| : Καλησπέρα σας. Λέγομαι Γιούλη Γαλάνη, είμαι ψυχολόγος στο Σύλλογο το Χαμόγελο του Παιδιού, μαζί με τη συνάδελη Φωέλη Στάμου. Καλησπέρα και από μένα. Βρισκόμαστε στο Εθνικό Κέντρο για τα Εξαφανισμένα και Υποεκμετάλλευση Παιδιά στο Μαρούσι, όπου εκπέμπουμε ζωντανά κατά την 7η διαδικτυακή εκπομπή Ρώτα το Χαμόγελο. Το Ρώτα το Χαμόγελο στην Ουσή είναι μια δράση που έχει ξεκινήσει με δική μας πρωτοβουλία και στόχος είναι να ερχόμαστε σε επαφή με το ευρύ κοινό, με όλους εσάς που μας παρακολουθείτε και να μοιραζόμαστε και να συζητάμε ανησυχίες και προβληματισμούς σε σχέση με τα παιδιά και το πώς αντιμετωπίζουμε τα παιδιά. Η εκπομπή πραγματοποιείται κάθε Δεύτερη Τετάρτη και το σημερινό μας θέμα είναι το πώς μιλάμε στα παιδιά για το θάνατο, πώς αντιμετωπίζουμε τις ερωτήσεις των παιδιών και πώς τις απαντάμε, πώς αντιμετωπίζουμε ακόμα και τη σιωπή τους και γενικά πώς υποστηρίζουμε ένα παιδί που βρίσκεται αντιμέτωπο με μια απώλεια, που αντιμετωπίζει μια απώλεια. Είμαστε εδώ διαθέσιμες και αναμένουμε τις ερωτήσεις σας είτε μέσα από τη σελίδα μας στο Facebook είτε μέσα από το YouTube. Ήδη έχουμε λάβει τις πρώτες ερωτήσεις τις οποίες συνέχεια θα έχουμε και την ευκαιρία να απαντήσουμε και να μοιραστούμε μαζί σας τη γνώση και την εμπειρία. Να ξεκινήσουμε λέγοντας το τι είναι τελικά, τι ορίζουμε ως πένθος και το πένθος είναι μια φυσιολογική αντίδραση του ατόμου που αντιμετωπίζει μια απώλεια, που έρχεται μπροστά σε μια απώλεια. Πρέπει να το δούμε λοιπόν ως μια διαργασία την οποία και πρέπει να προχωρήσουμε με κάποιο τρόπο και όχι ως μια ασθένεια που θα πρέπει να θεραπευτεί. Η απώλεια είναι άρρικτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη και αυτό σημαίνει ότι δεν έχουμε την επιλογή να αποφύγουμε το πένθος και τις σημαντικές απώλειες. Έχουμε όμως κάποιες επιλογές και κάποιες ενέργειες που μπορούμε να κάνουμε για να διευκολύνουμε αυτή τη διαδικασία του θρίνου και του πένθους. Τι μπορεί να είναι απώλεια για ένα παιδί έχει νόημα να πούμε, μια και στόχος μας είναι να αναφερθούμε κυρίως στα παιδιά και στις αντιδράσεις τους. Απόλεια για ένα παιδί μπορεί να είναι η απώλεια αγαπημένου προσώπου, η απώλεια ενός συμμαθητή, η μια απειλητική για τη ζωή του ασθένεια που βιώνει το ίδιο, ή ακόμα και καταστροφικά γεγονότα μεγαλύτερης εμβέλειας, γεγονότα που ξεπερνούν το επίπεδο της οικογένειας, όπως είναι ας πούμε οι φυσικές καταστροφές. Επίσης μια σημαντική διάσταση που πρέπει να δώσουμε είναι ότι η απώλεια κάποιες φορές συμβαίνει πιο αναμενόμενα και προγραμματισμένα και κάποιες φορές είναι εντελώς ξαφνική. Και το ότι υπάρχουν και φορές που είναι εντελώς ξαφνική μας κάνει ιδιαίτερα σημαντικό το να έχουμε κάπως προετοιμαστεί και να έχουμε μιλήσει ακόμα και προληπτικά στο παιδί χωρίς να αντιμετωπίζει άμεσα κάτι. Τι περιμένουμε να δούμε από ένα παιδί όταν περθεί και βιώνει μια απώλεια. Περιμένουμε να δούμε αντιδράσεις τόσο σε επίπεδο συμπεριφοράς όπως για παράδειγμα ένα κλάμα δια ταραχές των ύπνων και τη διατροφή του που μπορεί να είναι από το κοιμά με πολύ και τρώω πολύ έως το δυσκολεύομαι να κοιμηθώ και δεν τρώω σχεδόν καθόλου. Ενδεχομένως να δούμε μια απώλεια ενδιαφερόντων να μην θέλει να ασχοληθεί με πράγματα που το ενδιέφεραν και του άρεσαν ή και μια κοινωνική απόσυρση να μην θέλει να συμμετέχει στις ομάδες που συμμετείχε. Μπορούμε να δούμε μειωμένη δραστηριότητα ή και το εντελώς αντίθετο αυξημένη δραστηριότητα. Αντιδράσεις έχουμε και σε επίπεδο συναισθήματος. Βλέπουμε τους πενθούντες να βιώνουν σοκ, μούδιασμα, άγχος, ενοχές κάποιες φορές, θλίψη, έντονο πόνο και μερικές φορές ακόμα και ανακούφιση. Τα παιδιά και οι ενήλικες έχουν συνέπειες σε επίπεδο σκέψεις. Πολλές φορές δυσκολεύονται να συγκεντρώσουν την προσοχή τους. Έχουν μια σύγχυση στο να πάρουν αποφάσεις ή να διεκπεραιώσουν κάποια πράγματα της καθημερινότητάς τους. Βλέπουμε παιδιά να τα απασχολεί πολύ στη σκέψη τους το πού είναι αυτός που πέθανε, το τι σημαίνει ότι ένας άνθρωπος πέθανε. Βλέπουμε παιδιά να φέρνουν πολύ συχνά στη μνήμη τους γεγονότα που έχουν ζήσει με το άτομο που έφυγε από τη ζωή. Ή και αντίθετα παιδιά που προσπαθούν να μην σκέφτονται τίποτα και να μην τον θυμούνται καθόλου. Τις αντιδράσεις αυτές μπορούμε να τις δούμε και στο χώρο του σχολείου και στο χώρο του σπιτιού. Παρατηρήσιμες πολλές φορές είναι και αντιδράσεις σε επίπεδο οργανικό. Πολλές φορές οι πενθούντες αναφέρουν ότι νιώθουν ένα σφίξιμο, ότι έχουν δύσπνοια, ότι είναι κουρασμένοι, έχουν ατωνία. Ή βιώνουν υπερδιέγερση. Βέβαια είναι ευθύνη μας νομίζω να ξεκαθαρίσουμε ότι όλα αυτά που αναφέραμε δεν είναι σίγουρο ότι θα τα δούμε σε όλες τις περιπτώσεις και σε όλα τα παιδιά. Είναι ούτως ή άλλως συγκάμα αρκετά μεγάλη και καλύπτει έτσι και αντιφατικά άκρα από το πολύ στο λίγο. Και κάθε παιδί θα το βιώσει με το δικό του τρόπο και άλλα θα το εκφράσουν, άλλα δεν θα το εκφράσουν κιόλας. Είναι σημαντικό όμως το παιδί που πενθεί να δηλώσουμε ότι όλες αυτές οι αντιδράσεις και οι αλλαγές που και το ίδιο μπορεί να παρατηρεί στη συμπεριφορά του, στο σώμα του, είναι απόλυτα φυσιολογικές και ότι στην ουσία δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Δεν υπάρχει κάτι που πρέπει να κάνει και κάτι που δεν πρέπει να κάνει. Είναι όλα αποδεκτά και ο ρόλος των ενηλίκων που βρίσκονται γύρω από το παιδί είναι να μπορούν να ακολουθήσουν τις ανάγκες τους στην ουσία και να τους στηρίξουν αναγνωρίζοντας ότι περνάει μια σημαντική και δύσκολη περίοδο. Έτσι είναι όντως. Είναι σημαντικό όμως να πούμε σε αυτό το σημείο ότι αυτός που πενθεί και το παιδί που πενθεί περνάει από κάποια στάδια. Τα στάδια του πένθους που όλοι λίγο πολύ γνωρίζουμε. Για παράδειγμα όταν ακούμε ότι κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο, φιλικό, συγγενικό πέθανε, η πρώτη μας αντίδρεση είναι η άρνηση. Η άρνηση σημαίνει ότι δεν το αποδεχόμαστε, δεν το πιστεύουμε ότι έχει συμβεί αυτό σε εμάς. Πολλές φορές τα συναισθήματά μας είναι έντονα και μας κυριεύουν και τα πρώτα λόγια εκφράζουν αμφισβήτηση και άρνηση. Σε ένα δεύτερο επίπεδο αρχίζει η συνειδητοποίηση της απώλειας, ότι πλέον αυτό είναι κάτι οριστικό. Ότι ο άνθρωπος που έχει χαθεί δεν θα ξαναγυρίσει πίσω. Αυτό βοηθάμε πολύ και εμείς οι ενήλικες να το δώσουμε και θα δούμε με ποιον τρόπο στο παιδί. Και τα άτομα ερωτιούνται και θέτουν ερωτήσεις για ποιον λόγο έγινε αυτό σε εμένα, γιατί τώρα, γιατί στο συγκεκριμένο άτομο και παρόμοια. Σε ένα τρίτο επίπεδο αυτό που έρχεται να κατακλείσει το άτομο είναι η κατάθλιψη. Η κατάθλιψη είναι μια διαργασία από την οποία περνάνε όλα τα άτομα τα οποία πενθούνε και ένα παιδί φυσικά. Δεν είναι κάτι το οποίο πρέπει να φοβόμαστε, είναι κάτι το οποίο ούτως ή άλλως θα έρθει. Σίγουρα το πιο σύνθεση είναι ότι το άτομο θα βάλει τα κλάματα και θα πρέπει να είμαστε εκεί δίπλα του να το στηρίξουμε και να το βοηθήσουμε. Θα εκφράσει συναισθήματα, θα εκφραστεί λεκτικά για το άτομο που έφυγε. Και αυτό είναι κάτι πάρα πολύ φυσιολογικό και δεν θα πρέπει ούτε να το εμποδίζουμε ούτε να το επικρίνουμε. Και στο τέλος έρχεται η αποδοχή του γεγονότος της απώλειας που είναι σαν να κλείνει ένας κύκλος. Ότι ουσιαστικά μαθαίνουμε, μάλλον συνειδητοποιούμε ότι αυτό είναι κάτι οριστικό, μαθαίνουμε να ζούμε με την απώλεια. Βέβαια είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι σε περίοδους επετείων, γενεθλίων, κάποιων σημαντικών στιγμών που έχουμε ζήσει με αυτό το άτομο, σίγουρα θα υπάρχει κάποια αποτροπή, θα θυμόμαστε το άτομο και είναι πάρα πολύ λογικό. Θα ήταν πολύ σημαντικό επίσης, πολλές φορές δεχόμαστε και ερωτήσεις και στις 10.56 από γονείς, ότι όταν υπάρχει κάποια πώλεια στο οικογενειακό τους περιβάλλον, πώς να το πούμε στα παιδιά, αν πρέπει να τους πούμε την αλήθεια, αν πρέπει να τους το κρύψουνε για λίγο καιρό, πώς να τους το πούμε και όλα αυτά. Σαν μια πρώτη έτσι συμβουλή είναι ότι εμείς σαν ενήλικες, σαν γονείς, σαν εκπαιδευτικοί από ποιο κατάσταση και θέση είμαστε, θα πρέπει να μην αποκρύπτουμε το γεγονός, την αλήθεια δηλαδή και ούτε να τους παρέχουμε κάποιες ψεύτικες πληροφορίες. Σίγουρα και για εμάς είναι άβολες οι ερωτήσεις που μπορεί να θέσει το παιδί σε εμάς και πολλές φορές ούτε και εμείς να είμαστε στη συναισθηματική κατάσταση που μπορούμε να του εξηγήσουμε πράγματα. Αλλά νομίζω ότι με 2-3 πράγματα που θα πούμε τώρα θα μπορέσουμε να βοηθήσουμε τους γονείς τους εκπαιδευτικούς. Για παράδειγμα ότι όσο και να το κρύβουμε το παιδί αντιλαμβάνεται κάποιες καταστάσεις. Για παράδειγμα ότι το άτομα αυτό πλέον δεν το βλέπει συχνά, βλέπει τις δικές μας αντιδράσεις, μπορεί να είμαστε στενοχωρημένοι ακόμα και από την αλλαγή των ρούχων, πολλές φορές φοράμε μαύρα ρούχα κλπ. Αυτό του δίνει την εντύπωση ότι κάτι έχει αλλάξει ακόμα και αν δεν το έχουμε πει λακτικά. Άρα δεν έχει και κανένα νόημα να μην αναφερθούμε γιατί στην ουσία αφήνουμε και ένα μεγάλο κομμάτι, αν δεν αναφερθούμε ανοιχτά, αφήνουμε ένα μεγάλο κομμάτι στη φαντασία του παιδιού. Και γνωρίζουμε πολύ καλά από την επαφή με τα παιδιά ότι η φαντασία τους πολλές φορές δημιουργεί κάτι αρκετά πιο μεγάλο και πιο δυνηρό για τα ίδια από ό,τι και η ίδια η πραγματικότητα. Βέβαια τα παιδιά όταν και εμείς οι ίδιοι είτε φοβόμαστε είτε ακόμα δεν μιλάμε, δηλαδή πολλοί γονείς αιφαντικοί αποφασίζουν ότι θα σιωπήσουν, δεν θα πούμε τίποτα, καλύτερα να μην πούμε τίποτα και τα παιδιά δεν θα το καταλάβουν. Τα παιδιά μας ξέρουμε και από την εμπειρία μας εδώ ότι παρατηρούν τους ενήλικες είναι σαν σφουγγάρια και παρατηρούν ότι είναι οποιαδήποτε αντίδραση. Δεν μπορείς εύκολα να τα κοροϊδέψεις σε εισαγωγικά. Οπότε είναι προτιμότερο να του πεις με απλά λόγια κάτι που συμβαίνει και ανάλογα με προσαρμοσμένα μάλλον με λόγια προσαρμοσμένα στην ηλικία τους, ώστε να μην υπάρχουν αυτό που είπες παρανοήσεις, ότι κάτι έχουν κάνει εκείνα που μπορεί να έχουν προκαλέσει αυτό το γεγονός. Το οποίο είναι πάρα πολύ βασικό γιατί τα παιδιά γεμίζουν με ενοχές και θεωρούν ότι εκείνα έχουν προκαλέσει κάτι μη αναστρέψιμο. Επότε είναι πολύ βασικό να παινοχοποιήσουμε τα παιδιά. Ειδικά τα παιδιά μικρότερης ηλικίας νιώθουν ότι οι δικές τους ενέργειες και πράξεις και συμπεριφορές μπορεί να έχουν συμβάλει στο θάνατο ενός γονέα. Γονέα, συγγενικού προσώπου ή το αγαπημένο προσώπου. Πολλές φορές και εμείς οι ενήλικες προσπαθούμε να αποκρύπτουμε τα δικά μας τα συναισθήματα. Πάντα λένε οι γονείς ότι εγώ πρέπει να είμαι δυνατός, να μην κλαίω μπροστά στο παιδί, να το κάνω πάντα να γελάει, να είμαι κι εγώ χαρούμενος. Όμως αυτό είναι κάτι το που έρχεται σε εντελώς αντίθεση με την έννοια του πένθους. Δηλαδή δεν μπορεί ένας άνθρωπος ο οποίος βιώνει μία απώλεια, ένας γονιός για παράδειγμα που βιώνει μία απώλεια, να φοβάται να το δείξει αυτό στο παιδί του. Τα συναισθήματα είναι πολύ λογικά να τα δείχνουμε κι εμείς ως ενήλικες στο παιδί. Το βοηθάει πολύ να καταλάβει στην απαναχοποίηση του ότι δεν έχει κάνει κάτι, αλλά και έτσι αισθάνεται ότι δεν είναι μόνο του σε όλο αυτό. Ότι και εμείς για την ίδια απώλεια βιώνουμε ανάλογα συναισθήματα. Έχει νόημα να αναφέρουμε έτσι λίγο πιο ξεκάθαρα ότι οι ενήλικες που βρίσκονται κοντά στα παιδιά που πενθούν και μπορεί και οι ίδιοι να μοιράζονται τα ίδια συναισθήματα γιατί βιώνουν τις ίδιες απώλειες, όταν είναι απώλειες από το συγγενικό περιβάλλον, λειτουργούν ταυτόχρονα ως πρότυπα για τα παιδιά. Η απώλεια φέρνει πόνο, ο πόνος φέρνει δάκρυα και εμείς δεν έχουμε κανέναν λόγο να κρύβουμε τα συναισθήματά μας. Το να σπάσουμε τον κύκλο της σιωπής βοηθά το παιδί να πετύχει έναν από τους βασικούς στόχους όλες τις διεργασίες του πένθους και ένας βασικός στόχος είναι να δημιουργήσουμε τον τρόπο, τον χώρο έτσι ώστε το παιδί να μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά του εάν το θελήσει. Οπότε σιωπώντας την ουσία του στερού με το δικαίωμα να εξωτερικεύσει και το ίδιο τα συναισθήματά του και πολλές φορές δημιουργούμε και το παιδί μπορεί να φανταστεί, ειδικά τα παιδιά τα λίγο μεγαλύτερα, τα παιδιά του δημοτικού στην ηλικία των 8-9 ετών, ότι κανείς δεν με ρωτάει, δεν μου δίνει σημασία, άρα δεν έχω πολλά πράγματα να κάνω, δεν μπορώ να έχω βοήθεια από πουθενά και ίσως και δεν αξίζω. Είναι αλήθεια ή δεν είναι τελικά σημαντικό αυτό που περνάω και αυτό που το φέρνει σε αντίφαση το παιδί εσωτερική, γιατί είναι κάτι πολύ σημαντικό. Αυτό που ουσιαστικά λέμε είναι ότι εμείς σαν οι ηλικές πρέπει να βοηθήσουμε το παιδί να αντιληφθεί τι είναι ο θάνατος, τι είναι η απώλεια και πώς θα το βιώσει, αυτό που είπες πριν όχι σαν ασθενή, αλλά κάτι σαν μια διαδικασία η οποία ούτως ή άλλως πρέπει να γίνει. Αυτό που είναι σημαντικό εδώ είναι να πούμε κάθε παιδί το οποίο βρίσκεται σε μια διαφορετική ηλικιακή ομάδα πώς το αντιλαμβάνεται. Για παράδειγμα τα παιδιά τα οποία βρίσκονται στην προσχολική ηλικία, αντιλαμβάνονται το θάνατο βέβαια ως απουσία, αλλά δεν αντιλαμβάνονται ότι αυτό είναι κάτι οριστικό. Τα παιδιά που ξεκινάνε το σχολείο δηλαδή στην σχολική ηλικία κατανοούνται ότι ο θάνατος είναι κάτι οριστικό, αλλά αυτό μόνο συμβαίνει μόνο στους άλλους και το υποκλείται να συμβεί σε εκείνα. Ακριβώς. Στους έφηβους οι έφηβοι είναι αρκετά μεγάλωστα να κατανοήσουν και την οριστικότητα και εξηγούν με διάφορους μεταφυσικούς και θρησκευτικούς λόγους την έννοια του θανάτου. Να πούμε εδώ, έχουμε αρχίσει να βλέπουμε τις ερωτήσεις σας. Η Χρήστρια Παρίμελη μας ρωτάει αν θα ήταν καλό σε ένα παιδί κάτω των 5 ετών, θα ήταν καλό για το παιδί να παραβρεθεί σε κοιτία συγγενή και αν μιλάμε αμέσως στο παιδί και του λέμε την αλήθεια. Δύο πράγματα μπορούμε να πούμε εδώ, βασικά σε δύο σκέλη να το απαντήσουμε. Το πρώτο είναι ότι ένας βασικός στόχος για να διευκολυνθεί η διαδικασία του πένθους είναι να αποδεχτεί την απώλεια το άτομο. Αυτά που μπορούμε να κάνουμε ως ενήλικες για να το διευκολύνουμε το παιδί να αποδεχτεί την απώλεια είναι να του μιλήσουμε ανοιχτά για αυτό που έχει συμβεί όπως αναφέραμε και το δεύτερο είναι να δούμε το αν έχει νόημα το παιδί να παραβρεθεί ή όχι σε τελετές. Όπως είναι η κηδεία που μας ρωτάει η Χρήστρια. Το να απαντήσουμε ξεκάθαρα για το αν το παιδί πρέπει ή δεν πρέπει να πάει στην κηδεία δεν μπορούμε να το κάνουμε. Για να πάρει μια τέτοια απόφαση η οικογένεια θα πρέπει να λάβει υπόψη τους αρκετούς παράγοντες όπως είναι η ηλικία του παιδιού, η οριμότητα του παιδιού, η σχέση που είχε με το άτομο που πέθανε, το αν υπάρχουν άλλα αδέρφια τα οποία θα παραβρεθούν ή δεν θα παραβρεθούν. Σε κάθε περίπτωση πάντως είναι καλό το προβληματισμό μας να τον θέσουμε και στο παιδί δίνοντάς του το δικαίωμα να επιλέξει τουλάχιστον για τα παιδιά από μια ηλικία και μετά από τη σχολική ηλικία και μετά. Για να του δώσουμε το δικαίωμα να επιλέξει θα πρέπει να το προετοιμάσουμε και να του δώσουμε να καταλάβει τι θα συμβεί σε μια κηδεία ή είναι αυτό που θα γίνει στην κηδεία. Αν το παιδί αποφασίσει να μην πάρει μέρος σεβόμαστε απόλυτα την επιθυμία του. Αν το παιδί αποφασίσει να πάρει μέρος είναι στο δικό μας χέρι και δική μας ευθύνη των ενηλίκων που στηρίζουμε τα παιδιά να το προετοιμάσουμε για το τι πρόκειται να ακολουθήσει εκεί όσο καλύτερα μπορούμε, πόσοι θα είναι, πού θα βρίσκονται, πού θα βρίσκεται το σώμα του νεκρού, όπως επίσης και να εξασφαλίσουμε ότι το παιδί θα έχει κοντά του κάποιον ενήλικα ο οποίος έχει μια καλή σχέση μαζί του και υποστηρικτική και θα μπορεί να είναι διαθέσιμος να απαντήσει στα ερωτήματα του παιδιού, να το αγκαλιάσει, να ακολουθήσει τις ανάγκες του παιδιού ακόμα και να το βοηθήσει να βγει έξω αν νιώσει πολύ άσχημα το παιδί. Άρα δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση, μένουμε κοντά στις ανάγκες του παιδιού και αυτό που ίσως είναι καλό να σκεφτούμε οι μεγάλοι είναι ότι ακόμα και αν δεν τα καταφέρουμε για κάποιους λόγους να δώσουμε στο παιδί αυτή την επιλογή, στην περίπτωση του ξαφνικού θανάτου για παράδειγμα μπορεί να μην έχουμε το περιθώριο, ούτε και την ψυχραιμία να το προετοιμάσουμε όλο αυτό όπως θα έπρεπε και να στηρίξουμε το παιδί κατά τη διάρκεια, θα έχουμε στην πορεία κάποιες ευκαιρίες και κάποιες άλλες ενέργειες που μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε το παιδί προς την κατεύθυνση της αποδοχής του θανάτου, αυτός είναι ο στόχος μας. Το αν θα πάει ή όχι στην κηδεία μπορούμε να το δούμε μόνο υπό το πρίσμα του αν διευκολύνει το παιδί. Και γενικά δεν χρειάζεται να εκβιάζουμε και καταστάσεις, δηλαδή ούτε το πρέπει να πάει στην κηδεία, ούτε το δεν πρέπει. Αυτή είναι ίσως και η πιο συχνή ερώτηση που μας θέτουνε και στη γραμμή 15-16. Αν θα πρέπει να έρθει το παιδί ή δεν πρέπει. Δεν μπορούμε να το αναγκάσουμε. Είναι στο χέρι, δηλαδή όταν είναι μεγαλύτερο παιδί έχει τη δονατότητα να πει ότι εγώ δεν θέλω να έρθω ή θα έρθω. Αφού το έχουμε εξηγήσει βέβαια πώς θα είναι και αν και το γνωρίζει την ηλικία που είναι. Αν είναι μικρότερο παιδί, αν παρόλο που το εξηγήσουμε και δεν επιθυμεί να έρθει, ή εμείς δεν αισθανόμαστε έτοιμοι να το στηρίξουμε σαν γομή, σαν περιβάλλον, δεν θα πρέπει να εκβιάζουμε αυτή την κατάσταση. Μπορεί λίγο αργότερα μετά το πέρας της τελετής να πάμε μαζί του κάποια μέρα στο νεκροταφείο, σε μια πιο μικρή τελετή και προσωπική, το παιδί μπορεί πιο άνετα να εκφράσει τα συναισθήματά του και να είμαστε και εμείς πιο ήρημενοι εκείνη τη στιγμή να το στηρίξουμε. Δεν είναι μία κατάσταση που υπάρχει πρέπει, δεν πρέπει. Και εμείς και σαν γονείς θα πρέπει να το καταλάβουμε αυτό και να μην θεωρούμε ότι πρέπει πουσδήποτε να πάει. Όχι, αρκεί να θυμόμαστε ότι αν αποφασίσει να πάει είναι καλό να το προετοιμάσουμε και να μπορούμε να το στηρίξουμε κατά τη διάρκεια της τελετής και της διαδικασίας. Αν δεν μπορούμε εμείς πρέπει να ζητήσουμε βοήθη από κάποιο συγγενικό μας περιβάλλον πρόσωπο ή φιλικό μας πρόσωπο που έχει αυτή τη δυνατότητα εκείνη τη στιγμή. Και να θυμόμαστε ότι ακόμα και αν δεν πάει αρκεί να είμαστε ειλικρινείς απέναντι στα παιδιά και διαθέσιμοι και την επόμενη μέρα και μπορούμε να βρούμε πανορθοτικές ενέργειες, να κάνουμε πανορθοτικές ενέργειες, σαν αυτή που ανέφερας, να επισκεφθούμε για παράδειγμα τον τάφο. Αυτή ίσως είναι η πιο συχνή ερώτηση που θέτουν οι γονείς και πάντα τους προκαλεί ένα άγχος αυτό. Είναι πολύ σημαντικό που το λες και είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι από όποια θέση και να στηρίζουμε ένα παιδί που πενθεί, είτε ως γονείς είτε ως εκπαιδευτική γιατί συχνά και η σχολική κοινότητα έρχεται αντιμέτωπη και καλείται να υποστηρίξει παιδιά που είναι στην διαδικασία του πένθους. Πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τα συνασθήματα των ενηλίκων, συνασθήματα που μπορεί να σχετίζονται ακριβώς με το γεγονός της απώλειας ή και με το ρόλο τους την υποστήριξη. Είναι καλό να διευκολύνουμε τα παιδιά αλλά αν αυτές οι ενέργειες προς διευκολύνση των παιδιών είναι αβάσταχτες για τους ενήλικες, δεν θα μπορέσουμε να τις υποστηρίξουμε και παρκώς και ίσως δεν έχει και νόημα να το κάνουμε. Να διαβάσουμε και μία άλλη ερώτηση που μας έχει έρθει από την κυρία Δώρα Γρατζέλλου η οποία μας λέει εγώ θα μιλήσω από προσωπική εμπειρία με το παιδί μου. Λέει μια μέρα ξαφνικά μαμά όταν πεθάνεις θα πεθάνω και εγώ εσύ θα είσαι αστέρις στον ουρανό και εγώ άγγελος θα ψάχνω να σε βρω και σε παρακαλώ να μου φωνάξεις είμαι εδώ Ιωάννα γιατί μαμά εγώ δεν μπορώ να ζήσω μακριά σου. Μην με αφήσεις μόνη μου να σε ψάχνω στον ουρανό. Μαζοδοτάει τι μπορεί να της απαντήσει. Η κόρη της είναι έξι χρονών. Νομίζω ότι είναι σε μια ηλικία. Είναι λογικό ένα παιδί όταν βιώσει μια απώλεια ή δεν την ακούσει από κάποιον συμμαθητή της φίλου της ή το τίδήποτε να εξηγηθεί στο παιδί πόσο το νόημο σημαντικά του θανάτου. Ότι είναι κάτι το οποίο είναι οριστικό. Δηλαδή να του πούμε αυτό για τον κύκλο της ζωής, ότι γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε και κάποια στιγμή είναι φυσιολογικό να υπέλθει ο θάνατος και να του εξηγήσουμε ότι ο νόμος θάνατος πάβουν ουσιαστικά οι φυσιολογικές λοτουργίες που έχει ο κάθε άνθρωπος. Δηλαδή σταματάει η καρδιά του, η αναπνοή του. Βέβαια είναι πολύ λογικό ένα παιδί, ειδικά αν έχει χάσει πολλές φορές τον έναν του γονιού, να προσκολάται στον άλλον από φόβο ότι θα χάσει και τον άλλον. Το που είναι πολύ λογικό, γιατί τα παιδιά έχουν ανάγκη τους γονείς τους, ειδικά σε αυτή την ηλικία και ίσως είναι το μεγαλύτερος φόβος ότι θα τους χάσουν. Είναι καλό να χρησιμοποιούμε λέξεις που ταιριάζουν στην ηλικία τους και στον νοητικό τους επίπεδο και όχι ασαφής έννοιες. Έχουμε και σχετική ερώτηση για το Έλλη, αν είναι καλό να δίνουμε στο θάνατο ένα όνομα, έχει γίνει αστέρι, είναι στον ουρανό, έφυγε ή ακόμη και είναι στο χώμα. Νομίζω ότι αυτές είναι οι ασαφής που λέμε, απαντήσεις, όπου δίνουν μια ελπίδα στο παιδί ότι αυτός που έφυγε, που πέθαμε θα ξαναγυρίσει. Οπότε λίγο εκεί τον μπερδεύουμε το παιδί, γι' αυτό λέμε στους γονείς πάντα να είναι ειλικρινείς και να λένε πράγματα τα οποία είναι σταθερά και σαφή, δηλαδή πέθανε, σταμάτηση καρδιά του κλπ. Ως προστόν τις λειτουργίες του σώματος και επίσης είναι καλό να λέμε στο παιδί τι σημαίνει για την καθημερινότητα το πέθανε, δηλαδή τι δεν θα ξαναγίνει αλλά και τι παραμένει σταθερό, γιατί δεν θα ξαναέρθει αυτός ο άνθρωπος μέσα στο σπίτι, δεν θα ξαναπεράσουν χρόνο μαζί, δεν θα ξαναπαίξουν μαζί, αλλά το παιδί έχει ήδη εσωτερικεύσει όμορφες αναμνήσεις, συναισθήματα τα οποία θα εξακολουθούν να υπάρχουν. Δεν είναι ο στόγος μας να ξεχαστεί ο νεκρός αλλά να μπει σε μια καινούργια μορφή αυτή η σχέση, πιο συμβολική, όπου το άτομο μαζί με τις αναμνήσεις του μπορεί να συνεχίσει και να προχωρήσει προς το στη ζωή. Για αυτό είναι και πολύ σημαντικό για αυτό να υπάρχει μια συσήτηση μεταξύ του παιδιού και του γονιού, το τι θα γίνει από εδώ και πέρα, δηλαδή πώς θα είναι η ζωή του, σίγουρα η ζωή θα αλλάξει, δεν θα είναι όπως ήταν πριν, γι' αυτό και το παιδί δικαιούται να μάθει πώς θα είναι αυτή η καινούργια η ζωή, ακόμα και για τα διαδικαστικά τα καθημερινά. Άλλωστε αυτός είναι και ένας βασικός στόχος που μπορούμε να διευκολύνουμε κατά τη διαδικασία του πένθους, κατά τη διαργασία του πένθους. Το παιδί καλείται να προσαρμοστεί σε μια πραγματικότητα από την οποία θα λείπει το άτομο που πέθανε και μαζί με αυτό θα λείπουν και οι ρόλοι τους οποίους επιτελούσε. Για παράδειγμα μπορεί να πεθάνει μια γιαγιά που συνοδεύει το εγγόνι της στο σχολείο. Λέω ένα παράδειγμα αρκετά καθημερινό και υπαρκτό. Άρα το παιδί θα πρέπει να συνηθίσει να βρεθούν και πρακτικές λύσεις για το ποιος θα το κάνει αυτό από εδώ και στο εξής και αυτό να το συνηθίσει και το παιδί. Αυτό από μόνο του θέλει αρκετό χρόνο και ίσως για τις μικρότερες ηλικίες και ακόμη περισσότερο για να δουν ποιες είναι οι ρουτίνες της καθημερινότητας που θα αλλάξουν. Και πολλές φορές ακόμα και για αυτά τα καθημερινά τα παιδιά μη μάλλον ρωτάνε συνέχεια τα ίδια και τα ίδια πράγματα. Αυτό δεν θα πρέπει να μας φοβίζει ούτε να μας κουράζει. Είμαστε εκεί σαν γονείς, σαν αιλήκη, σαν εκπαιδευτική να τους δίνουμε συνέχεια τις ίδιες απαντήσεις. Κάθε παιδί και σταθερά γιατί κάθε παιδί έχει το δικό του χρόνο για να καταλάβει και να συνειδητοποιήσει κάποια πράγματα. Οπότε ούτε να τον σταματάμε, ούτε να σιωπούμε, ούτε να κρίνουμε ότι γιατί μου το λες τόσες πολλές φορές αφού σου το εξήγησα. Το παιδί μπορεί να αισθάνεται και ασφάλεια με το να παίρνει την ίδια απάντηση κάθε φορά που ρωτάει την ίδια ερώτηση. Οπότε δεν θα πρέπει να μας κουράζει κάτι τέτοιο ή να μας φοβίζει. Σε αυτό μπορούμε να πούμε επίσης ότι σε ό,τι αφορά τις ερωτήσεις των παιδιών, τα οποία τα παιδιά κάνουν πολύ σημαντικές ερωτήσεις. Για παράδειγμα μετά την απώλη, για παράδειγμα ότι εγώ έφτεγα, θα πεθάνεις και εσύ όπως είπαμε πριν, τι θα συμβεί στο σώμα του, είναι κακό αν περνάω καλά. Αυτές είναι ερωτήσεις δύσκολες για τις οποίες πολλές φορές και εμείς κάπου, ειδικά όταν μας τα λένε τα παιδιά ξαφνικά, δεν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε αμέσως. Νομίζω όμως ότι σε τέτοιες ερωτήσεις το πιο καλό είναι να μιλάμε ειλικρινά, με απλά λόγια. Για παράδειγμα στο αν είναι κακό, αν περνάω καλά, το οποίο πολλά παιδιά, ειδικά στη μικρότερη ηλικία που θα πάνε στο σχολείο τους, θα παίξουμε τους φίλους τους, μπορεί να πάνε μια βόλτα. Δεν είναι κακό να το κάνουν αυτό, δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να είναι συνέχεια μέσα στο σπίτι. Σε αυτό για παράδειγμα θα μπορούσαμε να τα απαντήσουμε ότι φυσικά και δεν πειράζει που περνάς καλά. Δεν σημαίνει ότι όταν περνάς καλά δεν στενοχωριέσαι κιόλας και είναι πάρα πολύ λογικό. Ακόμα και να το ενθαρρύνουμε έλληνα παιδιά, όταν το βλέπουμε να χαίρεται να το ενθαρρύνουμε και να το επιτρέπουμε σίγουρα να συνεχίσει τις τραστηριότητες του, γιατί έτσι το αναγνωρίζουμε και το δικαίωμα στη ζωή. Είναι σε δύσκολη συνυστηματική κατάσταση, βιώνει πόνο, είναι όμως σημαντικό να μην χάσει και το έλεγχο από όλες τις άλλες πτυχές της ζωής του. Είναι κάτι δυσάρεστο θάνατος, όταν είναι και ξαφνικό μας κάνει να νιώθουμε μεγάλη ανασφάλεια, το να συνεχίσουμε τη ρουτίνα μας και να διατηρούμε να δικαίωμα στη ζωή. Είναι και μια προσπάθεια του παιδιού να έχει έναν έλεγχο σε ένα ασταθές περιβάλλον και σε μια ασταθή χρονική περίοδο που του έχουν έρθει τα πάνω κάτω θα μπορούσαμε να πούμε απλά, έχει ίσως την ανάγκη να συνεχίσει να ζει. Και αυτό όταν το βλέπουμε πρέπει να το ενθαρρύνουμε και σε καμία περίπτωση να μην το αποτρέπουμε και να μην βάζουμε όρια στο παιδί, στο πού να πάει και πού να μην πάει και φυσικά να μην το κρίνουμε. Άλλωστε μία σημαντική διαφορά των παιδιών από τους ενήλικες στη διαδικασία του πένθους είναι ότι το παιδί μπορεί πολύ έντονα να εκδηλώνει τη θλίψη του και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μετά από αυτό να εκδηλώνει και τη χαρά του, να γελάει πολύ, να στρέφεται στα παιχνίδια. Είναι και μια ανάγκη του παιδιού που δεν αντέχει να έχει μεσοδιαστήματα που είναι στραμμένο στη ζωή γιατί δεν αντέχει και την τόση πολύ θλίψη. Σε αυτά μόνο να είμαστε εκεί. Η αλήθεια είναι ότι δεν χρειάζεται να κάνουμε πάρα πολλά. Πολλές φορές αρκεί να είμαστε εκεί και να δηλώνουμε υποστηρικτική. Δεν χρειάζεται ούτε να λέμε πολλά πράγματα ούτε να κάνουμε πολλά πράγματα. Αρκεί να δηλώσουμε την παρουσία μας. Είμαι εδώ και ενδιαφέρομαι για σένα. Χαίρομαι όταν σε βλέπω να περνάς καλά. Είναι ωραίο να αποκαλύπτουμε αν θέλετε και ένα μέρος έτσι του δικού μας συναισθηματικού κόσμου ότι και εγώ είμαι στεναχωρημένος αλλά αυτό δεν σημαίνει... Και δεν πρέπει να τον φοβόμαστε αυτό. Όχι, καθόλου. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να τον φοβόμαστε. Καθόλου. Έχουμε και μια ερώτηση από εκπαιδευτικό από ότι καταλαβαίνουμε. Είναι η Κλερ Πάσαλια αν το λέω σωστά. Καλησπέρα είμαι εκπαιδευτικός και θα ήθελα να ρωτήσω πώς διαχειριζόμαστε την απόλυα οικείου προσώπου κάποιου μαθητή μας. Το κοινοποιούμε στην κοινότητα. Πάρα πολύ σημαντικό πώς και οι εκπαιδευτικοί καλούνται να διαχειριστούν, επέτω από τους γονείς, καλούνται να διαχειριστούν μία απόλυα ενός μαθητή τους μέσα στη σχολική κοινότητα. Νομίζω ότι την κοινοποίηση φυσικά μπορούν να την κάνουν, δεν είναι κάτι κρυφό. Και πολλές φορές τα παιδιά ξέρουν, γιατί υπάρχουν κάποιοι φίλοι μέσα στη σχολική κοινότητα. Μπορεί να είναι και ένα σχολείο στα πλαίσια μιας γειτονιάς που γνωρίζουν και έχουν ακούσει από την προηγούμενη μέρα. Φέρει και το ίδιο το παιδί έτσι, οπότε το να το σιωπίσουμε και να το κρύψουμε όπως είπαμε πριν δεν θα βοηθήσει σε κάτι. Μπορεί να το κάνουν, αν το κρύψουμε μπορεί και το ίδιο το παιδί να αισθανθεί μειονεκτικά, ενοχές, να τρέπεται να πηγαίνει στο σχολείο και διάφορα άλλα δύσκολες καταστάσεις που είπαμε πριν στο σχολείο. Και για να απαντήσουμε και λίγο πιο συγκεκριμένα στο σχολείο, έτσι μια καλή αφετηρία θα ήταν να μπούμε το πρωί στην τάξη, να μην κάνουμε ότι δεν το είδαμε ότι μια θέση είναι κενή, γιατί πιθανά το παιδί έχει μείνει πίσω για να συμμετέχει σε κάποιες διαδικασίες. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε ρωτώντας τα παιδιά τι γνωρίζουν, γιατί λείπει σήμερα η Γιούλη για παράδειγμα. Από εκεί και πέρα και σύμφωνα με τις απαντήσεις τους να τους ανακοινώσουμε τι πραγματικά έχει γίνει, να δώσουμε πολύ χώρο για τις σκέψεις και τα συναισθήματα των παιδιών, τι σκέφτονται τα ίδια, πώς αισθάνονται, τι πιστεύουν για την κατάσταση της συμμαθητριάς τους ή τους συμμαθητήτους, να δούμε το αν θα ήθελαν ή δεν θα ήθελαν να συμμετέχουνε με κάποιο τρόπο και να δηλώσουν ότι είναι εκεί, είτε να πάνε στην κηδεία, είτε να στείλουν κάποιο μήνυμα. Και από εκεί και πέρα είναι πολύ σημαντικό όταν το παιδί επανέλθει κάποια στιγμή στο σχολείο να προηγηθεί μία συνάντηση με το παιδί για να το ρωτήσουμε τι θα ήθελε, ότι αναγνωρίζουμε τι έχει γίνει, ξέρουμε ότι είναι σε μια δύσκολη περίοδο, πώς θα μπορούσαμε εμείς να το στηρίξουμε, αν θα ήθελε κάτι από εμάς. Και σε καμία περίπτωση, πολλές φορές τα συζητάμε αυτά και στα πλαίσια των γκλήσεων που δεχόμαστε από τη 10.56 και μας λένε, μα το ξέρουν, τους το έχουμε πει ότι είμαστε πάντα εκεί για τα παιδιά και πολύ σταθερά επαναλαμβάνουμε ότι είναι σημαντικό τη στιγμή του πένθους να το λέμε. Γιατί το παιδί είναι σε μια κρίσιμη κατάσταση, νιώθει αδύναμο, μπορεί να νιώθει και μόνο του και ο ρόλος του σχολού είναι ιδιαίτερα σημαντικός, γιατί ένας από τους παράγοντες που διευκολύνουν ή δισχαιρένουν τη διαδικασία του πένθους είναι το αν υπάρχει υποστηρικτικό δίκτυο. Και το σχολείο είναι ένας χώρος που μπορεί να παίξει αυτό το ρόλο, να υποστηρίξει το παιδί. Ούτως ή άλλως το σχολείο είναι και ένας χώρος που το κάθε παιδί περνάει τη μισή του μέρα εκεί, κάνει τις φιλίες του εκεί, εμπιστεύεται τους καθηγητές του, οπότε δεν μπορούμε να αποσχεωπίσουμε ή να κάνουμε ότι δεν το ξέρουμε κάτι τέτοιο, είτε το θέλει το παιδί, είτε όχι. Νομίζω ότι πρέπει να δηλώσουμε αυτό που είπε στη διαθεσιμότητά μας προς το παιδί, τη βοήθειά μας. Και από εκεί και πέρα, ούτε πάλι να εκβιάσουμε ότι ζήταμε τη βοήθεια. Αρκεί το παιδί να ξέρει ότι εδώ είναι ασφαλές. Και στο σχολείο πρέπει να είναι ασφαλές, ειδικά σε οποιαδήποτε περίπτωση, αλλά ακόμα και στην περίπτωση της απώλειας. Οι εκπαιδευτικοί παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο σε αυτό και μπορούν πολλές φορές, είναι σημαντικό, να συνεργάζονται και με τους γονείς. Δηλαδή να έχουν μια κοινή γραμμή. Οι γονείς δηλαδή μπορούν να το επικοινωνήσουν μέσα στο σχολείο, στον καθηγητή, στον διευθυντή, να έχουν μια κοινή πορεία και στάση απέναντι στο παιδί. Όχι ο ένας έτσι κι ο άλλος αλλιώς. Και δημιουργείται και μια σύγχυση στο παιδί. Είναι συνηθισμένο τα παιδιά να θέλουν να επιστρέφουν στο σχολείο σχετικά σύντομα, ακριβώς για να νιώσουν ότι έχουν έλεγχο σε κάποια κομμάτια της ζωής τους, ένα διάστημα που πολλά άλλα πράγματα είναι σταθεί. Να πούμε ότι ένα σημαντικό ρόλος που έχει να επιτελέσει το σχολείο είναι να βουλέψει λίγο και στο κομμάτι της πρόληψης. Δηλαδή το πένθος και η απώλεια είναι ένα θέμα που καλούμαστε συχνά να διαχειριστούμε αφού έχει συμβεί και δεν κάναμε καθόλου λόγο για το τι μπορούμε να κάνουμε και πριν αυτό συμβεί. Και όταν είμαστε πιο ψύχραινοι. Βέβαια και προς αυτή την κατεύθυνση μας βοηθάει και το ερώτημα που έχει υποβάλλει η κυρία Γριτζέλλου και το ανέφερας και λίγο πριν. Μια αναφορά ενός παιδιού σε ανυποψία στο χρόνο είναι μια καλή αφορμή για να συζητήσουμε μαζί του για το θάνατο, για το γύκλο της ζωής, για τα συναισθήματα που ακολουθούν που βιώνουν τα άτομα που πενθούν και για το πόσο φυσιολογικά είναι όλα αυτά. Να είμαστε ειλικρινείς και να μην τρεπόμαστε όταν μιλάμε με ένα παιδί να μην νιώθουμε άσχημα αν κάποια στιγμή χρειαστεί να πούμε ακόμα και δεν ξέρω. Εκείνη τη στιγμή τα παιδιά δεν θα μας μετρήσουν και δεν θα μας αξιολογήσουν με βάση της γνώσης μας και της αφήνεια των απαντήσεών μας, αλλά θα εκτιμήσουν ιδιαίτερα το αν νιώσουν αυτή τη διαθεσιμότητα από τη πλευρά μας και τη στήριξή μας. Νομίζω ότι το θέμα που μιλάμε σήμερα είναι πάρα πολύ σημαντικό και δεν θα μπορεί να εξαντληθεί μέσα σε μια ώρα. Νομίζω ήταν πολύ σημαντικές και οι ερωτήσεις που υποβάλατε και μας βοήθησαν και μας στο να εξηγήσουμε κάποια πράγματα που είναι σημαντικά για το πώς διαχειριζόμαστε όλη την απώλεια και πώς στηρίζουμε ένα παιδί σε κάθε περίπτωση. Νομίζω ότι θα πρέπει να κλείσουμε τουλάχιστον. Να αναφέρουμε βέβαια ότι την εκπομπή αν κανείς ενδιαφέρεται και τον ενδιαφέρει το θέμα μπορεί να την ξαναδεί μέσα από το κανάλι του χαμόγελου στο YouTube. Να πούμε επίσης ότι πολλές φορές αυτές οι συναντήσεις και οι συζητήσεις μας βάζουν σε σκέψη. Μας δημιουργούν ερωτήματα τα οποία δεν μπορούμε να λύσουμε σε άμεσο χρόνο είτε γιατί δεν τα έχουμε πολύ ξακάθαρα στο μυαλό μας είτε γιατί είναι πιο προσωπικά. Για όλα αυτά που μπορεί να σκέφτεστε αυτή τη στιγμή και δεν βρίσκετε το χώρο στην παρούσα φάση παραμένουμε στη διάθεσή σας μέσω της εθνικής γραμμής για τα παιδιά της SOS1056 όπου 24 ώρες στο 24 ώρο υπάρχουν ψυχολόγοι και κοινωνική λειτουργή που απαντούν τηλεφωνήματα γονέων εκπαιδευτικών των ίδιων των παιδιών για οτιδήποτε τους ανησυχεί. Και μπορούν να στείλουν και πίνημα και στη SOS1056 www.papakichamogelo.gr σε πιο προσωπικό επίπεδο. Πιθανότατα να μην θέλενε να ακουστούνε τόσο άμεσα. Νομίζω ότι θα πρέπει να ευχαριστήσουμε που μας παρακολουθήσατε. Εμείς θα είμαστε την μεθεπόμενη Τετάρτη. Αυτά. Να είστε καλά. Ευχαριστούμε πολύ. Την μεθεπόμενη Τετάρτη θα τα ξαναπούμε. |
