| : Υπόσχεσθαι, κύριέ μου, ευχαριστούμε πάρα πολύ για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας, για την υπόσχεσή σας. Υπόσχεσθαι, κύριέ μου. Ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Ευχαριστούμε πολύ. Κυρίες και κύριοι, καλημέρα σας. Χρόνια πολλά. Παρακαλούμε, ελάτε στα μπροστά καθίσματα που να βλέπετε και καλύτερα. Καλώ την κυρία Άννα Παπαχρονάκη, πρόεδρο της Ιράκλιας Πρωτοβουλίας, στο βήμα. Καλημέρα σας. Χρόνια πολλά και καλή χρονιά. Σήμερα συνεχίζουμε τις διαλέξεις μας με τη δεύτερη κατά σειρά διάλεξη με ο μιλήτηρια την κυρία Σταρίδα Λιάννα, ο βυζαντινός Χάνδαξ, με θέμα ο βυζαντινός Χάνδαξ, ενδείξεις και τεκμήρια. Είναι μια σειρά ομιλιών, 20 ομιλιών, που θα δημιουργήσουν το δεύτερο μύτο της Αριάδνης. Καλωσορίζουμε σήμερα τον κύριο Κριτζά Χαράλαμπο, αρχαιολόγο, και τον κύριο Ταρουδάκη Μιχάλη, πριν ήταν του Πανεπιστημίου Κρήτης. Θα καλέσω τον κύριο Μανώλη Δρακάκη, δόκτωρα του Πανεπιστημίου Κρήτης, να προλογήσει την ομιλία της κυρίας Σταρίδας. Ευχαριστώ πολύ. Ευχαριστώ πολύ. Αυτό τι είναι? Λίγο πετάνε, αλλά... Τι κάνουμε? Το γύριζω εγώ, για να μην... Οπότε εγώ δεν κάνω τίποτα. Όχι, μην κάνεις τίποτα. Καλή χρονιά με το χιονιά. Αλλά δεν το φοβόμαστε, δεν το φοβάστε από τι βλέπω. Χιονιά σακά. Ναι, χιονιάς, που παρόλο το χιονιά θα ξετυλίξουμε για δεύτερο συνεχόμενο, για δεύτερο συνεχόμενο Σάββατο, το μύτο της Αριάννης. Έτσι δεν είναι, γράφετε, φίλε Μανώλη, αυτές τις φίλες και φίλοι που αψηφίσατε το κρύο και για το χατήρι της Ιάννας, αλλά και για το χατήρι της πόλης, θα έλεγα εγώ, της ιστορίας αυτής της πόλης. Κατηφορήσατε στην Ανδρόγειο για να ακούσουμε μαζί μια πολύ καλή φίλη και ένα πολύ μεγάλο, θα λέμε, μια ερωμένη, ένα εραστή της πόλης και της ιστορίας της. Αψηφίσατε, λοιπόν, το κρύο χρονιάρες μέρες. Θα ευχηθώ χρόνια πορά στους Γιάννηδες και στις Ιωάννες που είναι σήμερα μαζί μας, αλλά και σ' αυτούς που δεν είναι και που γιορτάζουν. Σας καλημερίζω, λοιπόν, όλους, διαβάζοντας ένα γράμμα που, αν πάμε στην επόμενη διαφάνεια, μου έχει λίγο ξεφύγει. Αγαπημένη μου μαμά, μόλις πήρα το γράμμα σου και αισθάνθηκα αμέσως την ανάγκη να σου γράψω. Μαμά μου, μη νομίζεις ότι είμαι άπονη και δεν νοιάζομαι για εσάς. Θέλω να είσαι σίγουρη για εμένα και να υπερηφανεύεσαι για εμένα, διότι εγώ σε κάθε μου ενέργεια μπροστά βάζω εσένα και τον Πομπά που σας χρωστάω τόσα πράγματα. Δεν είμαι ούτε αχάριστη, ούτε ανόητη και ούτε γέλασα με αυτά που μου γράφεις. Είμαι σε θέση να σε διαβεβαιώσω ότι είμαι απόλυτα εντάξει απέναντί σας και απέναντί στον εαυτό μου και ότι μπροστά από όλα και πάνω από όλα βάζω τη σωστή διάπλαση του χαρακτήρα μου και την αξιοπρέπειά μου. Δεν θέλω να νομίζετε ότι επειδή βρίσκομαι μακριά σας εκεπιταλεύομαι αυτή την απεριόριστη ελευθερία ή ότι γλεντό τη ζωή μου. Λάθος. Δεν κάνω τίποτα από όλα αυτά. Οι μέρες μου περνούν η μία μετά την άλλη μέσα στα όρια της αξιοπρέπειας και της σοβαρότητας. Δεν μπορεί κανείς να ψέξει καμιά από τις ενεργίες μου. Οι ασχολίες μου περιορίζονται στο πανεπιστήμιο, τη λογοτεχνία, το πλέξιμο και γενικά οτιδήποτε πιστεύω ότι θα μου αποκομίσει κάποιος όφελος. Όσο για το αν με απασχολεί το πότε θα κοινωνήσω, κάνεις μεγάλο λάθος, μα μά. Διότι από τη μέρα που είμαι εδώ, το σκέφτομαι πολύ. Αλλά μη σε απασχολεί λοιπόν, το αλλά το αφήνω σε εσάς. Μη σε απασχολεί λοιπόν αυτό το ζητήμα. Στο Ιράκλιο όταν θα έλθω, θα έχω κοινωνήσει οπωσδήποτε. Τώρα διαβάζω διότι όλες μου ημέρες μέχρι σήμερα είναι γεμάτες από διαγωνισμούς και ασκήσεις. Στην Αθήνα έχω να κατέβω από τότε που ήλθα. Εκτός να πηγαίνω για μάθημα στη Φιλοσοφική Σχολή. Ιστερόγραφο. Σε ευχαριστώ πολύ πολύ για τις 200 δραχμές. Φιλιά, Λιάννα. Ήρθα καθυστερημένος και ζητώ συγγνώμη, αλλά μη νομίζετε πως δεν φιλομέτρησα τα κοιτάπια της Λιάννας. Δεν πρόλαβα να τα φιλομετρήσω τόσο πολύ. Βλέπετε και αυτό το μέσο διαδικτύωση στο Facebook. Όσο και να το κατηγορούμε πολλές φορές και να μας πασχολεί άλλες τόσες ώρες, πολλές ώρες, κρύβει ένα κομμάτι του εαυτού μας. Δεν πρόλαβα να το φιλομετρήσω γιατί οι αναρτήσεις της Λιάννας είναι πολλές. Τη συμβουλεύτηκα όμως κιόλας μέχρι αργά χθες το βράδυ. Πριν συνθέσω, πριν κάνω να πας αυτό που θα δείτε. Έτσι, μετά αυτήν την τόσο όμορφη επιστολή που γράφει στη μητέρα της, δεν λέω χρονολογία, δεν λέω χρονιά, αλλά δεν τη φοβάται. Δεν με νοιάζει, 71. Και που εδώ στη προσπάθειά μου να το αντιγράψω, είναι λίγο, μου έφυγε λίγο, να λέγα πως η ζωή της, μέχρι τώρα η ζωή της Λιάννας, χωρίζεται σε δύο φάσεις. Στη φάση πριν το Γιάννη Σταρίδα και στη φάση μετά το Γιάννη Σταρίδα. Όταν προβλαμματιστήκα για το τι θα πω, μου λέει ο ίδιος ο Γιάννης, έτσι λίγο πειρακτικά, ο Γιάννης ο Σταρίδας, θα πεις είναι η γυναίκα του Γιάννη Σταρίδα και είναι αρχαιολόγος. Τα υπόλοιπα τα ξέρετε. Έτσι πήρα από το έργο που ανέβασαν με την ομάδα του Δήμου ο Γιάννης, πήρα μια σκηνή. Δεν είναι η Λιάννα δίπλα στο Γιάννη, αλλά θα μπορούσε και να είναι. Έτσι λοιπόν ο Γιάννης Σταρίδας και η Λιάννα Χανιωτάκη Σταρίδα. Μπορώ όμως να μην πω από τη σύντομη συναστροφή που έχω με τον Γιάννη και τη Λιάννα, πως την έχει μπαξέ και λουλούδι του στον κήπο της αυλής του, στην αυλή της καρδιάς του. Θα είμαι ψεύτης αν πω πως η Λιάννα δεν είναι για τον Γιάννη το πιο όμορφο λουλούδι και μαζί και το πιο κόκκινο σβούρα που το αναστατώνει με μια γλυκάδα τη ζωή. Μπαξές λοιπόν στο μπαλκόνι του η Λιάννα, γιατί και όταν του λείπει το ρίχνει στο τραγούδι και στον καημό. Με το μπαγλαμαδάκι, κακό μουρμούρι μπαγλαμά. Ο Γιάννης πριν τη Λιάννα, γιατί είπαμε μάλλον η διάλεξη θα είναι για τον Γιάννη και τη Λιάννα σήμερα. Στα βράχια της Πειραϊκής ή της Χερσονήσου, μάλλον της Χερσονήσου όπου κλαίει το καημό του. Στην Τρυπητή. Να πάμε και στη Λιάννα πριν τον Γιάννη. Εδώ με τον παπά της, τον Μιχάλη Ανιωτάκη, τη μαμά της, την Ελένη με το ακορντεό και μία θεία της. Όπου στην αγκαλιά έχει μία μικρή αγάπη. Η Λιάννα έχει αυτές τις μικρές αγάπες ακόμα. Μάλλον αγαπάει πολύ αυτά τα χαριτωμένα ζωάκια τα τετράπολα. Και εδώ, που φάνηκε από μικρή πως θα κολυμπά μάλλον στα βαθιά, όχι στα ρηχά. Ήταν μια μόρτυσα, τόπινε σε κάθε κίνησή της. Και εδώ, ολονάζει και με αγάπη για τον χορό. Όσο και αν φαίνεται παράξενο, όσο και αν είναι γυμναστικές σπηδίξεις, δεν φάει το χορό και ειδικά το τάγκο, αν δεν κάνω λάθος, έτσι την Λιάννα. Μου φαίνεται και βρίσκει ωραίες παρέες να το χορεύεις. Όμως, ήταν και πολύ σοβαρό κορίτσι. Κοίτα σοβαρό κορίτσι. Γυναίκα, κόρη γιατρού, πρέπει να μάθει και πιάνο. Εδώ που είναι η Λιάννα, στο Πατρικό? Όχι, εδώ είναι στη συνευλία του Συλλόγου Απόλλων. Που είσαι και πρόεδρος του Συλλόγου Απόλλων, έτσι δεν είναι. Ναι, τώρα, ναι. Ωραία. Και εδώ, από πότε φαίνεται από μικρή στα βράχια πάλι που, της Χερσονήσου, είναι αυτό που έκανε ο λάθος. Στο Καστρί, Σχερσονήσου. Μια φίλη σου, συμμαθήτριά σου. Ξαδέλφι μου. Ξαδέλφι. Μου βγάζεις γλώσσα, από τι φαίνεται. Εγώ, ναι. Μου φαίνεται πολύ γλώσσα. Δομβασμένα, ναι. Και αυτό το πήρα για να πω πως η Λιάννα, έβγαζε από μικρή γλώσσα, αλλά για καλό, εδώ στο Παγκρίτιο, στο παλιό Παγκρίτιο, έξω, μαζί με όλους τους συμμαθητές και τους καθηγητές της. Και εδώ, σε κάποιο μπαλκόνι του Παγκρίτιου. Μην περιμένετε ένα τυπικό βιογραφικό, πως στους σπουδές έκανε, που πήγε, που τι έκανε, μου το έχει δώσει το βιογραφικό, οπότε το βουτιάβασα λίγο διαγώνια, λίγο βιαστικά. Εδώ γιορτάζοντας, Γιάννια, με μια συμμαθή, τριάσσετε επιτυχές στο Πανεπιστήμιο? Ναι, ακριβώς. Τα αποτελέσματα. Ναι, στον δρόμο για τον Κούλετ. Στον... Στην έξω του Κούλετ. Ένα άλλο σημείο αναφορά σου, ο Κούλετς, έτσι δεν είναι? Ναι. Και εδώ οργισμένο μουσικό νιάτο, με πίσω τις αφήσες, τα πόστερ των αγαπημένους τραγουδιστών. Άγριο ρόκ, έτσι δεν είναι? Πάντα. Άγριο πάντα, άγριο ρόκ. Και η ζωή σου είναι ένα άγριο ρόκ. Κάπως έτσι. Εδώ είναι όλες οι αγάπες μαζί, με τον Γιάννη και τα παιδιά, τον Θωμάτο, τον Σπύρο και την Ελένη. Και εδώ είναι αυτό που έλεγε στη μάνα της, στη μαμά της. Μην ανησχύεις μαμά, μόνο διάβασμα, διαγωνισμούς και ασκήσεις. Ασκήσεις, κρασοκατάνεξεις, μάνα, ασκήσεις, μετά την κασεκοτανεξή. Εδώ είμαστε την Τίρλα. Τίρλα. Με τη συγκάτοικό μου. Με τη συγκάτοικό σου. Είναι εδώ σήμερα, έχει έρθει. Δεν μπορώ να την διεκρίνω, δεν βλέπω και καλά. Είχε μια ισπουδάρουσα νεολέμματη, έτσι δεν είναι. Το διατηρήσω όμως αυτό και θα επανερθώ. Σε κάποιον καρναβάλι, σε κάποιες απόκριες, στην Αθήνα είναι υποθέσω, έτσι δεν είναι. Εδώ στο Ατλαντής. Στου? Εδώ στο Ατλαντής. Στο Ατλαντής. Και εδώ το Δελτίο Φοιτητικής Ταυτότλου. Είναι η Λιάννα ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής με αριθμό μητρώου 1.977. Η Βασιλεία Άννα Ανιωτάκη. Η επιστολή που είπαμε για να δούμε τις αντιθέσεις από τη μια η φοιτήτρια ως ποντικάκι του Μίκη Μάου, ή κάτι τέτοιο, και τύρλα και από την άλλη επιστολή στη μητέρα. Και πάμε, κάνουμε ένα άλμα στον χρόνο για τις νέες της μικρές αγάπτες. Τα κοριτσάκια της, τα εγκονάκια της, από την κόρη της, την Ελέντα. Δεν τις μοιάζουν. Νομίζω πως έχουν το ίδιο ναζί, το ίδιο σκέρτσο. Και οι άλλες της αγάπης, αυτά που είπαμε τα τετράποδα, τα χαριτωμένα. Το ένα πάνω στο κεφάλι και το άλλο ένα φιλί, κάπως έτσι. Και εδώ, η Λιάννα στη Λέση των Ευγενών της Ψηφιεσίας, αν με επιτρέπετε. Παίζοντας με τη λέξη, παίζοντας με ένα όμορφο τίτλο, ένα πετυχημένο τίτλο του βιβλίου της, η Λέση των Ευγενών του Χάδακα, κάνω ένα παιχνίδι λέξεων στη Λέση λοιπόν της Υπηρεσίας. Η ορκομωσία της, ενώπιον του αξέχαστη Μανώλη Μπουργουδάκη, έτσι δεν είναι, Λιάννα? Βέβαια. Και εδώ, με δύο-τρία τηλέφωνα ως προϊσταμένη. Όχι, προϊσταμένη δεν ήμουν ποτέ. Δεν ήσουν ποτέ. Με διόρθωσα. Μια φορά στους πόλους, ναι? Ναι, φορά στους πόλους. Και εδώ, αυτό που σας είπα, το έργο της Λιάννας ως επιστημονός, ως άνθρωπος, ως αρχαιολόγος. Ένα βιβλίο που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, μου άρεσε ιδιαίτερα, η Λέση των Ευγενών του Χάδακα. Εδώ δίπλα μας. Και εδώ, στην παρουσίαση, μαζί με τον αγαπητό φίλο τον Αλέξι τον Καλακαιρινό, πρόεδρο της ΕΚΙ, και Διευθύνη του Ιστορικού Μουσείου, στην παρουσίαση της μακέτας του Χάδακα. Έτσι δεν είναι, Λιάννα, αν δεν κάνω λάθος. Ναι. Είναι μια σημαντικής δουλειάς της Λιάννας, που βοήθησε και ο αδερφός, όμως, πάρα πολύ, από τι θυμάμαι. Ο Ξάρτης, όμως, κράτησε. Όσο κράτησε, πάρα πολύ. Εκείνος έκανε, βασικά, όλη τη δουλειά. Είμαστε με την Αϊνίστη Χρουσούλα, είχαμε την επιστημονική ευθύνη. Την επιστημονική ευθύνη του βεβρεύου ενός έργου σημαντικότατο που είναι στην πρώτη αίθουσα, στο πρώτο πιάνο, στο πρώτο επίπεδο του Ιστορικού Μουσείου. Με χιλιάδες επισκέπτες όλα αυτά τα χρόνια. Ένα σημαντικό έργο, όλοι το έχουμε επηδειωμένο ότι έχουμε επισκεφθεί. Και εδώ, με όλους τρεις ευγενείς, τον αγαπητό Θεοχαρίδε Τωράκη, τον καθηγητή μας, τον επίσης αγαπητό Κώστα Γραμματικάκη και τον Οδυσσέα Ζγουρό από τον Άγιο Νικόλα τον Ακτέχθανο, στην παρουσίαση του ευβλίου σου, στην Πίλη Βιθλεέμ, πρέπει να είναι εκεί. Στην Πίλη Βιθλεέμ, ο πρώτος τόμος του ευβλίου. Ο πρώτος τόμος του ευβλίου. Στη λογία της. Στη λογία. Στη λογία της. Μια όμορφη καλλιγρία της κυβερικίας πρέπει να είναι αυτή. Έτσι δεν είναι. Οι ουνίες, νομίζω. Το μεγάλο κάστου λοιπόν, η τριλογία που σκοπεύει και ευχόμαστε να γίνει «Εφτά λογία». Από τη Λιάννα που αγαπάει τόσο πολύ αυτή την πόλη και εδώ, στην πρόσφατη παρουσίαση της του τρίτου τόμου για τα θρησκευτικά μνημεία της πόλης, στο Επιμελητήριο Ιρακλή. Η αγάπη της Λιάννας για τα θρησκευτικά μνημεία είναι έμπραχτη. Είναι ζωντανή. Φυσικά, πέρα από το κομμάτι του πιστημονικού έργου, είναι και η συμμετοχή της σε διεθνή συνέδρια, επιστημονικά συνέδρια και φόρ. Εδώ, από το Συνέδριο για την Αλαμποκρατία, που διερρονάθηκε από τη Μικελία Δηματική Βουλιοθήκη, και στην αίθουσα της Βασιλικής, στο Αγίου Μάρκου, πάνε μερικά χρόνια πίσω, το 2010. Το αναχειρακτικό έργο, ένα άλλο μεγάλο κομμάτι της ζωής της. Εδώ, κάτω, στη Στοά, κάτω από τη Μικελία, πρέπει να είναι αυτό. Κάτω από την Κρίνη Μοροζίνη. Κάτω από την Κρίνη Μοροζίνη. Εδώ πρέπει να είναι στην Πειράθο. Στις Στοές της Σπηράθου. Και εδώ, κατεβαίνοντας, περνούσε, λέει, ο Γιάννης τότε, να πάει στο Νετικό, ένα αγαπημένο του στέκη, εδώ, ένα καφέ, και έδωσε παραγγελιά στον Χατζάκη, στον τότε Αντιδήματο, να την αφήσει εκεί κάτω. Δεν το πιστεύει. Και φυσικά, Γιάννη, δεν θα μένουν. Δεν είναι από τους ανθρώπους που μένουν κάτω, ε. Με κάθε τρόπο βγαίνει στα ψηλά. Και τις αξίζουν τα ψηλά. Εδώ, σε ένα άλλο κομμάτι της ζωής της, σε ένα άλλο κομμάτι προσφοράς, εγώ θα το έλεγα, παιδείας προσφοράς, πολιτισμού, στις ξαναγήσεις. Στην Γνωσσό, στην Αγία Τριάδα, στην Κρίνη, Τριούλη, με δεκάδες συμπολίτες μας, χέρι-χέρι, βήμα-βήμα, σε αυτή την προσπάθεια που γίνεται τα τελευταία χρόνια από τη Λιάννα και από άλλους επιστήμονες, για να γνωρίσουμε καλύτερα την πόλη και σε αυτό το πλαίσιο, νομίζω, εντάσσεται και αυτός ο δεύτερος κύκλος του Μήτου της Αριάνθρυς, που οργανώνει με επιτυχία ξανά η Ιράκλια Πρωτοβουλία. Δηλαδή, για να γνωρίσουμε την πόλη, να γνωρίσουμε τον τόπο, να γνωρίσουμε αυτό το φόρο που τόσο αγαπάμε. Αυτό το φόρο που, όπως έλεγε ο Αψέχαστος και το «Ασπάζομαι» έχει ένα χάος, αλλά και μια χάρη μαζί. Εδώ είναι από τα αγωνιστικά χρόνια. Δεν έβαζε γλώσσα, ούτε τότε. Και πολιτικοπαρκά, αλλά και στη σύγχρονη, με σύγχρονες παρεμβάσεις δυναμικές, όπως αυτές για το ιρό των αγώνων της ελευθερίας. Φυσικά, ούτε για τη διασχέδαση της ψυχής παραμελούσε η Λιάνα. Εδώ ως πειρατίνα, με τους νικητές του προπερισσύνου διαγωνισμού, ως καστρινή πειρατίνα. Οι πειρατές, λοιπόν, εδώ στη Λότζα, πανηγυρίζοντες, διοργάνωσαν πέρυσι ίσως το πιο επιτυχημένο διαγωνισμό. Οι νέοι άνθρωποι, το τυπωσιακό είναι πως οι νέοι άνθρωποι, αλλά και όλοι μας συμμετέχονται σε αυτό το διαγωνισμό, μαθαίνουμε με το πιο ευχάριστο τρόπο την ιστορία της πόλης. Τα χρόνια όσο και να περνούν δεν αλλάζουν τον άνθρωπο. Είναι σίγουρο. Και εδώ, με φίλους από τους καστρινούς πειραττές. Και εδώ η Λιάνα κάνει το surfing όταν αποφασίζει να πάει στο κομμοτήριο. Το σχόλιο μου είναι πως πιο πολύ κάνει surfing η Λιάνα στις πράξεις και στην προσφορά για τους άλλους, για την πόλη και για αυτούς που αγαπάται. Κυρίες και κύριοι, θα ακούσω με το μορδάκι τη Λιάνα Σταρίδα-Χανιωτάκη. Λιάνα, σε ευχαριστούμε για ό,τι έχεις κάνει. Με συγκίνηση. Εσύ εσύ, εγώ εσένα, εσύ ή εμένα. Συγκινήθηκα κι εγώ για να δει. Α, ξέρετε, έχω και ένα αυτοσχέδιο τραγουδάκι, δεν το έγραψα ακόμα. Στιχάκια μάλλον. Μας συγχωρείτε για αυτό το οικείο, με συγχωρείτε μάλλον για αυτό το οικείο, αλλά έτσι αισθάνομαι κοντά σας. Κάποια φίλη της, λοιπόν, μου έδωσε ένα ραβασάκι, έτσι, πίμα, ραβασάκι, λίγο σε αριθμό πρόζας, επί θυρωσιακού στιχουργήματος. Αχ, Λιάνα, Λιάνα, αχ, είσαι ένα αχ και βαχ. Το ξέρει μόνο ο Γιάννης που παλεύει και χαζεύει ό,τι κάνεις. Και από μια μεριά κι η Μάρα, που είναι η πρώτη μαθητάρα και που σε έχει πρότυπώτη στη ζωή και στο χωρό της. Λιάνα, Λιάνα, αχ, Λιάνα, σε έβγαλαν βασιλία Άννα και που τώρα ο Μανώλης, που είναι εξ όλης και πρό όλης μαζί με ένα άλλο Μανώλη, κάνει power point μόνος του και είναι αφόρητος ο πόνος. Μα κι εσύ καλά να πάθεις για να ξέρεις και να μάθεις. Όταν σε παρουσιάζουν και το ήθο σου θέλουν να πλάσουν, σαν να ήσουν μια Αγία δίχως μια αμαρτία, λέμε και καμιά νοησία. Για να περάσει η ώρα μας, το χελάκι να γελάσει και εσύ η Αγία Άννα, Λιάνα, Λιάνα, αχ βρε Λιάνα. Λιάνα το μορτάκι, εσένα το βήμα για το βυζαντινό χάλακα. Καλή σας χρονιά, με χαμόγελα. Πολλά χαμόγελα. Λοιπόν, θα σε πω το ρε εγώ μετά από τα αντισυμβατική παρουσίες. Όχι πολύ εντάξει, εντάξει, δεν λέω. Δεν ανέφερα τίποτα για τη σπουδαία σου, δεν ανέφερα τίποτα για τα εσπογικά ρε. Καλά έκανες. Λοιπόν, ας μπούμε στο... Η εισαγωγή του νέου τόμου, του μύτου της αριθμής. Ναι, φαντάζομαι, ναι, αλλά και να μην μπούν. Λοιπόν, καταγράφως σας ευχαριστώ που έρθατε παρά το κρύο. Σήμερα έχει πολύ κρύο και το κόκκιχερό και το τριήμερο. Τριήμερο για κάποιους. Είμαι πάρα πολύ που βλέπω ανθρώπους πολύ αγαπημένους μου και που έχω πάρα πολύ καιρό να δω. Θα μου επιτρέψετε ιδιαίτερα ένα μεγάλο ευχαριστώ και μια μεγάλη χαρά που βλέπω από τον κύριο Κριτσά. Έχω πάρα πολύ ευχαριστοί με τον κύριο. Χαίρομαι πάρα πολύ, χίρομαι στιγμή μου. Λοιπόν, μιλάμε για τον Βυζοντινό Ηράκλειο. Ουσιαστικά μιλάμε για τον Μεσαίωνα. Θα έπρεπε δηλαδή να πω τον Μεσαιονικό Ηράκλειο για να είμαι πιο σαφής. Μια τεράστια χρονική περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας από τον 5ο μέχρι τον 15ο αιώνα, μεταξύ των, που ξεκίνησε με την κατάληση του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους γύρω στο 476. Ο Μεσαίωνας στην Κρήτη ακολουθεί στους αιώνες αυτούς παράλληλες ιστορίες και πορείες με τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, είτε ως Βυζαντινή κτίση, είτε ως Ισλαμικό κρατήδιο, είτε ως κτίση της ευγαλληνοτάτης δημοκρατίας της Βενετίας. Όπως όλοι γνωρίζουμε, η Κρήτη βρίσκεται σε μια πολύ στρατηγική θέση στην Ανατολική Μεσόλειο. Ακόμα και σήμερα στραγίζει το Αιγαίο από τα Νότια, βρίσκεται σε ναυτικές διαδρομές από Ανατολικά προς τα Δυτικά και μπορεί να αποτελέσει βάση για την εμπόδιση οποιοδήποτε θα ήθελε να εισβάλλει στις κεντρικές ή Ανατολικές παράκτητες περιοχές της Μεσογείου. Ο χριστιανισμός εδρυώθηκε στην Κρήτη γύρω στα 400 μεταχωστών. Ελάχιστα ιστορικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα, δεν τα αναφέρω όλα, κάποια παραδείγματα, όπως το πραγματικό της Συνόδου του 443 στη Σαρδική, όπου αναφέρεται επίσκοπος Ιρακλίου Μουσόνιος, και τη Συνόδου του 431 στην Έθεσο, όπου συμμετείχε πολυχρόνιος επίσκοπος Ιρακλειοτών Πόλεος, μαρτυρούν τη συνέχεια του οικισμού μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, πιθανότατα μέσα στα όρια της ρωμαϊκής οχύρωσης. Τα γραπτές πηγές, σε συνδυασμό με πρόσφατα νασκαφικά ευρύματα της πρώτης Βυζαντινής περιόδου, μαρτυρούν την επίκηση του Ιρακλίου στους χρόνους αυτούς. Όπως αναφέρει ο δόκτωρ Θεοχάρης Δετοράκης στην ιστορία της Κρήτης, η πρόημη αραβική επέκταση ήρθε να αλλάξει την ειρηνική ζωή που επικρατούσε μετά την πάξη Ρωμάνα στη θάλασσα και τα νησιά της, και ώθησε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία να δημιουργήσει ένα τεράστιο στόλο για να φυλάει το νησί. Η Κρήτη όμως, με ένα παράδοξο τρόπο, έμεινε τελικά σχεδόν αφύλακτη. Η Κρήτη όμως, με ένα παράδοξο τρόπο, έμεινε τελικά σχεδόν αφύλακτη. Κι αυτό, γιατί οι αυτοκράτορες πίστευαν ότι η μεγάλη απόσταση που η Κρήτη είχε από την Αίγυπτο και τη Βόρεια Αφρική ήταν η καλύτερη άμυνα για το νησί, παρά το γεγονός ότι είχε υποστεί αρκετές άλλες επιδρομές από τους Άραβες, ακόμα από το 654 μ.Χ. Ο Αμπού Ομάρ Χάφς αποβιβάστηκε στο νησί το 824, φέροντας τους πιστούς υπηκόους του από την Ισπανία μετά από τυχημένη εξέγεξή τους στην Ανδελουσία το 813 και την εξορία τους από τον Εμήρη Αλτσαχάν. Οι γνώσεις μας για το αραβικό ημειράτο της Κρήτης, και ιδιαίτερα την πρωτεύουσά του τον Χάδακα μέχρι πριν λίγα χρόνια, περιορίζονταν στις εζόμενες γραπτές πηγές των χρονογράφων και ιστορικών της εποχής και σε ελάχιστα σποραδικά ευρήματα από ελέγχους εκσκαφών και τυχές περισυλλογές. Τα συμπεράσματα των ερευνητών της περίοδος εκείνης βασίζονταν στις πηγές αυτές που έβλοκα, περιείχαν ασάφιες και προσωπικές αντιλήψεις. Τα πριν και τα μετά την περίοδο της αραβικής κυριαρχίας στον Χάδακα, μέχρι την πολύ συζητημένη και με πλουσιότητες πληροφορίες περίοδο της Αναδικής Κυριαρχίας, επίσης παρέμεναν, και σε ένα βαθμό παραμένουν ακόμα σκοτεινά, με την έννοια της ελληπούς πληροφόρησης από τις πηγές και της εκτεταμένης καταστροφής των λειψάνων που θα μαρτυρούσαν τη συνέχεια της επίκησης του Ιρακλίου από τις αρχαίους χρόνους μέχρι το 1210, που εν αιτή εγκαταστάθηκαν οριστικά στο νησί. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στο Ιράκλιο τα τελευταία χρόνια έρχεται να συμπληρώσει, να τεκμηριώσει και να διαψεύσει τις μέχρι πρότεινος αντιλήψεις για την ιστορία της πόλης. Οι γραπτές πηγές για την πρώτη βυζαντινή περίοδο, που θα μπορούσαμε να πούμε, για να μην διαχωρίζω, πάνω στην ελληνική πρώτη βυζαντινή, όλα μαζί από τον 4ο αιώνα μέχρι το 827 μ.Χ., είναι απελπιστικά ελάχιστες, όπως ανέφερα και πιο πάνω. Στη συνέχεια, οι πληροφορίες για το αραβικό Αιμηράτο και την πρωτεύουσα του πληθαίνουν ενώ η δεύτερη βυζαντινή περίοδος, παρά τις πλουσιότερες πληροφορίες, εξακολουθεί να καλύπτεται από ένα πέπλο μυστηρίου. Τα αρχιτεκτονικά κατάληπα της πρώτης βυζαντινής περίοδο μέχρι τον 7ο αιώνα είναι λίγα. Αναμβισβήτητα, ευθύνανται γι' αυτό οι καταστροφές που υπέστησαν η πόλη της Κρήτης από τους μεγάλους σεισμούς, που όπως αναφέρουν χρονογράφοι και ιστορικοί της εποχής, χτύπησαν το νησί κατά τη διάρκεια της βασιλείας του θεοδοσίου του δεύτερου, 408-450, και του λέοντος του πρώτου, 467-468, αλλά και από τον ιδιαίτερο ισχυρό σεισμό του 796. Παρ' όλα αυτά, στις ανασκαφικές έρευνες μέσα στο ιστορικό κέντρο της πόλης αποκαλύπτονται όλο και πιο συχνά αποσπασματικά σωζόμενοι τείχοι, εξαιρετικής ποιότητας μαρμάρινα, γρανιτένια, υπερολύθινα, αρχιτεκτονικά μέλη, που έχουν βρεθεί σε δεύτερη χρήση, κυρίως στις αραβικές κατασκευές, αλλά και σε πρόημες συνετικές, όπως παραδείγοντας χάρη στη δεξαμενή της Ένωσης Γεωργικών Συνειδισμών, που θα δούμε παρακάτω, κυρίως κορμί και βάσεις κοιώνων, επίκρανα και χιονόκρανα, θωράκια και πεσίσκη, τα περισσότερα εισαγμένα από την Κωνσταντινούπολη, καθώς και κινητά ευρήματα, νομίσματα, επιγραφές, κεραμική κλπ. Τον 7ο αιώνα δύο καθοριστικά γεγονότα επηρέασαν το νησί της Κρήτης. Η πειρατεία που άνθηζε στο Αιγαίο προκάλεσε την αρήμωση των παράλιων πόλων του νησιού και τη μετακίνηση των κατοίκων στην Αδοχώρα. Συγχρόνως, η οικονομαχική κρίση, που αποδυνάμωσε το βυζαντινό κράτος, είχε ως συνέπεια την αποδυνάμωση και των κτίσεων της, μεταξύ των οποίων και την Κρήτη, που επιπλέον επέμενες στις οικονομαχικές της πεποιθήσεις. Η περίοδος από τον 7ο μέχρι τις αρχές του 9ου αιώνα περιβάλλεται από σκοτάδι για την κατάσταση που επικρατούσε γενικά στο νησί και ειδικότερα στην πόλη του Ιρακλείου. Τα ανασκαφικά ευρήματα περιορίζονται σε λίγες, αποσποσματικά σουζόμενες στοιχοποίες από απλή εργοειθοδομή, κινητά αρχιτεκτονικά μέλη και σε τρεις μέχρι στιγμής ενεπίγραφες στήλες. Η πρώτη βρέθηκε το 1960... Η πρώτη βρέθηκε το 1960 σε ρηματομούμενο τμήμα του Βυζαντινού τείχους στην περιοχή της οδού Επιμενίδου. Η επίγραφή, η οποία παρουσιάστηκε από την κυρία Σωσώ Πλάττονος στο πρώτο κριτολογικό συνέδριο και τη χρονολόγησε η ίδια στο 671 μ.Χ., αναφέρει τα παρακάτω. Σύνορα της Ευρωπαϊκής Επιμενίδου. Η χρονολογία αυτή στην επίγραφή είναι ασαφής. Άρα, είναι πιθανόν η επιδρομή που αναφέρεται να εξαφερθεί από την κυρία Σωσώ Πλάττονος στο πρώτο κριτολογικό συνέδριο. Άρα, η πρώτη βρέθηκε το 1960 σε ρηματομούμενο τμήμα του Βυζαντινού τείχους στην περιοχή της οδού Επιμενίδου. Η επίγραφή, η οποία παρουσιάστηκε από την κυρία Σωσώ Πλάττονος είναι πιθανόν η επιδρομή που αναφέρεται να έγινε γύρω στο 725. Ανεξαρτήτως της ακριβούς η μη χρονολογίση της ανεπίγραφης στήλης το χρονικό διάστημα από τον 7ο μέχρι τις αρχές του 1ου αιώνα χαρακτηριζόταν από συνεχείς πειρατικές επιδρομές οπότε πιθανόν η επίθεση του διαβόλου να αναφέρεται σε κάποια από αυτές. Στο σημείο που βρέθηκε η επίγραφή υπήρχαν ακόμα σωζόμενα τμήματα των διχών της δεύτερης Βυζαντινής περιόδου. Εσωτερικά όμως από αυτά εντοπίστηκαν λείψανα αμυντικού τείχους που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν γνωρίζοντας την περιοχή που είχε αναπτυχθεί ο οικισμός στην εποχή εκείνη στη Ρωμαϊκή ή και στην πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Επιπρόσθετα, στην ίδια περίπου θέση, σημειώνεται στους χάρτες του Ηρακλίου η Μεγάλη Καθολική Μονή της Αγίας Ακατερίνης των Μοναχών, η οποία δεν σώζεται σήμερα. Η άλλη επίγραφή βρίσκεται θαμμένη ακόμα κάτω από το κτίριο της Ένωσης Γεωργικών Συνατηρισμών Ηρακλίου στην οδό Αγίου Τίτου. Έχει χρησιμοποιηθεί ως βάση κύωνος, κατά τα πρώιμα χρόνια της Ενατοκρατίας, στην κατασκευή μεγάλης δίχορης δεξαμενής με εγωτηθικά τόξα, η οποία έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητή ομνημίο από το 1947. Η στήλη σώζεση όλη τη μία πλευρά της, επίγραφή μεγαλογράμονται του 7ου αιώνα μετά Χριστόν. Το περιεχόμενο, δυστυχώς, της επίγραφής δεν είναι διάκριτο λόγω της τσιμεντοκονίας που έχει επικαθήσει πάνω της. Η τρίτη επίγραφή βρέθηκε σε οικόπαιδο που ανασκάφθηκε πρόσφατα βόρεια και σε μικρή απόσταση από το ναό του Αγίου Τίτου, στη συμβολή των οδών Κορονέο και Παπαγιάμαλι. Πρόκειται για αναθυματική ή επιτύμβια στήλη με μεγαλογράμματη γραφή του 7ου-8ου αιώνα που χρησιμοποιήθηκε ξανά από τους Άραβες σε βιοτεχνική τους εγκατάσταση. Στην ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην επίγωση του παράκτυου νετικού τείχου στην περιοχή Πεντενάκη, εκτός από το εξαιρετικά σημαντικό και άγνωστο εκκλησιαστικό μνημείο που αποκαλύφθηκε και ταυτίζεται με τη Σάντα Καταρίνα Ρουινάτα, ήλθε στο φως ισχυρότατο τείχος που σχηματίζει γωνία παράλληλο με το παράκτυο τείχος μήκους 13,10 μέτρα και πλάτους 1,30 με μεγάλους λαξευμένους δόμους καθώς και ισχυρότατος τετράπλευρος ορθογόνιας ο χειρωματικός πύργος με χειτή τυχοποία και επένδυση από ασβεστολιστικές πλάκες, κατασκευές που ανήκουν σε πολύ παλαιότερη ιστορική περίοδο. Σύμφωνα με προσωπική μαρτυρία του Στέλιο Αλεξίου, με τον οποίο είχαμε επισκεφθεί τον χώρο, η αμυντική αυτή κατασκευή δεδομένων των γνωστών ορίων του αρχαίου οικισμού και του ανάγλυβου της πόλης πριν τις εκτεταμένες επιχώσεις για την κατασκευή του ενετικού χειρωματικού περιβόλου, πιθανότατα χρονολογείται, κατά τον αίμνηστο Αλεξίου, μεταξύ του 6ου και του 1ου αιώνα. Συνεχίζοντας τη χρονική σειρά των γεγονότων, όπως περιγράφονται στις πηγές, η ιστορία διαμορφώναται ως εξής. Από τον 5ο μέχρι τον 11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη διεκδικεί το κύριο βάρος ενδιαφέροντος των χρονογράφων και ιστοριωγράφων της εποχής, εξαιτίας των σημαντικών γεγονότων που συνεχώς παρουσιάζονταν στις εναλλαγές των δυναστιών. Οι δολοπλοκίες, οι μηχανογραφίες, οι συνομοσίες, οι παρακυμόμενοι μονοπολούν την ιστορική καταγραφή. Από την άλλη, σε στρατιωτικοπολιτικό επίπεδο, ο 9ος και ο 10ος αιώνας χαρακτηρίζονται από την ανάκαμψη της αυτοκρατορίας που περνά στην αντιπίθηση σε όλα τα μέτωπα. Η ανόρθωση στον πολιτικό τομέα συμβάδιζε με την οικονομική άνθηση, καθώς η ανάκτηση ή κατάκτηση εκτεταμένων περιοχών αύξησε τα κρατικά έσοδα αλλά και το έυρος των ανταλλαγών. Παράλληλα, την περίοδο εκείνη, διαδραματίζονται σημαντικά γεγονότα στην Ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου, που οι χρονογράφοι και οι ιστορικοί μας παραδίδουν μπλέκοντας πολλές φορές το μύθο και τους τρίλους με την πραγματικότητα. Το 630-631, μετά την κήρυξη της αραβικής ενότητας των φυλών της αραβικής χιρουσονίσου, υπό τη σκέπη του Ισλάμ και μετά τον θάνατο του Μωάμεθ, οι αραβικοί πληθυσμοί έκαναν έντονη την παρουσία τους στον τότε γνωστό κόσμο. Η παρουσία αυτή εκδηλώθηκε με ένα συμπαγές μεταναστευτικό ρεύμα, εξοπλισμένα με τα πιο σύγχρονα πολεμικά μέσα της εποχής και με σημαία του στον ιερό πόλεμο κατά τον Απίστων. Οι Άραβες σύντομα επεκτάθηκαν στο τόξο της Μεσογείου, από τα παράλια της Συρίας και Παλαιστίνης, της Βόρειας Αφρικής μέχρι και την Ισπανία. Και αμέσως μετά, στην επικράτεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, στις δραλματικές ακτές και αλλού. Κατά καιρούς, με την εξάπλωση των Αράβων Σαρακινών ή Αγαρινών, όπως τους κατέγραψε η ιστορία, οι Κρήτοι και τα άλλα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου δέχονταν τις πειραντικές επιθέσεις τους, όπως αυτές του Αβουαλούρου το 653 και του Διαβόητου Μωαβία, στρατεύματα του οποίου διαχείμασαν στην Κρήτη το 673-674. Την κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες, οι βυζαντινές ποιές θεωρούν ως συνέχεια και επακολούθημα της γενικής αναρχίας που επικρατούσαν στα αδάφη της αυτοκρατορίας με την οικονομαχική κρίση και την επανάσταση του οικονολάτη Θωμά, η οποία γνωρίζουμε ότι έλειξε ουσιαστικά με τον θάνατό του τον Οκτώβριο του 823. Από απόσπασμα του διακόνου Στεφάνου, πληροφορούμαστε ότι στον Χάνδακα, επί αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πέμπτου, έγινε διωγμός κατά των οικονολατρών και ότι στον διωγμό αυτό πρωτοστάτησε ο τότε διοικητής της νησού, Θεοφάνης Λαρδωτήρης. Το αραβικό αιμηράτο της Κρήτης ήταν αιτημοπόλεμο και είχε αποκτήσει τεράστιο πλούτο από τις τεράστιες εξορμήσεις στη Λεκάνη της Μεσογείου. Συνεργαζόταν στενά με τα άλλα αραβικά κράτη, το σύναλλο των οποίων είχε κατορθώσει να αποδιοργανώσει το βυζαντινό κράτος. Η δουλεία για το εμπόριο, μαζί με την όθεση στην αγροτική παραγωγή, έκανε το αιμηράτο πολύ πλούσιο και ισχυρό και του έδωσε τη δυνατότητα να χτίσει έναν τεράστιο στόλο που σύντομα έγινε διάσημος στον μεσιονικό κόσμο. Οι Άραβες γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι η βία ήταν το χειρότερο εργαλείο για να αποσερτυριστούν τους κριτικούς. Έτσι, λοιπόν, σκλάβοι σταμάτησαν να προέρχονται από τους κριτικούς, από τον κριτικό πληθυσμό, ενώ οι κριτικοί έγιναν βασική πηγή γεωργικού εισοδήματος και μια πολύ αξιόπιστη πηγή για έμπειρους στοξώτες και ναυτικούς. Επιπλέον, ήταν πολύ δισερεστημένοι από τη Βυζαντινή κυριαρχία όλα αυτά τα χρόνια και από τους βαρύς φόρους που έπρεπε να πληρώνουν στο Βυζάντιο. Αυτό το γεγονός έγινε ένα χρήσιμο εργαλείο για τους Άραβες προκειμένου να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και την ανοχή του τοπικού πληθυσμού. Παρά τις συνεχίσεις εκστρατείες και επιχειρήσεις για την ανακατάληψη της Κρήτης, το Εμηράτο προησιαζόταν ισχυρό και απόρθυτο. Ο Χάνδαγας είχε μία από τις αρτιότερες αμυντικές διαρθρώσεις της εποχής, με υψηλά και χονδρά τείχη, τα οποία περιβάλλονταν από τάφρο. Ο Χάνδαγας, λοιπόν, ως λιμάνι βάση της Ανατολικής Μεσογείου, οχειρώθηκε από τους Άραβες το 828. Η οχείρωση αυτή ακολουθούσε τη μορφολογία του εδάφους, είχε πλατιά τάφρο και περίβολο με στρογγυλούς πύργους, χτισμένοι με αποαδρανή υλικά αναμυγμένα, σύμφωνα με τις πηγές, με τρίχες αιγός, πάνω σε λίθινη κρυπίδα. Τη δεκαετία του 1960, κατά τις εργασίες ανέγερσης οικοδομής στην δόντα Εδάλλου, βρέθηκαν τμήματα της κρυπίδας που ήταν ισχυρή κατασκευή από μεγάλους μονόληθους δόμους που διατηρούνται σε δύο στρώσεις. Στην οδό Αλμύρου, δυτικά της οδού 25ης Αυγούστου, ανασκάφηκε η Κόπιδο με εντατική κατοίκηση, που αποκαλύπτεται σε πολλές και επάλιλες φάσεις. Στη σημαντικότερη και καλύτερα διατηρημένη οικοδομική φάση, ανήκει μεγάλων διαστάσεων δρομικό κτίριο με ισχυρές τυχοποίες. Η φάση αυτή τοποθετείται χρονολογικά στην περίοδο της αεροβοκρατίας, με βάση τα πολυάριθμα νομίσματα, ξεπερνούσαν τα εκατό, και την αραβική εφυαλωμένη κεραμική. Εξαιρετικά καλά διατηρημένο ήταν ένα καμαροσκέπαστο πηγάδι, έξωχο δείγμα κοσμικής αρθροτονικής της αεροβοκρατίας, όπως τεκμηριώνεται από τα νομίσματα που βρέθηκαν στο μαρμάρινο πλακόστρωτο μπροστά του. Το κτίριο αυτό θεμελιώθηκε πάνω σε προγενέστερες οικοδομικές φάσεις, που διατηρούνται αποσπασματικά και χρονολογούνται πιθανότατα στη Ρωμαϊκή και στην πρώτη Βυζαντινή περίοδο, με βάση τα πολυάριθμα αντίστοιχα εντυχισμένα γλυπτά που βρέθηκαν στον χώρο. Στις οδούς Βύρωρος και Θαλίτα βρέθηκε κτίριο μεγάλων διαστάσεων, με ψευδοισόδο με στοιχοποίες, ιδιαίτερα επιμελημένες, μεγάλες εισόδους, με λύθινα κατόφλια και παραστάδες, εντυχισμένα μέλια της πρώτης βυζαντινής περίοδου ή των μεταβατικών χρόνων σε δεύτερη χρήση. Στο κέντρο του δεσπόζει ένα αλλάξευμένο φρεάτιο για τρυχούμενο νερό. Ο χώρος παρέμεινε σε χρήση κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, όπως μαρτυρεί η κεραμική και αρκετά χάλκινα νομίσματα του 11ου αιώνα. Σε άλλη ανασκαφή, στις επίτεων οδών Παπαγιάμαλλη και Κορονέου, και μετά από κατεδάφηση παλαιών αποθηκών, ξεκίνησε ανασκαφική έρευνα τον Μάιο του 2009. Κάτω από νεότερες οικοδομικές φάσεις και επιχώσεις της οθωμανικής περίοδου της εναντικής κυριαρχίας και της βίτωβυζαντινής, άρχισαν να αποκαλύπνουν τοιχοπίες κτισμάτων της περίοδου της τεραβουκορτίας. Αυτές οι τοιχοπίες είχαν θεμελιωθεί πάνω στα λείψα ανακτηρίων της πρώτης βυζαντινής περίοδου. Η ύπαρξη εισυγμένων λειρόσχυμων και ονοκράνων από προκονησιακό μάρμαρο υποδηλώνει, ίσως, μία σύνδεση των οικοδομικών λειψάνων με τη φημιολογούμενη Παλαιοχριστιανική βασιλική κάτω από το ναό του Αγίου Τίτου. Στην περίοδο της τεραβουκορτίας, 1 του 11ου αιώνα, όπως προκύπτει από τα κινητά ευρύματα, πάνω στα θεμέλια των προγενέστερων κτιδίων αναγέρθηκε μια ολόκληρη γειτονιά από μικρά διαιδοχικά κτίρια, πιθανότατα βιοτεχνικού χαρακτήρα. Πάμε και στο επόμενο. Βλέπουμε εδώ τα κατόφλια και τη γενική διάρθρωση της ανασκαφής. Εκτός από τις ανασκαφικές αυτές αίρουνες που έχουν πραγματοποιηθεί ή πραγματοποιούνται σε μεγάλα οικόπεδα μέσα στον αρχαίο πυρήνα της πόλης και πολύ κοντά μεταξύ τους, έχουν βρεθεί σε άλλες μικρότερες δοκιμαστικές ανασκαφές κινητά ευρύματα της αραβικής περιόδου, κυρίως νομίσματα, ελάχιστες ιαλοσφραγίδες στα κατώτερα στρώματα κοντά στο σταθερό έδαφος, ενώ σε πολλές περιπτώσεις κάτω ή δίπλα στα αραβικά κτίσματα έχουν βρεθεί πολύματα παλαιότερων νοικοδομικών φάσεων, κυρίως ρωμαϊκών και πρώτης Βυζαντινής περιόδου, ενώ σε ελάχιστα έχουν εντοπιστεί αρχεία ελληνιστικών, κλεισσικών και αρχαϊκών χρόνων. Οι σημαντικότερες επιχειρήσεις του Βυζαντίου κατά του αραβικού αιμυράτου της Κρήτης, που καταγράφουν οι ιστορικές ποιές, ήταν οι εκστρατείες των Φωτεινού, Δαμιανού, Κρατερού και Ορήφα, των λογοθέτης της Θεόκτιστου και του Μάγιστρου Σέργιου Νικητιάτη, των Πεπιβασιλίας, του Ανηλίκου Μιχαήλ του III και της Θεοδόρας το 843, του Ναυάρχου Ημέριου το 911 και του Πατρίκηου Ουγονγγίλη επί Αυτοκράτουλα Κωνσταντίνου II του Προφοριέντιου το 949. Μετά από όλες αυτές τις εκστρατείες, αντιλαμβάνεστε ότι το πρόβλημα των Βυζαντινών με το αραβικό αιμυράτου της Κρήτης, είχε πάρει διαστάσεις θρύλου, χρισμών και προφητιών. Μια νέα επιχείρηση ανακατάληψης της Κρήτης ήταν η ιδέα του παρακοιμόμενου Ιωσήφ Βρύγκα, που επέβαλε στον τότε νεαρό αυτοκράτυρο Ρωμανό τον Β' παρά τον επικρατούντα αρνητικό χρισμό. Επικεφαλής της εκστρατείας τοποθετήθηκε ο στρατηγός του Νικηφόρου Σφοκάς. Η εκστρατευτική δύναμη ξεκίνησε από τα φρίγελα της Μικράς Ασίας το 960. Οι δυνάμεις του στρατηγού Φωκά, όπως αναφέρονται από χρονογράφους της εποχής, για 3,5 χιλιάδες πλοία και 250 χιλιάδες στρατό, κρίνονται βεβαίως υπερβολικές. Το σίγουρο είναι ότι το εκστρατευτικό σώμα του Φωκά θα πρέπει να ξεπερνούσε τους 80 χιλιάδες άντρες και τα 500 πλοία και γεγονός επίσης είναι ότι ο Φωκάς διέθεται υπικό και υγρό πυρ. Η πολιορκία κράτησε εννέα μήνες. Τα βυζαντινά πλοία επέβαλαν τον αποκλεισμό της πόλης από τη θάλασσα και ο Χάνδακας έπεσε τελικά στις 7 Μαρτίου του 961. Ο αιμίρης Αβδούλ Αζής με τις γυναίκες, τα παιδιά του και την ακολουθία του παραδόθηκαν στον Φωκά. Η λαφυραγωγία που ακολούθησε και το πλήθος των λαφύρων ήταν τεράστιο. Χρυσός και άργυρος, νόμισμα κομμένο και άκοπο, πολύτιμες πέτρες, χρυσοπίκυλτα πέπλα και υφάσματα, πανοπλίας και όπλα διακοσμημένα με χρυσάφι, χαλιά και θησαυρή, περιήρθαν στον Φωκά και το στράτευμά του. Ο Φωκάς, αμέσως μετά την ανάκτηση της Κρήτης και του Χάνδακα, φρόντισε για την αναδιοργάνωσή τους. Στους επεκεφαλείς στρατιωτικούς αλλά και στους πολιτικούς υπαλλήλους, πολλοί από τους οποίους ήταν ευγενείς, που εγκαταστάθηκαν πλέον μόνιμα στο νησί, παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις γης, στα στρατιωτικά τμήματα των Μυζαντινών που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη συμπεριλαμβάνανε Ρώσοι, Αρμένοι, Σλάβοι και άλλοι. Ο ελληνικός ορθόδοξος πληθυσμός, που παρέμεινε μετά από περισσότερο από έναν αιώνα πολέμου, ήταν πολύ μικρός για να εξασφαλίσει την άμυνα του νησιού στην περίπτωση μιας μελλοντικής παρόμοιας επίθεσης. Ως εκ τούτου, ο Νικηφόρος έφερε απίκους από όλες τις γωνιές της αυτοκρατορίας για την αύξηση του πληθυσμού, ενώ για τους Έλληνες Μουσουλμάνους έφερε διάσημους ιερείς και μοναχούς για να τους επαναφέρουν στον χριστιανισμό. Οι πιο γνωστοί σε όλους μας, νομίζω, ήταν ο Νίκονο Μετανοήτε και ο Άννης ο Ξένος, που έδρασαν στρατιωτικές εκτάσεις γης, παραχώρησε μεγάλες εκτάσεις γης, ήταν ο Νίκονο Μετανοήτε και ο Άννης ο Ξένος, που έδρασε κυρίως στη Δυτική Κρήτη. Ο Νίκον ανέλαβε την αναδιάρθρωση και επαναφορά της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης στο νησί. Επανίδερσε την αρχιεπισκοπή της Γόρτινας και 11 μητροπόλεις και φρόνισε τη διοίκηση του νησιού με την τοποθέτηση κυβερνήτη κατεπάνω, που έφερε τον τίτλο του Δούκα. Η διάρθρωση της αραβικής πρωτεύουσας παρέμεινε κατά τη δεύτερη βυσαντελή περίοδο και κατά την πρώην περίοδο της ενδικής κυριαρχίας, ενώ μετά την κατασκευή του μεγάλο χειροματικού περιβόλου, η πόλη μέσα στα μεσαιωνικά τείχη της αποκαλύπτωσαν Σιτά Βέχια, παλιά πόλη, σε ενδιαστολή με την διευρυμένη λόγω των προαστείων και τυχισμένη Σιτά Νόβα, νέα πόλη. Στην εποχή των Κομνινών και των Αγγέλων, οι δεσμοί της Κρήτης, που είχαν ενταχθεί ξανά στη βυζαντινή επικράτεια με την πρωτεύουσα, έγιναν στενότεροι. Κυβερνήτες της Κρήτης, Δούκοις της Κρήτης, ήταν μέλη οικογενειών της ανώτερης αριστοκρατίας της εποχής, πολλοί από τους οποίους είχαν συγγενικούς δεσμούς με την οικογένεια που βασίλευε. Ο μύθος θέλει αριστοκρατικές οικογένειες να έρχονται από την Κωνσταντινούπολη για να εδραιώσουν την κυριαρχία του Αλέξιου Κομνινού στο νησί. Ακόμα και αν το περίφημα δώδεκα αρχοντόπουλα, οι δώδεκα δηλαδή αρχοντικές κωνσταντινοπολίτικες οικογένειες, που εγκαταστάθηκαν στο νησί, είναι φανταστικό δημιούργημα των πρώτων χρόνων της Ανατοκρατίας. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι τον δωδέκατο αιώνα είχε διαμορφωθεί στο νησί και, όπως είναι φυσικό στην πρωτεύουσά του το Χάνδακα, μια τοπική αριστοκρατία γιοκτημώνων με οικονομική δύναμη. Την οικονομική ευμάρεια του Χάνδακα, κατά τη δεύτερη βυζεντινή περίοδο, αποδεικνύει η αποκάλυψη αξιόλογων λουτρικών συγκροτημάτων, ορισμένα από τα οποία είχαν δημόσιο χαρακτήρα, αρχιεκτονικών λειψάνων οικιστικών εγκαταστάσεων, ναών που αναφέρονται κατά την πρώτη απογραφή μετά την εγκατάσταση των Βενετών στην πόλη, νομισμάτων και πολυτελούς συγμένεις και τοπικής κεραμικής. Την ίδια περίοδο, και όσο αναπτυσσόταν η πόλη, άρχισαν να κατοικούνται περιοχές έξω από τα τείχη και να δημιουργούνται προάστια αρχικά στη νότια περίμετρο της τάφρου και σταδιακά στις πιο κοντινές προς τα τείχη περιοχές. Στην περιοχή της Παιδιάδος, στο Καμαράκι, προς την Αγία Τριάδα και αλλού. Ας δούμε όμως κάποια χαρακτηριστικά μνημεία που αποκαλύφθηκαν και μας πληροφορούν για την αστική ζωή της πόλης κατά τη δεύτερη Βυζαντινή και την πρώη με η περίοδο της ελληνικής κερδιαρχίας και που εμφανίζεται ανάγκληφα με εξαιρετικά ευρήματα σε οικόπαιδα μέσα στον αρχαίο πυρήνα του Ηρακλείου. Το 1939 μαθαίνουμε ότι ο Νικόλαος Πλάτων κατά τις εργασίες διαμόρφωσης του παραλιακού δρόμου στον Πεντενάκι βρήκε χάλκι να σχεφωτά νομίσματα του Ιωάννη II του Κομνινού και του Ισαάκη του Β' καθώς και τμήμα του βυζαντινού θαλάσσιου τείχους με υπόγειες εσωτερικές στοές. Η βυζαντινή οχύρωση της πόλης εδράστηκε πάνω στα λείψανα της αραβικής κρυπίδας ακολουθώντας τη συνεχή καμπύλη χάραξη του παλαιότερου τείχους και της τάφρου του. Εδώ βλέπουμε το ενεντικό προπέτασμα του βυζαντινού τείχους. Πάμε παραπέρα. Εδώ. Λοιπόν, ο βυζαντινός περίβολος ακολουθώντας μεσιονικά πρότυπα είχε κατακόρυφες παριές ενισχυμένες καταπυκνά διαστήματα από τετράγωνους πυργίσκους με θαλαμίσκο εισόδου και θυρίδα κατόπτευσης, καθώς και οδοντοτές επάλξης. Εντραζόταν πάνω σε ισχυρά τυφλά τόξα και δεν ήταν ιδιαίτερα ψηλός, ούτε και είχε σημαντικά ο πάχος. Στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα, οι Ενετοί πραγματοποίησαν διαπλάτηνση και εκβάθυνση της τάφρου, σύμφωνα με τα νέα πρότυπα των οχυρώσεων της Δύσης. Οι επιχωματώσεις μπροστά από το παλιό βυζαντινό τείχος επενδύθηκαν με ψιλόπρανες προπαίτασμα, διαχωριζόμενος από το παλιό βυζαντινό τείχος. Οι επιχωματώσεις μπροστά από το παλιό βυζαντινό τείχος επενδύθηκαν με ψιλόπρανες προπαίτασμα, διαχωριζόμενος από το παλιό βυζαντινό τείχος. Οι επιχωματώσεις μπροστά από το παλιό βυζαντινό τείχος επενδύθηκαν με ψιλόπρανες προπαίτασμα, διαχωριζόμενος από το κατακόρυφο παραπέτω με οριζόντιο κορντόνε. Εδώ δεν φαίνεται. Το κορντόνε είναι πάνω, πιο πάνω από αυτή τη βάση. Εσωτερικά της επένδυσης αυτής, πάμε τώρα παρακάτω, υπήρχαν καμποκατασκευασμένες κάθετες αντιρίδες. Τις βλέπουμε εδώ, τα κάθετα αυτά στοιχεία, που δημιουργούσαν καμαροσκεπή διατυχίσματα, συχνά ακόμα και στη συγκράτηση των επιχωματώσεων. Να με συγχωρείτε που στέκομαι ιδιαίτερα σε αυτές τις, στην κατασκευή των μεσαιονικών παλαιών τειχών, αλλά επειδή δεν είναι διακριτές οι φάσεις και επειδή οι ανασκαφές που είχαν γίνει, είχαν γίνει πολύ παλιά επί Νικολάου Πλάτωνος, στον παλιό Απόλλωνα, στο παρακείμενο οικόπεδο Λιναρδάκη, γωνία Δεδάλο και Βυζαντίου, και από την αήμιση της Στέλλα Παπαδάκη, στο οικόπεδο Κόπακα, λίγο πιο κάτω, θεωρώ σκόπι μου να δώσω μία εικόνα του πώς όλο αυτό το τεράστιο πάχος και όλη αυτή η μεγάλη υψωμετρική διαφορά μεταξύ της οδού Δεδάλου και της δικαιοσύνης, ερμηνεύεται. Γι' αυτό δίνω κάποια έμφαση στο βυζαντινό τείχος. Συνεχίζοντας λοιπόν, λέμε ότι χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της αήμισης της Στέλλας Παπαδάκης στα χρονικά του αρχαιολογικού Δελτίου. Δυτικότερα, αναφέρει η ίδια, και σε μικρή απόσταση από την οικοδομή Λιναρδάκη, είναι ο γωνιακός μόνος σωζόμενος πύργος, που βρίσκεται στο μαγαζάκι που είχε παλιά κοσμήματα, ή ο, στη γωνία Βυζαντίου και Δεδάλου, στην οποία προγενέστερες από τον αήμιης τον Νικόλο Πλάτωνα, ανασκαφές είχαν αποκαλύψει τη τμήμα της παλαιότερης οχείρωσης του Χάνδακα και με αφορμή την οικοδόμηση του οικοπέδου Εμμανουήλ Κόπακα, έγινε νέα σημαντική έρευνα, που ενίσχυσαν τα μέχρι τότε ανασκαφικά συμπεράσματα. Στο αποκαλυφθέν τμήμα του τείχους, διδακρίνονται σαφώς και οι τρεις περίοδοι οχειρώσεως, οι οποίες είχαν αναγνωριστεί και στις προηγούμενες έρευνες, δηλαδή το αραβικό, το βυζαντινό, το τείχος και το ενετικό προπαίτασμα. Μετά από κατεδαφύσης παλαιών κτισμάτων σε δυο οικοπέδες στην οδό Χάνδακος, πρόσφατα, αποκαλύφθηκε ξανά η θεμελίωση ενός από τα διατυχίσματα της παλαιοενητικής διαπλάτησης, καθώς και μέρος του πρανούς προπαιτάσματος, όπου και σώζεται η απορροή στων ομβρίων του άλλωτου διαδρόμου κυκλοφορίας, που υπήρχε πάνω στις επάλξεις του οχυρού. Σε άλλο οικόπεδο, όπου στις αρχές του 20ου αιώνα, βρισκόταν το Καζίνο του Ροίδη, αποκαλύφθηκε μεγάλα τμήματα μησανσιονικού τείχους, που φέρει πρανές προς τη βορειοδυτική πλευρά του. Κατά τις εργασίες εστατικής ενίσχεσης του κτιρίου Αχτάρια, κατά τη Βικαίλεα δηλαδή, αποκαλύφθηκε στο νότιο τμήμα του κτιρίου, στον εξωτερικά ο έθριο χώρο και στη νοτιοδυτική πλευρά, προς την οδό 25ης Αυγούστου, όλη η εσωτερική παρειά του παλαιού τείχους, που διατηρήθηκε ανάμεσα στις κολόνες, αποπλυσμένος κυρόδεμα. Το τείχος σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση, κυρίως όμως διακρίνεται η σύνδεσή του με την καταστραμμένη κατά το ασυστημό του 1856, πύλη Βολτόνε. Εδώ βλέπουμε στοιχεία του τείχους, κατά τις εργασίες της Βικελέας. Το 2010 αποκαλύφθηκε όλο το ενεντικό προπέτασμα του Βυζαντινού τείχους, που διέρχεται κατά μήκος της Λεωφόρου Δικαιοσύνης, με ύψους 12 μέτρα περίπου. Τμήματα επίσης των Μεσαιονικών τειχών, βρέθηκαν στην οδό Αιπιμενίδου και σε όλο το μήκος της Λεωφόρου Δικαιοσύνης πίσω από τις σύγχρονες οικοδομές. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης του κτιρίου της πρώην Ένωσης Γεωργικών Συνετρισμών Ιρακλίου στην οδό Αγίου Τίτου, στη θέση της Λατινικής Αρχιεπισκοπής, αποκαλύφθηκε η δεξαμινή σε μεγάλο βάθος, μια φωτογραφία της έδειξα και παραπάνω, με διπλό τόξο και υποστηλώματα κατασκευασμένα από υλικό αρχαίων ελληνορωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. Δεκρίνονται βάθρο με ελληνική επιγραφή, βυζαντινείρα ευδοτικίονες, κοιονόκρανα, καθώς και τμήμα ρωμαϊκού αγάλωματος αντικεισμένος στην τυχοπία. Την ύπαρξη της δεξαμινής γνωρίζαμε από τη μαρτυρία του Νικολάου Πλάτωνα, με την επίβλεψη του οποίου πραγματοποιήθηκε η ανέγριση του κτηρίου του 1950. Βορειοδυτικά της Ένωσης Γεωργικών Συντηρισμών, κάτω από το παλιό παγκοπείο του Μυστήλογλου, σώζεται επίσης τεράστια δεξαμινή με σειρά τόξων υποβασταζόμενων από κύωνες και περίπτυχνα κοιονόκρανα, η οποία ήρθε πρόσφατα στο φως από την εφορία αρχαιοτήτων Ιρακλίου. Τα συγκροτήματα των λουτρών, που ανήκουν στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο και που αποκαλύφθηκαν όλα σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, αποδεικνύουν την ευμάρια της βυζαντινής πόλης εκεί. Στη συμβολή των οδών Κορονέου και Αρκολέοντος, το 1988, ανασκάφθηκαν δύο ανεξάρτητα οικοδομικά συγκροτήματα. Το πρώτο είναι λουτρώ μεσοβυζαντινών χρόνων, που περιβάλλεται από δεξαμενές και σύστημα αγωγών. Στη γωνία του οικοπέδου εντοπίστηκε μεγάλων διαστάσεων δίχορη δεξαμενή, με μονόλυθο γρανιτένιο στήριομα σε βάθος 7 μέτρων από τη στάθμη του τρόμου. Μεταξύ των ευρυμάτων της μεταβυζαντινής Ενατικής και Οθωμανικής περιόδου, υπήρχε μεγάλος αριθμός κεραμικής, νομίσματα και μικροαντικείμενα, που χρονολογούνται όλα σχεδόν από τον 10 μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα. Το δεύτερο συγκρότημα χρονολογείται στην περίοδο της αραβικής κυριαρχίας. Τα αδιατάρακτα στρώματα περισυλλέγησαν περίπου 80 αραβικά νομίσματα, οι άλληνες σφραγίδες με αραβικούς χαρακτήρες και ένας σώληδος τοφροκράτρος Λέοντος του έκτω του Σουφού. Ενώ πολλά διάσπαρτα αρχιτερωνικά μέλη, βάσεις και κορμή κοιώνων, κοιονόκρανα κλπ. ανήκουν στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το 1996 αποκαλύθηκε σε οικόπεδο συνοδό χορτατσών, κτηριακό επίσης συγκρότημα λουτρών της δεύτερης βυζαντινής περιόδου. Βρέθηκαν ανέπαφα τα ογκώδη μονόλυθα υπόκαφστα, τα βλέπετε εδώ στη σειρά, στις διαφάνειες, τμήματα του δαπέδου, αγωγή και φρεάτια, καθώς και ο πλακώστερος χώρος της εξωτερικής αυλίας. Η έκταση του λουτρού και το μέγεθος των αγωγών, των φρεατίων και των δεξαμενών, υποδηλώνουν ότι και τα λουτρά αυτά ήταν δημόσια. Το 2008 αποκαλύφθηκε και τρίτο λουτρό σε οικόπαιδο στην οδό Ερωτοκρήτου. Το ορατό τμήμα του συγκροτήματος απαρτίζεται από τρία δωμάτια, δυο δεξαμενές και τον χώρο του Περφούρνιου και σώζεται σε όλο του το ύψος έξι μέτρα από τη θεμελίωση. Όπως φαίνεται συνεχίζεται κάτω από τις οικοδομές νότια και δετικά. Κάτω από το μαρμάρινο δάπεδο αποκαλύφθηκαν τα υπόκαφστα. Το βάθος θεμελίωσης του λουτρού και η λεπτεγχάρακτη κεραμική των αντίστοιχων στρωμάτων που συναντολίζουν σε μία χρονολόγηση στη δεύτερη βυσαντινή περίοδο. Ας πούμε κάποια πράγματα για τους ναούς. Είναι γνωστή η ύπαρξη πολλών ναών, ναϊδριών και ευκτήριων μέσα στην πόλη του Ηρακλείου, τα περισσότερα από τα οποία καταστράφηκαν με το πέρασμα του χρόνου ή μετά από αφθέρα της κατεδαφύσης ή μετά από λανθασμένους αποχρατρισμούς. Κάποια εκκλησιαστικά μνημεία παραμένουν ονομαρτά. Κάποια άλλα όμως που θεωρούνταν χαμένα ήλθαν στο φως μετά από ανασκαφικές έρευνες σε ιδιωτικά οικόπεδα και σε κοινόχους τους χώρους. Το 1960, κάτω από τον ενεντικό ναό της Παναγίας του Φόρου, η Μαντονίνα, το γνωστό Αραστά, το σημερινό ξενοδοχείο Ελγκρέκο, στην ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε μετά την κατεδαφύση της εκκλησίας, αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια βυζαντινού ναού που χρονολογήθηκε από το Σπυρίδα Ναμαρινάτο στους αμέσους μετά τον Οικηφόρο Φωκά χρόνος. Στην έκθεση της ενδοκιμαστικής ανασκαφικής έρευνας που διενήργησε ο τότε επιμελλητής αρχαιοτήτων Κρήτης χ. Μίρων Μιχαηλίδης, μεταξύ άλλων αναφέρονται τα παρακάτω. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, ο ναός ανοίχτηκε, μιλάει για τη Μαντονίνα τώρα, για την Παναγία του Φόρου, στο ανατολικό και δυτικό τμήμα και μεταβλήθηκε έτσι το κεντρικό κλήτος σε στοά. Τα πλάγια κλήτη έγιναν καταστήματα με τη μετασκευή των τόξων σε πόρτες. Στη βάση ενός από τα διαχωριστικά τόξα του βόρειου κλήτους σώζεται μονόλυθος κύωνας με εγχάρακτη επιγραφή, την οποία δημοσίευσε ο καθηγητής κ. Σπύρος Μερνάτος και την ενάγει στο τέλος του 19ου ή αρχές του 12ου αιώνα. Ο κύωνας αυτός ανήκει σε παλαιότερο ναό που όπως αποδείχθηκε από την ανασκαφή βρισκόταν κάτω από την Παναγία όπου βρέθηκαν τα θεμέλιά του. Η ανασκαφή, συνεχίζω την αποσπάσματα από την ανασκαφική έκθεση του κ. Μιχαηλίδη, η ανασκαφή δεν μπόρεσαν να επεκταθεί σε όλη την έκθεση του ναού λόγω των καταστημάτων με αποτέλεσμα να περιοριστεί στο κεντρικό κλήτος. Από την ανασκαφή προέκυψε όμως ότι κάτω από το δάπυδο του νετικού ναού υπήρχαν τα θεμέλια τρίκλη της βασιλικής διαστάσεων 25 μέτρων επί 11 μέτρων. Η παράδοση αναφέρει επίσης την ύπαρξη παλαιότερου ναού κάτω από το ναό του Αγίου Μετθαίου. Ένας μεγάλος κορμός κύωνα υπάρχει ακόμη και σήμερα στο προάπλιο του ναού. Η εγκατάσταση των Βενετών στην Κρήτη το 1210 υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση του μεσενικού χαρακτήρα ολόκληρο του νησιού. Η ενεργική πρωτεύουσα του νησιού η Κάντια, όπως ονόμασαν οι Βενετοί των Χάνδακα, έγινε η σημαντικότερη βάση της Βενετίας στην Ανατολική Μεσόγειο και η βενετική εκδοχή του ονόματός της χρησιμοποιήθηκε συχνά για όλο το νησί, ίσως Λαντικάντια ή Ρένιο-Τικάντια. Η πόλη έσβιζε από ζωή και συνάμα ασφιχτιούσε όσο πιο πολύ αυξανόταν ο πληθυσμός και αναπτύσσονταν το εμπόριο και η οικονομία. Έτσι, άρχισαν να αναπτύσσονται οι περιοχές έξω από τα μεσαιωνικά τείχη και αναπεκτείνονται τα προάστια, οι βούργοι, όπου είχαν ήδη δημιουργηθεί από τους Βυζαντινούς χρόνους. Μέσα στα παλιά τείχη, παρέμεινε το διοικητικό κέντρο και οι κυριότερες δραστηριότητες και υπηρεσίες. Στο μεταξύ, η δραματική αλλαγή στην αμυντική πρακτική που επέβαλε η εισαγωγή της Πυρήτηδας και η οθωμανική απειλή μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης οδήγησαν τους ενετούς στον επανασχεδιασμό της οχύρωσης του Χάντακα. Το 1462 άρχισε ο σχεδιασμός του μεγάλο χειρωματικού περιβόλου που θα περιέκλει την παλιά πόλη για τα προάστια που στο διάστημα των νεώνων είχαν αναπτυχθεί. Μετά την κατασκευή του νέου χειρωματικού περιβόλου, το παλιό τείχος ουσιαστικά αχρηστεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους ενετούς για τις ανάγκες του δημοσίου. Και ερχόμαστε σε ένα πολύ σημαντικό θέμα και αυτό είναι η ύπαρξη οικισμού στην περιοχή του Ηρακλίου πριν την αραβική κατάκτηση. Τα πιο πρόημα γνωστά αρχαιολογικά ευρύματα της πόλης ένα αλήθινο πιθανό μυνοϊκό αγγείο, λεπίδες οψιδιανού, πιθανό στρώμα μυνοϊκής κεραμικής στην περιοχή του αρχαιολογικού μουσείου, η τυχεία ανακάλυψη από τον Στέλιο Αλεξίου ογκολύθρομινε ονακτορικά χαράγματα μέσα στο λιμάνι, αποτελούν ενδείξεις για την προϊστορική εγκατάσταση στην περιοχή του μουσείου και από στα δυτικά και βόρεια μεταξύ των οδών Μιλάτου, Δεδάλου και 25ης Αυγούστου από όπου αργότερα απλώθηκε η ελληνιστική, ρουμαϊκή και Βυζαντινή πόλη. Το Ηράγγλιο των κλασικών χρόνων, βλέπουμε εδώ μια ανασκαφή στη Δεδάλου, πιθανότατα βρισκόταν γύρω από το βορειανητολικό άκρο της Στεδού Δεδάλου. Τα αρχαία που βρέθηκαν στην περιοχή, κυρίως αρχιεκτονικά μέλη, πιστεύεται ότι προέρχονται από κτίριο της περιόδου εκείνης. Ενώ πρόσθετα στοιχεία για τη θέση της αρχαίας πόλης μας δίνουν επιτύμβιες στήλες και μαρμάρινα γλυπτά του 4ου αιώνα π.Χ., αγγεία και κεραμική αρχαϊκών χρόνων και ευρύματα από έρευνες σε εικόπεδες στην ευρύτερη περιοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου. Από το 400 μέχρι το τέλος του 2ου αιώνα π.Χ., η πόλη αναπτύσσεται και επεκτείνεται προς βορρά μέχρι την οδό Επιμενίδου και ανατολικά φτάνοντας μέχρι την οδό Μπαφορ. Τα ανασκαφικά ευρήματα πληθαίνουν. Αποκαλύπτονται κτηριακές εγκαταστάσεις και ταφές και περισιλέγονται κινητά ευρήματα που ανήκουν στους θελινιστικούς χρόνους. Από τα τέλη του 2ου αιώνα π.Χ., συναντούμε στις γραφτές πηγές πλέον συχνές αναφορές του Ηράκλειου. Ο Στράβων στα γεωγραφικά του, ο Πλήνιος ο Πεσβύτερος, ο Κλάδης ο Απτολεμαίος αναφέρονται στην πόλη Ηράκλειων ή Ηράκλεια, δίδοντας και τις γεωγραφικές στις συντετεγμένες. Η ρωμαϊκή περίοδος αντιπροσωπεύεται στην πόλη με πλήθος αποκτηριακά και κινητά ευρήματα. Σύμφωνα με αυτά, η πόλη επεκτείνεται μέχρι τη θάλασσα και απλώνεται στην περιοχή μεταξύ της 25ης Αυγούστου, Δεδάλλου και Μποφόρου. Ενώ στο διάστημα, μεταξύ των ετών 1890 και 1968, ανασκάφηκαν τάφη στη βόρεια παραλία στο Πεντενάκι, κάτω από το δυτικό Ανάκτορο, στην πλατεία Λευδίρου Βενιζέλλου, στην πλατεία Καλλεργών, νότια και κάτω από τη Λότζια, στην πλατεία Δασκαλογιάννη, κατά την ανέγκριση του ξενοδοχείου Αστόρια, κατά τη θετεμελίωση του κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας, αυτό εδώ είναι το χόντο στο σημερινό, όπου και αποκαλύφθηκε τεμήμα τείχους στην Ανατολική πλευρά της Στοδού 25ης Αυγούστου και στη Λοβάτης με τεμήμα τακκιώνων δυτικά του τείχους, τα οποία χαρακτηρίστηκαν ως ρωμαϊκά. Μαρμάρινες πρωτομές, αγγεία και λύχνη, νομίζματα αλλά κυρίως αρχιδονικά μέλη, κύονες, κυονόκρανα, αγία σας σε δεύτερη χρήση, έχουν εντοπιστεί σε περιοχές, που σε συνδυασμό με την τοπογραφία των τάφων μας δίνουν ικανοποιητικά στοιχεία για την έκθεση του ρωμαϊκού οικισμού. Εννοείται ότι από τα πιο γαραντιστικά ευρύματα είναι η ρωμαϊκή έπαυλη που ανασκάφθηκε στο Εικόπηδιο Διοικτυσίας του Υπουργείου Πολιτισμού στην οδό Χαντζιδάκη. Το κτίριο χρονολογείται στα τέλη του 1ου με αρχές του 2ου αιώνα Μεταχριστών. Βρέθηκαν έξι μοσαϊκά δάπεδα σε πολύ καλή κατάσταση, ανάλογης τεχνικής και διακόσμουσης με εκείνα της ρωμαϊκής γνωσσού. Τελειώνοντας, θα ήθελα να σταθώ σε κάποια βασικά συμπεράσματα. Πρώτον, είναι η συνεχής επίκηση της πόλης από σαρκαϊκούς χρόνους μέχρι σήμερα, όπως αποδεικνύεται από εκβρίματα στην περιοχή μέσα στην αρχαία οχείρωση, τα οποία στροματογραφικά εναλλάσσονται το ένα πάνω στο άλλο. Τον 7ο αιώνα υπήρχε, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, τυχισμένος οικισμός. Ενώ είναι γνωστό ότι κατά την περίοδο εκείνη, σχεδόν όλοι οι παράλληλοι οικισμοί είχαν εγκατασταθεί από το φόβο των πυραλλητικών επιδρομών, φαίνεται ότι το Ιεράκλειο εξακολούθησε να κατοικείται. Δείγματα κεραμικής, βλέπουμε εδώ ένα πίλινο πιάτο δεξιά, βρέθηκε σε ένα σκαφί του κουπέδου του μουσείου, ένα σαμφορέα στροχύλατι λύχνη και λοιπά, πόρπες αξιωματούχων που χρονολογούνται στα τέλειο του 7ου τους αρχές 8ου αιώνα και εκμεριώνουν το περαπάνω. Άλλο συμπέρασμα, η οικονομική ανάπτυξη έφερε και άνθεση πνευματική για καλλιτεχνική που την ανίσχυσε η στενή επαφή της κρίβσης με το κέντρο του Κωνσταντινούπολη, της οποίας η ηγεμονία στο χώρο της καλλιτεχνικής παραγωγής και από την οβολία της υπερέβαινε τα όρια της αυτοκρατορίας. Τα υλικά κατάλληπα αυτής της περίοδου αποτελούν ενδείξεις για το επίπεδο ζωής των κατοίκων του Χάμβεκα, τις επαφές τους με την Πρωτεύουσα και τα άλλα μεγάλα κέντρα της Μεσογείου. Πριν από το 1266, τα προάστια έξω από το Βυζαντινή Πόλι είχαν αναπτυχθεί κυρίως στη νοτιοδυτική παρυφή. Η επέκταση αυτή σχημάτιζε ένα ημικύκλιο με την οριζόντια βάση του πάνω στο παλιό κάστρο ενώ είχε επίσης απλωθεί προς Ανατολάς και προς το Βορρά. Σύμφωνα με το κατάστηχο μοναστηριών του κοινού που δημοσίευσε ο Ζαχαρίας Συρπανλής, τέσσερις εκκλησίες μέσα στην τυχισμένη πόλη και οχτός στους Βούργους ανήκουν πιθανότατα στη δεύτερη βυζαντινή περίοδο. Πρόκειται για τους ναούς του Αγίου Τίτου, της Αγίας Βαρβάρας, της Αγίας Φωτιάς, Αγίου Κωνσταντίνου, Ελεούσας, Αγίου Γεωργίου Δωριανού, η αρμενική εκκλησία δηλαδή, η Μονή Κερά Παναγιάς, ο Άγιος Σημειών, η Αγία Κατερίνη και ο Άγιος Γιώριος Μογλινός. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι και άλλες εκκλησίες ανάγονται στους Ζαχαριντίνους χρόνους αλλά η έρευνα και ταύτησή τους είναι εξαιρετικά δύσκολες είτε γιατί έχουν πια χαθεί τα ύχνη τους είτε γιατί όσες απέμειναν έχουν υποστεί αμέτρητες μεταβολές και επεμβάσεις στην αρχική τους μορφή. Τα εφιαλωμένα κεραμικά της Μεσοβεζεντινιής περιόδου παρουσιάζουν μεγάλη επικοιλία τόσο στα σχήματα κυρίως όμως στις τεχνικές της διακόσμησης τους. Η Μεσοβεζεντινία κεραμική είναι στην πλειοψηφία της εφιαλωμένα πινάκια και κούπες με χάρακτη διακόσμηση. Γενικά η χάραξη είναι λεπτή με κύρια διακοσμητικά θέματα σπύρες και εμπλαστόσπυρες, κουφικές διακοσμητικές ταινίες και κεντρικά μετάλλια με ανθέμια και ρόδακες. Ενώ η επικοιλία των αντικειμένων από ελεφαντόδοτο, ωστά ή χαλκό που έχουν βρεθεί αφήνει να διαφανεί ότι στο χάνδακα του 11ου και του 12ου αιώνα υπήρχε ένα κοινό που είχε την οικονομική δυνατότητα να προμηθευτεί ακριβά ή πάντως ακριβότερα αντικείμενα αντί για τα φτεινά πήγηνα ή σιδερένια. Το κοινό δηλαδή αυτό δεν εναρμονιζόταν απόλυτα με τις παρενέσεις απεξάρτησης από τα υλικά αγαθά. Η εξαιρετική ποιότητα επίσης των μαρμάρινων γρανιτένιων ή παρολύθινων αρχιτεθονικών μελών έχουν βρεθεί σε μεγάλο αριθμό σε δεύτερη χρήση, κυρίως στις αραβικές κατασκευές, αλλά και σε πρόημα συνεδικές. Όπως βλέπετε, κύωνες, επιστήλια, βαθρακιώνων, θωράκια, κυωνόκρανα επικραφές, τα οποία χρησιμοποίησαν οι Άραβες ως οικοδομικό υλικό για τις δικές τους κατασκευές. Θα σας ευχαριστώ πάρα πολύ και συγγνώμη αν σας κούρασε. Θα ήθελα να πω εδώ ότι πολλές από τις διαφάνειες, και σας ευχαριστώ πάρα πολύ, είναι από το βιβλίο Ιράκλειον της Αλεξάνδρας Καρέτσου και από τη δημοσίευση της Ανταλίας Πούλου για τη Γεραμική που βρέθηκε στην ανασκαφή της βόρειας επέκτασης του Αρχαιολογικού Μουσείου που σήμερα είναι στεγάς της υπηρεσίας της ΕΦΑΕΙ. Ευχαριστώ και αν κάποιος θέλει να ρωτήσει κάτι, να συμπληρώσει κάτι ή κάποια συζήτηση, ό,τι θέλετε είμαι στη διάθεσή σας. Ευχαριστώ πολύ Γιάννα για τη μισταγωγική ξενάκηση στον Βυζαντινό και Αραβικό Ιράκλειο. Ποιος θα ήθελε να ρωτήσει κάτι, να πει κάτι. Δεν ξέρω αν έχουμε εδώ και μία μικροφώνου. Αγαπητέ Μανώλη έχουμε μικρόφωνο ασύρματο. Θα ήθελε κανείς να ρωτήσει κάτι, να κάνει μια παρέμβαση. Ευχαριστώ πολύ Γιάννα για τη μισταγωγική ξενάκηση. Ευχαριστώ πολύ Γιάννα. Ξεκινούσε επίσης από τον Δυτικό Εξόπηργο, που είναι το Ποϊντατετράγωνο που λέτε τώρα. Ξεκινούσε επίσης το συγκρότημα των Ενωτικών Συσταποθηκών, το οποίο ήταν ένα τεράστιο συγκρότημα σε μήκος και σε ύψος και έφτανε μέχρι τη συμβολή των οδών Χάνδακος και Καλογύρου που ήταν στο ύψος της Μεσογείου. Στις πρώτες συσταποθήκες, στις παλιές φωτογραφίες μάλιστα, φαίνονται οι στοές. Τα πρώτα Μπογαστατζίδικα ήταν εκεί, μέσα στις στοές αυτές, Σκυρκόρ, Σαββουνζής και λοιπά. Με πρωτοβουλία του τότε Βουλευτή Κεφαλογιάννη, του πρεσβύτερου, του τότε Υπουργού Κεφαλογιάννη, ξεκίνησε μια προσπάθεια να γκρεμιστούν τα ερήπια, κατά πώς ονομάστηκαν, που ήταν αισθείες ρύπανσης, ήταν σε κακά χάλια κλπ, να πείσει τους ιδιοκτήτες, δηλαδή ήταν πολλοί οι ιδιοκτήτες, μικροειδιοκτησίες δηλαδή, να γκρεμισθεί το πενήντα τετράγωνο, να γκρεμισθούν αυτά τα καταστήματα και θα δημιουργηθεί ένα σύγχρονο οικοδομικό τετράγωνο με στοά εσωτερική κλπ. Αυτό και αποφασίστηκε και εφραμμώστηκε και κατεδαφίστηκε ολόκληρος ο ανατολικός, ο συγγνώμη μου ο δυτικός εξόπηρβος και οι πρώτες θωλωτές στοές των συσταποθηκών. Είχε προηγηθεί το 1156 η πλήρης καταστροφή της πύλης Βολτόνε. Η πύλη Βολτόνε, τα πρέπει να πούμε εδώ ότι όταν λέμε πύλη Βολτόνε εννοούμε την βενετσιανική πύλη. Την πύλη η οποία πλέον χρησιμοποιείται ως πέρασμα από την παλιά πόλη στην νέα. Και ήταν μεγάλη καμαρωτή με τέσσερις σωρόφους και είχε και φυλακές, τις περίφημες κάτω άγριες φυλακές σε υπόγεια που υπάρχουν πολλές γλαφυρές περιγραφές στις πηγές. Υπήρχε η βυζαντινή Πορτόνε και βεβαίως θα υπήρχε και η αραβική πύλη. Το 1989, εμείς τότε ήμουν στην υπηρεσία, δεν γνωρίζαμε καν ότι είχε σωθεί οτιδήποτε από την πύλη Βολτόνε. Το 1989, λοιπόν, τότε που γινόταν η εργασία στην 25η Αυγούστου και είχε σκαφτεί όλη η 25η Αυγούστου, από κάτω μέχρι πάνω για να περάσουν υποχρευτική αγωγή, τότε, στο ύψος του πενήντα τετραγώνου, μεταξύ Βικελέας και Φανουράκη, που είναι το κοζματοπολείο του Φανουράκη, αποκαλύφθηκε σε μεγάλο βάθος μία πύλη. Η πύλη αυτή, δυστυχώς, είχε καταστραφεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της στέψη της από τον παλιό αποχρευτευτικό αγωγό, τον προγενέστρο, ο οποίος είχε σαπίσει, είχε μουχλιάσει, είχε διαβρώσει το τείχος, κλπ. Παρ' όλα αυτά, τότε έγινε μια τεράστια προσπάθεια από την αρχαιολογική υπηρεσία και τα μέλη του Τοπικού Συμβουλίου Μνημείων να γίνει μετατροπή της μελέτης και ο αποχρευτευτικός αγωγός αντί να περάσει μέσα από την πύλη ξανά, να γίνει μία υποσκαφή και να περάσει από κάτω, να γίνει αποκατάσταση της πύλης και μία γεφύρωση ώστε να μπορεί κάποιος να τη βλέπει. Δυστυχώς, έγινε ένας χαμός. Ο οποίος δεν συνεργάστηκε καθόλου. Αντίθετα, είχαμε πολεμικοί από το πρεβλάσσο δήμου τότε. Επιστράτευσε, επειδή καθυστερούσε το έργο προφανώς όλους τους καταστηματάκες της 25ης Αυγούστου, υπήρχε και το κανάλι 29, μπουκάρανε στην αρχαιολογική υπηρεσία στη συναιδρία του Τοπικού Συμβουλίου, έγινε το «Ελάτε κόσμο να δείτε» και έτσι αποφασίστηκε να περάσει τελικά ο κόσμος από μέσα και να μπαζωθεί η πύλη. Η πύλη σώσεται μπαζωμένη, αλλά δεν ξέρω εάν και ποτέ θα αποκαλυφθεί. Δεν ξέρω αν σας κάλυψα. Μάλλον πολλά είπα. Κατά τη δική μου εκτίμηση, ναι. Και εκεί μας οδηγεί, δηλαδή σε αυτό το συμπέρισμα, μας οδηγεί το βάθος της, διότι το βάθος στο οποίο βρέθηκε δεν συμβαδίζει με τις στάθμες του μετέπειτα Βυζαντινού και του ενετικού. Είναι πολύ χαμηλότερα, πολύ βαθύτερα. Όπως περίπου στις στάθμες που έχουν βρεθεί και τα άλλα αραβικά. Για να συμπληρώσω ότι σήμερα ο Χρόνος έσχεται να προσπαθεί με διαβούλτικο χρόνο. Ναι. Και να φαίνεται η θέση μας. Απλά να φαίνεται ότι κάπου εκεί κάτω υπήρχε... Μικρόπονο, Μανώλη, δεν έχουμε εχωχαρασήμα. Όσα εξυπηρέθηκε το Βενετσιάνικο και αφορά από τα Βενετσιάντορια και τη Λεφάνη, τα υπόρτημα της Σταποθήκης που πάρτηκαν τότε. Οι Σταποθήκες είναι Βενετσιάνικες. Ήταν στο ίδιο ύψος της πύλης Βολτόνε. Η πύλη Βολτόνε καταστράφηκε. Αυτό είπα πριν λίγο. Κατά τη δική μου εκτίμηση δεν είναι Βενετσιάνικο. Πιθανότατα, πιθανότατα, χωρίς να είμαι σίγουρη αυτή τη στιγμή, τώρα που θα αρχίσω να γράφω το βιβλίο το τέταρτο για τις οχυρώσεις, θα το μιλήσω περισσότερο, πρέπει να ανοίγει στην αραβική οχυρώση. Ναι, τόσο μεγάλη. Οι αραβικές εγκαταστάσεις έχουν βρεθεί σε όλα τα οικόπεδα μέσα στο Ιράγγλιο, από τα 4,5-5 μέτρα μέχρι τα 7-8 μέτρα, σε τέτοιες στάθμες. Ναι. Θα ήθελα να σου ρωτήσω κάτι. Τι γνώμη για εσείς για την κατεβάθμιση που ήταν από τους οχύρους. Τυχήριστη. Γιατί υπάρχει μια άλλη υπογνωμία από μεταξύ των αρχαιολόγων και γιατί. Τι γνώμη έχεις προς αυτούς τους νόμους. Έχεις μικρόφωνο. Δεν έχω μικρόφωνο. Δεν πειράζει. Είναι κατασμένο. Δεν πειράζει, δεν πειράζει. Εννοείται ότι ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα της Χούντας στο Ιράγγλιο. Επιχούντας με τέτοιοι χώροι σαν γεδέα. Επιχούντας, όντως. Είναι αυτονόητο, τουλάχιστον για εμάς, ότι αυτό ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που έγιναν σε βάρος της πόλης. Δεν ήταν το Βαλιδέντζα ΜΗ, δεν ήταν το ερυπωμένο σχολείο. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά μοναστήρια, αφιερωμένα στον Σωτήρα Χριστό, με τεράστια ιστορία. Και είναι ένα από τα μνημεία, στολίδια, που αντί να το κρεμήσουν θα μπορούσαν να το φτιάξουν. Και αυτά τα περιετιμορροπίας, που τότε φωνάζανε όλοι, ότι θα πέσει να πλακώσει κόσμο και ντουνιά, όταν κατεδαφίστηκε μεγάλη, ήμουν δεκαεφτά χρονών, θυμάμαι πάρα πολύ καλά, ότι κρεμίζαν, ότι σπάγανε, και εσείς θα τα θυμάστε, οι παλαιότεροι, ότι σπάγανε τους τείχους με compressor, δεν κουνούσε λιθαράκι. Λοιπόν, αυτή ήταν η ετιμορροπία. Ήταν ένα χειδέο έγκλημα, στο οποίο δυστυχώς, δεν θα χρειάζεται ολόκληρο να αναφέρω όνοματα εδώ, στο οποίο δυστυχώς, ελάχιστοι, ελάχιστοι, αρχαιολόγοι εξ Αυθηνών, συνέναισαν. Και επίσης ένα μεγάλο μπράβο, στον ΑΕΝΙ ΣΤΟ ΜΠΡΑΠΟΔΑΚΙ, που έκανε αγώνα, με κίνδυνο να χάσει τη θέση του, για να σώσει το ναό. Τα έγγραφα, τα αντίγραφα των εγγράφων του, τα έχω όλα στο αρχείο μου, και ξέρω πόσο πάλεψε γι' αυτό. Δεν υπάρχουν τεκμήρια, ενδείξεις και υπάρχουν και οικασίες. Δεν έχει βρεθεί, επειδή φυσικά δεν έχει σκαφτεί το 93 τετράγωνο, το δογικό ανάκτορο. Το μόνο που έχει αποκαλυφθεί, το μόνο που ξέρουμε δηλαδή, είναι οι θόλοι που σώζονται από την πλευρά της Κρίνης Μορουζίνη και η είσοδος που αποκαλύφθηκε τώρα και αποκαταστάθηκε με επίβλεψη της εφορίας αρχαιοτήτων, της σπήλις του ανάκτορου μέσα στο παλιό μου μπλαβάκι. Και κάποιες στοιχοποιείες παραδόθηες σκόρπιες. Άρα δεν μπορούμε να ξέρουμε εάν στη θέση του δογικού ανάκτορου υπήρχε το παλάτι του Δούκα του Βυζαντινού ή του Εμήρη. Υπάρχουν όμως τέτοιες οικασίες. Δηλαδή και ο Ξανθουδίδης είχε αφήσει κάτι τέτοιο, και ο Αλεξίου όταν είναι στο διοικικό ανάκτορο του Χάνδακα και ο Σπανάκης και όλη αυτή που κατασχοληθεί. Βέβαια όταν δεν έχουμε ενδείξεις ανασκαφικές δεν μπορούμε να κάνουμε καμία αυτή. Μπορούμε όμως με τη λογική να πούμε ότι από τη στιγμή που ο δρόμος, η Ρούγκα Μαΐστρα, δηλαδή 25 Αυγούστου, υπήρχε στις χαράξεις ως κύριος δρόμος επικοινωνίας από τη θάλασσα, από το λιμάνι, προς το κέντρο όπου υπήρχαν τα τείχη, υπάρχει η λογική, το διοικικό κέντρο, των περιόδων αυτών να ήταν στην ίδια θέση, Καλλεργών, Ελευθερίου Πενυζένου. Για το αραβικό τείχος έχουμε μόνο την πύλη, την κεντρική, είναι αδιευκρίνηστο ακόμα, λέει αυτή που είπα, στη θέση της Βολτώναι, είναι αδιευκρίνηστο ακόμα, μισό λεπτό. Λοιπόν αυτή είναι η σίγουρη. Υπάρχει περίπτωση, η βυζαντινή ωραία πύλη που υπήρχε στην αρχή της Δεδάλλου από την πλευρά της Αστόρια, να ήταν στη θέση προγενέστερης αραβικής. Δεν μπορούμε να το ξέρουμε, έχουν καταστραφεί ολοσχερός τα πάντα εκεί. Επίσης δεν ξέρουμε, υπάρχουν σάφιες στις μαρτυρίες και στις πηγές και στα στοιχεία, εάν υπήρχε αραβική οχείρηση από τη θάλασσα. Δηλαδή μην ξεχνάμε ότι οι Άραβες είχαν κυριαρχία στη θάλασσα τότε και δεν αναφέρατε πουθενά σε καμία πηγή, ούτε σε βυζαντινή, ούτε σε αραβική πηγή, ότι υπήρχε περιτύχηση αραβική από τη πλευρά της θάλασσας. Και εμείς δεν έχουμε βρει κάτι που να μας σιγουρεύει, τουλάχιστον μέχρι που πήρα σύνταξη. Πέρα από το 19, που έχω εγώ, δεν ξέρω αν είναι συνάδελφός μου εδώ ακόμα που δουλεύει, ακόμα δηλαδή, αλλά τουλάχιστον από το 19 και μετά, δεν ξέρω αν κάτι άλλο βρέθηκε που εγώ δεν το γνωρίζω, αλλά μέχρι το 19 δεν είχε καμία άλλη τέτοια τεκμηρίωση. Σαφώς και θα υπήρχαν. Ήταν η πύλη Πορτόνε, η παλιά Βολτόνε δηλαδή, η ωραία πύλη στην Δεδάλλου, η πύλη κάτω στη θάλασσα, από τη θάλασσα, στη θέση της παλιάς πύλης του Μόλου και υπήρχε και μία πύλη η οποία δεν έχει επίσης διευκρινιστεί ακριβώς πού, στο τέλος της οδού Χάνδοκος. Πες ένα παράδειγμα τώρα, γιατί υπάρχουν πολλά parking όντως, πες το εμένα. Το Ιράκλιου Σέντερ ήταν το εργοστάσιο Κονιόρδου πριν. Κάτω από το πάρκο του Τεποπούλου. Μου λέει γιατί δεν μπέρδεψα εγώ με τα parking, επειδή δεν οδηγώ και δεν αγωνίζομαι να παρκάρω, το που δείλα τόμπι το παρκάρω όπου βρω, έτσι από τα parking έχω μέσα άνοιχτα. Λοιπόν, του Διαλινά είναι μια πικρή ιστορία, πολύ πικρή, ήταν ένα τεράστιο οικόπεδο. Ένα τεράστιο επίσης κομμάτι του είχε καταστραφεί από το υπόγειο του, που ήταν το Κατόι, δεν ξέρω αν θυμάστε την ταβέρνα το Κατόι. Και μάλιστα οι τουαλέτες του Κατόι είχαν κατασκευστεί μέσα σε δεξαμενή, σε μια πολύ μεγάλη δεξαμενή. Εκεί λοιπόν έγινε εξκαφή, διατήρηση του παλιού κτιρίου, του παλιού εργοστασίου, από την εφορή Απηρεσία Νεότερων Μνημείων και επίβλεψη εξκαφών ακριβώς λόγω της υπάρξεως του υπογείου. Στην πορεία, και αφού διεπιστώθηκαν, δε βρεθήκαν τυχοποίες, κτίρια δηλαδή, κτιριακές συγκαταστάσεις, παρά μόνο κάποια διάσπαρτα ευρήματα, αρχιωτικά μέλη, κεραμικοί, μικροεντικοί κείμενα, νομίσματα κλπ. Εκεί σταμάτησε η έρευνα και επειδή θέλω να πω όλη την αλήθεια και θα την πω χωρίς κανένα φόβο και πάθος, εκεί έγινε κομπίνα. Το λέω και δεν διστάζω. Δηλαδή, γκρεμίζανε με επίβλεψη αρχιτεχνίτη της υπηρεσίας, δυστυχώς, επειδή εγώ ήμουν σε άλλη ανασκαφή και δεν μπορούσα να είμαι εκεί συνεχώς. Κρεμίζανε, δεν ξέρω με την κρεμίσανε, μπαζόνανε με τα μπάζα από τα τσιμέντα και όλα τα υπόλοιπα, εκεί όταν πήγαινα εγώ ή οι συνάδελφοι να κάνουν ευτοψία δεν βλέπαμε παρά μόνο τσιμέντα και σίδερα. Υπήρχε καταγγελία, όταν υπήρξε καταγγελία σταματήσαμε κάθε εργασία και ξεκινήσαμε με το καθορισμό, πλέον αν έγινε καταστροφή πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη. Αυτό. Έτσι για να τελέμε ξεκάθαρα τα πράγματα. Ποια πόλη? Κατ' αρχάς. Τα όρια αυτά, τα βάλα με μπαίνουν, δηλαδή από όλους όσους έχουν ασχοληθεί με τις ασκαφικές έργες του Εράκλειο, λόγω των νεκροπόλεων που οριοθετούν κατά κάποιο τρόπο την πόλη, δηλαδή οι νεκροπόλεις, οι ταφές, είναι εκτός των κατοικημένων περιοχών, έξω από τα σπίτια. Άρα εφόσον έχουμε ταφές στη Λόζια από κάτω, ταφές στο Διουκό Ανάκτορο από κάτω, ταφές, γιαρωμαϊκά μιλάμε, δηλαδή στην 25ης Αυγούστου, στην Πλαιτία Ελευθερίας, σε ένα κύκλο δηλαδή ορίζουμε την πόλη μέσα στον περίβολο, ας το πούμε έτσι, στον αερό περίβολο των ταφών αυτών και έτσι λέμε επίσης υπάρχει και το άλλο, υπάρχει και το μεγάλο θέμα, το ανάγλυφο της πόλης. Η μελέτη για το ανάγλυφο της πόλης έχει γίνει και από τη Χρυσούλα της Ζωπανάκη, αλλά κυρίως έγινε για την κατασκευή της Μακέτας του Χάνδοκα, όταν έγινε. Είναι τεράστιες οι αποκλήσεις, δηλαδή μιλάμε ότι μέσα στην πόλη, στην κοραΐ, στην πλατεία Κοραΐ περίπου το σταθερό έδαφος το βρίσκουμε σχετικά ψηλά, ενώ στην 25 Μισαγούστου κατεβαίνουμε στα 7-8 μέτρα, ενώ στην Μπαφόρ κατεβαίνουμε μέχρι τα 22. Υπήρχε μια φυσική ακρόπολη περίπου εκεί γύρω από την πλατεία Κοραΐ, με κέντρο την πλατεία Κοραΐ, με φυσικό βράχο και όπου και το συναντάμε επίσης άλλο ένα τέτοιο πολύ δυνατό ανάγλυφο στο τέλος της Χατζιδάκη, που γυρνάει για να συναντήσει τον Πρωμαχό Ναζάνε, όπου εκεί η πολυκατοικία που ήταν το παλιό Μπλόου Απ, κάποιος το θυμάται το παλιό Μουσείο Μάχης Κρήτης, είναι βραχώδες περιοχή, ενώ ακριβώς από κάτω από μετρήσεις του ΓΜΕ αυτά ήσταν 17 μέτρα βάθος. Άρα λοιπόν, αυτές οι φανταστικές απεικονήσεις που έχουμε συναντήσει πάρα πολλές φορές του Χάνδακα, που δείχνουν λοφίσκους στην πόλη, δεν είναι και τόσο αφθαίρετες. Οπωσδήποτε, ήταν αναμενόμενο και απαραίτητο να ομαλωποιηθεί αυτό το ανάγλυφο και να έχει κλείσεις ομαλές, ώστε ο χειροματικός περίβολος, ο καινούριος, έτσι που κατασκευάστηκε, να μπορέσει να προστατεύσει όλη την εντός των τυχών πόλη. Έτσι, έγιναν εκτός από τις φυσικές αποθέσεις λόγω σεισμών, λόγω των αιώνων που πέρασαν, έγιναν και τεχνητές επιχώσεις για να υπάρξει ένα ομαλό ανάγλυφο. Μάλιστα, εγώ το έχω ξαναπεί αυτό, δεν θυμάμαι τώρα σε κάποια διάλεξη, σε κάποια μιλία, κάπου το έχω ξαναπεί, που το είχα παρατηρήσει και η ίδια, είχαμε κάνει τις μετρήσεις τότε με ένα φίλο τεπογράφο, ότι αν σταθεί κανείς στην πλατεία 18 Άγγλων και πάρει τις κλείσεις ακτινοτά μέχρι τις πύλες, οι κλείσεις είναι ακριβώς οι ίδιες, ακριβώς οι ίδιες, δεν απέχουν στο παραμικρό. Άνοφερικές, δηλαδή με το κάτω σημείο την πλατεία 18 Άγγλων, εφτάσεις στο ίδιο γεωργείο, στην πύλη Ιησού, στην πύλη Βιθλεέμ, στην πύλη Παντοκράτορα, έχει ακριβώς το ίδιο επί της 100, όπως τα λέτε τώρα εσείς, ανοφέρεια, την ίδια κλείση. Αυτό. Ναι, υπήρχε η εβραϊκή συνοικία. Και επίσης, κάτω εκεί παιδενάκι, στο όριο περίπου που υψώνεται τώρα το Μάρε, έτσι αυτό το καφέ, είναι το βυζαντινό τείχος από κάτω, το οποίο το χρησιμοποίησαν οι Βενετίοι ως αντιστήριξη, αντιρίδα, τώρα αυτός είναι για να φτιάξουν το δικό τους παράκτητο τείχος. Και έτσι έχει βρεθεί, έχουν το έχει βρεθεί σε αρκετά σημεία, από σπηλειώσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς, το βυζαντινό τείχος από πίσω. Αλλά υπήρχε και σε όλη την έκθεση του περίπου του οικοπέδου του Ξενία, υπήρχε και η Παλαιά, και η Νέα Χαύρα, η Νέα Χαύρα και η Συναγωγή, η εβραϊκή συνοικία δηλαδή. Εγώ μαζί σας συμφωνώ απολύτως, αλλά αυτό είναι απόφαση της εφορίας αρχαιοτήτων και του Δημυρακλείου. Αυτό να λέγετε. Και αυτό το τονίζω και στα τρία βιβλία μου, τα τρία λέγεται τα που γράφω τώρα, που έγραψα και συνεχίζω να γράφω. Και γι' αυτό, για όσοι τα έχετε διαβάσει ή όσοι τα έχετε δει, δίνω έμφαση στον 20ο αιώνα, ακριβώς για αυτό το λόγο, γιατί οι μεγαλύτερες καταστροφές έγιναν από την περίοδο της αυτονομίας μέχρι και σήμερα. Μέχρι τότε, ακόμη μπορούσε να σωθεί μια υπέροχη πόλη. Τέσσερις νεοί, τέσσερις νεοί που λήθηκαν ως ανταλλάξημα κτήματα σε ιδιώτες. Και εδώ, να με συγχωρήσετε που θα τα βάλω με την Εκκλησία, αλλά η Εκκλησία έχει κάθε ευκαιρία να ασχοληθεί με τα μνημεία αυτά και δεν το έχει κάνει. Το έκανε κάποτε, κάποτε το έκανε και βλέπουμε όλο το αποτέλεσμα. Το έκανε στην Παναγία των Σταυροφόρων, η οποία Παναγία των Σταυροφόρων είχε βαμβαρδιστεί. Ήταν όντως ερήπιο, υπάρχουν φωτογραφίες της βαμβαρδισμένης και είναι τίποτα, χωρίς στέγη, χωρίς τίποτα, χωρίς τίποτα. Ένα διελειμμένο πράγμα. Περάστε τώρα από τη Μάρκου Μουσούρου να δείτε την Παναγία των Σταυροφόρων. Ήταν πρωτοβουλία τότε της αρχητής επιτροπής, την οποία πλαισίωσε την Μητρόπολη τότε και με εράνους χτίστηκε, ξανά αποκαταστάθηκε η Παναγία των Σταυροφόρων. Με εράνους και με λαχεία χτίστηκε και ο Άγιος Μηνάς, ο Μητροπολιικός Νοός του Αγίου Μηνά. Και ελπίζω κάποια στιγμή το αρχείο του Αγίου Μηνά να δημοσιευτεί, γιατί αυτά τα αποσπασματικά δεν λένε και τόσα πολλά. Λοιπόν, έχουμε αυτή τη στιγμή τέσσερις εκκλησίες, οι οποίες διαλύονται, καταστρέφονται. Η μία πωλείται ήδη, και δεν ξέρω αν θα προλάβει να πωληθεί πριν πέσει, ο Άγιος Ιωάννης, ο παπτιστής, στις 1821. Υπάρχει ο Άγιος Ονούφριος, ο οποίος είναι μεταξύ της 1866 και της Τσικριτζή. Σε σώζεται ακέραιος. Υπάρχει η Αιγία Αναστασίας, τη Δέλη Μάρκου. Μια δίκλητη, εξαιρετική βασιλική με εγκαρσιοκλήτος ανατολικά, η οποία σώζεται ακέραιη. Υπάρχει ο Άγιος Ιωάννης, ο Βενέτικος, κάτω στην Μαρινέλη, ο οποίος είναι χάλια βέβαια, αλλά μπορεί να αποκατασταθεί. Και μετά λέμε ότι δεν έχουμε αίθουσες. Λοιπόν, η εκκλησία εδώ, και ελπίζω κάποια στιγμή να μου δωθεί ευκαιρία να έχω με τον Ιρρυνέο μια κατηδεία συζήτηση, όχι μόνο εγώ δηλαδή, ως άτομο, αλλά φορέας, πέντε άνθρωποι κάτι να πάρει μια πρωτοβουλία να σωθούν αυτά. Είναι ναή, ήταν ορθόδοξη ναή. Εκτός από τον Ιωάννη τον Παπιστή που ήταν η καθολογική εκκλησία, όλοι οι άλλοι ήταν ορθόδοξοι ναή. Τι σημασία έχει αν μετατράπηκαν στετεμένοι, οι εκκλησίες που έγανε, αυτά. Υπάρχουν πολλές εκκλησίες. Έχουν ξεκινήσει πολλές. Και εγώ θα σας πω δύο παραδείγματα, τρία παραδείγματα, αν δεν σας τρώω το χρόνο βέβαια. Το ένα είναι η προσπάθεια που έκανε ο δήμος παλιότερα, μετά από απόφαση της επιστημονικής επιτροπής της προγραμματικής σύμβασης στιχών πόλης, να προχωρήσει στην εξαγορά τουλάχιστο ενός από τους ναούς αυτούς. Που είναι σε ιδιοκτησία τα παλιά λαδάδικα δηλαδή, ήταν ένα γιονούφριο, που είναι σε ιδιοκτησία δύο παλιών λαδέμπορων. Και τότε που δούλευα κι εγώ ήμουνα στην επιτροπή αυτή. Λοιπόν, ο ένας εκ των δύο, φανταστείτε τώρα το σύνολο, ζητούσε 4 εκατομμύρια ευρώ μόνο για την εξαγορά, χωρίς να βάλουμε στη μέση τις μελέτες, αποκατάστασης και ό,τι άλλο ακολουθεί έτσι, κάτι που ήταν εντελώς απογορευτικό. Ο ένας από τους δύο ιδιοκτήτες, με το 4 εκατομμύρια, φυσικά στο χέρι όλα ψηλά, πού να του βρει ο δήμος 4 εκατομμύρια. Το Υπουργείο Πολιτισμού το ξεχνάμε με τις απαλλοτριώσεις, εδώ δεν είναι λεφτά ούτε για Α4. Η τελευταία απαλλοτρίωση που έγινε από το Υπουργείο Πολιτισμού στο Ιράκλειο ήταν το 1993, το οικόπεδο της Καστέλας για να μη χτιστεί ένα θηριώδες πενταόρροφο κτίριο σε 4 μέτρα απόσταση από το ιερό του Αγίου Πέτρου. Η τελευταία απαλλοτρίωση ήταν το 1993, έκτοτε δεν το ξεναζητήσε κανείς και ποτέ, για κανένα. Το δεύτερο παράδειγμα ήταν το ηλικία χρονάκι. Κάναμε μια μεγάλη προσπάθεια τότε, πάλι ενθελοντές, πάλι άνθρωποι που ασχολήθηκαν, πήγαμε το είδαμε, το ξαναδάμε και υποστηρίξαμε την παραμονή, να παραμείνει η ηλικία χρονάκι στο δήμο Ιρακλειού, να ανανεωθεί η παραχώρηση με όρους φυσικά. Αλλά που σκοντάψαμε, σκοντάψαμε στο ότι η υπηρεσία νεωτέρων λιμίων ήθελε να μεταφέρει εκεί τα γραφεία της. Και εγώ βέβαια αυτού το θεωρώ εγκληματικό. Δηλαδή όταν έχεις το μοναδικό κονάκι αυτής της ποιότητας και το μετατρέπεις σε διοικητικά γραφεία, τι άλλο να πούμε. Σκοντάψε εκεί, σταμάτησε, επάτησαν οι πόδοι από την υπηρεσία νεωτέρων και το Υπουργείο το απέδωσε στην υπηρεσία νεωτέρων και είναι έτσι ακόμα και θα μείνει έτσι. Το τρίτο είναι το Σαμί Μπέι, το κονάκι του Σαμί Μπέι, το τρονταλίδιο εδώ στην Ιδωμενέως. Πάλι έγινε χαμός, πάλι υπογραφές μαζεύτηκαν, πάλι διεκδικήσαμε. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα. Με το έτσι θέλω γκρεμίστηκε ο όροφος. Τώρα υπάρχει κανείς και με την προοπτική να ξαναφτιαχθεί όσοι ήταν. Κι εγώ κάνω την εξής αφελέστατη ερώτηση και εσέχει κανείς να μου πει το αντίθετο. Τώρα ποιος θα κατασκευάσει τον παγδατή που καταστράφηκε με τον ίδιο τρόπο που ήταν φτιαγμένο πριν. Κανείς. Και αν κανείς το καταφέρει το κόστος θα είναι στη θεόρατο. Λοιπόν, και να πω και το τελευταίο, το ειρών. Τι άλλο θέλουμε. Είτε μας αρέσει, είτε δεν μας αρέσει το ειρών ως κτίριο, δεν πάει να αντιπροσωπεύει μία εποχή. Αντιπροσωπεύει την εποχή της μηνολατρείας, όπου έτσι ήταν τα κτίρια. Μετά από πρόταση του Μαρινάτου και σχέδια του Κυριακού, να φτιαχτεί ένα μηνοϊκό κτίριο για να γίνει το πρώτο ειρών της πόλης του Ηρακλείου. Με αφορμή τα 100 χρόνια από την εμβλεφέρωση της Ελλάδας. Λοιπόν, το 1930 αυτό. Μετά εγκαταλείφθηκε, ήρθε η κατοχή, τελώς πάντων μετά από δικαστικούς αγώνες δεκαετιών, επαιήλθε σε ιδιώτη. Πόσα χρόνια τώρα αγωνιζόμαστε και μετά από, και πριν πάρω σύνταξη και μετά από πήρα σύνταξη. Δηλαδή έχουν περάσει τόσα χρόνια. Εγώ πάρω το σύνταξη τώρα 15 χρόνια. Καμιά δεκαριά χρόνια και παραπάνω αγωνιζόμαστε να κηρυχθεί διατηρητέω, όχι τίποτε άλλο. Να κηρυχθεί διατηρητέω ως κτίριο μνήμης, ιστορικής μνήμης. Ε, δεν έχει κηρυχθεί. Αρνούνται. Πήγαμε επιτροπής από φορείς, από το Τεχνικό Μιλητήριο, από το Δήμο, από το Σύλλογο Αρχαιολόγων, Σύλλογο Εκτάκτων Αρχαιολόγων. Όλοι πήγαμε στον Υπουργό Πολιτισμού, ο Μπαλτάς ήταν τότε. Καλά το θυμάμαι? Όχι, ποιος? Κοξιδάης. Ναι, μπράβο, αυτός. Και μας δούλεψε, μας δούλευε κανονικότατα. Μακανονικότατα δηλαδή. Φώναξε και τον υπεύθυνο της πριζής νωτέρων, είπε ότι δεν συνδρέχουν λόγοι να κηρυχθεί. Εμείς συνεχίζουμε τον αγώνα, τουλάχιστον δεν το έχει κατεδαφίσει ο ιδιοκτήτης. Και έχουν πάει στα δικαστήρια και στη τελέχη της πολιοδομίας, που δεν του κλείδουν άδεια κατεδάφισης. Τι να πω άλλο. Εγώ στη διάθεσή σας να μιλάω όλη μέρα. Εσείς σκουράζετε, σας σκουράζει. Στην ώρα στις χώρες που μπορεί να βοηθούν τα πράγματα, να πω ότι με η σύγκριση και τον δημοτικό στιγμή που η Ευρακτήριση πάρει απόφαση από εμάς για την κήρυξη, όσο και για την τελευταία οδηγία και αυτό πάλι αντιμετωπιστεί. Υπόσχεσαι τις παραδεικάσεις του χορέμου και του οδηγίου του Παναγιωτάκη. Ναι, αυτό είναι γνωστό μου. Υπόσχεσαι την κοινωνία στην πρόημη ενετοκρατία, δέκατος τέτατος και δέκατος πέμπτος αιώνας. Ο Μαυρομάτης είναι μαθητής του Παναγιωτάκη, αυτός με τον Κακλαμάνι συνεχίζουν σήμερα το έργο του Παναγιωτάκη και σας καλούμε να το παρακολουθήσετε. Οι διαλέξεις μεταδίδονται σε συνεργασία με το δήμο διαδικτυακά. Εγώ σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την υπομονή σας. Ευχαριστούμε βρόνια πολλά και στους Γιάννηδες. Ευχαριστώ πολύ. |
