| : Δυστυχώς σήμερα είναι το τελευταίο μάθημα από τα Μαθήματα Φιλοσοφίας, ελπίζω μες το 21 να μπορέσουμε να ξανασυναντηθούμε και να κάνουμε ωραία πράγματα. Λοιπόν, Φιλοσοφία και Πιστοίμι λοιπόν σήμερα. Σας ακούμε κύριε Αποστολίδη. Μπαίνουμε αγαπητοί φίλοι, γεια σας και πάλι, χαίρομαι. Την άλλη φορά έφυγα από το μάθημα με μια πολύ ευχάριστη αίσθηση, ότι είχα συζητήσει μαζί σας περισσότερο παρά ότι είχα κάνει εντός εισαγωγικών διάλεξη ή μάθημα και κέρδισα κι εγώ αντίστοιχα πράγματα. Είναι κάτι που νιώθω συχνά και μέσα στις τάξεις, ότι όταν τα ξαναλέσεις ποτέ δεν είναι η ίδια και ποτέ δεν φεύγεις ο ίδιος. Κάθε φορά όλο και κάτι κερδίζεις. Το σημερινό μας θέμα είναι σε πρώτη προσέγγιση αρκετά δύσκολο. Θα προσπαθήσω να κάνω εγκολό και θα προσπαθήσω να σας δώσω κάποιες ιδέες να σας τριβελίζουν και να άρουν τις βεβαιότητες τις οποίες συνήθως έχουμε. Πρώτα πρώτα οι περισσότεροι δεν έχετε κάτσει να σκεφτείτε και εγώ δεν το είχα κάνει έτσι μέχρι τη στιγμή που κατά κάποιο τρόπο κάθισα να ασχοληθώ πιο πολύ. Δεν είχα κάτσει να ασχοληθώ η γνωγή γιατί μπλέκεται με την επιστήμη. Γνωσιολογία σας θυμίζω από την πολύ πρώτη διάλεξη που είχαμε κάνει είναι ο τομέας εκείνος της σκέψης, της φιλοσοφίας που ασχολείται με πώς γνωρίζει ο άνθρωπος, με το αν μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος και με πόσα μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος. Έξυγνωρίζω γενική, δηλαδή τα πάντα μπορούμε να τα γνωρίσουμε. Η ερώτηση είναι μα τι λέτε κυρία πως τι χρειαστεί να γνωρίσω. Όχι καν ειδικά πράγματα αλλά όλο τον κόσμο τον έξω κόσμο. Για τον μέσα κόσμο, για μας τους ίδιους έχουμε μια εσωτερική αίσθηση και είμαστε βέβαιοι. Έξω κόσμος τα πράγματα που μας περιβάλλουν με ποιο τρόπο τα γνωρίζει ο άνθρωπος και πόσο αξιόπιστη είναι η γνώση του. Αυτό είναι το ερώτημα της γνωσιολογίας και δεκάδες φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί με αυτό. Κάποιοι ίσως σε κάποιους δεν είναι σαφές. Τι εννοείται δεν μπορώ να γνωρίσω. Όταν προσπαθείς να γνωρίσεις τον κόσμο είναι σαν να βρίσκεσαι σε ένα περίκλειστο δωμάτιο που το δωμάτιο αυτό είναι χτισμένο γύρω γύρω και έχει ένα παράθυρο. Μπορείς να δεις έξω αν είναι φως αν υπάρχουν άνθρωποι ή ζώα φυτά ή αν υπάρχει αέρα αν φυσάει όλα αυτά από τους τείχους μπορείς να ακούσεις ήχους Μπορείς κάποιες φορές ίσως να δώσεις τα χέρια σου μέχρι το παράθυρο αλλά πάντα πρέπει να ξέρεις ότι έξω υπάρχει ένα και εσύ προσπαθείς μέσα από το δωμάτιό σου που είναι το μυαλό σου να γνωρίσεις τα που είναι απέξω. Αυτά που η φιλοσοφία τα λέει όντως όντα. Δηλαδή τα πραγματικά όντα όχι αυτά που έχουμε σαν εικόνες μέσα στο μυαλό μας τα πραγματικά. Φέρνω ένα παράδειγμα όλοι έχουμε δει έναν υποπόταμο νομίζουμε με βεβαιότητα ότι ο υποπόταμος είναι αυτό το ζωάκι που είδαμε στο ζωολογικό κήπο. Υπάρχει εκεί έξω ένα πράγμα που είναι υποπόταμος. Τώρα αν εμείς το καταλαβαίνουμε σωστά το βλέπουμε σωστά το μυρίζουμε σωστά με τα αισθητήρια όργανα μας κανείς δεν μπορεί να μας βεβαιώσει. Το αστείο είναι ότι αν τραβήξουμε αυτή τη σκέψη κανείς δεν μπορεί να μας βεβαιώσει για τίποτα του έξω κόσμου. Θα φέρω ένα παράδειγμα για να μην μοιάσω υπερβολικός. Όλοι λέμε πέρασε ένα κόκκινο αυτοκίνητο. Είδα μια πράσινη γραβάτα και μου άρεσε θα ταιριάζει με το κουστούμι μου. Είδα την κυρία που φόραγε ένα κόκκινο φόρεμα και τη γνώρισα μέσα στο πλήθος. Θα σας πουν οι φυσικοί ότι χρώματα δεν υπάρχουν. Τα χρώματα είναι μονάχα των δικών μας αισθητηρίων οργάνων. Δηλαδή η σύσταση, η υφή του πράγματος που είναι η γραβάτα είναι λίγο διαφορετική και εκπέμπει τέτοια φωτεινά κύματα που το μάτι μας τα μεταφράζει σε πράσινο, κόκκινο, κίτρινο και όλα τα υλικά χρώματα κατά σύνθεση. Δεν έχει πάνω κάτι κάποιο χρώμα. Τα υλικά δεν έχουν χρώμα. Σαν να σας πω δηλαδή ότι όταν παίρνω το όπιν για φωμία μπλούζα από λευκή που είναι, τη βουτάω σε ένα ζουμί και την κάνω μαύρη, τη σταλάζω λίγο τη σύσταση της και γι' αυτό φαίνεται μαύρη στο μάτι. Η μπλούζα δεν έχει αλλάξει κατά το χρώμα, η σύσταση άλλαξε και το μάτι σου το ερβηνεύει έτσι. Αν πάρω αυτό το παράδειγμα που οι φυσικοί το επιβεβαιώνουν τότε καταλαβαίνω ότι ότι βλέπω στον έξω κόσμο μπορεί να μην είναι έτσι όπως το βλέπω. Μπορεί εγώ να βλέπω ένα χοντρό υποπόταμο και αυτός να είναι πάρα πολύ λεπτός. Το μάτι μου μόνο να τον χοντρένει. Μπορεί αυτός ο υποπόταμος να μυρίζει τριαντάφυλλο και η μύτη μου σε αυτή την ειδική μυρωδιά υποπόταμου να αντιδρά και να μου φέρνει αυτή τη μυρωδιά που μάλλον είναι βρώμας ή απλητήλας του κακόμυρου του ζώου. Αντίστοιχα μπορεί και όταν το πιάσω τον υποπόταμο και πω ρε συ παχύδερμος είναι αυτός, να μην είναι πράγματι παχύδερμος, να φταίει το δικό μου αισθητήριο. Κανείς δεν μπορεί να με βεβαιώσει ότι εγώ μπορώ να πλησιάσω γνωστικά τα όντως όντα. Αυτά που είναι έξω στον κόσμο. Εγώ είμαι στο δωμάτιό μου, παίρνω κάποιες πληροφορίες, εντυπώνονται στον εγγένο μου. Νομίζω ότι απέξω πράγματι κυκλοφορούν πουλάκια, υπάρχουν δέντρα, αυτοκίνητα, άνθρωποι. Κανείς δεν μπορεί να μας βεβαιώσει ότι πράγματι υπάρχουν και ότι πράγματι είναι όπως τα βλέπουμε ή τα αισθανόμαστε. Οι σκεπτικιστές μάλιστα λένε ότι πολύ αμφίβολο αν είναι. Και οι αγνωστικοί, μια άλλη μεγάλη ομάδα φιλοσόφων και πολύ σοβαροί, λένε ότι είναι αδύνατο να μάθω αν είναι ποτέ. Θα μείνω μόνο με την πεποίθηση. Αλλά η βέβαιη γνώση, η στέρεη γνώση είναι αδύνατη του κόσμου. Πάμε ένα βήμα παρακάτω. Οι εμπειριστές, βάζω στο μυαλό σας έναν από τους βασικότερους, τον John Locke, μας βεβαίωναν ότι όχι κύριε. Τα που σου δίνουν οι αισθήσεις σου είναι αρκετά σημαντικά στοιχεία και μάλιστα είναι στοιχεία κάποια από αυτά τουλάχιστον τα οποία ανταποκρίνονται στα εξωτερικά όντα. Ο Locke λέει ότι όταν έχουμε κάτι το σχήμα και το μέγεθος είναι δύο πρωτεύουσες ιδιότητες. Τα άλλα είναι δευτερεύουσες, δηλαδή η αφή, η αίσθηση, η μυρωδιά, η ακοή. Αλλά ρε φίλε, λέει ο Locke, να είστε σίγουροι ότι το σχήμα, αν δηλαδή ο υποπόταμος μοιάζει με κύκλο ή η κυψέλη της μέλησσας μοιάζει με εξάγωνο, αυτό είναι πρωτεύουσα ιδιότητά της. Δεν είναι στρογγυλή η κυψέλη της μέλησσας, δεν είναι τετράγωνος υποπόταμος. Και επίσης το μέγεθος, ότι δηλαδή έχουμε αντίληψη του μεγέθους και του σχήματος. Επομένως, λέει αυτές είναι πρωτεύουσες οι άλλες είναι δευτερεύουσες. Είναι ένας άνθρωπος τον οποίον τον John Locke θα πρέπει οι επιστήμονες της σήμερον να του στείλουν τον Αδριάντα του. Μπράβο ρε John που μας βοήθησες και μπορούμε εμείς να κάνουμε επιστήμη. Γιατί μην ξεχνάτε ότι η επιστήμη έχει χτιστεί πάνω σε αυτές τις απλές γνώσεις του ανθρώπου, που ακούει, βλέπει, παρατηρεί, μετράει. Και έτσι ξεκινήσαμε και έχουμε φτάσει τώρα να στείλουμε πύραυλο στο φεγγάρι. Αν κάποιος μας κλονίσει ότι γνωρίζουμε σωστά και αντιλαμβανόμαστε σωστά όλο τον κόσμο, τότε η επιστήμη μας καταραίει. Ευτυχώς λοιπόν που ο κύριος John είπε ότι καλά πηγαίνουμε, μην εμπιστεύεστε στην ακοή, ούτε στην αφή, ούτε στη γεύση αλλά σχήμα και μέγεθος είναι πρωτεύουσες ιδιότητες. Ωστόσο απέναντι στον κύριο John Locke που ήταν πάρα πολύ σοβαρός εμπειριστής, θα έλεγα ο βασιλιάς του εμπειρισμού και η επιστήμη μας είναι εξαρτώμενο παιδί του εμπειρισμού, έρχεται ένα πνεύμα πάρα πολύ σημαντικό και πάρα πολύ αμφισβητητικό όμως παράλληλα, ο David Hume. Έρχεται και του λέει το εξής, φυλαράκο, δεν φέρνεις καμία απόδειξη για αυτά που λες. Εγώ πιστεύω, του λέει, ότι ο κόσμος όπως τον καταλαβαίνουμε είναι ένα θέατρο χωριστών παραστάσεων. Τι εννοεί ο Hume, ότι δηλαδή μέσα στον εγκέφαλό μας έρχονται διάφορες παραστάσεις, μια οπτική παράσταση, μια ακουστική παράσταση του υποπόταμου, μια οσφρητική παράσταση του υποπόταμου και ο νους αφθαίρετα τις ενώνει, δεν έχει ρωτήσει κανέναν. Δηλαδή περνάει ο υποπόταμος έξω από το δωμάτιο και εσείς μου λέτε πέρασε ένας υποπόταμος, που το κατάλαβες? Ρωτάω εγώ και μου απαντάτε, τον είδα, ήτανε χοντρούλης-χοντρούλης, μαύρος το χρωματάκι του, βρώμαγε, παχύδερμος, άκουσα που έκανε χρου-χρου-χρου με το νερό και λέει ο Χιουμ, αφθαίρετα πέρασε μία ον και ήρθαν τέσσερις διαφορετικές, πέντε διαφορετικές παραστάσεις μέσα σε ένα θέατρο που λέγεται συνείδηση, παίζονται ταυτόχρονα τέσσερις-πέντε παραστάσεις. Στο ισόγειο παίζεται Μάκβεθ, στη μικρή αίθουσα παίζεται Σταχτοπούτα, στο πρώτο όροφο παίζεται Γκόγκολν το Παλτό και σε μία άλλη αίθουσα παίζεται Ευγένιο Σονίλ. Ένας εσείς που είστε το θέατρο αφθαίρετα και μία, ένα λεπτό της Σταχτοπούτα, ένα λεπτό το Μάκβεθ, ένα λεπτό του Γκόγκολν και μου λέτε αυτή η Σταχτοπούτα πολύ εγκληματική είναι. Δηλαδή ποιος σας είπε ότι αυτές χωριστές παραστάσεις που έρχονται μέσα στο μυαλό σας συνδέονται όπως εσείς θέλετε και φτιάχνουν αυτό το ον. Ελάτε τώρα κύριε Αποστολίδη μη λέτε τέτοια πράγματα. Απάντηση του Χιούμ ακούστε να δείτε το μυαλό σας μέσα στη διάρκεια των χιλιάδων ετών που έζησε ο άνθρωπος και επιβίωσε έμαθε συγκεκριμένες τεχνικές για να επιβιώνει. Ένονε φωνή και ώψη. Μόλις άκουγε το βριχυθμό ενός λιονταριού έμαθε ότι αυτό πρέπει να έρθει θα είναι επιθετικό. Όταν ήτανε κοντάει ο βριχυθμός ετοιμαζότανε πράγματι εμφανιζότανε λιοντάρι δεν εμφανιζότανε ποντίκι με αυτόν τον ήχο. Ετοιμαζότανε έπαιρνε το ακόντιό του συνήθως το λιοντάρι ήταν πεινασμένο και χρειαζότανε μάχη και συνήθως κατάφερε να το σκοτώσει και να επιβιώσει ο άνθρωπος. Άρα είχε ενώσει το μυαλό του ανθρώπου τον ήχο με την παράσταση των κοφτερών δοντιών κλπ κλπ κλπ. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι υποχρεωτικά τα ένωσε σωστά και για αυτή την ένωση που έκανε το μυαλό μας κανείς δεν μπορεί να μας δώσει μία αναπόδειξη ότι σωστά το έκανε. Προχωράει ο Χιουμ ένα βήμα παρακάτω και λέει δεν μου λέτε για κάθε αίτιο υπάρχει ένα αποτέλεσμα και αν ξαναφτιάξω το αίτιο εγώ θα έχω το ίδιο αποτέλεσμα σωστά δηλαδή άναψα έναν αναυτήρα παράγεται φλόγα και θα καεί ένα χαρτί. Αν ξανανάψω τον αναυτήρα σύμφωνα με το νόμο της αιτιότητας και πλησιάσω το χαρτί το χαρτί πάλι φωτιά. Ρωτάει ο Χιουμ ποιος το λέει αυτό ποιος το βεβαιώνει ότι αν ξαναφτιάξεις το ίδιο αίτιο θα γίνει το ίδιο αποτέλεσμα. Και η πλάκα είναι ότι ενώ είμαστε 100% σίγουροι αλίμονο δεν θα μπορούσαμε να ζήσουμε αν δεν δεχθούμε αυτό το νόμο δεν υπάρχει απόδειξη για το νόμο του αιτίου και του αιτιατού. Έτσι λέγεται ο νόμος αυτός. Και όχι μόνο για ακόμα μεγαλύτερη πλάκα η κυβαντική φυσική μας αποδεικνύει κιόλας ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα αν αναπαραγάγω ένα αίτιο ότι θα έχω το ίδιο αποτέλεσμα απλώς υπάρχει πιθανότητα. Γι' αυτό και είναι η κυβαντική φυσική συζητάει με πιθανότητες, με κβάντα. Για οτιδήποτε δεν συζητάει με κβάντα. Δηλαδή αυτός ο νόμος του αιτίου και του αιτιατού που βοήθησε και έστησε και οργάνωσε όλη την επιστήμη μέχρι τώρα η νεότατη φυσική έρχεται να τον κλονίσει. Λέει ότι εάν αφήσω ένα ηλεκτρόνιο και ακολουθήσει μία ανάλφα πορεία, εάν αφήσω ένα δεύτερο ηλεκτρόνιο υπό τις ίδιες ακριβώς συνθήκες μπορεί να ακολουθήσει την ίδια πορεία μπορεί και να μην την ακολουθήσει. Και έθεσε τον νόμο της απροσδιοριστίας. Δηλαδή αστερητικό και προσδιορισμός. Και αυτό απαιδείχθη κιόλας δεν είναι μία εφάνταστη θεωρία της φυσικής. Από τη στιγμή που το δεχόμαστε όμως αυτό, όμως αιτίου και αιτιατού κλονίζεται και ότι όλη μας η συσσορευμένη εμπειρία που δουλεύει με αυτό έτσι κλονίζεται τότε πραγματικά όλη η επιστήμη αρχίζει να τρέμει. Γιατί να τρέμει λέει κάποιος. Για κάτσε ρε φίλε. Μάθαμε στον Λείο. Ήτανε ότι η αισθήμη στηρίζεται στο πείραμα και την επαλήθευση. Το πιο απλό πείραμα το πείραμα... Έχω ένα μέταλο, μία μεταλλική ραβδό, είναι ένα μέτρο ακριβώς, τη θερμένω κατά ένα ποσοστό θερμοκρασίας και αυτή μετά από συγκεκριμένο... θα έχει υποστεί διαστολή, θα ανοίξει κατά ένα εκατοστό. Το κάνω μία φορά, παρατηρώ, θαυμάσια, δεύτερη φορά δημιουργώ το ίδιο αίτιο και έχω το ίδιο αποτέλεσμα. Και μετά γράφω ένα βιβλίο φυσικής και λέω διαστολή των μετάλλων παιδιά. Όταν συμβαίνει αυτό, γίνεται εκείνο. Στηρίζομαι απολύτως στο νόμο του αιτίου και του αιτιατού. Αν μου κλονιστεί αυτό το πράγμα και γράψω, εάν δημιουργήσετε φλόγα τόσων βαθμών και βάλετε μία ραβδό και τη θυμάνετε, πιθανόν να διασταλεί, πιθανόν να μην διασταλεί, όλοι οι κακόμυροι μαθητές και φοιτητές του πανεπιστημίου, του πολιτεχνίου, θα καταθέτουν τα διπλώματά τους και θα αφήσουν τα μολύβια κάτω. Δεν μπορούν να δουλέψουν. Και παρά πέρα, πώς αποδεικνύεται, δηλαδή εκτός από το αίτιο και το αιτιατό, πώς καταλήγει η φυσική επιστήμη ότι ισχύει η διαστολή, έρχεται και μου λέει, ρε φίλε έκανα το πείραμα μία, δύο, τρεις, πέντε, δέκα φορές και από τις δέκα φορές που δοκίμασα όλα τα μέταλα, τη μια με ασύνη, την άλλη με χαλκό, την άλλη με κασίτερο, την άλλη με χρυσό, την άλλη με τιτάνιο, υπήρχε περισσότερη ή λιγότερη διαστολή. Άρα, επαγωγικά, έβγαλα το συμπέρασμα ότι θα ισχύει αυτό το πράγμα για όλα τα μέταλα. Α πάλι, του Χουμ, φοβερή. Και ποιος σου το είπε ότι ισχύει η επαγωγική σκέψη. Η επαγωγική σκέψη, δηλαδή από τα πολλά πηγαίνω στο ένα συμπέρασμα, ήταν ένα μεγάλο δώρο που έκανε πρώτος στη γνώσιος Οκράτης, αυτός ήταν ο Γεράκος Οκράτης, ο οποίος ήταν ο πρώτος που θεμελίωσε την επαγωγική σκέψη. Τι θεμελίωσε, σαν αξίωμα. Έδωσε αποδείξεις ότι έτσι λειτουργεί ο κόσμος, με επαγωγή. Από τα πολλά, δηλαδή από τις πολλές περιπτώσεις πρέπει το μυαλό μας ορθά να οδηγηθεί σε μία γεννή κευσή. Είναι μια ωραία ιδέα αλλά αναπόδεικτη λέει ο Χουμ. Εάν λοιπόν πιστέψουμε το Χουμ ότι αξίωμα είναι η επαγωγική σκέψη και ότι αυτό που μέχρι τώρα λέγαμε νόμος του αίτιου και του αιτιατού είναι κι αυτός αναπόδεικτος, τότε η επιστήμη κακομείρα δέχεται και δεύτερο τρομακτικό πλήγμα. Όσα πειράματα και να κάνω δεν επιτρέπεται να βγάλω συμπέρασμα. Δεν επιτρέπεται πρώτον γιατί δεν ισχύει η επαγωγή από τα πολλά στο ένα και δεύτερον δεν ισχύει και ο νόμος αιτιατού. Λέει ο Χουμ. Άρα δεν μπορώ να ξέρω τι θα γίνει αύριο. Κάποιος από εσάς έχει ήδη αναπηδήσει από την καρέκλα του και μου λέει τι θα πει δεν ξέρω τι θα γίνει αύριο. Και εγώ κάνω όπως έκανε ο Χουμ την εξής απλή ερώτηση. Από όσο γνωρίζω όλοι ξέρετε ότι σήμερα το πρωί ανέτειλε ο ήλιος. Χτες ανέτειλε, προχτες ανέτειλε. Τα τελευταία χίλια χρόνια από ό,τι σας έχουν πει οι παππούδες σας ανατέλλει από την Ανατολή και δύει στη Δύση. Ποτέ δεν μας έχει διαψεύσει αυτός ο ήλιος. Και ρωτώ έναν σύγχρονο φυσικό. Πάρτε οποιοδήποτε από οποιαδήποτε έδρα φυσικής παγκοσμίως και ρωτήστε τον αύριο το πρωί θα ανατείλει ο ήλιος γιατί έχω βάλει ένα στίχημα με τον κύριο Διαμάντη και εκείνος μου είπε εκατό της εκατό θα ανατείλει αύριο το πρωί ο ήλιος. Θα σας απαντήσει ο καθηγητής της φυσικής ότι είναι πιθανόν να ανατείλει ο ήλιος. Είναι συνταρακτικά πιθανόν, αλλά βεβαιότητα να σας δώσει ότι αύριο το πρωί θα ανατείλει ο ήλιος αποκλείεται. Δεν θα είναι επιστήμονα. Θα σας απαντήσει 99,9% αλλά δεν μπορώ να σου δώσω με απόλυτη βεβαιότητα ότι αύριο το πρωί ο ήλιος θα ανατείλει γενικώς, θα ανατείλει από την Ανατολή και δεν θα ανατείλει από τη Δύση. Και αυτό γιατί είναι το ίδιο ακριβώς πράγμα που σας είπα με το θέμα της κυβαντικής φυσικής. Δηλαδή όλοι οι φυσικοί σήμερα δέχονται ότι μιλάμε με πιθανότητες, αλλά βεβαιότητα να σου δώσουν ότι θα συμβεί δεν μπορούν. Γιατί? Διότι μπορεί. Τα ίδια αίτια που τον κάνουν εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια να βγαίνει από την Ανατολή, τα ίδια βαρυτικά αίτια που τον κάνουν να βγαίνει από την Ανατολή και να δει στη Δύση, αύριο να έχουν άλλο αποτέλεσμα. Μα είσαι παλαβός? Μα τι είναι αυτά που μας λες? Δηλαδή εγώ δεν μπορώ να δώσω ραντεβού αύριο το πρωί διότι μπορεί να μη βγει ο ήλιος. Λυπάμαι πάρα πολύ, αλλά αν έχεις πραγματικό μυαλό και πραγματική σκέψη, πρέπει να πεις στον κύριο Λεωνίδα αύριο το πρωί, Λεωνίδα κατά 99,9% αύριο το πρωί θα ανατείλει ο ήλιος οπότε δέκα η ώρα να βρεθούμε. Αλλά κράτα και μία πισσινί, βρε αδερφέ, μπορεί να μην ανατείλει ο ήλιος. Αυτή η ελάχιστη χειδέα τώρα, επίτηδες, αστεία, που το λέω κράτα μία πισσινί, αυτή η πισσινί μπορεί να καταστρέψει όλοι μας την επιστήμη. Γιατί τι επιστήμη θα κάνουμε, με τι βεβαιότητα θα στείλουμε τον πύραυλο στο φεγγάρι, αν έστω και μία πιθανότητα υπάρχει, αύριο το πρωί να σταματήσει να κουνιέται. Και γι' αυτό δεν μπορεί κανείς να μας βεβαιώσει. Έχουμε λοιπόν την επιστήμη όλοι μαζί, όλες τις επιστήμες, όχι μόνο την φυσική, αλλά η φυσική που σας αρέσει πιο πολύ και σας φαίνεται ότι είναι η κορονίδα των επιστημών, βρε αδερφέ, γιατί στο δίκαιο άλλα λέει ο ένας, άλλα λέει ο άλλος, στην κοινωνιολογία άλλα λέει ο μαρξιστής, άλλα λέει ο ιδεαλιστής κλπ. Στην ιστορία άλλα λέει ο ένας ιστορικός. Στην φυσική δεν λένε διαφορετικά πράγματα, η φυσική, η κακόμη, το ίδιο πράγμα λένε όλοι. Και να σας λέω να έρχομαι εγώ να σας πω ότι δεν είναι κανένας φυσικός που θα σας βεβαιώσει ότι αύριο το πρωί θα ανατείλει ο ήλιος. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι όλες οι επιστήμες έχουν τέσσερα βασικά πόδια. Το πρώτο πόδι της επιστήμης λέγεται επαγωγική σκέψη. Έτσι μας μάθανε, θα κάνετε ένα πείραμα, θα το κάνετε αρκετές φορές, θα το επιβεβαιώσετε και μετά θα ισχύει αυτό πλέον ως θεωρία. Η επαγωγική σκέψη λέει ο Χουμ, δεν είναι καλό πόδι, είναι πολύ έφτραυστο πόδι, είναι πύληνο πόδι, δεύτερο πόδι, το πείραμα. Μας έμαθαν από το σχολείο ότι το βασικό εργαλείο της επιστήμης είναι το πείραμα. Εμπειρικά δοκιμάζω κάτι, βάζω ένα αίτιο, παράγω ένα αποτέλεσμα και κοιτάω να δω τι γίνεται. Απάντηση του Χουμ, ούτε αυτό είναι καλό πόδι. Γιατί πολλές φορές το αίτιο θα παραγάγει άλλο αποτέλεσμα και δεν μπορείς να είσαι σίγουρος. Τρίτο πόδι της επιστήμης είναι ο εμπειρισμός που είναι στιμμένος πάνω στα πειράματα. Δηλαδή η πίστη μας ότι με την εμπειρία μας βλέπουμε σωστά τον κόσμο. Λέω μέγεθος και πράγματι υπάρχει ένα μέγεθος εκεί έξω. Λέω σχήμα και πράγματι είναι τετράγωνο. Και αυτόν ο Χουμ τον κλώνησε. Είπε στο λόγο μην είσαι τόσο σίγουρος, αφορίζεις και εσύ όπως αφορίζω και εγώ που λέω ότι δεν είμαι σίγουρος. Εσύ αφορίζεις θετικά και μου λες σίγουρο ο υποπόταμος είναι χοντρούλης και εγώ αφορίζω αρνητικά και σου λέω μην είσαι σίγουρος. Τέταρτο πόδι της επιστήμης είναι οι επιστημονικές θεωρίες. Δηλαδή κάθε επιστήμη στηρίζεται σε κάποιες οπτικές. Μία από αυτές τις οπτικές που την ξέρετε όλοι είναι ας πούμε η μαρξιστική οπτική. Στην οικονομία, στην κοινωνιολογία. Μία άλλη οπτική ας το πούμε είναι στην ιστορία η οπτική ότι το πρόσωπο παίζει μέγιστο ρόλο στην ιστορία και όχι οι συνθήκες. Μία άλλη θεωρία είναι πάμπολες. Ας πούμε στο χώρο του δικαίου η θεωρία που λέει ότι κανείς δεν είναι απολύτως υπεύθυνος για τις πράξεις του άρα απαλλάσσεται από την ευθύνη διότι η κοινωνία όλοι μαζί μετέχει σε αυτό που κάνει ο καθένας μας, πως τον έχει μορφώσει κλπ. 100 διαφορετικές θεωρίες. Όταν λοιπόν και ο φυσικός και ο χημικός και ο νομικός και ο κοινωνιολόγος και ο ψυχολόγος δουλεύει στην επιστήμη, δουλεύει με μία θεωρία που έχει αποδεχθεί και προσπαθεί είτε να την επαληθεύσει με τα πειραματά του είτε να την διαψεύσει. Αυτές κι αν είναι, όπως λέει ο Χιουμ, πύληνα πόδια. Προηγουμένως πριν από 100 χρόνια είχαμε βρει τι καταπληκτική θεωρία βρήκε ο Μάρξ, τώρα βρίσκουμε ότι δεν μπορεί να σταθεί απόλυτα η μαρξιστική θεωρία. Πριν από 300 χρόνια είχαμε βρει τι καταπληκτικός είναι ο κύριος Νέφτον, τώρα βρίσκουμε ότι εντάξει, καλός βέβαιο Νέφτον, αλλά υπάρχουν και πράγματα στα οποία ξεπεράστηκε. Άρα η επιστήμη μας έχει τέσσερα πόδια που είναι και τα τέσσερα πύληνα. Και εμείς τι να κάνουμε, να σταματήσουμε την προσπάθεια να γνωρίσουμε τον κόσμο επειδή τρελάθηκε ο κύριος Χιουμ. Την απάντηση μας την έδωσε ο ίδιος ο κύριος Χιουμ τουλάχιστον προσωρινά και μας είπε ακούστε να δείτε για να συνεχίσει ο κόσμος να λειτουργεί σαν ένα ρολόι, για να συνεχίσει η επιστήμη συμβατικά θα αποδεχθούμε ότι όλα αυτά ισχύουν. Και το αιτίο αιτιατό και ο νόμος του αιτίου αιτιατού και ο νόμος της επαγωγής. Αλλά να μη σας διαφεύγει δεν σας κάνω το χατήρι δηλαδή να σας πω ψέματα ότι όλα αυτά τα πράγματα είναι μόνο για λόγους σύμβασης. Όπως οι μαθηματικοί λένε τη φράση έστω ευθύγραμμο τμήμα αλφαβήτα. Δεν σου λένε ότι έξω εκεί στον κόσμο υπάρχει ένα ευθύγραμμο τμήμα, σου λένε για κάτσε ρε φίλε έστω ότι υπάρχει αυτό. Θέλω λοιπόν λέει ο Χιουμ όλη σας η επιστήμη να έχει μέσα το έστω. Έστω ότι γνωρίζουμε πραγματικά ότι ο υποπόταμος είναι χοντρούλης, μυρίζει έτσι, έχει μαύρο δέρμα κλπ τότε θα κάνω αυτά. Μην ξεχάσετε ποτέ το έστω και αρχίσετε να μου λέτε ο υποπόταμος κάνει αυτό και κάνει εκείνο. Έστω ότι είναι υποπόταμος μην το ξεχνάς γιατί μπορεί να κάνεις κωλωσιαία λάθη. Θα έρθετε τώρα να με ρωτήσετε το εξής τι με βοηθάει στάντη αυτός ο σκεπτικισμός. Αν δεν τον έχει ο επιστήμονας τότε ο κακομύρης είναι σαν ένας τυφλός ο οποίος θα γυρίζει στο ίδιο δωμάτιο μέσα χωρίς ποτέ να προσπαθήσει να βρει κάτι λίγο παραπέρα. Δηλαδή όλα όσα βρήκε η σύγχρονη επιστήμη ήταν γιατί ακριβώς είχε αμφισβήτηση των παλαιών δογμάτων. Εάν απλώς ανακυκλώνουμε την παλιά γνώση τότε δεν κάνουμε τίποτα. Άρα ο σπόρος της αμφιβολίας που έβαλε μέσα μας ο Χιούμ ήταν η μεγαλύτερη κινητήριος δύναμη της επιστήμης. Μας είπε μην είστε σαν τον κάβουρα ο υποπόταμος. Ψάξτε μήπως έχει ρίγες σαν τη ζεύρα και δεν το βλέπετε καλά. Μην είστε ούτε για την επαγωγή βέβαιη ούτε για το νόμο της αιτιότητας. Και να που η σύγχρονη φυσική ήρθε και τον δικαίωσε. Βρήκαμε ότι ο νόμος της αιτιότητας μας κάνει παιχνίδια. Άλλοτε ισχύει και άλλοτε υπάρχει απροσδιοριστία. Άρα αυτός ο Κυριούλης ο Χιούμ που τόσο πολύ μας αναστάτωσε, τόσο πολύ μας τύναξε από τη θέση μας και μας ανάγκασε να βγούμε από τα στερεότυπα είναι ο άνθρωπος που στην ουσία μας δίνει τα μεγαλύτερα βοηθήματα για να γίνουμε σωστοί επιστήμονες. Στο κάτω κάτω είναι σαν να μας είπε ότι ο επιστήμονας είναι ο μεγάλος αμφισβητητής των πάντων. Τα αμφισβητεί όλα και τα δοκιμάζει συνέχεια και ας είναι δοκιμασμένο το ξαναδοκιμάζει. Αυτό ήταν το πρώτο κομμάτι της σημερινής μας διάλεξης και ουσιαστικά σας έμπασα στο πρόβλημα τι σχέση έχει η έρευνα της γνώσης, της γνωσιολογίας, πώς γνωρίζει ο άνθρωπος, αν μπορεί να γνωρίσει, αν πρέπει να κρατάει αμφιβολία αν εντέλει μπορεί να γνωρίσει ο εγκέφαλός μας τα όντως όντα, δηλαδή αυτά που είναι έξω από εμάς. Και σας έδειξα πως το πρόβλημα έχει πολλά πλοκάμια και η σύγχρονη επιστήμη είναι κρατημένη από αυτά τα πλοκάμια. Τώρα αυτό που θέλω να κάνω αφού τελείωσα το πρώτο κομμάτι και αν υπήρχε κάποια απορία θα ήθελα να τυλίσουμε τώρα, είναι να προχωρήσω σε δύο σύγχρονους του 20ου αιώνα ερευνητές οι οποίοι προσπάθησαν να δώσουν κάποιες οπτικές του πώς κινείται η επιστήμη σήμερα και είδανε με νέο μάτι με φρέσκο μάτι και μας δώσανε κάποιες πολύ ωραίες ας το πούμε διατυπώσεις. Ο ένας από αυτούς είναι ο Καρλ Πόπερ γνωστός αμερικανός ερευνητής και σε πολλά σημεία και ο δεύτερος είναι ο Τόμας Καν ή Κουν ανάλογα πώς το προφέρεται. Λοιπόν, αν υπάρχει κάποιος που έχει εδώ απορίες ας το πούμε έτσι ή κάτι δεν ήτανε σαφές στο μυαλό του μέχρι εδώ, προ του διαλύματος μας ας κάνει όποια ερώτηση θέλει. Λεωνίδα κάνω αυτή την αλλαγή να μην είναι όλες οι ερωτήσεις στο τέλος γιατί σχεδόν θα αλλάξουμε πεδίο και αν δεν είναι κατανοητά αυτά, ο άλλος μετά θα τα ακούει απλώς σαν παραδοξολογίες. Αν υπάρχει κάποιος μην διστάζει ακόμα και για τα πιο απλά πράγματα, δεν κατάλαβα πώς αμφισβητείτε αυτό το πράγμα ή μήπως το παραλέτε αυτό το σημείο ή δεν κατάλαβα γιατί δεν θα να τελει ο ήλιος ρε φίλε. Σοβαρά οι επιστήμονες δεν μπορούν να μας βεβαιώσουν γι' αυτό το πράγμα. Ακούω, αν υπάρχει κάποιος. Αν δεν υπάρχει κάποιος, θα σας βεβαιώσω επειδή έχει τύχει να έχω την ευτυχία να συζητήσω με κάποιους φυσικούς, ότι οι πλήρεις τους απάντησεις όταν τους ρώτησα και μάλιστα ενώπιον ακροατηρίου, αν μπορούν να με βεβαιώσουν, μου απήντησαν ότι όλες οι απαντήσεις που δίνει η φυσική, επιστήμη σήμερα, ισχύουν για το εδώ και για το τώρα. Δηλαδή, όλα τα βιβλία φυσικής που έχετε στη βιβλιοθήκη σας, ό,τι λένε μέσα, ισχύει για το εδώ, για το κόσμο μας εδώ της γης και για το τώρα. Για το αύριο και για το αλλού, έτσι μου απάντησαν, δεν μπορεί η φυσική να βεβαιώσει για τίποτα. Δηλαδή, ότι αυτά ισχύουν έτσι, δεν μπορεί η φυσική να βεβαιώσει. Δηλαδή, ότι αυτά ισχύουν έτσι, οι νόμοι της βαρύτητας, εκείνες οι επιταχύσεις, ισχύουν για εδώ. Το τι γίνεται στο βήτα του κεντάβρου ή έξω από το δικό μας γαλαξία, ουδής το γνωρίζει και η φυσική δεν μπορεί να το βεβαιώσει. Επίσης, η φυσική έχει μελετήσει τι έχει γίνει μέχρι τώρα. Αύριο το πρωί πρέπει να πετάξουμε όλο το βιβλίο φυσικής και να ξεκινήσουμε να γράφουμε ένα άλλο. Όταν τους τσίγλισα, τόσο επιφυλακτικοί ήταν. Οπότε κι εγώ γέλασα, γύρισα προς τα παιδιά και είπα, παιδιά εσείς που διαλέξατε θετικές επιστήμες, να σας πω, αύριο το πρωί μπορεί να αλλάξουν. Τουλάχιστον δεν έρχεστε σε εμάς τους θεωρητικούς που τα ίδια πράγματα λέγαμε, τα ίδια λέμε. Εδώ η μόνη τελευταία ένσταση που θα μπορούσε να μου πει κάποιος, θα προερχότανε από τον Δαμιανό που τον βλέπω να σιωπά, να σηκώσει το χέρι του και να μου πει, ρε Στάντι όμως τα μαθηματικά δεν αλλάζουν. Και εκεί θα σας απαντούσα ότι ούτε λίγο ούτε πολύ τα μαθηματικά, ίσως είναι το μόνο η μόνη επιστήμη η οποία δεν υπόκειται σε αυτούς τους τρομερούς σκεπτικισμούς. Είναι μια κλειστή επιστήμη στον εαυτό της. Ο μαθηματικός ουσιαστικά μελετάει τη δομή του εγκεφάλου του, όχι του κόσμου. Είναι μια, θα μπορούσα, θα τόλμαγα να την πω, εσωστρεφής επιστήμη. Έτσι μπορεί να με διορθώσει ο Δαμιανός, αλλά είναι μια επιστήμη η οποία γι' αυτό το λόγο δεν χρειάζεται εμπειρική γνώση. Δεν ακούει ο Δαμιανός κάτι, ούτε του χρειάζεται καν να δει. Λογίζεται μαθηματικά. Κάνει λογικές μαθηματικές συναρτήσεις. Δεν κοιτάει έξω από το παράδειρό του. Και μάλιστα μου είχε κάνει πολύ εντύπωση, μου είχε πει μία φίλη μαθηματικός, ότι στο θέμα του ορισμού της ευθείας και να με διορθώσει ο Δαμιανός, άμα δεν τα λέω καλά, που είναι ένα από τα δυσκολότερα θέματα των μαθηματικών, πώς ορίζεται η ευθεία, μου είχε πει ότι αυτό που μας είχε κάνει εντύπωση, μου λέει, στο μεταπτυχιακό που είχα κάνει στη Θεσσαλονίκη, ήταν ότι τον καλύτερο, τον προσφυέστερο ορισμό ή προσπάθεια ορισμού, τον είχε δώσει μία συνάδελφός μας κοπέλα, η οποία ήταν τυφλή. Δεν είχε ποτέ δει ευθεία. Είχε μόνο μαθηματικό λογισμό. Δηλαδή, σαν να μου έλεγε, τα μαθηματικά δεν χρειάζεται να ακούς και να βλέπεις βρε χαζέ, είναι μαθηματικά. Παρέμβω. Βεβαίως και να επέμβεις περιμένει, γι' αυτό τα έκανα όλα για να σε τσιγκλήσω τόση ώρα. Είχα ορκιστεί να μη μιλήσω αλλά με προκαλείς. Ε, βέβαια σε προκαλώ. Και με προκάλεσες από την αρχή που είπες ότι φοβάμαι πως... Εγώ θα μιλήσω ενισχυτικά, αρχίζοντας από το τελευταίο. Τα μαθηματικά όντως δεν υπόκεινται σε όλα αυτά που είπαμε για το αίτιο και το αιτιατό και την επαγωγητική μέθοδο γιατί ακριβώς δεν μιλάμε για τα μαθηματικά που μάθαμε από τον Μπακάλι, ένα κιλό ρίζε κτλ. Μιλάμε για τα ανώτερα μαθηματικά, είναι αφηρημένα. Δηλαδή όταν λέμε τρία και δύο κάνει πέντε μιλάμε με αφηρημένες έννοιες. Είναι ένα τρία που μπορεί να είναι τρία πορτοκάλια μπορεί να είναι και τρία εκατομμύρια δραχμές. Είναι αφηρημένο το τρία και το δύο. Επομένως δεν χρειάζονται ούτε οπτική εικόνα ούτε λειτουργούν ως όχημα νοήματος. Να σε διορθώ όμως στο εξής, ότι τα μαθηματικά λειτουργούν με μια εσωστρέφεια αλλά στην πραγματικότητα δουλεύουν για όλες τις άλλες επιστήμες. Δηλαδή όταν ο Αϊνστάιν προσπαθούσε να διατυπώσει τον νόμο της σχετικότητας είχε κολλήσει σε κάποιες εξισώσεις. Και απευθύνθηκε στον συμπατριώτη μας αλλά είναι μια πονεμένη ιστορία, τον Καραθεοδωρή για να του λύσει τις εξισώσεις και υπάρχει το ευχαριστήριο γράμμα του Αϊνστάιν προς τον Καραθεοδωρή. Και έχω μάθει ότι οι πολυφυσικοί δεν είναι ικανοί μαθηματικοί και έχουν μαθηματικούς δίπλα τους για να τους επιβεβαιώνουν τους τύπους που αυτοί σκέφτονται. Αυτοί μπορούν μονάχα φυσικά να σκεφτούν αλλά δεν μπορούν την τεκμηρίωση την οποία χρειάζονται έναν μαθηματικό να την τεκμηριώσει. Χωρίς τις ανώτερες εξισώσεις και τις διαφορικές εξισώσεις δεν θα είχαμε ούτε πληντήριο σήμερα στο σπίτι μας. Αλλά οι φυσικοί το ανακαλύψανε το πληντήριο. Επειδή τώρα λίγο με τους φυσικούς έχω μια εμπάθεια, η πλάκα που τους έκανα και κάνω ακόμα σε νέους συναδέλφους φυσικούς είναι το εξής. Πείτε μου ως φυσική με δύο λέξεις τι είναι το ψυγείο. Τα δυνατούν. Η απάντηση βέβαια είναι ότι το ψυγείο είναι αντίθερμότητος. Ρουφάει η θερμότητα από το θάλαμο που είναι μικρός και την αποδίδει στο περιβάλλον και έτσι ψήχεται ο θάλαμος, ζεσταίνεται λίγο η κουζίνα μας που δεν το καταλαβαίνουμε και έτσι διατηρούμε τα τροφημά μας. Πάμε λίγο από την αρχή όμως για το χρώμα πολύ συνοπτικά. Το χρώμα δεν μπορούμε να το ορίσουμε φιλοσοφικά ούτε σαν έννοια. Η φυσική ορίζουνε και λένε κόκκινο χρώμα είναι αυτό που παράγεται αν ζεστάνουμε ένα μέταλο σε θερμοκρασία 7.000 βαθμούς Κελσίου. Αν ένα μέταλο ζεσταθεί σε αυτή τη θερμοκρασία θα παράγει κόκκινο χρώμα. Τάξει, ένα μέταλο παράγεται. Αλλά όταν κοιτάμε και οι δύο μαζί ένα κόκκινο αυτοκίνητο, στο μυαλό μας έχουμε το ίδιο ως κόκκινο. Αυτό δεν μπορούμε να το διαπιστώσουμε. Αυτό που εγώ λέω κόκκινο δεν είναι σίγουρο ότι είναι το ίδιο με αυτό που εσύ ονομάζεις κόκκινο. Γιατί? Γιατί ο ήλιος μεταφέρει ακτινοβολία και το μυαλό μας δημιουργεί μια αίσθηση. Ερεθίζονται τα μάτια μας δηλαδή και δημιουργεί μια αίσθηση που μας μάθανε κάτι σαν την προπαίδεια, μας δείχνανε ένα αντικείμενο και μας είπανε αυτό είναι κόκκινο, το δίπλα είναι πράσινο. Και συνηθίσαμε να το ονομάζουμε κόκκινο. Αλλά τι σημαίνει κόκκινο στο μυαλό του καθενός μας δεν είναι σίγουρο. Επομένως έχεις δίκιο ας πούμε ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα για το τι είναι κόκκινο. Απλώς για λόγους επικοινωνίας ονομάζουμε ότι ξέρουμε όλοι, εννοούμε το ίδιο πράγμα. Σκεφτείτε όμως, και λέω σκεφτείτε εννοώ όλους, ότι υπάρχουν και άνθρωποι που έχουν χρωματοψία. Δεν πάει να του δείχνεις το κόκκινο και να του λες κόκκινο και να του δείχνεις δίπλα το πράσινο και να του λες πράσινο, αυτός ίδια τα βλέπει, κρίζα. Απλώς εκεί που παίζει δηλαδή ένας που έχει χρωματοψία τι γίνεται? Το κόκκινο το βλέπει λίγο πιο σκούρο γκρι από ότι είναι το πράσινο. Αυτά είναι βασικά στοιχεία σε όσους ασχολούνται με τη ζωγραφική ή με τη φωτογραφία. Στο δεύτερο παράδειγμα που ανέφερε ο Στάντης για να κλονίσει τη θεωρία του αιτίου και του αιτιατού είναι ότι πανσόμα θερμενόμενο διαστέλεται. Λέγαμε όταν μας μαθαίνανε στην καθαρεύουσα οι δάσκαλοι και οι καθηγητές και ως πείραμα είχαμε εκεί μια σφαίρα η οποία πέρναγε μέσα από ένα δαχτυλίδι, την περνάγαμε, την ζεσταίναμε και δεν έβγαινε μετά γιατί είχε διασταλή. Όμως αυτό στηρίζεται σε ένα μέγεθος που λέγεται θερμικός συντελεστής. Το 99% των σωμάτων έχουν θετικό θερμικό συντελεστή και όντως υπακούν στον νόμο αυτό. Υπάρχουν όμως και μέταλα και άλλα υλικά όχι μόνο μέταλα που όταν θερμένονται συστέλονται και όταν ψήχονται διαστέλονται. Να σας πω το πιο απλό παράδειγμα. Όλοι φαντάζουμε ξέρετε ότι δεν βάζουμε ένα μπουκάλι στην κατάψυξη γεμάτο νερό γιατί την άλλη μέρα θα το βρούμε σπασμένο. Γιατί? Γιατί όταν ψήχεται το νερό κάτω από 4 βαθμούς θερμοκρασία διαστέλλεται. Και όταν μετά θερμανθεί συστέλλεται. Μόλις πιάσει τους 4 βαθμούς επανέρχεται στον αρχικό. Γι' αυτό σπάνε τα μπουκάλια γεμάτα υγρό. Λέει ας το λίγο ας πούμε να έχει ένα κενό γιατί μετά το κενό είναι αέρας που συμπιέζεται. Αν το βάλεις τίγρα στο νερό θα σπάσει. Γιατί το νερό έχει αυτή την ιδιότητα. Κάτω από 4 βαθμούς όταν ψήχεται διαστέλλεται. Και βέβαια όταν το ξαναζεστάνεις συστέλλεται. Εκεί στηρίζεται το γεγονός ότι στο Μουσείο, στο Παρίσι, στο Μουσείο των πρότυπων μέτρων και των σταθμών έχουν φτιάξει ένα μέτρο. Συμφωνήσαμε ότι αυτή η απόσταση είναι ένα μέτρο. Ωραία. Πώς ξέρουμε ότι όλοι μετράμε ακριβώς με ένα μέτρο. Υπάρχει στο Μουσείο, στο Παρίσι, Μουσείο πρότυπων μέτρων και σταθμών που έχουν φτιάξει ένα μέτρο που αποτελείται από δύο μέταλα. Το ένα διαστέλλεται όταν ζεσταίνεται και το άλλο συστέλλεται. Έτσι λοιπόν το ένα πάει να τεντώσει, το άλλο πάει να μαζεύσει και έχουν ένα μέτρο που ούτε μεγαλώνει ούτε μικραίνει με τη θερμοκρασία. Αυτά. Άρα το αίτιο και το αιτιατό όπως και η επαγωγική μέθοδος δεν ισχύουν. Και έχει μάλιστα αποδειχτεί αυτό στην πράξη σας είπα τώρα. Μέταλα που συστέλονται και υλικά που συστέλονται. Άρα το πανσώμα ήταν ένα αίτιο και ένα αιτιατό. Πανσώμα θερμενόμενο διαστέλλεται. Έχει αποδειχτεί ότι δεν ισχύει. Όμως να μην κλονίζουμε μέσα μας, να μην κλονίζονται τα αποτελέσματα της επιστήμης να μην κλονίζονται, γιατί όλα αυτά είναι ακριβώς όπως το άπεω ο Στάδης πολύ πιθανόν ότι θα ανατείλει ο ήλιος και όλα αυτά είναι μια χαρά για το μικρό κοσμό μας. Όταν πάμε όμως, όταν στέρνουμε πείραυλο να πάει στον Άρη είμαστε υποχρεωμένοι να λειτουργήσουμε με τη θεωρία των πιθανότητων και να είναι έτοιμος ο πείραυλος, ανά πάσα στιγμή να μπορούμε να του διορθώσουμε την πορεία γιατί το πιθανότερο είναι ότι αν δεν του διορθώσουμε την πορεία επειδή ισχύει ο νόμος των πιθανότητων, δεν θα χαθεί στο διάστημα. Το ίδιο και θα θα πηγαίναμε και στο φεγγάρι. Ο Einstein, ο οποίος έχει αποδείξει ότι δεν υπάρχουν στο σύμπαν, δεν υπάρχουν ευθείες στάδιμου, το έχει αποδείξει. Λέει όμως ότι δεν υπάρχει καλύτερο επικοδόμημα για την τέχνη της λογικής από τη γεωμετρία. Αυτήν που εγώ κατέρριψα, αφού δεν υπάρχουν ευθείες. Επίσης η βασική, η πρώτη επιστήμη στον κόσμο που την κάνανε οι Έλληνες, όχι ότι ανακαλύψαν τη γεωμετρία οι Έλληνες, προς θεού. Υπήρχαν λαοί πολλές χιλιετίες πριν που είχαν θαυμάσει αποτελέσματα στη γεωμετρία, οι Έλληνες την κάνανε, ήρθανε, πήραν αυτή τη γνώση και προσθέσανε την απόδειξη. Εκεί είναι η διαφορά στα μαθηματικά. Όμως η απόδειξη έρχεται μετά από ορισμένα αξιώματα. Δηλαδή όταν ξεκινάμε να κάνουμε μάθημα γεωμετρίας λέμε αξίωμα πρώτο, υπάρχει σημείο, αυτό δεν αποδεικνύεται. Αξίωμα δεύτερο, υπάρχει ευθεία, δεν αποδεικνύεται. Αξίωμα τρίτο, υπάρχει επίπεδο. Αξίωμα τέταρτο, υπάρχει ένα τουλάχιστον σημείο που είναι έξω από μια ευθεία. Υπάρχει ένα σημείο λέει έξω από μια ευθεία. Αυτά είναι αξιώματα. Από εκεί και πέρα τα άλλα τα αποδεικνύουμε. Μέχρι που φτάσαμε βέβαια σε ένα σημείο και δεν ξέρεμε αν από ένα σημείο εκτός μιας ευθείας άγιεται μία μόνο παράλληλος. Και ήρθε εκεί ο Ευκλής και λέει καθίστε ρε παιδιά αυτό σας χαλάει. Μέχρι τώρα τόσα αξιώματα δεχτήκαμε για να φτάσουμε εδώ. Κάντε το αξίωμα αφού στην πράξη όταν το φτιάχνεις ο δρόμος βγαίνει εντάξει. Το σπίτι σου βγαίνει εντάξει. Κάντε το αξίωμα και πήγαινε παρακάτω. Και έτσι λοιπόν με αυτή την επιστήμη η οποία ισχυρίζεται μάλλον λειτουργεί με βεβαιότητες ενώ δεν υπάρχουν αυτές οι βεβαιότητες είναι μια χαρά για τη ζωή μας. Στάδη το μικρόφωνο σου είναι κλειστό. Στάδη δεν ακούγεσαι. Απολύτως προσυπογράφω και χαίρομαι που υπάρχει και ένας θετικός επιστήμονας να τα λέει με καλύτερο τρόπο από εμένα που είμαι θεωρητικός. Και πολύ σωστά είπε ο Δαμιανός αυτά όλα δεν πρέπει να κλονίζουν την πίστη μας στην επιστήμη πρέπει να την ενισχύουν. Ότι δηλαδή ο επιστήμονας είναι ένας άνθρωπος που διαρκώς ξύνεται λες και τον έχουν πιάσει ψήρες και τα ψάχνει όλα. Μπορεί να μην ανατείλει ο ήλιος άρα να μην ακούω τον επιστήμονα το γιατρό το φυσικό το χημικό αλίμονο έτσι προς θεού πολύ σωστά το έθεσε. Και πολύ σωστά εξήγησε σε όλους μας αυτό που είπε ότι ρε παιδιά και ο Ευκλήδης έθεσε πρώτο δεύτερο αξίωμα. Άρα ποτέ να μην το ξεχνάμε ότι πρέπει να στηριχθούμε πάνω σε κάποια πράγματα και για να συνεχίσει η επιστήμη αποδέχεται κάποια αξιώματα. Δεν γίνεται αλλιότητα δεν γίνεται να μην τα αποδεχθεί αλλά και πρέπει να έχει την αυτογνωσία ότι τα αποδέχθηκε. Γιατί ο ίδιος ο Δαμιανός θα σας πει ότι αυτό μας οδήγησε κάποια στιγμή να πούμε δηλαδή δεν γίνεται κύριε Ευκλήδη να περνάνε άπειρες ευθείες παράλληλες. Και φτιάχτηκαν και άλλες γεωμετρίες. Δεν γίνεται να μην άγεται καμία παράλληλος από σημείο προς ευθεία. Και αυτό γίνεται. Επομένως ακριβώς επειδή υπάρχει ένας μετά τον Ευκλήδη που λέει εντάξει ρε Ευκλήδη αν πράγματι από σημείο προσευχή άγεται μόνο μια παράλληλος είναι όλη η δικιά σου γεωμετρία. Αν όμως όχι έτσι λοιπόν πάει μπροστά η επιστήμη. Δεν πάει με το να λατρεύουμε τους παλιούς και να λέμε α τι ωραία που τα είπε. Λοιπόν αυτό που ουσιαστικά θέλω να σας δώσω στο δεύτερο κομμάτι είναι δύο θεωρίες πάντα μιλάμε φυσικά με θεωρίες. Δύο θεωρίες η μία είναι για το πείραμα και θα μας βάλει να σκεφτούμε τα πράγματα να τα δούμε από την ανάποδη από όποια έχουμε συνηθίσει και το δεύτερο είναι μία θεωρία για τις επιστήμες. Δηλαδή ενώ μέχρι τώρα όλοι ξέρετε τι είναι μία θεωρία επιστημονική αυτή είναι μία θεωρία που βγαίνει και μελετάει την επιστήμη όλοι μαζί απέξω και κοιτάει μήπως οι επιστήμες έχουν και αυτές νόμους. Νόμους που διέπουν τις επιστήμες. Για να τα δούμε να τα κάνουμε ξεκάθαρα. Έρχεται ο Karl Popper ένα μυαλό αρκετά ζωντανό και ανατρεπτικό. Και λέει το εξής. Μέχρι τώρα έχουμε πει και στο προηγούμενο κομμάτι μας ότι κάνουμε ένα πείραμα το επιβεβαιώνουμε και επαγωγικά βγάζουμε ένα συμπέρασμα και προχωράμε. Και αν τυχόν έρθει κάποιος ας το πούμε και πει κάποια άλλη ιδέα ότι όχι δεν διαστέλονται τα μέτα αλλά πρέπει κι αυτός να κάνει τα πειραματάκια του και να το αποδείξει. Έχουμε λοιπόν την εντύπωση ότι τα πειράματα είναι κάτι που είναι θετικό. Βγάζει ένα θετικό αποτέλεσμα το πείραμά μας και εμείς το καταγράφουμε. Έρχεται κάποιος και ρωτάει εύλογα στις πόσες φορές πρέπει να κάνω το πείραμα για να είμαι σίγουρος ότι λειτουργεί. Δηλαδή έκανα μια φορά μπορεί να τύχει εκείνη τη φορά να διασταλεί το μέταλλο. Δεν πρέπει να το κάνεις δύο και τρεις και πέντε. Να το κάνεις και οκτώ και δέκα και είκοσις και τριάντα φορές και πού θα σταματήσω. Άντε βρίσκουμε ένα πειραματόζωμα, δέκα πειραματόζωμα, σκεφτείτε τώρα και με το εμβόλιο. Πενήντα πειραματόζωμα, εκατό πειραματόζωμα, πού να σταματήσω. Αυτή η δαιμονική σκέψη πού σταματάμε και λέμε φτάνει. Το έκανα δέκα φορές, το έκανα εκατό φορές, το έκανα χίλιες φορές. Οπότε όσεςδήποτε φορές να μας δώσουν την απόλυτη βεβαιότητα. Γιατί εδώ συζητάμε για νόμους, θα κάτσω να γράψω βιβλίο φυσικής και θα πω όλα τα μέτωλα διαστέλονται. Δηλαδή αρκεί να έχω δοκιμάσει πέντε φορές και το γράφω, δέκα, εκατό. Εδώ ήρθε μία τάση της επιστήμης που λέγεται θετικισμός και με τη βοήθεια των μαθηματικών του Δαμιανού οι λογικοί, οι μαθηματικοί θετικιστές προσπάθησαν με μαθηματικούς τύπους να βρουν πόσο είναι το ικανό ποσοστό, ο ικανός αριθμός πειραμάτων που θα φέρει τη βεβαιότητα. Θα σας πω ψέματα αν σας βεβαιώσω ότι θα μπορούσα έστω και να προσεγγίσω να καταλάβω τη σκέψη του Ότο Κάρνα, ο οποίος κάθισε με μαθηματικά και με θετικιστική αντίληψη. Θετικιστική αντίληψη λέγεται η αντίληψη ότι η επιστήμη μπορεί να βρει λύσεις. Είναι ο άνθρωπος, ο θετικιστής, ο οποίος πιστεύει ότι η επιστήμη παλεύει και μπορεί και βρίσκει τις λύσεις. Όχι ο σκεπτικός να το πούμε, να το βάζω στην άλλη άκρη από την κλίμακα του σκεπτικού. Και ο μαθηματικός λοιπόν Κάρνα, έβγαλε με εξισώσεις τις οποίες εγώ δεν μπορώ βέβαια ούτε να προσεγγίσω και προσπάθησε να δώσει τον επαρκή και ικανό αριθμό πειραμάτων που θα πρέπει να κάνουμε και να πούμε φτάνει. Είναι βεβαιωμένο. Ωστόσο, όσο καλώς και αν ήταν σε αυτό τον θετικιστικό λογισμό του, υπήρξαν άλλοι που τον αμφισβήτησαν και είπαν ότι οσοδήποτε μεγάλος και να είναι ο αριθμός, δεν πρόκειται να αγγίξει τη βεβαιότητα και χωρίς βεβαιότητα τα πειράματα παραμένουν πάντοτε αξιώματα, όχι βεβαιώσεις. Έρχεται λοιπόν ο Πόπερ και λέει την εξής δαιμονική σκέψη. Παιδιά, υπάρχει μία έντονη ασημετρία μεταξύ επαλήθευσης και διάψευσης. Δηλαδή, οσανδήποτε πειράματα κι αν κάνω, δεν μπορώ να είμαι σίγουρος για την επαλήθευση αυτών που παρατήρησα. Εάν όμως ένα πείραμα κάνω και διαψεύσει, τότε αυτό το ένα πείραμα είναι πιο δυνατό από τα εκατομμύρια πειράματα που έκανα πριν. Δηλαδή λέει το εξής, δοκιμάζαμε τη διαστολή των μετάλλων, είχαμε κάνει τρία εκατομμύρια πειράματα σε όλα τα πανεπιστήμια του κόσμου επί 300 χρόνια και εντάξει, το είχαμε επαληθεύσει αλλά πάντα υπήρχε μια μικρή πιθανότητα να μην ισχύει. Ένα διαψευστικό πείραμα, όπως το λέει ο Πόπερ, αρκεί να νικήσει εκατομμύρια επαληθευτικά πειράματα. Υπάρχει δηλαδή μια απόλυτη ασημετρία ανάμεσα στο διαψευστικό πείραμα, το οποίο είναι απολύτως αληθές και στα επαληθευτικά πειράματα που πάντα υπάρχει πιθανότητα να μην μας δίνουν την απόλυτη αλήθεια. Δηλαδή δοκιμάσαμε να ποτίσουμε με θεϊκό οξύ τα φασόλια που έχει φυτέψει η γιαγιά μας στον Μποστάνη, καταστράφηκαν. Δοκίμασα μετά στα κολοκήθια που έχει η μητέρα μου, καταστράφηκαν. Δοκιμάζω και στις βουκανβίλιες που έχω στη βεράντα μου, καταστράφηκαν. Βγάζω το συμπέρασμα ότι μετά από 100 πειράματα που έκανα το θεϊκό οξύ καταστρέφει τους ζώντες οργανισμούς, καταστρέφει τους ιστούς. Απάντηση του Πόπερ. Και 100 εκατομμύρια φορές να το δοκιμάσεις, πάντα το πόρισμά σου θα έχει ένα μικρό ποσοστό αβεβαιότητας. Εάν μία φορά, όμως, δοκιμάσεις και επιβιώσει ένα φυτό, ή και αυξηθεί κιόλας, αυτό θα αλλάξει ρυζικά την αντίληψη της επιστήμης. Άρα, η ασημετρία αυτή είναι τόσο ισχυρή, ώστε ο Πόπερ μας καλεί και μας λέει, παιδιά, την επιστήμη δεν την πάει μπροστά το επιβεβαιωτικό πείραμα που γίνεται για 100 χιλιάδες φορές, αλλά το ένα διαψευστικό πείραμα. Άρα, παιδιά επιστήμονες, μη προσπαθείτε να επιβεβαιώσετε με θετικά πειράματα, προσπαθήστε να βρείτε το ένα πείραμα που θα διαψεύδει. Επομένως, λέει ο Πόπερ, ο επιστήμονας πρέπει να ψάχνει να βρει τη διάψευση, όχι την επαλήθευση. Όσο ένας καθηγητής δίνει στους φοιτητές του να ξανακάνουν και να ξανακάνουν και να ξανακάνουν το ίδιο πείραμα, η επιστήμη ουσιαστικά καρκινοβατή, σταματάει, δεν δουλεύει, δεν προχωράει. Η μόνη περίπτωση είναι να βάλει σε έναν φοιτητή να διαψεύσει το πείραμα. Αυτή η ιδέα είναι φοβερή, είναι δαιμονική. Έχουμε μάθει το ακριβώς αντίθετο. Έχουμε μάθει ότι όχι, επιβεβαιώνουμε πειράματα. Έτσι στέκεται η επιστήμη. Και εμφανίζεται ο Πόπερ να μας πει ότι αν θέλετε να προχωρήσει η επιστήμη, κοιτάτε να προχωρήσετε διαψεύδοντας, γκρεμίζοντας, όχι χτίζοντας πάνω στα προηγούμενα. Διαψεύδοντας προχωράει η επιστήμη και μόνον με αυτόν τον τρόπο και μάλιστα με πολύ αποφασιστικά βήματα. Ενώ το άλλο κάθονται και ξανακάνουν και ξανακάνουν το ίδιο πράγμα και ποτέ δεν είναι σίγουροι, το ένα διαψευστικό πείραμα θα αλλάξει τη θεωρία, ολόκληρη τη θεωρία. Σε αυτό το σημείο λοιπόν ο Πόπερ βγάζει τα δικά του συμπεράσματα και λέει ότι ο επιστήμονας πρέπει να έχει το θάρρος να διαψεύσει. Όχι να διαβάσει σαν καλός μαθητάκος, γι' αυτό ένας είναι μαθητής και ο άλλος είναι επιστήμονας. Ο επιστήμονας-επιστήμονας-ερευνητής πρέπει να είναι έτοιμος να αποκαθυλώσει το δάσκαλό του, να αποκαθυλώσει τη θεωρία που έμαθε στο πανεπιστήμιο. Αλλιώτικα ποτέ δεν θα βοηθήσει την επιστήμη. Το πολύ πολύ να την υπηρετήσει αλλά δεν θα τη βοηθήσει. Και εδώ γεννιέται ένα άλλο μεγαλύτερο ερώτημα που μας ανοίγει ο Πόπερ. Ότι δηλαδή άραγε όταν λέμε κάτι είναι επιστήμη τι ορίζουμε ως επιστήμη. Πώς είμαστε σίγουροι ότι ο βελονισμός δεν είναι επιστήμη. Πρέπει να πούμε πρώτα τι είναι επιστήμη για να αποκλείσουμε κάποια πράγματα, για να αποκλείσουμε την αστρολογία. Και θέτει ένα πολύ ωραίο θέμα ο Πόπερ ότι επιστήμη και επιστημονική θεωρία πρέπει να είναι μια θεωρία που επιδέχεται διάψευση. Αν δεν επιδέχεται διάψευση κάτι τότε δεν είναι επιστημονικό. Φοβερά δαιμονική ιδέα. Δηλαδή οτιδήποτε θα πει ο επιστήμονας πρέπει να είναι έτσι διατυπωμένο ώστε να αφήνει ανοιχτή την πόρτα κάποιος με μέθοδο σωστή με πείραμα και νούριο να το διαψεύσει. Αν δεν μπορείς να κάνεις πείραμα και διάψευση αυτής της πρότασης τότε αυτό πρέπει να βγει έξω από την επιστήμη. Αυτή είναι μια πολύ ωραία πρόταση ενδιαφέρουσα πρόταση χωρίς να μπορούμε και να συμφωνήσουμε όμως απολύτως. Γιατί κ. Στάντη διότι η απάντηση είναι η εξής διότι στη σύγχρονη αστρονομία λογου χάρη υπάρχουν πράγματα τα οποία είναι αποτελούν επιστημονικές θεωρίες αλλά δεν επιδέχονται τουλάχιστον με τα σημερινά μας μέτρα διάψευση. Δεν πρέπει να τα θεωρήσουμε επιστημονικές θεωρίες. Πρέπει. Δηλαδή αν το σύμπαν ολόκληρο διαστέλεται, αυτό το λένε οι επιστήμονες, επιμένουν αλλά επιδέχεται διάψευση. Ποιος θα το διαψεύσει. Και εδώ είναι ένα μεγάλο θέμα. Δεν μπορούμε εύκολα να το διαψεύσουμε και ωστόσο είναι επιστημονική θεωρία. Άρα στο πρώτο κομμάτι ακολουθούμε απολύτως τον κ. Πόπερ και μάλιστα με τα μάτια γουρλωμένα ότι ενώ εμείς περιμέναμε όλο θετικές προσπάθειες από το πείραμα ο Πόπερ μας λέει προσοχή στο ένα διαψευστικό πείραμα. Αυτό είναι που μετράει. Τώρα να γενικεύσουμε και να πούμε ότι θεωρία που δεν διαψεύδεται δεν πρέπει να θεωρείται και επιστημονική θεωρία καλό το κρατάμε χωρίς να μπορούμε απολύτως να το δεχθούμε. Πάμε τώρα να δούμε τη δεύτερη θεωρία. Να περάσουμε στον κ. Κούν. Ο Τόμας Κούν έκανε το εξής, κάθισε και έκανε μία θα σας έλεγα ιστορική μελέτη ή κοινωνιολογική μελέτη των επιστημών και κατέληξε ότι όλες οι επιστήμες ασχέτοσπαν είναι ιστορία, κοινωνιολογία, ιατρική, μαθηματικά, φυσική, οτιδήποτε ακολουθούν μία σταθερή πορεία. Και θα προσπαθήσω να σας δείξω τι ακριβώς είπε. Έκανε μία περιγραφική διάγνωση της επιστήμης. Σαν γιατρός. Κάθισε κάτω και είπε για να δούμε όλες τις επιστήμες μήπως ακολουθούν μία σταθερή πορεία. Μήπως είναι σαν άνθρωποι που γεννιούνται, μεγαλώνουν, οριμάζουν, γερνάνε και κάποια στιγμή πεθαίνουν. Γιατί αν βρω κάτι τέτοιο θα πρέπει αρχιερχίσω να το έχω υπόψη μου για τις επιστήμες. Και λέει λοιπόν το εξής. Κάθε θεωρία επιστημονική την ονομάζει παράδειγμα. Και λέει ότι μία επιστημονική θεωρία η οποία αρτιώνεται από έναν ή περισσότερους επιστήμονες που βοηθάνε. Την ονομάζω παράδειγμα. Είναι μία οπτική. Έτσι τα βλέπει ας πούμε ο Ευκλήδης. Είπε έστω ρε παιδιά αυτό, έστω και εκείνο, έστω και το άλλο, πάμε να κάνουμε γεωμετρία. Είναι η οπτική του Ευκλήδη και όσων ακολουθούν τις απόψεις του στη γεωμετρία. Όταν είπε ο Einstein έστω ρε παιδιά αυτό και παρακάτω, είχε μαζί του τους μαθηματικούς του είχε αυτούς οι οποίοι μελετούσαν τα ίδια θέματα ή τον ακολούθησαν ή δούλεψαν πάνω στο δικό του πρότυπο και ή έφτιαξε μια δικιά του οπτική, όλοι είμαστε έστω σχετικά ενημερωμένοι, έτσι. Όπως αντίστοιχα και ο Marx έφτιαξε μια οπτική πάνω στις κοινωνικές και οικονομικές επιστήμες. Είπε παιδιά αυτά προτείνω εγώ, αυτά θα γίνουν, αυτά έτσι ερμηνεύονται και αυτή η νομοτέλεια ισχύει στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων. Θα γίνουν αυτά, είναι έτσι, αυτό επηρεάζει την ιστορία, την κοινωνιολογία, την οικονομία, την ψυχολογία κλπ. Αυτό λοιπόν ο Kuhn το ονομάζει παράδειγμα, επιστημονικό παράδειγμα. Και λέει ότι αυτές οι οπτικές αλλάζουν και προσπαθεί να βρει πώς αλλάζουν και με ποιο ρυθμό αλλάζουν. Μήπως δηλαδή ακολουθούν ένα πρότυπο. Λέει λοιπόν το εξής, ότι υπάρχει ιστορική εξέλιξη των επιστημών. Ότι οι διάφορες θεωρίες, παραδείγματα που τα λέει σας είπα, είναι μη συγκρίσιμα. Δηλαδή από τη στιγμή που έχουμε μια καινούργια θεωρία, δεν μπορούμε πια να τη συγκρίνουμε με την παλιά. Δηλαδή η λέξη μάζα στην φυσική από τον Αϊνστάιν και μετά αποκτά μια άλλη σημασία. Η λέξη εργατική τάξη από το Μάρξ και μετά παίρνει έναν άλλο ορισμό. Η λέξη υπεραξία υπάρχει από το Μάρξ και μετά δεν υπήρχε πιο πριν. Αυτός τα συνδύασε έτσι και αυτός όρισε πλέον διαφορετικά τα κομμάτια του πάζλι της δικιάς του θεωρίας. Η επόμενη που έρχεται δεν χρησιμοποιεί αναγκαστικά τα ίδια κομμάτια ή χρησιμοποιεί μερικά από αυτά. Μας έδωσε και αυτό το σημείο να το έχουμε υπόψη μας. Δηλαδή όταν λέμε βαρύτητα δεν υπάρχει βάρος πλέον. Η φυσική μιλάνε για μάζα όχι για βάρος. Εμείς οι απλοι άνθρωποι μιλάμε με την απλή μας φυσική που δεν είναι ούτε στην εποχή των αρχαίων μιλάμε για βάρος, πόσο βάρος έχει. Ο άλλος σου μιλάει για μάζα πόσο η μάζα έχει. Είναι ασύγκριτο να προσπαθείς να μιλήσεις με βάρος και με μάζα. Άλλο τώρα, άλλο τ' άλλο. Άλλα πράγματα παρατηρεί ο ένας, άλλα ο άλλος. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει τυρουμένο των αναλογιών με την κυβαντική φυσική και την κανονική, την κλασική φυσική. Λέει λοιπόν τα εξής για να μη σας κουράζω περισσότερο, ότι υπάρχει ένα παράδειγμα ως βάση, μια θεωρία. Η θεωρία αυτή δοκιμάζεται με μια διαδικασία συνεχούς πειραματισμού. Δηλαδή, εγώ λέω αυτό ισχυεί στην κοινωνιολογία. Κάνουμε προσπάθειες να το επαληθεύσουμε, να το βελτιώσουμε, να το εξηγήσουμε, να το επεκτείνουμε. Εργάζονται και άλλοι κοινωνιολόγοι δίπλα μου και ουσιαστικά διαμορφώνουμε μια θεωρία και με πείραμα, ή μια φυσική καλύτερα θεωρία ή μια χημική θεωρία, με πειράματα προσπαθούμε να την επιβεβαιώσουμε. Κάποια στιγμή, λέει, αρχίζει, δεν το ξέρουμε σε ποια στιγμή, κάποια στιγμή αρχίζει σε αυτή τη διαδικασία να εξαντλείται το παράδειγμα. Δηλαδή, σαν να λέμε, σαν να κουράζεται. Και αρχίζουν να διαγράφονται, να εμφανίζονται στον ορίζοντα κάποια φαινόμενα καινούρια που αντιστέκονται. Δεν εξηγούνται με αυτόν τον τρόπο της θεωρίας μας. Δηλαδή, αρχίζει να διαγράφεται μια αντίσταση. Φανταστείτε το σαν μια κοινωνία που ενώ τη στείσαμε κάποιοι πρωτοπόροι και είπαμε παιδιά θα στείσουμε μια πόλη και θα λειτουργήσουμε με αυτούς τους νόμους, πράγματι αυτοί οι νόμοι μας βοηθάνε, εφαρμόζουμε τους νόμους και ζούμε καλά, κάποια στιγμή όμως η κοινωνία αρχίζει να κουράζεται, να εξαντλείται. Αρχίζουν να εμφανίζονται προβλήματα που δεν λύνονται με την οπτική, με το παράδειγμα που είχαμε πρωτοθέσει. Αντιστέκονται. Τότε, λέει ο Κούν, εμφανίζεται πάντοτε μια κρίση. Δηλαδή, αρχίζει η κοινωνία μας να βγαίνουν κάποιοι και να λένε δεν είναι καλοοργανωμένοι, υπάρχει πολύ έγκλημα, δεν πετυχαίνει να μας φέρει ασφάλεια, δεν πετυχαίνει να μας φέρει οικονομική άνεση αυτή η κοινωνία που φτιάξατε, δεν πετυχαίνει το α, το δ, το γ. Επομένως, έχουμε παράδειγμα, μετά έχουμε εξάντληση κάποια στιγμή του παραδείγματος, μετά έχουμε αντίσταση, όπου κάποια φαινόμενα αντιστέκονται και δεν μπορούν να ερμηνευθούν με την παλιά θεωρία, μετά έρχεται κρίση και μετά έρχεται επανάσταση. Κάποιος προτείνει ή κάποιοι προτείνουν τον κρέμισμα της παλιάς θεωρίας και τη διατύπωση μιας καινούργιας θεωρίας. Και έρχεται η επιλεγόμενη αντικατάσταση. Τέρμα πια ο κύριος Νεύτων ή τέρμα κάποια του κυρίου Νεύτωνος και έρχεται ο Αϊνστάιν. Τέρμα αύριο κάποια του Αϊνστάιν και έρχεται ο Μέτα Αϊνστάιν. Και λέει λοιπόν εδώ πέρα ότι ουσιαστικά οι επιστήμες μας ολόκληρες σαν συστήματα γεννιούνται μέσα από το θάνατο κάποιας προηγούμενης θεωρίας. Μια θεωρία γεννιέται, αυξάνεται, εξαντλείται κάποια στιγμή το ποσό που μπορεί να ερμηνεύσει, εμφανίζονται προβλήματα που δεν λύνονται με αυτή τη θεωρία, ηφίσταται κρίση, γίνεται επανάσταση και ουσιαστικά γίνεται αντικατάσταση με μία νέα θεωρία. Άρα ο Κουν μελετώντας κοινωνιολογικά τις επιστήμες μας λέει η επιστήμη γεννιέται μέσα από το γκρέμισμα της επιστήμης. Είναι σαν έναν τείχο που σου λέει μην προσπαθείς να χτίσεις κι άλλα τούβλα από πάνω. Μάλλον πρέπει να σκεφτείς ότι η καινούργια επιστήμη θα βγει από το γκρέμισμα της παλιάς σχολής. Αυτό που περίπου το βλέπουμε και μέσα στα πανεπιστήμια όλοι μας, ασχέτος του ποια επιστήμη ακολουθούμε, ότι αυτά που μας λένε οι δάσκαλοι είμαστε σοφά εμπολής εμείς αρχίζουμε με μία νέα ματιά να βλέπουμε τρύπες στη λογική τους. Και να προσπαθούμε να αλλάξουμε λίγο εκείνα που είπαν οι δάσκαλοι μας και προσπαθούμε να γκρεμίσουμε αυτά που είπαν οι δάσκαλοι μας. Επομένως αυτό που μας δίνει ο Κούν είναι παιδιά οι επιστήμες δεν προχωράνε γραμμικά ο ένας δίπλα στον άλλο, ο ένας πάνω στον άλλο. Μήπως λειτουργούν ηρακλήτια, μήπως λειτουργούν με γκρέμισμα. Και λέει ότι αν δεν το καταλαβαίνουμε αυτό το πράγμα είναι γιατί είναι μη συγκρίσιμο η μία θεωρία με την επόμενή της. Αλλά ζητώσο πολύ ώστε πλέον η παλιά είναι άχρηστη. Είναι σαν να διαβάζετε ένα βιβλίο οφθαλμολογίας του 1600 ή του 1700. Είναι εγκληματικό. Αλλιότι καθεράπευαν τότε όλοι οι επιστήμοι. Δεν κάνει για τίποτα. Μόνο για τα σκουπίδια. Και ότι είναι μοιραίο η επιστήμη να προχωράει με τέτοια βήματα σαν την ιστορία, σαν την κοινωνιολογία. Βγήκε η μαρξιστική θεωρία, έγινε η κομμουνιστική επανάσταση, έλυσε αρκετά προβλήματα στη Ρωσία, εφαρμόστηκε και δούλεψε. Κάποια στιγμή αρχίζουν να εμφανίζονται τα προβλήματα που δεν μπορεί να τα λύσει. Αρχίζει να εμφανίζεται μια αντίδραση, μια κρίση, μια επανάσταση και μια αντικατάσταση. Και ότι αυτή είναι η φυσική ροή των πραγμάτων και στην επιστήμη. Μην προσκυνάται αυτή τη στιγμή την ιατρική, τη χημία, τη φυσική, λέγοντας αυτές είναι οι θεϊκές επιστήμες από τα χέρια του Θεού, από τις δέλτους. Φίλε μου, θα αλλάξουν. Και ο επιστήμονας πρέπει να είναι σε αυτό καταλήγει, ουσιαστικά να συμφωνεί με τον Πόπερ. Ο επιστήμονας πρέπει να είναι έτοιμος και θαραλέος για τον κρέμισμα. Αν δημιουργήθηκαν αντιρίσεις, βεβαίως και δημιουργήθηκαν αντιρίσεις τον Κούν. Κάποιοι του είπαν ότι αν είναι ασύμετρες οι θεωρίες μεταξύ τους και δεν μπορούμε να τις συγκρίνουμε, τότε πώς μπορεί να προχωρήσει η επιστήμη. Δεν μπορούμε να κάνουμε με ασανσέρ, θα πηγαίνει από τη μία θεωρία στην άλλη. Προσπάθησαν να πούν ότι κάπου υπάρχουν δύο διεπικοινωνίας ανάμεσα στην παλιά θεωρία και στην καινούρια και αυτή επιτυγχάνεται είτε μέσω των συνενδρίων όπου βρίσκονται πολλοί επιστήμονες και υπάρχει ένας επιστημονικός διάλογος, είτε ότι εν πάση περιπτώσει υπάρχουν κάποια σημεία και τα παραλέει ο Κούν. Και ίσως αυτές είναι οι απόψεις νεότερες του Λάκατος και του Φεγεράμπεντ, μη σας μπλέξω με πολλά ονόματα, δηλαδή βάλτε και λίγο νερό στο κρασάκι του κυρίου Κούν πως είναι μία θεωρία εντελώς ασυνάρτητη, εντελώς ας το πούμε μη συγκρίσιμη, ασύμετρη με την άλλη θεωρία αλλά οπωσδήποτε στις παρατηρήσεις του έχει πολύ δίκιο και έχει επίσης μία σκέψη πολύ βάσιμη ο Κούν και μας βοηθάει πάρα πολύ να βλέπουμε την επιστήμη με τα μάτια του και να συνειδητοποιούμε ότι η επιστήμη προοδεύει, δεν σημαίνει πάντοτε χτίζοντας πάνω στις πλάτες του προηγούμενου, μπορεί να προοδεύει σκουντώντας τον και γκρεμίζοντας τον και αυτόν και τους συναδέλφους του καθηγητές και σοφούς και σοφούλιακες και όλους. Περίπου εγώ αυτά είχα να σας πω και ήθελα να σας ανάψω φωτιές με την έννοια δεν έχουμε άλλο όπλο παρά μόνο την επιστήμη για να γνωρίσουμε τον κόσμο. Μόνο με την επιστήμη μπορούμε να βγούμε από αυτό το δωμάτιο που είμαστε κλεισμένοι και να γνωρίσουμε τον κόσμο όσο μπορούμε. Αλλά αυτή την επιστήμη πρέπει να τη βλέπουμε με θάρρος, δυναμικά, όχι στατικά, αμάν μην την πειράξω και καταστρέψω κάτι, ούτε να τη λατρεύουμε σαν θεό και να λέμε μην την πειράζεις αυτή είναι, όχι. Ουσιαστικά ο επιστήμονας ο πραγματικός είναι μαχητής. Φυσβητεί τα πάντα και είναι έτοιμος να πολεμήσει για να μάθει. Ποτέ τίποτα δεν παίρνει ως δεδομένο. Και αυτά δεν είναι λόγια, είναι ο σκελετός της επιστήμης. Όποιος δεν τα τηρεί δεν κάνει στην ουσία επιστήμη. Ο επαναπαυμένος δεν είναι επιστήμονας. Περίπου αυτά είχα να εκθέσω και περιμένω της απόψας ή της ερωτήσεις σας για όλα όσα είπα και αν κάπου δεν ήμουνα σαφής. Λεωνίδας, μ' ακούς? Ακούω. Εμάγεψα τόσο πολύ ώστε δε μιλάς, τι έγινε, έδιωξες τον Δαμιανό, του είπες να μην ξαναεπέμβει, τι στο καλό κάνεις. Ναι με κατηγορούν διαρκώς και... Δαμιανέ εγώ δεν σε κατηγορώ και όσον είναι η διάλεξη μου δώσε εμένα το μικρόφωνο ο Λεωνίδας, σε προκαλώ να μπεις μέσα στη συζήτηση. Θα μπω αλλά ας αφήσουμε και κανέναν άλλο να μιλήσει πρώτα. Να αφήσουμε αλλά όποιοι έχουνε θάρρος μην φοβάστε, δεν κρίνεστε, κανένας δεν τα ξέρει ούτε εγώ δεν τα ξέρω και το βλέπετε πολλές φορές ότι χρησιμοποιώ λόγο κατά κάποιο τρόπο επιφυλακτικό. Φοβάμαι ότι πολλοί τομείς της επιστήμης, έως εγώ μόνο φιλόλογος είμαι, μόνο τους θεωρητικούς τομείς ξέρω και έπιασα σήμερα όλους τους τομείς με όση επιφύλαξη μπορώ. Βρε αδερφέ και λάθη να κάνουμε εδώ είμαστε. Και ο καθένας από εσάς μπορεί να έχει ερωτήσεις ή να μην κατάλαβε κάτι δεν είναι χαζό να ρωτήσει αντίθετα μας βοηθάει, μας κάνει να προσπαθούμε να το εξηγήσουμε και εμείς να βλέπουμε κενά στη σκέψη μας που μπορεί και να υπάρχουν. Στάντη, ο Καρλ Πόπερς το βιβλίο του η ανοιχτή κοινωνία αυτά πραγματεύεται ή... Όχι, το βιβλίο του η ανοιχτή κοινωνία είναι για θέματα κυρίως κοινωνιολογικά και πολιτικά που ουσιαστικά άπτεται θεμάτων πολύ ενδιαφερόντων για το πόσο μπορεί η ανοιχτή κοινωνία να είναι ανοιχτή και αν πράγματι δεν ανοίγει την πόρτα στους εχθρούς της και αν πάλι την κρατήσει κλειστή τότε δεν είναι ανοιχτή. Δηλαδή πως αυτό ανερείται. Είναι ένα βιβλίο περισσότερο κοινωνικοφιλοσοφικής έρευνας όχι επιστημολογικής έρευνας. Αυτό είχαν βάλει στο πανεπιστήμιο ενώ το διαβάσουμε, Λεωνίδα αυτό. Ναι. Βέβαια η φιλοσοφία έρχεται να ενώσει την επιστήμη και με την ηθική αλλά και με τον εδώ κόσμο αυτό που είπες στην αρχή, το εδώ και τώρα. Όχι μόνο η επιστήμη αλλά και η φιλοσοφία. Και ο πλέον εδώ κοσμικός από τους αρχαίους φιλοσόφους ήταν ο επίκουρος. Πολύ σημαντικός. Πολύ σημαντικός και ήταν ίσως ο μοναδικός, τουλάχιστον να πω όσο ξέρω εγώ, εδώ κοσμικός δηλαδή μιλάγει για τον εδώ κόσμο αλλά ήθελα να τονίσω ένα σημείο που ανέφερε στην αρχή Πολύ σημαντικό για την εξέλιξη της επιστήμης είναι ότι το 1 διαψευστικό ακυρώνει τα 100 θετικά ή τα 100 εκατομμύρια θετικά αποτελέσματα. Και είναι έτσι ακριβώς. Να πούμε ότι κάποια στιγμή αρχίσανε οι άνθρωποι την πρόσθεση. Είπαν λοιπόν 2 και 3 πόσο κάνει 5, 3 και 2 πάλι 5. Πήρανε το 7 μετά και το 8, 7 και 8 15. Και αρχίσανε να παίρνε ζευγάρια, εκατομμύρια ζευγάρια. Είπανε ρε παιδιά εδώ λοιπόν να πω ένα ανεκδοτάκι. Ήταν δυο φυλακισμένοι που δείχνει τη λογική αυτού του πράγματος ότι ένα διαψευστικό. Δυο φυλακισμένοι λοιπόν προσεκτέλεση, καταδικασμένοι σε θάνατο. Τους ρωτήσανε ποια είναι η τελευταία επιθυμία. Λέει να κάνουμε ένα διαγωνισμό μεταξύ μας. Τι διαγωνισμό, ποιος θα μπει το μεγαλύτερο νούμερο. Ωραία λέει αρχίστε. Αρχίζω ένας, ένα. Δύο λέει ο άλλος, τρία λέει αυτός. Τέσσερα, πέντε, έξι. Λέγανε, λέγανε, λέγανε, κοιμόντσαν, ξυπνάγανε και λέγανε νούμερα. Λέει λοιπόν κάποια στιγμή, όταν πια έχουνε φτάσει σε βαθιά γεράματα και καταλαβαίνανε ότι θα πεθάνε έτσι κι αλλιώς μέσα σε λίγες μέρες λέει ο ένας, ένα δισεκατομμύριο δισεκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων, δισεκατομμυρίων και πεθαίνει. Και λέει ο άλλος, και ένα και πεθαίνει. Σε αυτό που είπες λέει και ένα και πεθαίνει. Λοιπόν το ένα διαψευστικό το χρησιμοποιούμε με λάθος τρόπο στην καθημερινότητά μας για να δείξουμε ότι όλα αυτά όσα μας εξήγησες με πολύ ωραίο τρόπο και τα λοιπά έχουν και αντίκρισμα και στην καθημερινή μας πρακτική. Πρέπει να έχουν. Χρησιμοποιούμε πάρα πολύ συχνά, όλοι μας, μα όλοι μας και εγώ γελάω όταν ο συνομιλητής μου τα χρησιμοποιεί τα απόλυτα στις λέξεις. Ποτέ. Κανείς. Εγώ. Ποτέ. Μπροστά μου κανείς δεν έκανε αυτό. Τίποτα δεν έχει συμβεί από αυτά. Λέει ο άλλος, εγώ, ποτέ. Και του απαντάς, προχθές δεν πανά έχει μιλήσει τρεις ώρες. Τρεις ώρες για να στηρίξει το εγώ ποτέ. Μόλις του πεις προχθές, ένα παράδειγμα δηλαδή, τον έφερες κωλοτούμπα. Γι' αυτό καλά είναι και στην προσωπική μας λειτουργία να μη λέμε ποτέ, να μη λέμε κανένας, να μη λέμε τίποτα. Να λέμε τις περισσότερες φορές. Να εισάγουμε στην καθημερινότητά μας τις πιθανότητες. Γιατί αν κάτι λένε οι πιθανότητες, η θεωρία των πιθανότητων, γι' αυτό και τα κβάντα είναι πιθανότητες. Πολύ σωστά. Εάν σου πω ότι 999 φορές στις χίλιες έγινε κάτι, υπάρχει αυτό το ένατα της χιλιής, που δεν ξέρεις πότε θα συμβεί. Γι' αυτό στις πιθανότητες, βασική αρχή είναι, υπάρχουν οι πιθανότητες και όσο μεγάλες κι αν είναι, υπάρχουν τα βεβαιότητα, υπάρχει μόνο στο γεγονός που έχει συμβεί. Εάν κάτι έχει συμβεί μόνο αυτό... Μόνο στο παρελθόν είναι η βεβαιότητα. Η βεβαιότητα βρίσκεται στο παρελθόν, στο γεγονός που έχει ήδη επισυμβεί. Άρα λοιπόν, να έχουμε στο μυαλό μας ότι λέμε και κάνουμε, γίνεται με βάση τις μεγαλύτερες πιθανότητες. Έτσι. Από εκεί και πέρα... Ναι, ναι, πες. Όχι, όχι, ήθελα να πω ότι και η κακή χρήση του διαψευστικού πειράματος επίσης, όπως είπες εσύ ότι υπάρχει η κακή χρήση ποτέ, εγώ δεν το έκανα ποτέ, δεν το είδα και λοιπά, υπάρχει και μια άλλη χρήση κακή του διαψευστικού πειράματος που πολλές φορές σου λέει ο άλλος, του λες πήγαινε παιδί μου στο γιατρό να δει τα μάτια σου, λέει ναι αλλά εγώ πήγα μία φορά πήρα το χάπι και δεν μου... Καλά αυτό δεν σημαίνει ότι το ένα διαψευστικό πείραμα θα το πάρεις εσύ και θα το κάνεις εκ του αντιστρόφου θετικό, είναι ένα διαψευστικό προς θεού. Και αυτή η χρήση του Πόπερ δεν πρέπει να γίνει εκ του αντιστρόφου να πηγαίνουμε μόνο στα διαψευστικά. Μία φορά πάτησα φρένο στο αυτοκίνητο και δεν έπιασαν. Καλά για αυτό εσύ δεν θα πατάς φρένο ή δεν θα εμπιστεύεσαι το φρένο, θα το πατάς αλλά από εκεί και πέρα το διαψευστικό πείραμα θα σε κάνει να σχεδιάσεις έναν άλλο τρόπο φρεναρίσματος του αυτοκίνητου σου. Αλλά δεν έχουμε άλλο τρόπο από το να ουσιαστικά εμπιστευόμαστε, αυτό που ξαναείπαμε στο πρώτο κομμάτι την επιστήμη, απλώς να ξέρουμε τα οριά της. Δεν είναι θεϊκό, δεν είναι θεϊκή, είναι ανθρώπινη η επιστήμη. Και επίσης λοιπόν αν υπήρχε βεβαιότητα για οτιδήποτε, για οποιαδήποτε επιστημονική εξέλιξη, αν μπορούσαμε να έχουμε απόλυτη απόδειξη όπως στα μαθηματικά, δεν θα υπήρχε έρευνα. Δεν θα είχε καμία θέση έρευνα. Η έρευνα υπάρχει επειδή ακριβώς έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας, ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα. Αλλιώς τι να ερευνάμε, αν κάτι είναι ήδη αποδεχμένο, δεν έχει νόημα να... Θεωρία, άλλη παρατήρηση, θεωρία που βγαίνει από τα συμβραζόμενα αυτών που είπες, θεωρία που δεν επιτρέπει τη διάψευση, είναι θεολογία και όχι επιστήμη. Γενικά θεολογία, έτσι. Ναι, πολύ σωστά. Αλλιώτικα είναι, του το λες και τελείωσε, δεν σε αφήνω να κάνεις πείραμα. Ωστόσο, Δαμιανέ, εκεί κράτησα μια επιφύλαξη, γιατί μου έχουν πει φυσική, διάψευσέ με αν δεν τα λέω καλά, ότι υπάρχουν διάφορες θεωρίες, ιδιαίτερα στο πεδίο της αστρονομίας, οι οποίες έχουν διατυπωθεί, είναι επιστημονικές θεωρίες, αλλά δεν υπάρχει εύκολος τρόπος, τουλάχιστον με τα παρόντα, να τις διαψεύσουμε. Ναι, αλλά υπάρχουν εμφισβητήσεις, ένα πρόσφατο παράδειγμα. Δεν σου ανοίγει, ας πούμε, όλα τα μέταλα διαστέλονται, σου αφήνω ανοιχτό να κάνεις εσύ δοκιμές και μια φορά να μου πεις αυτό, όταν πω ότι το σύμπαν συστέλεται ή διαστέλεται, δεν μπορείς να κάνεις εσύ κάποιο πείραμα και να το ανταποδείξεις, οπότε εκεί λίγο έχει ένα, ιδιαίτερα σε κάποια πεδία της αστρονομίας, από ό,τι μου έχουν πει, γίνονται αποδεκτές θεωρίες, οι οποίες δεν επιδέχονται εύκολα, ή τουλάχιστον με τα παρόντα μέσα της επιστήμης, διάψευση. Και θεολογικά, πολύ σωστά θα το θέτεις, δεν λέμε έτσι είναι και το είπα και να μην ακούσω αντίδυση, αλλά δεν έχει η επιστήμη μέσα να το διαψεύσει. Το λέει κάποιος, είναι επιστημονική θεωρία, αλλά δεν διαψεύεται. Έτσι ακριβώς είναι, αλλά δεν θα ξεχνάμε ότι αυτό ισχύει μέχρι τώρα, όπως είπες. Μέχρι τώρα δεν έχει υπάρξει θεωρία που να διαψεύει μία άλλη. Ακριβώς, δεν έχουμε τα μέσα. Ακριβώς, δεν έχουν εξελιχθεί, γιατί η θεωρία ότι οι επιστήμες έχουν ιστορική εξέλιξη είναι απόλυτα ακριβής. Και επίσης όταν ξεφεύγουμε από το μικρό κοσμό μας, αυτόν δηλαδή που μπορούμε να κάνουμε τα πειράματά μας, και πάμε εξαλλογώς στο πώς κινούνται το σύμπαν που διαστέλεται που λέει, πώς διάλοτα κρατάει ο Θεός ξεκρέμαστα, πού στηρίζεται η Γη, η Σελήνη, ο ήλιος και όλα αυτά. Είναι ο νόμος της παγκοσμίου έλξεως. Αυτά έχουνε φτιαχτεί μοντέλα, δεν μπορούμε να τα επαληθέξουμε ούτε με πείραμα ούτε με τίποτα. Φτιάχνουμε ένα θεωρητικό μοντέλο και διαρκώς ψάχνουμε πάνω σε αυτό το μοντέλο. Καταρχήν δεν είναι ένα το μοντέλο που λέει ότι το σύμπαν διαστέλεται. Υπάρχουνε διάφορες θεωρίες που στηρίζονται σε διαφορετικά μοντέλα και καταλήγουνε ναι μεν στο γενικό συμπέρασμα ότι διαστέλεται, αλλά στο πώς διαστέλεται δεν συμφωνούν. Εγώ, Δαμιανέ, χαίρομαι να συζητάω μαζί σου. Από ό,τι βλέπω θα καθόμαστε οι δυο μας σαν τους γέρους του ΜΑΠΟ. Να τη συνεχίσουν. Θα έχουνε πίσει όλοι τις οθόνες και εμείς θα συνεχίσουμε να τα λέμε εγώ χαίρομαι, ας τους άλλους να μην χαίρονται, δεν ξέρω τι κάνουνε. Εμείς οι δυο, εντάξει, πάμε καλά. Επίσης, λοιπόν, ήθελα να πω ότι η εξέλιξη, γενικά όχι μόνο στις επιστήμεις, στην ίδια τη ζωή. Ας πούμε, η ιατρική δεν θα καταρρυφθεί. Είναι μια επιστήμη και μια επιστήμη όταν θεμελιώθηκε ως επιστήμη θα συνεχίσει να υπάρχει. Εκείνο που αλλάζει είναι εσωτερικά η ιατρική. Και αυτό με τις πιθανότητες που λέμε, στην ιατρική μπορεί να το λένε παρενέργει σε ένα φάρμακο. Δηλαδή, κάνω δοκιμές, το 99% αυτό, αλλά κάποιοι εμφανίζουν και παρενέργει. Το βλέπουμε με τον Covid. Μέχρι τώρα είχαμε τα εμβόλιά μας και ήμασταν ήσυχοι. Και τώρα ζούμε... Είχες τώρα ευαίσθητα θέματα, έτσι, η ιατρική σε έπιασε τώρα να βάλεις καρφιά. Ναι. Και τώρα με τον Covid όλα αυτά πήγανε περίπατο, ότι δεν είμαστε εξασφαλισμένοι, ήρθε ένα καινούριο μικρόβιο και ακόμα είμαστε στο ψάξιμο. Η εξέλιξη λοιπόν έρχεται, είναι μια δική μου άποψη, την έχω ξαναπεί και έχει συμφωνήσει, η εξέλιξη έρχεται μέσα από τις αντιθέσεις και τις αντινομίες. Χωρίς αντιθέσεις και αντινομίες δεν θα υπήρχε εξέλιξη, θα είχαμε μείνει στην εποχή των σπηλέων. Δεν είχαμε σηκωθεί και στα δυό μας πόδια. Για την ιρακλήτια αντίληψη, να το πούμε έτσι της επιστήμης, μην τη βλέπουμε στατικά, λες και είναι ένα κουτί ή ένα τούβλο, είναι ιρακλήτια, την γκρεμίζουμε και την ξαναχτίζουμε διαρκώς ρε ή, και εμείς προσπαθούμε να τυπούμε αυτό είναι επιστήμη, τίποτα δεν είναι. Είναι και δεν είναι, γκρεμίζεται, χτίζεται. Και αυτό λέει ακριβώς που είπες ο Κούν, όταν λέει ότι εξαντλούνται τα παραδείγματα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί η θεωρία και έρχεται κρίση, δεν βγαίνει. Και μας τα αναποδογυρίζει. Και άντε ξαναχτίζουμε, άντε μας τα κρεμήσουν, ίδια η επιστήμη κάνει αυτή τη διαδικασία, λες και μόνη της τρώει την ουρά της. Έτσι ακριβώς συμφωνώ. Εγώ ήθελα να κλείσω με ένα τελευταίο κάτι σαν συνόψυψη, αναφερόμενος στο πρώτο μάθημα, ότι η φιλοσοφία λέει κάποια πράγματα, έρχεται η επιστήμη λέει κάποια άλλα πράγματα για να ρθει μετά ο φιλόσοφος και να μας πει ποιο είναι το σωστό. Ο φιλόσοφος είναι που θεωρεί. Αυτή είναι η σταθερή ανατροφοδότηση της επιστήμης από τη φιλοσοφία και της φιλοσοφίας από την επιστήμη, η οποία δεν μπαύει, δεν σταματάει ποτέ. Δηλαδή σαν δάσκαλος με μαθητή που βάζει δουλειά ο δάσκαλος, λύνει ο μαθητής, αλλά μόλις λύσει έχει ανέβει επίπεδο και του βάζει νέα δουλειά ο δάσκαλος. Και άντε ξανά ο μαθητής λύνει της ανώτερου επίπεδο εξισώσης και μόλις ανέβει του βάζει άλλα πια. Κάπως έτσι πορεύεται πραγματικά η ας το πούμε διαλεκτική σχέση της φιλοσοφίας με την επιστήμη. Ανατροφοδοτούνται συνεχώς. Δεν υπάρχει να σταματήσουν, δεν σταματάνε. Σταματάω σημαίνει πεθαίνω ουσιαστικά. Και γι' αυτό θα κλείσω με τη φράση του Πλάτωνα που βάζει πάνω στην επιστήμη το κομμάτι της φιλοσοφίας που λέγεται ηθική. Πάσατε επιστήμη χωριζωμένη δικαιοσύνης και αρετής. Ουσιαστικά μάλλον η σοφία λογίζεται. Συμφωνώ απολύτως ευτυχώς και είπαμε και ηθική συζητήσαμε. Εγώ χάρηκα πολύ πάντως για να συνοψήσω και τα 8 μαθήματα που κάναμε, διαλέξ, συζητής. Χάρηκα γιατί προσπάθησα να το φέρω κοντά σας το πρόβλημα αυτό από πολλές πλευρές, από τη γνωσιολογία, από την ηθική, από τη μεταφυσική, από την επιστήμη, από την αισθητική. Πολλές φορές θα φάνηκα να επαναλαμβάνομαι αλλά και η σκέψη ανακαστικά επαναλαμβάνεται. Τα ξαναλέμε σαν καραμέλα στο στόμα που τη δουλεύουμε και κάθε φορά βγάζουμε ένα άλλο συμπέρασμα. Θέλω να πιστεύω ότι σας έδωσα μία καλή προβληματική της φιλοσοφίας, μία περίληψη της προβληματικής που απασχολεί τη φιλοσοφία. Δεν κατέχω και πολύ δύσκολα θα βρείτε κάποιον που να κατέχει πλήρως το αντικείμενο, το παλεύουμε όλοι μας, ο καθένας από τη δική του πλευρά με τις δικές του εμπειρίες, με τις δικές του ιδέες. Λέει κάπου ο Τζέιμς, ένας πολύ σημαντικός πραγματιστής φιλόσοφος Αμερικανός, ότι η φιλοσοφία είναι στην ουσία η αντιμαχία του ανθρώπινου πνεύματος ανα τους αιώνες. Αυτό που βρισκόμαστε δυο-τρεις και συζητάμε και άλλη γνώμη έχει ο ένας, άλλη γνώμη έχει ο άλλος, κάπου έχει δίκιο ένας, κάπου έχει δίκιο άλλος, λέει ο Τζέιμς, η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ιστορία του πολέμου του εσωτερικού που κάνει το ανθρώπινο πνεύμα ανα τους αιώνες. Δηλαδή είναι σαν να κάνουμε μια σύνοψη όλων των σκέψεων που έκανε ο άνθρωπος, πώς πολέμησαν η μια την άλλη. Εδώ ένας έλεγε αυτό, ο άλλος έλεγε εκείνο. Μια τακτοποίησή τους είναι η φιλοσοφία. Επομένως κάθε ένας από εσάς, άλλος λιγότερο, άλλος περισσότερο, έχει διατυπώσει ένα σύστημα, τα έχει βάλει σε μια τάξη, παλεύει να αντιληφθεί τον κόσμο με βάση τα δικά του, αυτά που ακούει από άλλους, αυτά που διαφωνεί με τους άλλους, όλο αυτό. Δεν υπάρχει λοιπόν να πει κανείς μπα δεν τα καταλαβαίνω. Η απάντηση είναι ξεκίνα να ψάχνεις. Ήδη αυτά που ξέρεις είναι ένα μεγάλο κομμάτι και μπορείς να το διευρύνεις, να το τακτοποιήσεις, να το μεθοδεύσεις, να του βάλεις κάποιους κώδικες για να μην είναι χύμα μέσα στο μυαλό σου και τη μία σκέφτες έτσι την άλλη αλλιώς. Μια συνέπεια ας πούμε ανάμεσα σε διάφορες ιδέες. Κάπως έτσι τη βλέπω προσωπικά εγώ τη φιλοσοφία. Ελπίζω να μη σας κούρασα. Θα δίνουμε ραντεβού στην ταράσσα της Βιβλιοθήκης με την πρώτη ευκαιρία. Το έχω πει, με ανοιχτά παράθυρα να φωνάζουμε και να λέμε διάφορα πράγματα. Λοιπόν, να είστε καλά. Χάρηκα πάρα πολύ που είχαμε τη συζήτηση αυτή. Ελπίζω να τα εξήγησα, να ήμουνα σαφής και να είστε πάντα καλά, να τελειώνουμε με αυτή την αηδία, να ξαναβρεθούμε σαν άνθρωποι. |
