ορίζω ότι είναι πρώτη μέρα και αύριο θα την πω δεύτερη και μεταύριο θα την πω τρίτη. Και η μία μέρα είναι μετά την. Άρα πρέπει ο Θεός πρώτα να έκανε το χρόνο. Άρα ο χρόνος είναι πριν από το Θεό και πως τον δημιούργησε. Εκεί μας μπέρδευε σαν παιδιά αλλά είχε δίκιο που μας το έκανε αυτό. Ένα τερατόδες θέμα του χρόνου. Σαν νέος άνθρωπος, σαν παιδί, σαν μαθητής ακόμα δεν το έχει σκεφτεί αυτό το πράγμα. Και ξαφνικά κάποια μέρα όταν σοβαρεύει το μυαλό και η σκέψη αρχίζει να σκέφτεσαι ο χρόνος τι είναι. Τον έχουμε μάθει. Υπάρχει έξω από μας χρόνος. Μόνο οι άνθρωποι μετράνε το χρόνο. Υπάρχει χρόνος από μόνος του. Τότε είναι μια δύναμη και θα πρέπει να πούμε πρώτα είναι ο χρόνος. Εδώ είναι θέματα λοιπόν που αρχίζει να δυσκολεύει το πράγμα. Να μη μπορούμε να βρούμε εύκολα τις απαντήσεις. Αλλά να βλέπουμε ότι ήδη από το 520 π.Χ λέει κάποιος η κίνηση, δηλαδή ο χώρος, υπήρχε πάντα. Γιατί κίνηση εκτός χώρου δεν υπάρχει. Και επίσης δεν μας είπε η Παλαιά Διαθήκη. Ο Θεός έκανε το χώρο πριν. Γιατί πώς τα έφτιαξε αυτά τα πράγματα. Έβαλε πρώτη ημέρα τα βουνά και τις θάλασσες. Πού. Στο μηδέν. Μάλλον λοιπόν θα έπρεπε να μας πει, αν είμαστε, και συγγνώμη για τα ιερόσυλλα λόγια μου, πρώτα να μας πει ο Θεός πρώτα έφτιαξε το χώρο, ή μάλλον πρώτα έφτιαξε το χρόνο, μετά έφτιαξε το χώρο και την τρίτη ημέρα είπε να βάλει βουνά, θάλασσες κτλ. Αλλιώς και πού τα έφτιαξε. Στο μηδέν. Στο μηδέν. Στο άχρονο δεν μπορούμε να καταλάβουμε τίποτα, δεν μπορούμε να συλλάβουμε οτιδήποτε. Στο άχρονο επίσης δεν μπορούμε να συλλάβουμε τίποτα. Εμένα με συλλαμβάνεται εντός χώρου και χρόνου. Έχω μια συγκεκριμένη μορφή εντός χώρου και εντός χρόνου. Άμα τα αφαιρέσουμε αυτές τις δύο διαστάσεις δεν υπάρχω. Φυσικά αυτά είναι θέματα που τα έλυσε η νεότερη φιλοσοφία. Έτσι τα έχουν ηθεί. Αλλά εδώ βρισκόμαστε στις αρχές ακόμα και βλέπουμε ότι κάνουν τολμηρά βήματα. Η κίνηση λέει υπάρχει από πάντοτε. Το τρίτο που έχω κρατήσει από τον Αναξιμένη είναι «Την γην εποχήστε το αέρι». Απαντάει στον Αναξίμανδρο και του λέει η γη εποχείται, είναι εποχούμενη που λέμε σήμερα, η γη εποχείται πάνω στον αέρα. Η γη έχει καβαλίσει τον αέρα, πετάει στον αέρα του λέει. Στον Θαλή απάντησε ο Θεός. Ο ένας λέει είναι σα σανίδα στο νερό και ο άλλος του απαντάει, σκεφτείτε την εποχή εκείνη, κάτι πιο γρελό, σώπα ρε του λέει, έχει φτερά και είναι στον αέρα. Σήμερα με τις γνώσεις εκείνων των ανθρώπων του εκείνης εποχής θα τον κλείνεται στον δρομοκαϊτιό τον άνθρωπο. Σήμερα ξέρουμε ότι καλώς ή κακώς η γη μας εποχείται στον αέρα. Ναι κύριε Αποστολίδη, δεν είναι από αυτό που το είπε, αλλά επειδή ο άλλος ήθελε υγρό στοιχείο και έβαλε τη γη σα σανίδα, αυτός που ήθελε τον αέρα ως στοιχείο του κόσμου, έβαλε τη γη να είναι στον αέρα σαν εκραιμές. Ναι, αυτό είναι η αλήθεια. Το βήμα όμως, το θαγαλέο βήμα σε εκείνο τον κόσμο να τολμήσεις και να πεις ότι η γη που πατάτε είναι στον αέρα, είναι η φυσική. Αυτές είναι οι βασικές ιδέες που έχουν, η φυσική, θα δούμε και αμέσως μετά. Αν πάμε να περάσουμε, να προσπεράσουμε τον Ηράκητο, γιατί στον Ηράκητο θέλω να σταχώ περισσότερο, γιατί ο Ηράκητος μας δίνει κάτι το άλλο και διαφέρει από όλους αυτούς, να πάμε στον Αναξαγόρα, παρότι είναι μεταγενέστερος του Ηρακητος, ο Ηράκητος σας θυμίζω για αρχή ότι προτείνει ότι το βαστικό στοιχείο είναι η φωτιά. Δεν είναι καινοτομείως προς αυτό, δεν τον θαμάζουνε για αυτό το πράγμα τον Ηράκητο, αντίθετα ως προς αυτό μάλλον είναι ξεπερασμένος. Άλλος είπε το νερό, άλλος είπε η φωτιά, άλλος είπε ο αέρας, δεν μας είπες κάτι καινούριο. Πάμε στον Αναξαγόρα που πεθαίνει το 428, αυτός πια είναι, έχει φτάσει, πεθαίνει ο Αναξαγόρας, για να το τοποθετήσετε μέσα στο μυαλό σας, περίπου στην εποχή του Περικλή. Είναι λοιπόν 80 χρόνια νεότερος από εκείνους τους παλιούς θαλίδες. Αυτός αρχίζει και πιάνει πράγματα, συλλαμβάνει ενορατικά, αρχίες της σύγχρονης φυσικής. Λέει «εξ ενός μύγματος άπειρα το πλήθι ομοιομεροί αποκρίνε στέφησιν παντών μεν εν παντή εν όντων». Για να δούμε. Από ένα μύγμα λέει, άπειρα κατά το πλήθος ομοιομεροί ανταποκρίνονται. Άρα, έχω από ένα πλήθος άπειρα πράγματα φτιάχνονται ομοιομεροί. Έχουν δηλαδή ίδια σύσταση αυτά που φτιάχνονται στον κόσμο. Πάντων μεν εν παντή εν όντων. Τα πάντα υπάρχουν μέσα σε όλα. Κάθε τι από τα πράγματα που βλέπετε σε αυτόν τον κόσμο εμπεριέχει τα πάντα. Σήμερα μας λένε οι σύγχρονοι βιολόγοι και οι σύγχρονοι φυσικοί ότι δεν είμαστε τίποτε άλλο. Εμείς οι άνθρωποι τα έμβια και έλογα όντα παρααστρική σκόνη. Έχουμε κάποια συστατικά συγκεκριμένα και μετρημένα τα οποία είναι τα συστατικά του άστρου μας. Τίποτε άλλο. Απλώς έχουμε σε διαφορετικές ποσότητες. Αλλά δεν διαθέτουμε κανένα συστατικό πέραν αυτόν που έχει το άστρο μας. Ή μάλλον ο πλανήτης μας. Είχε δίκιο λοιπόν. Το πιάσε. Είμαστε αστρική σκόνη συγκεκριμένη και κάθε ένας από μας περιέχει τα πάντα. Δεύτερον, ουδέν χρήμα λέει γύγνεται, ουδέ απόληται. Σταματήστε λέει τις βλακίες. Έκανε ο Θεός, γεννήθηκε. Τίποτα ούτε γεννιέται ούτε χάνεται. Αλλά από τον αιώντον, αλλά από αυτά που υπάρχουν, από τα όντα, συμμείζεται και διακρίνεται. Κολλάει ή ξεκολλάει. Τι λέει λοιπόν αυτός εδώ. Μη προσπαθείτε να βρείτε πότε έγινε ο κόσμος. Δεν έγινε ποτέ. Υπήρχε πάντοτε, βγάζει το χρόνο από μέσα και είναι απλώς ένωση ή διάλυση των υπαρχών των στοιχείων. Μαζί με αυτό όμως ανακαλύπτει μια φοβερή αρχή της φυσικής, της σύγχρονης φυσικής, περιμείνει η υπάρξεως απόλυας ενεργίας. Ότι δεν υπάρχει απόλυα ενεργίας, μία φωτιά που ανάβει, δεν είναι ότι ανάβει και φέρνει κάτι καινούριο, ούτε όταν σβήνει χάνεται αυτή η ενέργεια. Δεν υπάρχει απόλυα ενεργίας. Ό,τι και να κάνει αυτή η φύση, υπάρχει μια ενέργεια σταθερή. Το ποσό είναι σταθερό. Εδώ θα ανάψει, κάπου αλλού θα παγώσει. Εδώ θα σβήσει, κάπου αλλού θα ανάψει. Και το πιάνει αυτός χωρίς γνώσης φυσικής. Το τρίτο χωρίο, αυτό έχει κάνει πολλά βήματα μπροστά, λέει «Νόνδι είναι εν τη φύση το αίτιον του κόσμου». Δεν βάζει τη λέξη γεννιέται, αλλά λέει «ο νους είναι το αίτιον του κόσμου». Ο Αναξαγόρας λοιπόν προχωράει στο εξής «αφήστε παιδιά τη γη, τα νερά και τα διάφορα τέτοια πράγματα». Υπάρχει ένας νους, ο οποίος διοικεί τα πάντα και αυτός είναι το αίτιον του κόσμου. Υπάρχει μια αλληλουχία, υπάρχει ένας φυσικός νόμος, νους. Μία λογική, τίποτα δεν γίνεται χωρίς αυτό το νου. Ο Αναξαγόρας λοιπόν είναι ο πρώτος που αντί στοιχείων, ο άλλος έβαλε το άπειρο, αυτός εδώ βάζει μία λογική συνέπεια. Τίποτα δεν γίνεται σε αυτή τη φύση τυχαία. Συγκάπλου έχουμε πει. Μόνον η κυβαντική φυσική το γκρεμίζει αυτό ή το κλονίζει. Δεν το γκρεμίζει από όλη, δεν σημαίνει ότι χάσαμε όλη την υπόλοιπη. Αλλά βάζει ως αρχή του κόσμου ένα νου, σύμφωνα με τον οποίο όλα διατάσσονται. Ξάχνει να βρει λοιπόν φυσικούς νόμους. Παιδιά, πρέπει να βρούμε φυσικούς νόμους σύμφωνα με τους οποίους έγιναν. Άρα μία λογική εξήγηση, η οποία θα μπορεί να βρει την αρχή του κόσμου και το πώς εξυλίσσεται αυτός ο κόσμος. Υπάρχει νους. Το τελευταίο είναι για να δούμε πόσο προφοράει η σκέψη του. Πόσο μπορεί να είναι διορατική η σκέψη ενός ανθρώπου. Ζώον έγγιον το φυτόν είναι, υπερί αναξαγόραν ήονται. Οι άνθρωποι γύρω από τον αναξαγόρα, ο κύκλος του αναξαγόρα πιστεύει, ήονται, ότι το φυτό είναι ζώον έγγιον, δηλαδή είναι ζώο της γης. Συλαμβάνει λοιπόν ότι η ζωή, είτε φυτό είναι είτε ζώο, είναι το ίδιο πράγμα. Πόσα χρόνια κάναμε για να το συλλάβουμε αυτό με τα νεότερα όργανα της επιστήμης, ότι τι μου συζητάς, μου συζητάς για μία άλλη ήδους μορφή ζωής. Το ένα είναι ριζωμένο και το άλλο περπατάει, το ένα έχει ουρά και το άλλο έχει λουλούδια. Δεν διαφέρουν, αυτός το λέει από το 500 π.Χ. ή το 450 π.Χ. Φυσικά ανάμεσα σε αυτά υπάρχουν και πάρα πολλές απειράριθμες αλαμβωμάρες. Όποιος δηλαδή μελετήσει κάποιον από αυτούς τους πειδοσόφους θα βρει και πράγματα να γελάσει. Ένα από αυτά που αναφέρω συνήθως είναι ότι λέει, αν θυμάμαι καλά μάλιστα ο Ιάκηλτος, ότι «ο ήλιος έχει το μέγεθος μιας ανθρώπινης πατούσας». Γελάμε, τι ωραίο αστείο να γελάσουμε. Ωστόσο, όταν έχεις φτάσει σε τέτοιες κατακτήσεις του πνεύματος, ώστε να μπορείς να συλλάβεις την αναγκαιότητα νόμων, την αναγκαιότητα στοιχείων, την πίκνωση και την αρέωση, την μη απώλεια ενεργίας, τη σχέση του χώρου και του χρόνου με τη γένεση του κόσμου. Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα της φιλοσοφίας. Δηλαδή, οι άνθρωποι αυτοί, την ώρα που έδιωξαν τους ελληπτιακούς, τους θεούς, τους ζωόμορφους, με τα μάη μουδοπρόσωπα και με τα φιδοπρόσωπα και με τα λιονταροπρόσωπα και λοιπά, την ώρα που έδιωξαν τους βαβυλωνιακούς θεούς με τους φτερωτού ταύρους εκείνους, και τον Μποσιδόνα και τον Δία, δεν είπανε να σας φέρνουμε κάποιον άλλο θεό, είπαν θα το εξηγήσουμε. Και κάθισαν και σκέφτηκαν σε ένας καμνί επάνω, πώς να είναι ο κόσμος. Επομένως, θα έλεγα, με μία κουβέντα, ότι τα επιτεύγματα της σκέψης των Αρχαίων Ελλήνων και των πρώτων φιλοσόφων αυτών, είναι τόσο εκπληκτικά όσο οι μεγαλύτερες εκστρατείες που θα μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε, ας πούμε, του Μ. Αλεξάνδρου, ή τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονήματα του Παρθενώνα. Γιατί το να φτάσεις με το μυαλό στη διατύπωση αυτών των προβλημάτων, έστω και με λανθασμένη λύση, στο να διατυπώσεις τα ερωτήματα που θα σου χρειαστούν, για να δώσεις μια λανθασμένη λύση που κάποια άλλη, μετά από 100, 200 ή 2000 χρόνια, θα δώσουν την ορθή λύση, αυτό είναι το μεγάλο βήμα. Πάμε να δούμε τον Ηράκλητο. Ο Ηράκλητος διαφέρει γιατί ενώ στην ουσία κατατάσσεται στους φυσικούς φιλοσόφους, είναι στην Έφεσον, είναι ένας περίεργο, ένα περίεργο πρόσωπο για το οποίο ξέρουμε πάρα πολλά πράγματα, ξέρουμε ότι ίδια η αρχαιότητα τον αντιμετώπισε με άκρο σκεπτικισμό, σαν να πούμε ότι τον εξώρισε από τη σκέψη της, όπως τον εξώρισε σχεδόν ή αυτοεξωρίστηκε από την πολιτεία του. Λένε, η αγμή του είναι στον 500 π.Χ. Επομένως, για να σας δώσω να καταλάβετε, 10 χρόνια πριν από τη μάχη του Μαραθώνα, είναι στην Έφεσος, την Ιωνία επομένως και αυτός, είναι από βασιλική γενιά, αλλά δεν ενδιαφέρεται για τα αξιώματα και δίνει στον αδερφό του τη βασιλεία και παραμένει απλώς κληρονομικός ιερέας στο ναό της Εφεσίας Αττέληδος. Άρα έχουμε να κάνουμε με μια προφητική μορφή, ιερατική μορφή, έτσι. Λέγεται το παρατσούκλι του ήταν σκοτεινός, τόσο σκοτεινός, ώστε ένα βιβλίο του που σώθηκε, Θεός να το κάνει βιβλίο, γιατί δεν ξέρουμε αν ήταν βιβλίο ή σαν χρισμί, σαν... κανείς δεν το ξέρει. Όταν ρώτησαν τον Σοκράτη, έτσι λέγεται, έτσι βάλετε και λίγο εσείς, αλλά το πιπερωμένα ό,τι είναι όλα αυτά, όταν ρώτησαν τον Σοκράτη, δηλαδή, ποια είναι η γνώμη σου για τον Ηράκλητο, απήντησε, ασυνήκα όσα κατάλαβα, σπουδαία, είναι σπουδαία και αμύσινήκα και όσα δεν κατάλαβα. Διλίου γαρδίται κολυμβητού, χρειάζεται δίλειος κολυμβητής, δηλαδή κολυμβητής από νησί που είναι ξέραν από θάλασσα, για να μπορέσει να πεάσει μέσα από αυτό το κείμενο. Και αυτό μας το είπε ένα Σοκράτης, όχι κανένας άλλος. Ο Αριστοτέλης, όταν αντιμετώπισε τα βιβλία του, εκνευρίστηκε και είπε ότι δεν μπορεί να καταλάβει τα βιβλία αυτά, διότι απορεί κανείς πότερον διαστήξε που να βάλει κόμματα. Διότι ο άνθρωπος ήθελε λογικά να διαβάσω ένα βιβλίο και να καταλάβω αυτό πάει με το προηγούμενο ή με το επόμενο. Και επειδή δεν είχαν τότε βέβαια κόμματα στην αρχαιότητα, ο άνθρωπος απορούσε, έτσι που το έγραψες ρε αδερφέ, δεν καταλαβαίνω πού πάει αυτό στο προηγούμενο, αυτό είναι υποκείμενο και εκείνο είναι αντικείμενο, ήταν από εδώ. Σας είπα ότι η βασική ιδέα του Ηρακλήτου είναι ότι ο κόσμος ξεκινάει, το βασικό του στοιχείο ξεκινάει από φωτιά. Κάποιοι αμέσως θα πεταχτείτε και θα πείτε, να το σκεφτώ. Τι μας λένε τώρα, τι μας λέει η σύγχρονη αστρονομία και αστροφυσική, ότι ξεκινήσαμε από μια μεγάλη έκρηξη, το Big Bang. Άρα είχε δίκιο, όσο δίκιο είχαν και οι άλλοι, είναι η απάντηση. Ούτε αυτό δεν θα το χαρίσουμε, γιατί ζούμε στο 2000 και δεν θέλουμε να χαρίζουμε εύκολα. Για να δούμε όμως περαιτέω τι ήταν, δηλαδή να δούμε ποιο ήταν το μεγάλο του άλμα, το οποίο είναι αξεπέραστο μέχρι σήμερα. Ο Ηρανίτος, σας έχω διαλέξει 3-4 αποσπάσματα. Το πρώτο είναι «Πάντα χωρεί και ουδέν μένει». Διάλεξα από τον Πλάτωνα, από τον πλατωνικό χωριό, υπάρχουν άλλα πιο αλλιώτικα διατυπωμένα, αλλά είναι ωραίο να το παρακολουθήσουμε από τον Πλάτωνα. «Τα πάντα προχωράνε και τίποτα δεν είναι σταθερό. Δεις στον αυτόν ποταμόν, δυό φορές στον ίδιο ποταμό, ουκανεμβαίεις. Δεν θα μπορέσεις ποτέ σου να μπεις». Έτσι, το έχουν διατυπώσει και αλλιώτικα. Ξέρω εγώ, κάπως είναι διαφορετικά, αλλά δεν έχει σημασία. Είναι το ίδιο νόημα. Δεν μπορείς να μπεις δυό φορές στο ίδιο ποταμό. Τίποτα δεν είναι σταθερό. «Τα πάντα προχωράνε, όλα κινούνται». Πάνω σε αυτό θα ξεκινήσουμε από την εξής απλή διαπίστοση. Ισχύει και σήμερα. Όταν λέμε ποτάμι, εννοούμε ποτάμι. Την ώρα που βάζεις το ένα πόδι και ετοιμάζεις να βάλεις το άλλο πόδι, ήδη το νερό που έβαλες στο πρώτο πόδι έχει κυλήσει πέντε μέτρα παρακάτω. Μόλις βάλεις και το δεύτερο πόδι, έχει πάει στα είκοσι μέτρα το νερό αυτό. Εάν βάλω μπολιά μέσα θα το παρατηρήσω. Άρα εσύ μπαίνεις στην κύτη που τρέχουν νερά. Δεν μπαίνεις στο ποτάμι. Λες ποτάμι, αλλά το ποτάμι είναι νερά. Όμως το νερό δεν μπορείς να το συλλάβεις. Το νερό δεν είναι πάγος. Αν ήταν πάγος θα μπορούσες να βάλεις ένα τρυπάνι σε ένα σημείο να το τρυπήσεις και να βάλεις το πόδι σου και να πεις «έβαλα το πόδι μου στο ποτάμι». Στο ποτάμι το ίδιο δεν μπορείς ποτέ να μπεις δύο φορές. Τη μια μέρα μπαίνεις, την άλλη μέρα έχει άλλα νερά. Στην ίδια κύτη, αλλά δεν είναι ποτάμι. Τι προσπαθεί να σου δώσει με αυτό. Ότι ο νους για να συλλάβει τα πράγματα πρέπει να τα στατικοποιήσει. Όταν εμείς λέμε ποτάμι εννοούμε μια κύτη με ένα μπλε πράγμα που τρέχει μέσα. Αν όμως κάτσουμε και αναλύσουμε στο μυαλό μας μέσα αυτό το μπλε είναι σαν να είναι παχύρευστο σταθερό. Ενώ στην ουσία ξέρουμε ότι είναι νερό και τρέχει. Άρα σου λέει αλλιότι καταβλέπεις, αλλά για να συμμενοηθούμε σαν άνθρωποι ο νους μας δεν μπορεί παρά να τα πακτώσει. Να τα συμπυκνώσει και να μας τα δώσει ως συμπυκνωμένα. Όμως αφού τρέχουν αυτά αυτή η διαφορά, η φυσική διαφορά που έχουν είναι τρομερά σημαντική. Δεν μπορείς αυτό που κινείται να λες ότι είναι σταθερό. Και προχωράμε και σε ένα δεύτερο επίπεδο της σκέψης του για να πούμε το εξής. Αν όλα τα πράγματα κινούνται και τίποτα δεν είναι σταθερό όπως λέει και δεν μπορούμε να πούμε τίποτα, τότε και για ένα δεύτερο λόγο δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι. Γιατί δεν είσαι εσύ ο Ιησούς. Δηλαδή έχετε όλοι δει κάτι ταινίες που μας βάζουν έναν άνθρωπο και με τα σύγχρονα μέσα γυρίζουν πάρα πολύ γρήγορα και ο άνθρωπος αυτός είναι νέος, σιγά σιγά, κανηδητήνες πολύ γρήγορα γίνεται γέρος και μετά μας δείχνουν μια νεκροκεφαλή κλπ. Θέλοντας να μας δείξουν ότι ο άνθρωπος μπορεί μέσα σε 5-10 λεφτά, ο χρόνος δεν έχει σημασία αν είναι 80 χρόνια. Πέρσι που είχα έρθει εγώ δεν ήμουνα όλοι. Σίγουρα έχω κάποιες δητύνες παραπάνω. Μερικά περισσότερα εγκεφαλικά κύταρα νεκρά. Εάν σκεφτούμε ότι ο άνθρωπος αλλάζει τα κύταρά του κάθε 11 χρόνια όλα, δυστυχώς πλήντων εγκεφαλικών, θα ήμασταν επιχειρία να αλλάζουμε τα εγκεφαλικά, σημαίνει ότι σε 11 χρόνια που θα έρθω εδώ δεν θα έχω καμία σχέση με τον προηγούμενο κύριο Αποστολήδη, βιολογικά. Αυτό το τραπέζι, άρα δεν μπορώ να μπω δύο φορές στο ίδιο ποταμό, θα μπω εγώ, συν 10 λεπτά, εγώ συν 20 λεπτά, εγώ συν τόσα κύταρα, εγώ πλήν τόσα μαλλιά. Εγώ ο ίδιος δεν μπορώ να ξαναμπώ στο ίδιο ποταμό. Αν επιμένω τώρα σε αυτό, είναι γιατί σκεφτείτε να το επεκτείνουμε στα πάντα. Αυτό εδώ που βλέπετε δεν είναι ένα γραφείο. Αυτή τη στιγμή το τρώνε τα σαράκια, ακούγονται μέσα κρίτσι, κρίτσι, κρίτσι, κρίτσι, κρίτσι. Σε 20 χρόνια θα έχει μαυρίσει, θα έχει γίνει άσπρη επιφάνεια καφετιά, θα το έχουν μισοφάει. Σε 500 χρόνια θα είναι σκόνη και πίτουρα, άμα το αφήσουμε ανέγγιχτο εδώ μέσα, θα είναι σκόνη και πίτουρα στο πάτωμα. Η τύχη που βλέπετε, σε 100 χρόνια θα έχουν λίγο παλιώσει και θα έχουν σκασίματα στην πογιά, σε 500 χρόνια θα είναι ένα σωρός από σκόνη. Διότι έχουμε πει ότι το τσιμέντο είναι υγροσκοπικό, όταν ουσιαστικά αποβάλει όλο το νερό που έχει μέσα, θα μείνει ξανά τα σακιά του τσιμέντο που έριξαν όταν χτίσαν το κτίριο. Σκεφτείτε να, για κάθε πράγμα γύρω μας, ότι αυτή τη στιγμή γερνάει. Γερνάει, προχωράει, ετοιμάζεται να γίνει σκόνη. Το σίδερο που βλέπετε στην κουπαστή επάνω ή στο κουρτινόξυλο, αυτή τη στιγμή σκουριάζει. Σε πενήντα χρόνια θα είναι κατασκουριασμένο, σε δυακόσια χρόνια θα έχει κοπεί στα δέκα. Άρα τι μου λέτε για στατερό, το ίδιο είναι σιδερένιο. Έχει σημασία στο πόσο χρόνο εμείς ζούμε ογδόντα κι άρα μας φαίνεται καλό που θα αντέξει ογδόντα χρόνια. Άμα το δούμε, όπως λέμε στα Λαδινικά Σωμπέτια η τερμητά της, από την άποψη της αιωνιότητας, αυτό κάτεται εκεί πέρα σαν να βάλαμε ένα φρέσκο κλωναράκι από δέντρο. Αύριο θα έχει λυγίσει, μεθαύριο θα έχει πέσει κάτω και θα έχει γίνει κίτενο και σε πέντε μέρες θα σαπίσει. Τόσο απλά. Τι μου λέτε ότι είναι, δεν είναι τίποτα. Αν αυτό όμως το επεκτείνουμε σε όλη τη δομή του κόσμου, πρέπει να αλλάξει μέσα μας η έννοια του είναι. Είναι ένα χαρτί, δεν είναι τίποτα. Γίνεται χαρτί αυτή τη στιγμή, αυτοί τη στιγμή παλιώνει ένα χαρτί έπρεπε να μου πείτε. Είναι λίγο προτού να γίνει σκόνη το χαρτί. Τίποτα δεν είναι σταθερό επομένως. Δεν έχουμε να κάνουμε με σταθερά πράγματα λευράκιτος, έχουμε μόνο με γύγνεστε. Απαγορεύεται να μου ξαναπείτε είναι, αφού τίποτα δεν είναι σταθερό. Αλλά κουνιούνται. Το δεύτερο χορείο, το γνωστό τα πάνταρι είναι η άλλη εκδοχή, το δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι αυτό που σας εξήγησα. Τα πάντα κουνιούνται. Μη μου λέτε πράγματα ότι είναι. Και το εξηγεί αυτό παρακάτω. Βάζουμε το τρίτο χορείο. Τον κόσμο τόνδε. Φοβερό χορείο άρνησης των θεών. Τον κόσμο τόνδε. Ούτε της θεών ούτε ανθρώπων επίεσαν. Αυτόν εδώ τον κόσμο ούτε κάποιος από τους θεούς ούτε κάποιος από τους ανθρώπους τον έφτιαξε. Αφήστε τα αστιάκια. Αλήν εή, αλλά ήτανε πάντοτε. Βγάλτε το θέμα του χρόνου. Ήταν πάντοτε. Και έστιν και είναι και έστε και θα είναι. Τι θα είναι ήταν είναι και θα είναι. Πυρ αείζων φωτιά που έχει αιώνια ζωή. Απτόμενο μέτρα που ανάβει σύμφωνα με κάποια μέτρα. Αποσβενήμενο μέτρα και σβήνει κατά περιόδους. Τι λέει λοιπόν ο κόσμος μας είναι φωτιά. Υπήρχε πάντοτε. Υπάρχει και θα υπάρχει. Απλώς βλέπουμε εκρίξεις και μαζέματα. Κατά μέτρων σύμετρες εκρίξεις και σύμετρα μαζέματα. Α εδώ έχουμε φτάσει πάλι ενωρατικά πάρα πολύ κοντά σε πάρα πολλά της αστροφυσικής. Πολύ κοντά στην πρώτη έκρηξη. Πολύ κοντά σε αυτά που λέγονται μαύρες τρύπες που απορροφούν την ύλη μέσα τους. Και πολύ κοντά σε αυτό που ακόμα δεν ξέρουμε τι ήτανε κάποια δευτερόλεπτα πριν το Big Bang. Γιατί μετά το Big Bang το έχουμε βρει τι ήτανε μερικά δευτερόλεπτα. Πριν δεν το έχουμε βρει. Μα είναι ένα σχήμα θα μου πουν οι πιο δίστιστοι από σας. Δεν φέρνει καμία αναπόδειξη. Το να το πεις όμως τότε εμείς το να κάνουμε μίαν υπόθεση τώρα είναι ίσως εύκολο. Α ούτε κι αυτό είναι εύκολο οι επιστήμονές μας δεν τολμάνε για τα τόσο σοβαρά θέματα. Σκέφτονται μια ζωή κι αν θα μπορέσουν να μας πούν κάποιες υποψίες ή κάποιες εικασίες. Κι αυτός τολμάει να το δώσει έτσι ότι σύμετρα ανάβει και σβήνει αυτός ο κόσμος. Το επόμενο χωρίο λέει πάντα γάρ το πυρ επελθόν κρινεί και καταλείψετε. Τα πάντα η φωτιά όταν θα έρθει θα τα κρίνει και θα τα διαλύσει, θα τα καταλάβει, θα τα καταστρέψει. Άρα ο κόσμος αυτός θα χαθεί από φωτιά. Μετά πάμε σε δύο πιο δύσκολα χωρία. Θέλει να αποδείξει αυτό που είπε ότι τίποτα δεν είναι όλα γίνονται και μάλιστα γίνονται από διαφοροποίηση. Αν πως γίνονται από διαφοροποίηση. Υποθέτουμε ότι έχουμε ένα ακραίο συν και ένα ακραίο πλην. Όλο ότι γίνεται δεν γίνεται ούτε στο συν ούτε στο πλην. Γίνεται στο ανάμεσα. Γίνεται συνέχεια. Σκεφτείτε ότι σήμερα όλοι αντιλαμβανόμαστε την έννοια του ηλεκτρισμού. Άμα ρωτήσεις και ένα μαθητή ακόμα του λυγείου και του πεις δώσ' μου έναν ορισμό του ηλεκτρισμού, θα σου απαντήσει ότι είναι ροή ηλεκτρονίων. Δεν είναι κάτι άλλο. Είναι ροή. Μόνο ροή. Δεν θα σου πει είναι κάτι αφού δεν είναι. Δεν είναι ούτε ένα ηλεκτρόνιο ούτε κάτι σταθερό. Θα σου απαντήσει είναι ροή. Και απ' ό,τι έμαθα κι εγώ ψάχνοντας τους φυσικούς λιγάκι είναι ροή από τον αρνητικό πόλο προς το θετικό. Δηλαδή αυτό που λέμε ηλεκτρισμός είναι κάτι, προσέξτε πώς σε σκοτώ να το πω, κάτι που τρέχει διαρκώς από τον αρνητικό προς το θετικό πόλο. Αν βάλετε εκεί ανάμεσα το λαμπάκι σας θα ανάψει. Εάν το ακουμπήσετε μόνο στο θετικό πόλο μιας μπαταρίας δεν ανάβει. Μόνο στον αρνητικό δεν ανάβει. Εάν το βάλετε στο μέσον με ένα συρματάκι και το βοηθήσετε κάτι να φτιάξουμε μια γεφυρούλα, θα λέω τόσο απλά και τόσο χαζά επίτηδες, μόνο στο πέρασμα ανάβει το λαμπάκι και πιάνουμε την πορεία του ηλεκτρικού. Το συλλαμβάνουμε ότι όπ, να το περνάει η ηλεκτρικό ρεύμα εδώ. Τι λέει λοιπόν ο Ηράκητος. Βυσικά δεν υπήρχε ηλεκτρικό για να το φέρει σαν παράδειγμα. Λέει όλοι δεν ξέρουμε την αρμονία και τη μουσική. Πώς προκύπτει η μουσική αυτό που λέμε αρμονία και λέει τη φράση, μας όριζεται μία μόνο φράση που λέει παλίντονος αρμονίοι, είναι ιωνική διάλεκτος, αρμονία, όπως περτόξου και λύρις. Όπως ακριβώς στο τόξο και στη λύρα. Τι σου λέει λοιπόν, σου λέει έχεις μια λύρα. Τραβάς τη χορδή με το δάχτυλό σου, την κρούεις και την τεντώνεις προς τη μία πλευρά. Όταν την αφήσεις και αρχίζει να παράγεται ο ήχος, η χορδή γυρίζει πίσω, όχι απλώς στην απολύτως κάθετη θέση, αλλά πιο πέρα. Μετά ξαναγυρίζει, κάνει ακριβώς ένα παλμό. Ξαναγυρίζει προς τα σένα, αλλά δεν φτάνει ακριβώς στο σημείο που άφησε στο δάχτυλό, φτάνει λίγο λιγότερο. Μετά λίγο λιγότερο πάει προς την άλλη μεγιά, άρα η χορδή κάνει αυτό το παλμό και παράγεται ο ήχος. Μόλις σταματήσει, ηρενήσει η χορδή, δεν υπάρχει ήχος. Μου λες λοιπόν αρμονία, μου λες τη λέξη ήχος, η οποία παράγεται από τη διαφωνία, από το τσακωμό της χορδής, στο άκρο δεξιο σημείο με το άκρο αριστερό. Μόλις η χορδή κάτσει, σταθεί, σαν το ποτάμι που δεν μπορεί να σταθεί ποτέ, η χορδή μπορεί να σταθεί, μόλις σταθεί δεν έχεις αρμονία. Αρμονία, δημιουργία πράγματος, όπως είναι η μουσική, έχεις μονάχα πάνω στο αντιπάλεμα της χορδής ανάμεσα στα δύο άκρα, στον παλμό. Μόλις ο παλμός σταματήσει, σταματάει η αρμονία. Άρα, σου λέει, η αρμονία που μου λέτε είναι πρώτον κάτι του απόλυτα κινητό, δεν στέκεται πουθενά και δεύτερον είναι αποτέλεσμα αντιμαχίας, σαν το τόξο. Το τεντώνεις από τη μία πλευρά και αν μπορούσαμε πολύ αργά να το κινηματογραφίσουμε, θα βλέπαμε ότι η χορδή δεν ακολουθεί μόνο μέχρι το σημείο ηρεμίας, πηγαίνει και σπρώχνει το βέλος σχεδόν κοντά στο ξύλινο κομμάτι του τόξου. Του δίνει κι άλλο να πάει, γι' αυτό φεύγει το βέλος πολύ κοντά. Το τραβάμε και έτσι επιτυγχάνουμε το να ρίξουμε το βέλος στο στόχο. Αυτό λοιπόν το παλύντων ως αρμονία, ότι αυτό που ονομάζουμε αρμονία σαν κάτι το σταθερό, είναι κάτι το απόλυτα κινητό και μάλιστα η ηρεμία δεν δίνει τίποτα. Το επόμενο είναι άμεσα συνημένο με αυτό. Λέει πόλεμος πάντων πατήρ. Ο πόλεμος, η διάσταση, ο τσακομός είναι ο πατέρας όλων των πραγμάτων. Γεννάει μόνον ο τσακομός, δεν γεννάει η ηρεμία. Φυσικά πολλοί διάστηκαν να τον πουν πολεμό χαρί, να τον χαρίσουν στον Χίτλερ, να τον δώσουν, να πουν ορίστε τέτοιες παλαγομάρες έλεγε. Τι προσπαθεί να πει ο άνθρωπος. Από τη διάσταση θα προκύψει αυτός ο κόσμος. Από το συν, πλην. Συν, πλην. Από το ναυός βημάνεσαι. Όχι από τη μία κατάσταση, το σκέτο συν ή το σκέτο πλην. Τώρα θέλετε και κοινωνιολογικά να το συζητήσουμε, θέλετε και ιστορικά να το συζητήσουμε για να βρούμε καταπληκτικές εμμυνίες που μπορεί να μας βοηθήσει μια τέτοια θεωρία, έτσι, στο να δούμε όλο τον κόσμο, κοινωνιολογικά. Τι γίνεται στις κοινωνίες, έχουμε μία ένταση, ένα βρασμό, κάτι γίνεται, μία αγανάκτηση, μία καταπίεση και ξεσπάει μία επανάσταση, διαλύει την προηγούμενου καθεστώς, διώχνει, κόβει κεφάλια, ανάλογα κατά εποχές, καίει και έρχεται ένα καινούργιο καθεστώς. Και μετά αυτό καταπιέζει, κάνει λάθη, υπάρχουν άλλες συνθήκες και σιγά σιγά ογκώνεται. Τι γίνεται λοιπόν, έναν διαρκές κοινωνιολογικό και ιστορικό, έναν πόλεμος. Θα έρθει ο πόλεμος που θα γκρεμίσει το καθεστώς για να έχει έναν καινούργιο καθεστώς, που θα δημιουργήσει καινούργιες δυσαρέσκειες, δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις κοινωνικές ανάγκες και θα έχει έναν πόλεμος παράγει ό,τι είναι να παραχθεί. Δεν το παράγει η ρήμη. Η απόλυτης, η οποία αν δέσω ένα σκυλί σε μία λυσίδα δεν κάνει τίποτα. Αν μπορούσαν να μας δέσουν στο έδαφος και να μας στερήσουν την αντίδραση, και αυτό δεν θα γινόταν καμία κοινωνική επανάσταση, καμία αλλαγή. Η μάχη βγάζει, δεν βγάζει η μη μάχη. Και το λέει ο άνθρωπος, όχι γιατί είναι πολεμοχαρίζ, ούτε έχει καμία τέτοια, καμία τέτοιο νόημα η σκέψη του, έτσι. Αλλά για να σου δείξει ότι ακριβώς ο κόσμος όλος είναι διπολικός και τα πάντα θα γίνουν ανάμεσα στα δύο άνθρα. Όταν ήρθα, την προηγούμενη φορά που μιλήσαμε και σας είπα ότι ψάχνουμε να βρουν οι φιλόσοφοι μία συνολική και συνεκτική θεωρία για την ερμηνεία του κόσμου. Πώς λειτουργεί ο κόσμος όλος, ρε αδερφέ, θέλω. Η θεωρία του Ηραγκλήτου είναι μία από τις πάρα πολύ σημαντικές θεωρίες που μπορεί να θεωρηθεί συνεκτική και συνολική για όλο τον κόσμο. Μπορούμε ξαφνικά στον τομέα της κοινωνιολογίας, στον τομέα της νομικής επιστήμης, στον τομέα της ιστορίας, στον τομέα της φυσικής, στον τομέα μεγάλων ερευνών επιστημονικών, της ιατρικής, να βρούμε ότι πραγματικά όλα είναι ένας πόλεμος συνεχής. Τίποτα δεν είναι σταθερό και προκύπτουν από ακριβώς την εναντίωση είτε ισορροπία είτε ανισορροπία ανάμεσα σε δύο άκρα. Και ότι βέβαια τίποτα δεν είναι σταθερό, αυτό το ξέρουμε. Υπάρχει για η υγεία. Τι είναι η υγεία? Η υγεία είναι ένα νοσοποιητικό σύστημα που καταφέρνει να σκοτώσει τα μικρόβια τα οποία έχουμε πάνω μας και να μη μας καταφάνε. Τη στιγμή που τα καλά μας στρατιωτάκια των νοσοποιητικού κουράζονται και δεν μπορούν να ανταποκριθούν, αμέσως αρρωσταίνουμε. Μόλις μας δώσουν αντιβίωση και ξαναπάρουμε μπροστά τη βοηθάμε λίγο το νοσοποιητικό τότε αμέσως ξαναμπορούμε, είμαστε ξανά υγιείς. Τα στρατιωτάκια μας πολεμάνε καλά. Γίνεται αυτή τη στιγμή μέσα στον οργανισμό καθενός από εμάς ένας λιακής πόλεμος. Η κατάσταση που μου λέτε είναι υγιής σήμερα είναι ένας πόλεμος ανάμεσα στην αρρώστια και την ικανότητα, την ευρωστία. Δεν είναι, παλεύεται αυτή τη στιγμή. Δεν υπάρχει κάτι σταχλό, δεν μπορώ να σου χαρίσω την υγεία σου. Μπορώ να σου χαρίσω μια καλύτερη μάχη. Όλα τα στοιχεία κινούνται, τίποτα δεν είναι σταθερό. Γι' αυτό αυτά οφείλουμε στον Ηράκητο. Πράγματι είναι εκατοντάδες βήματα μπροστά από τους άλλους που απλώς ανακάλυψαν ένα στοιχείο την πίκνωση ή την αρέωση. Γι' αυτό και ο Ηράκητος ξεχωρίζει από τους φυσικούς φιλοσόφους, είναι πολύ πιο μπρος. Φυσικά υπήρξαν και οι αντιδράσεις. Υπήρξε ο Παρμενίδης που είπε μην ακούς αυτές τις σειρήνες πως τίποτα δεν είναι. Ή είναι τα πράγματα ή δεν είναι. Παρά τα μας Ηράκλητε με τις εξυπνάδες σου. Το ακριβώς αντίθετο. Ή είναι ή δεν είναι. Α, γι' αυτό είναι μια ιδέα. Άλλη ιδέα. Δεν θα ξεχάσω να σας πω ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, μια από τις σημαντικότερες αρετές του, είναι ότι μας έδωσε τις απόλυτα αντιφαντικές ιδέες. Περιέχει μέσα του, μπορείτε να μου βρείτε κείμενα για οποιοδήποτε θέμα θέλετε, που να έχουν το απόλυτο άλφα και το απόλυτο πλυν άλφα. Μπορείτε να μου βρείτε μεγάλα κείμενα μεγάλων φιλοσόφων, στοχαστών ιστορικών, που θα λένε τα απολύτως αντίθετα. Και αυτό είναι το προσώνα ακριβώς του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ότι είμαστε ένας πολιτισμός μη δογματικός. Είχαμε μέσα μας ανθρώπους που ήταν ακραίοι, ας το πούμε προοδευτικοί σε επίπεδο κομμουνιστικό, που δεν το έχει σκεφτεί καν ο πιο ακραίος Λένινι Στάλιν. Και έχουμε ακραίους συντηρητικούς, σε σημείο μόνο που ακούνε τη λέξη πρόοδος και κουνάμε από τη στασιμότητα και τη συντήρηση, σηκώναν το λίκο του μπιστολιού τους. Και το εξέφραζαν και ημέν και ηδέν με τρομερά ικανό τρόπο. Άρα οι αντιφάσεις, να μη σας φοβίζουν, αυτό ακριβώς είναι η φιλοσοφία. Και αυτό ακριβώς ήταν ο λοικός μας πολιτισμός. Ένας πολιτισμός που ανεχόταν την αντιφατικότητα. Ότι ο ένας λέει το ένα και ο άλλος λέει το ακριβώς αντίθετο. Και η δύναμη ακριβώς της φιλοσοφίας προκύπτει από τη συζήτηση. Θα κάτσουμε εδώ να τα βρούμε. Δεν θα συμφωνήσουμε σε καμία περίπτωση. Αλλά θα συζητάμε με επιχειρήματα. Αν έτσι είναι ο κόσμος, τότε πώς εκείνο. Αν έτσι δεν είναι ο κόσμος, τότε πώς εκείνο. Και θα μένει ανοιχτή η συζήτηση. Είναι πλέον στις τάξεις που διδάσκω, είναι πλέον αστείο, όλοι μαθαίες λένε και περιμένετε να σας δώσει τη λύση ο αποστολήδησης σε όλα αυτά τα θέματα που θέτει. Αυτός δεν λέει ποτέ λύση, μόνο ερωτήματα θέτει. Αυτό είναι ο κόσμος. Λύση να σου δώσω. Λύσεις δίνουν μόνο τα μαγαζιά που πουλάνε μηχανήματα να πας να αγοράσεις τηλεόραση. Αυτός πλάει λύση. Δεν έχω λύσεις, έχω μόνο ερωτήματα. Ανοιχτά, για να κάθε το μυαλό σου να πεδεύεται. Είμαστε εντάξει για πρώτο κομμάτι. Θα πω δύο κουβέντες μετά και θα ενώσουμε. Λύσαμε περίπου πολύ σύντομα. Επιμένω πολύ σύντομα, γιατί σε κάποιους από εσάς μπορούν να γεννηθούν και άλλα ερωτήματα και τι έγινε και παραπέρα η σκέψη ότι υπάρχει πάρα πολύ μεγάλο θέμα γύρω από τον Ιράκητο. Δεν εξαντλείται στα πέντε αποσπάσματα. Δεν εξαντλείται σε μία... Πάρτε το να σας το πω σαν μία σχολικού επιπέδου ανάλυση που έκαναν του Ιρακλήτου. Έγινε πάρα πολύ μελάλη πάνω σε αυτά τα θέματα και γόνιμα. Δηλαδή, έχουν εξεταστεί αυτά τα θέματα της κοσμοθεωρίας σειρακήτια από πάρα πολλούς με πάρα πολύ σοβαρά αποτελέσματα και επίσης ούτε κάνουν πάντα ομονοούντες μελετητές. Πολλοί διαβάζουν, όχι δεν εννοεί αυτό, όχι δεν το εννοεί έτσι. Είναι και ο κρυπτικός λόγος. Να πούμε δυο-τρεις κουβέντες για τον Ιράκητο και να κλείσουμε ότι ήταν τόσο περίεργος άνθρωπος, ώστε, όπως λέει ακριβώς ο όρος, απεπάτησε, έφυγε από την Έφεσον και πήγαινε στη Μοναξιές. Κάποια στιγμή υπήρξαν ταραχές συνοδικές στην Έφεσον και από τα ωραία που μας δείχνει το χαρακτήρα αυτού του ποιμημητικού προσώπου, γιατί σίγουρα η ζωή του έχει ειδηθεί με ένα μυστήριο και λόγο των γραφτών του άνθρωπος αυτός, έτσι που δεν έβλεπε τίποτα σταθερό, αλλά όλα ανακοινούνται, που θεωρούσε ότι θα έρθει φωτιά και θα τα κάψει όλα, που ήταν ιερέας. Λέει ότι κάποτε, λέει, τους ζήτησαν οι Εφέσιοι να πει τη γνώμη του, να δώσει τη συμβουλή του για τις κοινωνικές ταραχές που γινόντουσαν, πώς θα διορθωθούν. Και απήντησε ότι «ειδηδών απάνξασθε», ήταν τη λέξη του, «από παιδιά και πάνω, από έφηβους και πάνω, να πάτε να κρεμαστείτε και να αφήσετε στους νέους την πόλη, εάν θέλετε πραγματικά η κατάσταση να ησυχάσει». Φοβερή απάντηση, που τους είπε «πάτε να κρεμαστείτε». Ιδηδών, δηλαδή από την αγορά της ίδης, «απάνξασθε», «απάνχομαι» σημαίνει «κρεμιέμαι». Τι να κάνουμε, πες μας σοφέ, να πάτε να πνίγετε. Φυσικά, η ζωή του λένε ότι πέθανε από υδροπικία προσπαθώντας, λέει, η υδροπικία είναι μια αρρώστια που μαζεύονται υγρά και δεν υπάρχει τρόπο στο σώμα να τα αποβάλει και προσπαθώντας, λέει, να βρει ξηρασία, όλα αυτά είναι στο επίπεδο του μύθου, γιατί ο ίδιος λέει ότι η καλή ψυχή είναι η αβή, δηλαδή η ξηρή ψυχή. Είναι δικά του θέματα που εξετάζει. Προσπαθώντας να βρει ξηρασία, λέει, για τα υγρά του σώματος, κάθισε και έκανε λασπόλουτρα και αλήφθηκε ολόκληρος με λάσπη. Αλλά μόλις τον είδαν έτσι πήγαν και τον φάγανε τα σκυλιά. Αυτή είναι η μυθολογούμενη εκδοχή για το θάνατο του Ηράκλητου, δηλαδή ότι ήταν τόσο και μισάνθρωπος και έξω από την πόλη και με περίεργα λόγια που δεν τα καταλάβαινε κανείς, ούτε τα ήθελε κανείς, ούτε τους ήθελε αυτός, ώστε εν τέλει τον φάγανε τα σκυλιά. Κρατάμε λοιπόν ότι να πάνε να χρεμαστούν όλοι οι άλλοι που δεν καταλαβαίνουν και θα αναφέρω εντελώς όμως λακωνικά το η μεγάλη μορφή του εμπεδοκλή. Ένας μύστης, δεν σας έχω αποσπάσματα γιατί δεν μπορώ να τα μαζέψω, δεν μπορώ να τα αφομονώσω, μια μεγάλη μορφή ενός πάλι μύστη λέω, γιατί οι άνθρωποι αυτοί περίπου είδρυαν μια νέα θρησκεία ο καθένας στην κοσμοθεωρία του. Είναι από στη Σικελία, έτσι ο εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα και αυτός προτείνει μέσα σε ένα βιβλίο που μας έχει σωθεί, το οποίο είναι έμετρο και λέγεται Περιφύσεως, προτείνει το εξής σχήμα. Όλος ο κόσμος λέει είναι ένας σφαίρος, δηλαδή μια σφαίρα. Αυτός έχει μέσα του μια δίνη. Η δίνη αυτή φανταστείτε τη σαν μία ρουφίχτρα μεγάλη, όπου διέπεται από δύο βασικές δυνάμεις. Από τη φιλότητα, δηλαδή την αγάπη και από τον Νίκος με έψινο γιώτα, δηλαδή το μίσος, τη μάχη. Έχουμε λοιπόν μια μεγάλη δίνη μέσα στο σφαίρο, και άλλοτε νικάει η φιλότητα και άλλοτε νικάει, εναλλάξ, τον Νίκος. Τι συμβαίνει λοιπόν, πώς το βλέπει. Λέει ότι όταν είναι όλος ο κόσμος άρτιος, ενωμένος στις σωστές μορφές κόσμου, που αυτή τη στιγμή βλέπουμε, έχει απόλυτα νικήσει η φιλότητα, έχει φέρει με τάση κεντρομόλο τα πάντα στο κέντρο της, και έχει φτιάξει άρτιες μορφές ζωής. Όταν η φιλότητα νικήσει εντελώς και σπρώξει τον Νίκος στα πέρατα, τότε φτιάχνονται αυτές οι εντελείς μορφές. Μόλις όμως το πετύχει αυτό, αρχίζουν να γεννιούνται δυνάμεις πνίκους. Και τα τέλεια αυτά όντα αρχίζουν να παίρνουν φυγόκεντρες ροπές και να ανοίγουν, ουσιαστικά, μέσα σε αυτό το κύκλο, να απομακρύνονται από τον πυρήνα και να διαστώνται. Μέχρι σώτου διασπαστούν στα ελάχιστα άτομα όλων των σωμάτων, που αυτή τη στιγμή τα βλέπουμε ολόκληρα. Δηλαδή, λέει ο Μπεδοκλής, από αυτό που είμαστε τώρα, μόλις αρχίσει να επικρατεί το νίκος, θα διασπαστούμε, θα αρχίσουμε να παίρνουμε φυγόκεντρες τάσεις σε αυτή τη σπήρα και σιγά-σιγά τα χέρια μας τα αποκοπούν, θα φύγουν, θα εκτοξευτούν στα άκρα του σύμβατος, αλλού τα αυτιά μας, αλλού τα χέρια μας, αλλού τα πόδια μας. Μέχρι να γίνουν ακόμα μικρότερα κομμάτια, δάχτυλο-δάχτυλο να εκτοξεύεται, μετά νύχι-νύχι να εκτοξεύεται, μετά μούριο-μούριο να εκτοξεύεται και να ξαναγίνουμε αστρική ύλη. Όταν θα διασκοπιστούμε στα πέρατα του κόσμου, θα αρχίσει ανάποδα η δύναμη της φυλότητας, η οποία θα αρχίσει να συγκολάει, τυχαία λέει στην αρχή, τα διάφορα κομμάτια και να κολλάει ένα χαβλιόδοντα σε μία χελώνα και θα έχει και φτερά περιστεριού και θα αρχίσουν σιγά-σιγά με κεντρομόλο δύναμη να ξαναγυρνάνε προς ένα ενιαίο πυρήνα. Στην πορεία τους αυτή όλο και θα βελτιώνονται οι μορφές, δηλαδή θα έχουμε καλύτερες μορφές. Θα έχουμε περιστέρη με φτερά αλλά ακόμα θα έχει και ρατά, οι χαβλιόδοντες θα πάνε στον ελέφαντα αλλά ο ελέφαντας ακόμα δεν θα έχει πόδια και όσο πλησιάζουν προς το κέντρο τόσο θα βελτιώνονται οι μορφές μέχρι να φτάσουν ξανά στον πυρήνα οι τέλειες μορφές και αυτό θα γίνεται αενά όμως. Τώρα αυτό το ωραίο παραμύθι, σκεφτείτε τι τρομερή εφαρμογή έχει στον χώρο της βιολογίας με τις βελτιούμενες διαρκώς μορφές που λέμε ναι διότι χάνουν τα πτερίγεια διότι διότι. Εξηγεί αυτό που ουσιαστικά χρειάστηκαν δύο χιλιάδες χρόνια για να το εξηγήσουμε και να βρεθεί ένας δαρβίνος ή ένας λαμάκ και να πει αυτά που είπε ο άλλος ενορατικά. Και επίσης ότι δεν υπάρχει, σκεφτείτε το πάλι κοινωνιολογικά, την ώρα που μια κοινωνία συγκροτείται, συγκροτείται, μαζευόμαστε, φτιάχνουμε κράτος και εκείνη τη στιγμή που έχουμε φτάσει στην απόλυτη συγκρότηση τα ισχυρότερα μας κύταρα θα δημιουργήσουν τη νέα επανάσταση. Θα διασκορπίσουν την πολιτεία αυτή, θα την κρεμίσουν, θα την κάψουν, θα την αγνήθουν και μετά σιγά σιγά θα φτιάξουν μια νεότερη και όταν θα πουν εδώ είμαστε τώρα το έχουμε, ήδη γεννιέται στο κέντρο η μάχη. Πάλι Ηρακλήτιο, πάλι συναφές, η μάχη και η αγάπη, το νίκος και η φιλότητα, οι εποχές που επιστρέφουν στην ιστορία, έχουν εποχές και ξανά παρακμή και ξανά ακμή. Μαζεύεται όλη η δύναμη σε έναν λαό, σε ένα κράτος, σε μια περιοχή και μετά διασπάται από μέσα, τύπο 10 σαν να καταραίει. Λοιπόν, μεγάλες πραγματικά ιδέες, δύσκολα βέβαια κείμενα, είναι και ποιητικά πολλά από αυτά, θέλουνε μελέτη. Απλή αναφορά μονάχα στο Λεύκυπο και στο Δημοκριτό. Όχι, όσοι έχετε σπουδάσει επιστήμες που είναι εθνικές, ξέρετε πολύ περισσότερα από μένα γιατί το δικό μας δημοκρίτιο πανεπιστήμιο και πόσο αξίζει αυτή η θεωρία. Περιτών να πούμε πράγματα που είναι γνωστά, περιτών να πούμε ότι είναι μεγάλο βήμα της σκέψης να συλλάβει αυτά τα πράγματα, προτού εμφανιστούν τα μικροσκόπια, προτού εμφανιστούν όλα τα σύγχρονα μέσα που μας οδήγησαν σήμερα πραγματικά να δικαιώνουμε το Λεύκυπο και το Δημοκριτό σε πράγματα που είπαν χωρίς να μπορούν να τα δουν διαγυνόθανου αυτά τα πράγματα. Περνάμε τώρα και στο δεύτερο, ας το πούμε, ρεύμα της φιλοσοφίας που είναι οι σοφιστές. Ο σοφιστές είναι το πιο παρεξηγημένο φιλοσοφικό ρεύμα ανά τους αιώνες. Αυτά που είπαν και η ομότητα με την οποία τα είπαν ήταν τόσο μεγάλη και υπαναλήθειες τόσο μεγάλες που καμία κοινωνία δεν ήταν έτοιμη να της αποδεχθεί. Θα κάνω μια πολύ σύντομη ιστορική αναγωγή για να μπορέσετε να καταλάβετε σε ποιο πλαίσιο λέγονται αυτά τα πράγματα. Η Αθήνα γίνεται γύρω στο 450 το κέντρο όχι μόνο της Ελλάδας αλλά όλου του γύρω ελλαδικού χώρου. Μαζεύεται το ξέρετε το ταμείο, τα παίρνουν από τους συμμάχους, ουσιαστικά στείνεται ένας κόσμος ολόκληρο στην Αθήνα φυσικά με πνευματική καλλιέργεια, φυσικά με τέχνες, φυσικά με αρχιτεκτονική και είναι δημοκρατία. Άρα έχουμε όλες τις δυνάμεις της Ελλάδας συνενωμένες εκεί και την ανάγκη διοίκησης πια όχι της πόλης μας μόνο αλλά όλου του ελληνικού κόσμου. Αυτό είναι η πρώτη αθηναϊκή συμμαχία, δηλαδή εδώ σταθείτε, η Αθήνα είναι το κέντρο. Εμείς φτιάχνουμε τον ελλαδικό κόσμο και απέναντι είναι οι Πέρσες και τον φτιάχνουμε όχι μονάχα στρατοκρατικά αλλά για να διοικήσεις σε μια Αθήνα σου χρειάζεται, εφόσον έχεις δημοκρατία, ένα πράγμα, η Ριτορική. Κερδίζει αυτός που πείθει με το λόγο. Πάνω εκεί, όπως έχει μαζευτεί η σάρα και η μάρα των πνευματικών ανθρώπων από όλοι και από τη Σικελία και από την Κάπρυ Ιταλία και από την Ιωνία και από άλλες πόλεις της Ελλάδας εμφανίζονται πάρα πολύ κανοί δάσκαλοι ριτορικείς. Και μαθαίνουμε στα παιδάκια σήμερα στα νέα ελληνικά που τους κάνουμε στα σχολεία θα μου δίνεις επιχειρήματα για κάθε θέμα. Θα σου βάλω ένα θέμα, δημοκρατία, ρατσισμός, ξενοφοβία και εσύ θα μου λες πρώτον τι είναι η ξενοφοβία, θα μου το ρίσεις, κατόπιν θα μου δώσεις επιχειρήματα υπερ και κατά, δικαιολόγηση και τα αντίθετα. Τι θα φέρει το ένα και τι θα φέρει το άλλο. Προσπαθούμε να τους μάθουμε τις βασικές αρχές της ριτορικής. Πώς θα παρουσιάσουν κάθε επιχείρημα. Ποιο είναι ισχυρό επιχείρημα και ποιο είναι ασθενές επιχείρημα. Πώς μπορούμε να προβάλλουμε το ένα και πώς μπορούμε να προβάλλουμε το άλλο. Με λογική. Εμφανίζονται λοιπόν δάσκαλοι, κανότατοι της ριτορικής, μεγάλα πραγματικά νέσματα, τα οποία μέσα στο στοχασμό ανοίγουν τον δρόμο, όχι μόνο για την εποχή τους, αλλά για την παγκόσμια φιλοσοφία και μέχρι σήμερα. Απλώς θα λέμε με τόσο ξεκάθαρο τρόπο ώστε κανείς δεν είναι έτοιμος να το αποτεθεί και ακόμα και η φιλελεύθερη Αθήνα, η Αθήνα του Περικλή, η Αθήνα της δημοκρατίας, της μέλης της δημοκρατίας που μπόρεσε ποτέ να φτάσει σε αυτό τον πλανήτη, κάνει συνεχείς δίκαιες ασεβίας, τους τυλίγει σε μία κόλλα χαρτί και τους εξαναγκάζει είτε να εγκαταλείψουν την πόλη, είτε να εξοριστούν, είτε αν μένουν να καταδικαστούν σε υπέροχα κριμασικά ποσά. Δηλαδή, οι σοφιστές από τη μία είναι οι πιο ζητημένοι δάσκαλοι ιδιαιτέρων μαθημάτων, το μεταφέρομαι στις σημερινούς όρους, στην Αρχαία Αθήνα, τρέχουν όλοι να στείλουν τα παιδιά τους, οι πλούσιοι, να πάσουν πολλοί να τους πηγούσουν στον Πρωταγόρα, τον Γοργία, τον Ηπία, τους άλλους μεγάλους σοφιστές, τον Πρόδικο και από την άλλη μεριά, οι συντηρητικές δυνάμεις της πολιτείας λένε αυτοί ασκούν καταλητική επίδραση, μαζέψτε τους. Και υπάρχει αυτός ο φοβερός πόλεμος. Σε αυτό το φοβερό πόλεμο, ένας από τους ικανότερους σοφιστές είναι ο ίδιος ο Σωκράτης. Ο Σωκράτης είναι ο άνθρωπος ο οποίος να στραφεί, να δει πώς μπορώ να πολεμήσω αυτές τις απόψεις που λένε. Δηλαδή, είμαι ο ικανότερος ανάμεσά τους και μας το δείχνει σε πολλούς πλατωνικούς διαλόγους ότι είναι φοβερά ικανός ρήτορας, αλλά συγχρόνως έχει διαφορετικές αντιλήψεις. Και στο ίδιο μοτίβο θα είναι ο Πλάτωνας, ο μαθητής του, και στο ίδιο μοτίβο θα είναι ο Αριστοτέλης. Δηλαδή, η μεγάλη προσπάθεια αμέσως μετά τους σοφιστές θα είναι προς θεού, κρύψτε τα, άψτε τα, σταματήστε αυτούς να λένε τα καταλυτικά αυτά πράγματα. Και πάλι εδώ, κύριε Αποστολή, τι μάθετε ότι ο Σωκράτης έκρυψε αλήθειες? Πάλι το θέμα των αντιφάσεων. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός είναι ο πλουσιότερος σε αντιφάσεις. Θα υπάρξουν φάσεις που θα σας πω, θα τις δεχτείτε απόλυτα και ο Σωκράτης θα έκοβε τις φλέβες του, αν σας έβλεπε να τις δέχεστε. Και από την άλλη μεριά, θα ακούσετε τον Σωκράτη και θα μου πείτε, δεν υπάρχει μεγαλύτερος δάσκαλος από αυτόν, έχει δίκιο αυτός. Μα αυτός ανήρεσε τον προηγούμενο. Και ο προηγούμενος μου αρέσει και ο Σωκράτης μου αρέσει. Και θα ταλαντεύεστε ανάμεσα. Και φυσικά θα γελάει ο Ηράκητος που λέει, δεν σας το είπα, ανάμεσα στην αφιταλάντευση θα γεννηθεί η σκέψη, ο προβληματισμός, η φιλοσοφία. Αμ τι θες, να σου δώσω μια ρετσέτα να την ακολουθείς, τι είναι στιγμές μαγειρικής, βάλε τρία αυγά και δύο μακαρόνια. Αμα ήταν έστω τον απλά, όλοι θα μπορούσαμε να σκεφτούμε. Η σκέψη θα προκύψει την ώρα που θα ζωριστείς, θα έχεις πάρει του πρωταγόρα τη φράση, θα έχεις πάρει την αντιφράση του Σωκράτη και θα λες ότι ο ένας έχει δίκιο και ο άλλος έχει νίκιο. Μεγάλος ο ένας, μεγάλος και ο άλλος. Υπάρχει λύση. Πάμε να τους δούμε λοιπόν. Κυρίως βάζετε στο μυαλό σας, πρωταγόρας, βοργίας, πρόδικος και υπίας. Και κάποιοι άλλοι, αλλά αυτοί είναι κολοσοί. Το πρώτο πράγμα που λένε, έχω απομονώσει φράσεις και θα σας δώσουν επαρκέστατα το τι είπαν οι Σωφιστές, φυσικά είπαν και πολλά άλλα. Πρώτο πράγμα που θεωρούσαν οι ίδιοι ότι κάνουν, τον ίσονα λόγων κριτοποιείν. Τον ασθενέστερο λόγο, το ασθενέστερο επιχείρημα, το κάνω ισχυρότερο. Οι ίδιοι επέρονταν, το είχαν πάνω στην πόρτα του γραμμένου και όταν θα μπεις εδώ για μάθημα, θα μπορείς το ασθενέστερο επιχείρημα να το κάνεις ισχυρότερο. Είχαμε μια πόλη παραδείγματος χάρη και σκεφτόντουσαν να φέρουμε το νερό εδώ με σωλήνες ή να πηγαίνουν οι γυναίκες μας να το κουβαλάνε δύο χιλιόμετρα μακριά και να πρέπει να έχουνε κανάτια κλπ. Ο ένας αξιωματούχος της πόλης, θέλετε να τον πείτε δήμαρχο, έλεγε να βάλουμε οπωσδήποτε μία πηγή, να είναι το νερό εδώ μέσα στην πόλη, να μην χρειάζεται να παιδεύονται οι άνθρωποι, να μπορούν να το χρησιμοποιούν. Το άλλος είχε συμφέροντα με τα γαϊδούργια που το κουβαλάγανε και δεν ήθελε να βάλει κανένα νερό. Ό,τι γίνον γίνεται το γίνον γίνεται σήμερα στην Ελλάδα, γινόταν και στην αρχαία Ελλάδα. Και πήγαν οι σοφιστές και λέγανε ποιο από τα δύο, τι θέλεις, πες μου έλα εδώ εσύ και πες μου τι θέλεις να σου υπερασκισθώ. Και παίρναν το αδύναμο επιχείρημα και το κάναν ισχυρό. Πίχη για το νερό, θέλεις να το φέρουμε. Ένα λόγο γράφανε και λέγανε, υπάρχει σημαντικότερο αγαθό για τον άνθρωπο από το νερό. Όπου υπάρχει νερό, υπάρχει ζωή, το νερό είναι πραγματικά το πρώτο συστατικό του ανθρώπου, το σώμα μας αποτελεί. Το ανάποδο, υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος από το νερό, υπάρχει μεγαλύτερο κακό από το νερό. Στο νερό πνίγονται άνθρωποι, το νερό φέρνει μολυσματικές ασθένειες, το νερό φέρνει υγρασία και άρα κουνούπια και άρα ασθένειες. Το νερό μπορεί να μας φέρει πλημμύρα στο χωριό μας διότι θα κατέβει απότομα άμα το φέρουμε έτσι και λοιπά και λοιπά. Το νερό όταν το μεταφέρεις μολύνεται. Κάνανε αυτό κατά σύστημα, παίρνανε μυθολογικές μορφές απολύτως μισητές, ας πούμε την Ελένη, την Τροικού Πολέμου και γράφανε εγκόμιο. Και λέγανε αυτοί, πρώτα πρώτα η γυναίκα δεν είπε σε κανένα να πάει να σκοτωθεί. Δεύτερον δεν έφταγε, δεν τα έριξε αυτή στον κύριο Πάρης. Η ίδια δεν πήγε καν στην Τροία, δεν λέει ο μύθος, όταν στην Αίγυπτο. Άρα τι φταίει η γυναίκα, μία λαμπρή γυναίκα ήτανε, λαμπρή σύζυχος, πιστότατη και όλα έγιναν εν αγνοία της. Γιατί κάνουν την ίδια δουλειά της συνεχώς. Το ασθενέστερο επιχείρημα το κάνω ισχυρότερο. Κάτι που εξόλυγησε φυσικά τον Χριστοτέλη και κάθισε και έγραψε αργότερα τη λογική του ολόκληρη για να αποδείξει ότι όχι. Δεν μπορούμε να λέμε μη αλήθειες, να τις παριστάνουμε ως αλήθειες, απλώς επειδή έχουμε ικανή λειτουρική. Πρέπει να υπάρχει ένας κανόνας. Πάμε να δούμε τώρα το δεύτερο. Έλεγαν πάντοτε ότι δύο λόγους είναι περί παντός πράγματος αντικειμένους αλλήλεις. Για κάθε πράγμα υπάρχουν δύο επιχειρήματα που το ένα αντίκηται στο άλλο. Αυτή είναι μια φοβερή αλήθεια αλλά αν τη δεχθούμε καεί καμπύ. Για κάθε θέμα που θα μου αναφέρετε υπάρχει το επιχείρημα και το αντεπιχείρημα. Και γιατί είναι ισχυρό το επιχείρημα και όχι το αντεπιχείρημα. Άρα δεν υπάρχει πουθενά κάτι σταθερό. Δεν υπάρχει καλό και κακό. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Δεν υπάρχει τύχη και δεν υπάρχει πρόνοια. Τίποτα δεν υπάρχει. Άμα δεχθείς ότι για κάθε πράγμα υποχρεωτικά υπάρχει επιχείρημα και αντεπιχείρημα και ότι αυτά πάντα ισοζυγίζουν τελείωσε. Άρα μου λες τι με συμφέρει θα διαλέξω αυτό που με συμφέρει. Αυτό δεν συμβαίνει. Το ξέρουμε όλοι αλλά δεν θέλουμε να το παραδεχθούμε ότι αυτό συμβαίνει. Το τρίτο. Της αληθίας μέτρων γαρ έκαστον ημών είναι. Της αλήθειας κριτήριο μέτρο είναι ο καθένας από μας. Τον ταιόντων και μη. Και για αυτά που υπάρχουν και για αυτά που δεν υπάρχουν. Υπάρχει αλήθεια, την έχετε βρει στο Θεό στην Εκκλησία, μισή. Η άλλη μισή, υπάρχει η αλήθεια η δικά μου που είναι η αλήθεια του ήθους της ητικής. Ποια ητική, της δικά σου ή της δικά μου. Υπάρχει μία αλήθεια, κριτήριο λέει της αλήθειας, όποιας αλήθειας πάνω σε οποιοδήποτε θέμα είναι ο κάθε ένας από μας μεμονωμένα. Όσες λοιπόν αλήθειες, τόσοι και άνθρωποι. Εδώ μέσα έχουμε 80 αλήθειες. Ελάτε κύριε Αποστωτή. Τι προμένουμε. Δεν θέλετε να το δεχθείτε στην πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα ξέρετε πως η δικιά σας προσωπική αλήθεια διαφέρει από το παρακαθήμενού σας. Τον κοιτάτε και λέτε, εντάξει τώρα τι ξέρει και αυτός τον άνθρωπο, άσχετη κυρία δίπλα, εντάξει. Το είναι η αλήθεια. Αλλά εντάξει κοινωνικά δεν πρέπει να το πούμε, πρέπει να σεβαστώ τον. Ναι, ναι, σεβάσου τον. Αλλά όταν συζητάμε για αλήθεια, η αλήθεια η δικιά μου δεν είναι η αλήθεια η δικιά μου. Το επόμενο, ακόμα πιο γενικό, πάντων χρημάτων μέτρων άνθρωπος. Για όλα τα πράγματα κριτήριο, χρήματα είναι τα πράγματα, για όλα τα πράγματα κριτήριο είναι ο άνθρωπος. Δηλαδή, δηλαδή το ίδιο με το προηγούμενο. Δεν υπάρχει είναι φωτεινό ή είναι σκοτεινό, εγώ κρίνω. Δεν υπάρχει είναι καλό, είναι κακό, εγώ κρίνω. Δεν υπάρχει μιλάτε δυνατά ή μιλάτε πάρα πολύ σιγανά, ανάλογα με τα αυτιά του καθενός σας. Μα είναι δυνατόν, απολύτως δυνατόν είναι. Και όταν το πηγαίνω και λέω κάτι άλλο, λέω στα παιδιά πολλές φορές, το έχετε συλλογιστεί ότι μπορεί σε ένα σχολείο, εδώ λέω, πηγαίνω σε ένα μαθητή, εδώ πάνω στο νόμο του, εδώ είναι το τρίτο γέλ μικροβίων του μαθητή ΤΑΔΕ. Έχουνε αυτή την ώρα μάθημα και λένε στο τρίτο γέλ μικροβίων, στη δευτέρα τάξη του Λυκείου Μικροβίων, λένε ότι ο κόσμος είναι έτσι κι αλλιώς κι αλλιώτικα. Εμείς παραδειχόμαστε οι άνθρωποι ότι υπάρχει κάποιο άλλο έλογο που σκέφτετε, όχι. Και ποιος μας το λέει. Εμείς δεν παραδεχόμαστε ούτε ότι οι φάλαινες σκέπτονται, ούτε ότι οι σκύλοι σκέπτονται, ούτε ότι τα μυρμήγκια σκέπτονται. Κατ' αντίστοιχο τρόπο, στο τέταρτο Λύκειο Μυρμυγκιών Γαλατσίου θα λένε, εμείς είμαστε ο μόνος κόσμος, υπάρχουν κάποιοι άλλοι που μας πετάνε τροφή και ψύχουλα, ούτως ώστε να τρεφόμαστε, κατεβάζουν τα δέντρα φρούτα και τα κάνουν κομματάκια και μας τα πετάνε κάτω να τα φέρουμε στην αυλή μας, και βεβαίως αυτά τα βλακώδη, τεράστια, παχύδερμα που είναι πάνω σε αυτόν τον κόσμο, καμιά φορά μας πατάνε, ναι πρέπει να προσέχουμε, τελείως και δεν σκέφτονται, μόνο εμείς σκεφτόμαστε. Έχετε σκεφτεί λοιπόν όλα τα πράγματα. Λέμε πολιτισμός, λέμε τέχνη, λέμε αξίες, μόνο με βάση από τον άνθρωπο είναι όλα αυτά. Δεν υπάρχει μυρμύγκο πολιτισμός, ούτε μυρμυγκοτέχνη, ούτε μυρμυγκομουσική, ούτε μυρμυγκομιλία, δεν τους αναγνωρίζουμε τίποτα. Όλα λοιπόν σε αυτόν τον κόσμο μπορεί να κάνουν τέχνη τα μυρμύγκια, και εμείς δεν το καταλαβαίνουμε. Μπορεί να είναι χορός αυτό που βλέπουμε εμείς και λέμε περπατάνε τα μυρμυγκάκια. Τα μυρμύγκια μας βλέπουνε να χορεύουμε και λέμε κοίταξε πάνε φαγητό στο σπίτι τους, αλλά κάνουνε κυκλάκια προτού φτάσουν στο σπίτι τους. Μης κάνουμε χορό, χορογραφίες με μουσική. Άρα λοιπόν ο άνθρωπος με βάση τον εαυτό του είπε πολιτισμός είναι αυτό που εγώ νοώ ως πολιτισμό, μουσική είναι αυτό που τα δικά μου αυτιά πιάνουν για μουσική, σκέψη είναι αυτό που τα δικά μου αυτιά πιάνουν ως σκέψη, το δικό μου μυαλό συρραμβάνει ως σκέψη, όλα τα άλλα όντα δεν έχουν σκέψη, δεν έχουν τέχνη, δεν έχουν ευαισθησίες, το πολύ πολύ είναι ζώα που τρώνε πίμι. Και ποιος είναι αυτός. Η απάντηση είναι εγώ δεν είμαι αυτός που σκέφτομαι, που φιλοσοφώ, έχω γλώσσα και ορίζω τα πράγματα, εγώ τα ορίζω όπως τα καταλαβαίνω. Ο σκυλάκος μου εδώ σκέφτεται, τόση ώρα που κάθεται σκέφτεται, εμείς νομίζουμε ότι απλώς μιλήφεται και ότι λες, αυτός διαλογίζεται για το μέλλον του κόσμου, μόνο που εγώ δεν τον καταλαβαίνω γιατί εγώ είμαι το κριτήριο. Αν όμως δεχτούμε αυτή τη φοβερή αλήθεια, ότι έχουμε έναν κόσμο στον οποίο το μόνο κριτήριο είναι ο άνθρωπος και όλα κρίνονται από τον άνθρωπο, τελειώσαμε να φύγουμε από εδώ. Εγώ λέω ότι αυτό είναι μάθημα, εσείς λέτε ότι είναι σαχλαμπούχλα, ο άλλος λέει ότι αυτό είναι, σας παρακοινώ για επανάσταση, άλλος λέει ότι ο κ. Σοπτώλης χόρευε, δεν μίλαγε, τελειώσαμε. Κάθε ένας έχει τον δικό του κριτήριο. Από την μια φοβερό, από την άλλη φοβερή αλήθεια. Και από την άλλη καταλητική αλήθεια που αντιδεχτούμε δεν μπορούμε να συνεμιουργηθούμε επί ουδενός. Είναι αδύνατο να συνεμιουργηθούμε. Θα πρέπει να πάρει ο καθένας το κουμπούρι του και να κάθεται σπίτι ταμπουρωμένος. Δικιά μου αλήθεια εγώ έτσι το βλέπω, το δικό σου σπίτι είναι δικό μου. Αλλά μπορεί κανείς να το μαζέψει, να το επικρίνει. Κριτήριο για όλα είναι ο άνθρωπος. Η απόλυτα προσωπική ελευθερία του κρίνει. Μπορούμε να την αφήσουμε αυτή σε μια οργανωμένη κοινωνία. Όχι βέβαια, είπε ακόμα και η ελευθερότατη Αθήνα. Αλλά είπαν αλήθεια αυτή η αλήθεια. Κριτήριο για όλα είναι ο άνθρωπος. Μόλις βρεθεί το απ' έξω από τον άνθρωπο που θα πει, ναι εσείς έχετε λογική και τα δελφίνια έχουν όμως λογική. Εσείς τυχαίνει να είστε οι μόνοι, το μόνο είναι λογών πάνω στον πλανήτη του. Το μόνο που κάνει τέχνη. Τότε μάλιστα θα μπορούμε να πούμε ότι είναι και κάποιος άλλος κριτήριο. Προς το παρόν εμείς ανακαστικά είμαστε το μόνο κριτήριο. Και ως είδος, συνολικά ως άνθρωποι και ως μεμόνο με ένα άτομα. Το επόμενο. Πρωταγόρας φυσικά. Το επόμενο. Φοβερή φράση. Περιμέν θεόν ουκ έχω ειδέν. Για τους θεούς δε γνωρίζω. Ουθος εισιν ούτε οτι υπάρχουν, ούθος ουκ εισιν ούτε οτι δεν υπάρχουν. Δεν μπορώ να σας βεβαιώσω ούτε οτι υπάρχουν ούτε οτι δεν υπάρχουν. Τράγμα που λέω και επαναλαμβάνω στους μαθητές που πολλές φορές είναι παναστατικά πνεύματα και λέω κύριε δεν υπάρχει θεός, εγώ είμαι άθεος και λοιπά. Λέω μπορείς να μου αποδείξεις ότι δεν υπάρχει. Μην τον μίσεις του λέω γιατί θα είσαι εξίσου βλάκας. Με αυτό που αποδεικνύει την ύπαρξη του θεού με θεωρήματα φυσικής. Λέει ο κακομείρης ο πρωταγόρας. Δεν μπορώ να γνωρίζω ούτε οτι υπάρχουν ούτε οτι δεν υπάρχουν. Συνεχίζει. Ουθ οποιητινες ιδέαν ούτε ποια είναι κατά τη μορφή. Αν είναι γένια, αν είναι τραγόμορφοι, αν είναι κροκοδηλόμορφοι, αν είναι γατόμορφοι, μπορώ να ξέρω. Πολλά γατακολύονται οι δέναι, πολλά εμποδίζουν τη γνώση μου, είτε αδυλώτης και είια σάφια και βραχείς όνο βίος του ανθρώπιους. Πολυ σύντομη ζωή για να σας πω παιδιά. Μην πείτε ούτε οτι υπάρχουν ούτε οτι δεν υπάρχουν. Δεν πλησιάζεται το θέμα του Θεού με γνώση, με εξισώση. Δεν μπορώ να σας πω τίποτα. Το τελευταίο, Γοργίας. «Εν, μεν και πρώτον, οτι ουδέν εστιν». Ένα και πρώτο, οτι τίποτα δεν υπάρχει. Δεύτερον, οτι ου και εστιν, ακατάληπτον ανθρώπον. Δεύτερος κανόνας, οτι κι αν υπάρχει, είναι ακατάληπτος τον άνθρωπο. Δεν μπορεί να το καταλάβει ο άνθρωπος, ακατανόητο. Τρίτος κανόνας, οτι είγε καταληπτών, ακόμα κι αν το καταλάβει κάποιος, έχουμε τον Αϊνστάιν εδώ μέσα και το καταλάβει, αλλά είγε ανερμήνευτον το πέλας. Είναι ανερμήνευτο, δεν μπορεί να το ερμηνεύσει, δεν μπορεί να το εξηγήσει στον διπλανό του. Πρώτον, λοιπόν, δεν υπάρχει τίποτα. Δεύτερον, κι αν υπάρχει, δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε. Και τρίτον, κι αν το αντιληφθείς ακόμα, δεν μπορείς να το μεταβιβάσεις αυτό στον διπλανό σου. Τέρμα, μη κοροϊδεύεστε. Είναι ο πιο σκληρός σκεπτικισμός που υπάρχει, η πιο σκληρή σκεπτικιστική αντίληψη που διατυπώθηκε, ας πούμε από το Χιουμ ή ας πούμε από τον Μπέρκλι, μέχρι το 1700 ή το 1800, δεν έχει διατυπωθεί τόσο σκληρό σκεπτικισμός. Που σημαίνει, παιδιά, δεν μπορούμε να την αντιληφθούμε, τον περιβάλλον, τον κόσμο, να τον αντιληφθούμε. Το μόνο που πιάνουμε είναι οι ιδιότητες, το πολύ-πολύ. Και αυτό, γιατί το μυαλό μας, δεν είναι κατασκευασμένο, για να αντιληφθεί τον κόσμο. Ούτε τη ροή του, ούτε το γύγνεστε, ούτε την απώλειά του. Μας έβαλε, θα μιλήσω έτσι μεταφορικά, γιατί είναι πολύ πιο βολικό, ο καλός Θεούλης, μας έβαλε ένα μικρό μυαλουδάκι εδώ μέσα, για να βρίσκουμε το τυρί όταν πεινάμε, την ποντικίνα για να κάνουμε κι άλλα ποντικάκια, τα νύχια, πώς να τα χρησιμοποιήσουμε για να σκίσουμε τα άλλα ζωάκια που μας απειλούν, ή να αμυνθούμε τα ποδαράκια να τρέξουμε, στην τρύπα μας, να μην μας πάει ο γάτος. Δεν μας το έβαλε αυτό εδώ, για να μελετάει τα άσταρα. Δεν μας το έβαλε για να ψάχνουμε το Big Bang. Εμείς προσπαθούμε να πάρουμε ένα μυαλό ποντικίου και να το κάνουμε από εκεί που ψάχνει το τυράκι, να μελετάει τα έτη φωτός που απέχει το β του κεντάβρου και αν αυτό μπορεί να μας δώσει τη χρονική απόσταση από το Big Bang κλπ. Πολύ δύσκολα πράγματα. Πώς μπορείς να βάλεις ένα σκύλο να κοιτάει τηλεσκόπιο. Σκεφτείτε λοιπόν ότι όλοι μας γεννηθήκαμε από μία φύση η οποία δεν προέβλεπε αυτές τις νοητικές δυνατότητες, ούτε αυτά τα νοητικά προβλήματα που του θέτουμε εμείς σήμερα. Μήπως έχει δει και ο κακογύριος ο Γοργίας ότι δεν υπάρχουν αυτά που νομίζουμε ότι υπάρχουν και αν υπάρχουν δεν μπορούμε να τα καταλάβουμε. Μα και αν τα καταλάβουμε δεν εξηγούνται κακόγυριοι από τον ένα στον άλλον. Και ως προς το αν υπάρχει απ' έξω τώρα τα δέντρα, η βεράντα, η πάνγκη που είναι εδώ απ' έξω, η ρότηση είναι ποιοι πάνγκοι. Η πάνγκη που βλέπει η μήγα που έχει η μάτια με 100 πρίσματα για να μπορεί να κινείται μέσα στο χώρο και να μην την σκοτώνεται εσείς με την μικροσκοτόστρα ή τα δικά μας τα κακόμηρα τα ματάκια που έχουν ένα πρίσμα και τα βλέπουμε λίγο όλα λες και είναι πατημένα. Η μήγα θα γελάει μαζί μας και θα λέει κοίτα τα αυτά τα κακόμηρα τίφλα πλάσματάκια είναι σαν οι χτερίδες που πηγαίνουν και χτυπάνε πάνω στον τείχο. Τα δικά μου τα μάτια έχουν 100 πρίσματα και μπορούν όπως και αν γυρίσω να μου δείχνουν τα πάντα με 100 διαφορετικές γωνίες ώστε να αποφεύγουν, να μην πέφτουν πάνω και εγώ τρέχω με μια μεγάλη ταχύτητα ανάμεσα σε όλα αυτά τα πράγματα ενώ εμείς τα κουτουνούσαμε ανάμεσα στο ένα και στο άλλο. Ποια είναι η αλήθεια του κόσμου, η αλήθεια των ματιών μας, το έχουμε πια καταλάβει ότι τα μάτια μας είναι για πολύ απλά πράγματα, για τυράκι. Θα βρούμε το τυράκι να φάμε σήμερα το βράδυ. Θα βρούμε αυτό που θα μας βοηθήσει σε πέντε βασικά πράγματα για τη ζωή μας. Δεν είναι φτιαγμένο για να μας βώσει το κόσμο. Εδώ το ψάχνουνε οι άλλοι ο Χόκινς και προσπαθεί να μας τα εξηγήσει και αν πάρετε ένα βιβλίο δεν το καταλαβαίνουμε. Μου χρειάζεται και φυσική και δεν ξέρω φυσική, το μυαλό του πάει παραπέρα, τι να καταλάβουν από αυτό το κόσμο. Έρχονται λοιπόν οι σοφιστές και τα κρεμίζουν όλα. Λένε σταματήστε να λέτε ότι υπάρχει δικαιοσύνη. Ποια δικαιοσύνη, η δικιά μου δικαιοσύνη ή η δικιά σου δικαιοσύνη. Σταματήστε να μου λέτε ότι αυτό είναι ηθικό και αυτό είναι ανήθικο. Ποια είναι ηθική. Εγώ είμαι το κριτήριο και εγώ θα κρίνω. Κατά τη δική μου ηθική είναι καλό να φαράω ο φουστάνη μέχρι εδώ, κατά της μαμάς μέχρι εδώ, κατά της γιαγιάς μέχρι το γόνατο. Γιατί της γιαγιάς είναι καλύτερο. Δεν υπάρχει. Μα η γιαγιά αρχίζει να επιχειρηματολογεί. Τα επιχειρήματά σου και τα επιχειρήματά μου και μάλιστα επειδή είμαι ικανός στη λειτουρική μπορώ να βάλω καλύτερα επιχειρήματα από τη γιαγιά. Κελίως. Κρεμίζουν λοιπόν όλο το σύστημα και τον υπάρχοντα κόσμο ισοφιστές. Τι σκέψη τους είναι ακατάλληλη. Μέχρι σήμερα δεν ξεπερνέται. Μισήθηκαν τρομερά μέσα στην Αθήνα όσο και εκτιμήθηκαν σαν δάσκαλοι. Και επειδή μάλιστα χρεώναν πάρα πολύ ακριβά το μάθημα ήτανε όχι το λούσο του λούσου η πολυτέλεια της πολυτέλειας. Μιλάμε ότι χρεώνανε κάτι, τι να σας πω, σαν να λέμε σήμερα χίλια ευρώ το μάθημα. Και τρέχανε να τα δώσουν αυτά τα λεφτά σε σημείο που κάποιοι από αυτούς γίνονταν και απατεώνες. Τους κοροϊδεύει ο Σωκάτης, κοροϊδεύει τον Πρόδικο και λέει ότι ναι ο Πρόδικος είχε μία φτινή διάλεξη της δραχμής και εγώ δεν μπορέσα να παρακολουθήσω γιατί ήμουνα φτωχός παρά τις φτινές διαλέξεις. Όταν έβρεπε ότι το κοινό κοιμότανε έβαζε μία παράγραφο από την ακριβή διάλεξη που ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρος. Ξύπναγε το κοινό και μετά συνέχιζε λέει είναι εκείνη της δραχμής. Για να μην κουράζετε να βάζετε σημαντικά επιχειρήματα. Κατάντησαν λοιπόν κι αυτοί ψιλοαπατεώνες και οι άλλοι τους κατηγορούσαν να λέω ότι είστε κριματίζες. Αυτό δεν είναι κριματισμός, δεν είναι πραγματική σοφία. Αλλά έφεραν τον κλονισμό κάθε αξίας. Κάτι που ουσιαστικά ενόχλησε τόσο ο κράτης που ήταν ένας από αυτούς δικός τους μαθητής και αποφάσισε ότι όχι πρέπει να βρούμε μια διέξοδο να τεκμηριώσουμε ότι κάποια πράγματα είναι σταθερά. Ένα τελευταίο θέλω να πω για τους σοφιστές και να αφήσω χρόνο αν θέλετε κάτι να συζητήσουμε ή να βούμε πάνω σε αυτό το διαλόγο. Οι σοφιστές αγνοήθηκαν, τα γραφτά τους χάθηκαν και ξεχάστηκαν εκτός από φράσεις μόνο που μας έσωσε τίμια γράφοντας ο Πλάτωνας. Ο Πλάτωνας μέσα σε όλους τους διαλόγους ή σε πολλούς από τους διαλόγους παρουσιάζει τις ιδέες των σοφιστών για να δείξει πόσος ο κράτης τους νίκησε. Πόσος ο κράτης ανέταξε τα επιχείρηματά τους. Αλλά ήταν σε ένα πράγμα τίμιος ο Πλάτωνας. Δεν είπε ψέματα, είπε την πραγματική τους διδασκαλία. Και έτσι μας έσωσε η μεγάλη αυτή διδασκαλία. Μισήθηκαν, όπως σας είπα, και στην εποχή τους και μετά. Ο άνθρωπος ο οποίος ξανάφερε τη σκέψη των σοφιστών επάνω και ξαναγύρισε το φακό της φιλοσοφίας λέγοντας ότι αυτοί οι άνθρωποι αξίζουν και είπαν τις μεγάλες αλήθειες που δεν τις άντεξε ο κόσμος ήταν ο Νίτσε. Και γι' αυτό και αυτός είναι ένας καταραμένος εντός εισαγωγικών φιλόσοφος ο οποίος είπε προσέξτε το λόγο των σοφιστών. Ποιοι έχουν δίκιο? Σας απαντούσαν οι σοφιστές τι θα πει δίκιο. Βλέπω σωστότερα τον κόσμο εγώ ή ο Σοκράτης. Εγώ βλέπω το δικό μου κόσμο και ο Σοκράτης το δικό του κόσμο. Και ήταν πολύ έξυπνο. Ένα ακόμα πράγμα. Λέει για να σας δείξω τι θα πει η δύναμη της σκέψης σε ένα γόνιμο πεδίο. Η πρωτοθεμελίωση της ιστορίας της λογοτεχνίας και της ίδιας της λογοτεχνίας και του θεάτρου βρίσκεται στους σοφιστές. Λέει ο πρόδικος ο οποίος θεωρείται ο πατέρας της γραμματολογίας, δηλαδή αυτός που πρώτος είπε ότι παιδιά πρέπει να διαβάζουμε λογοτεχνία. Και είπε το εξής. Ποιος σας είπε ότι είναι καλύτερη η αλήθεια από το ψέμα. Καλά εδώ μέσα τώρα δεν φαντάζομαι πάλι κάποιος να σηκωρυχεί και να πει το ψέμα κύριε είναι καλύτερο. Και λέει ο ιππίας στο σημείο αυτό και ο πρόδικος παιδί που έχουν τις ίδιες αναζητήσεις. Α, δεν θέλετε το ψέμα. Μα όλο το θέατρο τι είναι, όλη η λογοτεχνία τι είναι. Είναι ένα ψέμα, καμία αντιγόνη δεν υπάρχει εκεί που βλέπεις, είναι ένας ιστοποιός που έχει φορέσει μια ψεύτικη μουτσούνα. Και ο άλλος δεν νεκρέοντας είναι πάλι ένας ιστοποιός που έχει φορέσει μια ψεύτικη μουτσούνα. Και λένε ψέματα, δεν έχουν κανένα νεκρό μπροστά τους, δεν πρόκειται να θάψουν κανένα, καμία δεν είναι υφυγένεια εντάβρις, καμία άλλη δεν έχει κατέβει. Γιατί το παρακολουθείτε όμως λέει. Παρακολουθείτε και είναι καλύτερο να το παρακολουθείτε, να παρακολουθείτε ένα ψέμα, γιατί το ψέμα καθέρει την ψυχή. Αυτό που όλοι ξέρουμε, τη μεγάλη ψυχολογική και ψυχαγωγική ιδιότητα που έχει η λογοτεχνία. Ταυτίζεσαι με τον ήρωα, δεν είναι ανάγκη να χάσεις τον δικό σου αδερφό και να τεθεί θέμα αν θα τον θάψεις ή όχι. Παρακολουθείς το ψέμα, σκέφτεσαι, ταυτίζεσαι και καθέρεται η ψυχή. Γι' αυτό διαβάζουμε λογοτεχνία, για να ζήσουμε πράγματα που δεν έχουμε ζήσει. Δηλαδή για να ζήσουμε ψέματα, το σκεφτείτε εσείς. Όλη η λογοτεχνία λέει λοιπόν, όλο το θέατρο είναι ψέμα, αλλά είναι καλύτερο οι άνθρωποι να ακολουθούν το ψέμα παρά να δουν την αλήθεια και τη ζωή. Παρά να αντιμετωπίσουν δηλαδή την υφυγένεια να της κόβουν το κεφάλι, είναι καλύτερα να δουν την τραγωδία, να συλλάβουν τα προβλήματα και τα συναισθήματα, να τα παρακολουθήσουν και να γίνουν ανθρωπινότεροι οι ίδιοι μέσω ενός ψέματος. Μα μόλις μου είπα ότι το ψέμα είναι κακό και η αλήθεια είναι καλή. Παρά να φέρουν μια υφυγένεια και να της κόψουν το κεφάλι εδώ για να παρακολουθήσουν όλοι τι θα κάνει, πώς θα σπαρπαράει. Και με τέτοια επιχειρήματα έστρεψε τον κόσμο προς την ελέτη της λογοτεχνίας του θεάτρου. Είναι όλος ο προβληματισμός. Είναι την ίδια εποχή που ο Περιγκλής ουσιαστικά θεμελιώνει το ότι θα παίρνετε θεωρικά λεφτά για να πηγαίνετε στο θέατρο οι απλοί πολίτες, να γίνετε άνθρωποι, να ανέβετε, να μπείτε στον προβληματισμό χωρίς να χρειαστεί να σκοτώσουμε μερικούς για να δείτε τι θα γίνει. Θα το δείτε σαν παράσταση, σαν ψέμα. Θα σας γράψω έναν ιστορίμα για πόλεμο και δεν θα ζήσουμε τον πόλεμο με τους νεκρούς. Θα σας κάνω μια παράσταση με πεθαμένους, με μεγάλα γράμματα, με συζυγοκτονίες, με αδελφοκτονίες, χωρίς να χρειαστεί να σκοτώσουμε αδέρφια. Άρα με το ψέμα, με το ψέμα. Είδατε λοιπόν ότι οι σοφιστές χρησιμοποίησαν τρομερά γόνιμα αυτές τις αλήθειες που δώσανε και δεν μπορούμε έτσι πολύ απλά να πούμε βέβαια η αλήθεια πάντα. Ε, τούτο να διαβάζει μόνη εφημερίδα που λέει αλήθειες. Μη διαβάζει ποτέ λόγο τεχνία γιατί όλα ψέμαται. Ε, ναι το ψέμα ή το ψέμα, θα ακολουθούμε το ψέμα, μα μας βέρδοξες δεν έχουμε πού να σταθούμε. Αυτό θέλανε οι σοφιστές. Ο άνθρωπος να καταλάβει ότι δεν υπάρχει σταθερό κάτι, θα πρέπει ο ίδιος σαν να είσαι πάνω σε μια βάρκα που κουνιέται, να αλλάζει στο κέντρο βάρου σου ανά στιγμή και να μείνεις εκεί ποτέ σίγουρο. Περίπου αυτά και νομίζω ότι σας είπα και πάρα πολλά όταν σας πίεσα πάρα πολύ. Είμαι ανοιχτό σε κάθε ερώτηση, αν κάτι θέλει κάποιος, οτιδήποτε. Και αν δεν παρακλειάζεσαι. Ένα ερώτησε. Το ότι έχει περάσει η ώρα και δεν πειράζει. Γιατί εγώ πιστεύω ότι δεν έχει περάσει η ώρα. Γιατί υπάρχουν και άλλοι που πιστεύουν ότι η ώρα δεν περνάει. Σταματάνε μερικές φορές στην κρατά μου. Σύμφωνα με τους σοφιστές, μπορεί να είναι υποκοινωνικό το κάθε τι πιστεύεις, ο χώρος και ο χρόνος δεν μπορεί να δημιουργηθεί καν ανεξάρτητα από ένα από το άλλο. Τη στιγμή που δημιουργείται το μεν, δημιουργείται και το δε. Δηλαδή για να έχεις την κίνηση. Η κίνηση είναι δύο πράγματα. Είναι θέση και χρόνος. Ή θέλει πολλή δουλειά, θέλει και γνώση φυσικής για να απαντήσουμε σε αυτά. Δεν μπορεί απλώς, εγώ ο φιλόλογος θα απαντήσω έτσι εύκολα, εγώ μπορώ να πάρω κάποια επιχειρήματα και κάποιες ιδέες και να τις προωθήσω. Τα ερωτήματα αυτά παραμένουν ανοιχτά. Λέω πολλές φορές στα παιδιά για να το καταλάβουν, με πολύ απλό τρόπο, ότι ο κακομείρης ο Αϊνστάιν είπε μια κουβέντα ότι ο χώρος και ο χρόνος συνδέονται. Δεν είναι ανεξάρτητος, ανεξάρτατο ένα από το άλλο. Το έχουμε μάθει και το πιπηλάμε εμείς των θεωρητικών επιστημών, γιατί μας το είπαν, κάποια στιγμή ρε Ξύπνα, ρε ο Αϊνστάιν το παυτό. Οι των θετικών κάπως μπορούν να το προσεγγίσουν καλύτερα. Και εγώ προσπαθώ να το εξηγήσω, την αδυναμία αυτή του μυαλού μας να το καταλάβουμε, τουλάχιστον εμάς των θεωρητικών ανθρώπων, με το εξής απλό. Λέω πάρτε ένα πιατάκι, βάλτε με το μαρκαδόρο μία γραμμή και χωρίστε το σταδίο, μία μαύρη γραμμούλα. Από τη μία μεριά θα βάλετε ένα φυλλαράκι, και από την άλλη μεριά θα βάλετε ένα σκουλικάκι. Και θα ζητήσετε από το σκουλικάκι, σε παρακαλώ σκουλίκι, πήγαινε να φας το φύλλο, χωρίς να πατήσεις τη γραμμή. Το σκουλικάκι θα προχωράει, θα πέφτει πάντα πάνω στη γραμμή, θα το ξαναπηγαίνω πίσω, δεν θα μπορεί να περάσει, δεν έχει τρόπο. Ένας Αϊνστάιντ των σκουλικιών, αφού δοκιμάσω πολλά σκουλίκια, θα έρθει ο σκουλικός Αϊνστάιντ. Ο σκουλικός Αϊνστάιντ θα σταματήσει, θα σκεφτεί και θα πει στα άλλα σκουλικάκια, να σας πω κάτι. Παιδιά, συνέλαβα μία φοβερή ιδέα. Δεν υπάρχει μόνο μήκος και πλάτος, υπάρχει κι άλλη μία διάσταση που συνδέεται με αυτές τις δύο και λέγεται ύψος. Εάν μπορούσαμε να σηκωθούμε, θα μπορούσαμε να πάμε στο φυλαράκι χωρίς να πάμε στη γραμμή. Και σηκώνεται, όπως έχετε δει κάτι σκουλικάκια που περπατάνε πάνω στο φύλο, μπράβο, που σηκώνονται και κάνουν κλάτς και πάνε. Αυτό το κάνουν μόνο οι Αϊνστάιντ των σκουλικιών, που έχουν σκεφτεί ότι υπάρχει και μία τρίτη διάσταση. Φανταστείτε πόσο δύσκολο λοιπόν είναι για το δικό μας το μυαλό, και βάζω μέσα και το δικό μου το μυαλό, γιατί το πιτυλάω χωρίς να μπορώ να το συλλάβω, ότι παιδιά και ο χώρος είναι μία διάσταση. Θα μπορούσαμε να κάνουμε έτσι και να βρεθώ χώρος και χρόνος συνδέονται. Δεν μπορεί. Μόνο με πολύ μεγάλη προσπάθεια νοητική φυσικών επιστημών μπορούμε να το καταλάβουμε αυτό το πράγμα. Κάποια στιγμή επίσης υποψιάζονται οι φυσικοί, σας το είπα, ότι οι διαστάσεις του κόσμου πρέπει να είναι 11 ή και περισσότερες. Έντεκα. Και εμείς τώρα παλεύουμε κάποιοι από εμάς, εδώ μέσα στην αίθουσα μπορούν να είναι 4-5 που να το έχουν κατακτήσει, για την τέταρτη. Τις άλλες, φιλόλογος είμαι, όλα αυτά για το ποιος είναι ο κόσμος. Εμείς νομίζουμε, το βρήκαμε, βρήκαμε και την τέταρτη. Και γελάει κάποιον από την 7η και λέει, ναι, τώρα ανακαλύπτουν αυτή την τέταρτη διάσταση. Ω, ρε πού, τι έχουν να βρουν ακόμα, μέχρι να ανακαλύπτουν ότι εδώ μέσα είμαστε και εμείς και παρακολουθούμε, αλλά σε άλλο χρόνο, ή σε άλλο χώρο ή σε άλλη διάσταση. Τι ποιοι δεν πληρώνουν φαντάζομαι αυτή, τι άλλη διάσταση. Μπορείτε και να το σκεφείτε το θέμα. Εδώ θα είμαστε και για την άλλη φορά. Να πάμε, σας ακούω. Να ρωτήσω κάτι από την προηγούμενη ερώτηση. Ό,τι θέλετε. Αντελοκλή. Ναι. Δώσουμε και για όλες αυτές τις αναγκές. Αυτός έχει άρχισε κάποια, κάποιο μάθος τρόμου. Συζητάει για εποχές, έτσι, που γίνεται, εποχές της φιλότητας και εποχές του νίκους. Χωρίς να ορίζει, βάζει κάποιες εποχές, με βάζετε τώρα να ψάξω, έχει κάποιες εποχές, τις οποίες θεωρεί, που θεωρεί ότι είναι αιώνες που επανέρχονται και ότι αυτό είναι τακτό. Δεν είναι χήμα ότι υπάρχουν αιώνες, αναφέρει δηλαδή, ξέρω πόσες χιλιάδες χρόνια, υπολογίζει ότι είναι η πλήρης νίκη της φιλότητας και μετά η πλήρης νίκη του νίκους. Έχει υπολογίσει και μάλιστα έχει και ωραία λέξη για αυτή την περίοδο, τη χρονική που συμβαίνει αυτό το πράγμα. Θεωρεί ότι εν χρόνο συμβαίνουν και υπολογισμένο χρόνο. Αλλά όλα αυτά βέβαια είναι στο επίπεδο ενός μυθικής εξήγησης. Πρέπει να πάρουμε τις αλληγορίες και να τις καταλάβουμε εμείς από έναν μύστη. Για αυτό είπα έντονα τη λέξη μύστης, όχι μόνο με τη λογική να το εμπινεύσουμε. Θα σου κάνουμε από αυτό δηλαδή και το παλώμενο σύμπαν? Γιατί όχι, γιατί όχι φυσικά. Και πολλά πράγματα. Πιστεύω ότι με αυτά που είπαμε την άλλη φορά που θα έχουν κατακάτσει, θα έχετε περισσότερες ιδέες. Ήραι εσύ εκείνο που είπε το άλλο μπορεί και να το ερμηνεύσουμε έτσι, ναι. Γι' αυτό δεν ανάγκη να ρωτήσω κάτι τώρα. Εντάξει, θα κατακάτσουνε μέσα σας και θα το σκεφτούμε. Εδώ είμαστε, δεν φέρνουμε. Σας ακούω. Οριοθετώντας τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας, βλέπω ότι αναπτύχθηκαν σε ειρπλήνες τον 5ο αιώνα. Τέθηκαν οι βάσους, ιαστικά, και έγιναν αντικείμενο μελέτης, μέχρι σήμερα, για πάρα πολλούς φιλοσόφους. Η ερώτησή μου είναι, γιατί σε αυτό το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα συνέβη αυτό, ο πλουραλισμός των ιδεών, οι μάχες, ο ανταγωνισμός και όλη η φιλόσοφη ήταν σε αυτό το συγκεκριμένο. Έχει απαντηθεί αυτό σήμερα. Η απάντηση είναι ότι έχει απαντηθεί από τους ιστορικούς, οι οποίοι λένε ότι κατά εποχές και κατά τόπους εμφανίζεται μια τερατόδης έκρηξη και λες, ρε, είναι δυνατόν, τον ίδιο αιώνα μέσα να ήταν και ο Van Gogh και ο Toulouse-Lautrec και ο Degas και ο μεγάλος Taze-Galos, ο Hugo σαν συγγραφέας και ο άλλος ο Roten-Sagliptis και οι μεγάλοι πολεοδόμοι. Ναι, δηλαδή κάποια στιγμή ανθίζουν οι πολιτισμοί, δίνουν μια πάρα πολύ μεγάλη φλόγα, η οποία ούτε κρατάει πολύ ούτε εξηγείται. Γιατί διάβολο να συνέβει αυτό που λέμε ελληνικό θαύμα. Συνεύει και δεν συμβαίνει καν σε όλους τους πολιτισμούς. Συμβαίνει σε σπάνιους πολιτισμούς. Δεν τους διακρίνω. Αλλά δεν συμβαίνει πάντα αυτή η ανθίση. Όντως, όπως ακριβώς το περιγράφεται, εκεί στο 5ο, στις αρχές και στα τέλη του 5ου αιώνα συνέβει αυτό. Μεγάλοι καλλιτέχνες, μεγάλοι διανοητές, μεγάλα θέματα, μεγάλα ρεύματα, που επί 2.000 χρόνια τα αναμασάμε, προσπαθώντας να έχουμε κι άλλη γεύση απ' τα ίδια. Δεν μπορείς να μελετήσεις δυτική φιλοσοφία αν δεν έχεις περάσει από εκεί. Τελείως. Δεν παλιώνουν. Όποιος μου πει εγώ σπούδασα δυτική φιλοσοφία, η νεότερη φιλοσοφία, αλλά δεν έχω διαβάσει αρχαία φιλοσοφία, ο άνθρωπος είναι απολύτως αγράμματος. Δεν γίνεται. Είναι σαν να μου πει εγώ, ξέρεις, μελετάω οργιτεκτονική του Παρθενώνα, δεν το ξέρω τι είναι αυτό. Εντάξει, παιδί μου, προχωρά. Θα χτίσεις εσύ μερικά τσιμεντένια. Έγινε αυτό που λέτε ένα θαύμα, συμβαίνει και σε άλλους πολιτισμούς και σε άλλες φάσεις. Μια πυρήνωση μεγάλων πνευματικών δυνάμεων που η μία σαν να τσιγκλάει την άλλη και όλοι αυτοί είναι μαζί. Λες και προκαλεί ο ένας τον άλλο για να το πάμε παραπέρα, για να το δούμε. Α, έκανε εσύ αυτό, θα κάνω εγώ το άλλο. Θα απαντήσω έτσι, θα πω εκείνο, θα προσθέσω το ένα, θα αντιτεθώ στο άλλο. Έτσι, υπάρχουν τέτοιες εποχές. Τίποτα έχει να κάνει λέω εγώ τώρα, από τα λίγα που ξέρουμε, εγώ τέτοιες. Εσείς πολύ περισσότερα ίσως. Με την κουλτούρα γενικότερα, τον πολιτισμό της εποχής, τη δημοκρατία σε αυτό το επίπεδο που είχε αναπτυχθεί. Όχι, δεν θα μπορούσε να γίνει σε μία βασιλεία. Βασικό θέμα, έχουμε μια δημοκρατία όπου χρειάζεται η γνώμη, η υπεράσπιση της γνώμης, τα πάντα θα γίνουν με απόφαση, με σκέψη, με ρύση και αντίρηση. Που σας το είπα, γι' αυτό τόνισα τα θέματα δημοκρατίας, ότι η δημοκρατία και αυτή η μανία να αλληλοτσακωνόμαστε, είναι αυτό που κινητοποιεί τη σκέψη μας. Εμάς μας κινητοποίησε αυτό. Αυτός ο καταραμένος λαός που διαρκώς δύο δεν συμφωνούν, έφερε αυτό το αποτέλεσμα. Ότι δεν συμφωνούν, αλλά κάποια στιγμή θα σου δώσουν μια ωραία, τεκμηριωμένα θα απαντήσεις. Ρε, απαντήσω όπως θέλεις, δεν θα πλακωθούμε στο ξύλο. Τεκμηρίωση. Αυτός τεκμηριώνει έτσι κι ο άλλος αντιτεκμηριώνει έτσι. Βεβαίως είναι στιγματί. Δεν μπορούσε να γίνει επί Αιγυπτιακής Φαραωνικής Δυναστίας, εγώ είμαι και τελείωσε και δεν με ενδιαφέρει γνώμη κανενός. Ούτε επί Χαμουραμπί. Άρα πράγματι, γι' αυτό είπα, ήταν πολλά τα πνεύματα και που συνήργησαν να γίνει αυτό το πράγμα. Και ο χώρος μαζί και ο τρόπος ζωής και το μικρό και το απομονωμένο σε κάθε άλλο σχολείο, και το ένα σχολείο έλεγε αυτά στοιχείο και το άλλο στη Μίλη το έλεγε τα άλλα και το άλλο στη Νέφεσο διαφωνούσαν, όλα μαζί. Άρα ήταν μια αυτοκρατορία, τελείωσε, εγώ θα πω ότι θα υποθεί ότι πει ο βασιλιάς. Και τσούς. Εντάξει πάντοτε υπήρχαν, αλλά σαν εχθρό που επίσης κινητοποιούσε. Κινητοποιούσε αυτή η απειλή. Και οπωσδήποτε γι' αυτό μιλάμε για θαύμα. Χωρίς να δεν είμαι καθόλου μεταφυσικός, ούτε θεωρώ ότι άξιες ποιοι είναι οι Έλληνες κι άλλοι δεν είναι, αλλά προκειμένου αυτό το δώσαμε εμείς. Καλώς κακώς. Δεν το έδωσαν άλλοι. Χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να συζητάμε για τη δυτική αναγέννηση, να συζητάμε για πνεύματα, και αρχίσαν να αναγέννησαν πάλι εξαφρικά φρύξεις. Την ίδια εποχή και είναι και ο Νταβίντσι και ο Μιχαηλάγκινος. Καλά, δεν μπορούσαν να περιμένει ο ένας τον άλλο, ρε φίλε, να έχουμε αρκετούς αιώνες. Όχι. Μαζί ήταν και ο Μποντιτσέλη και ο Μιχαηλάγκινος και ο Ραφαΐλ και ο Νταβίντσι και οι μεγάλοι αρχιτέκτονες και οι μεγάλοι όλοι μαζί. Λάμπτ, μία. Όχι με τόση δημοκρατία όμως, αλλά σε σχέση με το Μεσαίωνα με δημοκρατία. Δημοκρατία παίζει μεγάλο ρόλο πάνω σε αυτό το θέμα. Ακόμα και οι που σπασόντουσαν, δημοκρατία όμως. Όχι μία αρχή θεοκρατική, εδώ είμαι και τελείωσε όλοι από κάτω. Έχει σχέση και στην αναγέννηση συγκεκριμένα η δημοκρατία. Από εκεί και πέρα, εντάξει, δεν βγάλουμε τώρα ιστορικούς νόμους. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ. |
