| : Στο τέταρτο συνέδριο, νέο Γκρέκα Μέντι Ιέβη, που πραγματοποιήθηκε στην Οξφόρδη, ο Άρντον Φανχέμαρτ και εγώ έτυχε να μιλήσουμε για το ίδιο θέμα. Την έγδοση των ποιημάτων του κρητικού ποιητή Στέφανου Σαχλίκη. Συγκεκριμένα, ο Άρντον παρουσίασε την προβληματική γύρω από τη χειρόγραφη παράδοση και την αποκατάσταση των κειμένων του Σαχλίκη και πρότεινε, με χαρακτηριστικά παραδείγματα, την παράγηλη γενετική έγδοση στο πρότυπο της Βέλη Σαριάδας, τον Βιμ Μπάκερ και Άρντον Φανχέμαρτ. Πρότεινε δηλαδή μια συνοπτική παράγηλη έγδοση με την έννοια της κρητικής έγδοσης των τριών χειρογράφων παραλαγών του έργου και ενδεχομένως εκεί που θα ήταν εφικτό προσπάθεια αποκατάστασης του αρχικού κειμένου του Σαχλίκη. Και εγώ με τη σειρά μου, ξεκινώντας από μια γενική επισκόπηση της εκδοτικής ιστορίας των ποιημάτων του Στέφανου Σαχλίκη, επικέντρωσα την προσοχή μου στις απόψεις του Νίκου Παναγιωτάκη για τη χειρόγραφη παράδοση των ποιημάτων του κρητικού ποιητή, παρουσίασα σε γενικές γραμμές το κείμενο της κρητικής έγδοσης που ετοίμαζε, μεγάλο μέρος του οποίου ήταν σε προχωρημένο στάδιο και προσδιώρησα επίγραμματικά τις δυνατότητες και τις προοπτικές που υπάρχουν για να ολοκληρωθεί η έγδοση των συγκεκριμένων κειμένων. Στην Οξφόρδη, ύστερα από το ταυτόχρονο ενδιαφέρον μας για τα κείμενα του Σαχλίκη, αποφασίσαμε να συνεργαστούμε. Εξάλλου, μας συνδέει μια παλιά φιλία από τα κοινά μας ερευνητικά χρόνια στη Βενετία, στο κρατικό αρχείο, στη Μαργιανή Βιβλιοθήκη και ειδικά στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών. Συμφωνήσαμε, λοιπόν, ότι με βάση τα κατάλυπα του Παναγιωτάκη και το κείμενο της κριτικής έγδοσης που ετοίμαζε ο αίμνηστος δάσκαλος και φίλος, θα προχωρούσα σε μια χρηστική έγδοση των απάντων του Σαχλίκη για τη Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης. Μόλις τελείωνα την έγδοση αυτή θα ξεκινούσαμε μαζί τη συνοπτική παράλληλη έγδοση που ο Άρντολ είχε προτείνει στην Οξφόρδη. Η χρηστική έγδοση που σχεδιάστηκε τότε και που τώρα βρίσκεται στο τελικό στάδιο, απαιτούσε παρά τις προσβλέψεις μας περισσότερη δουλειά. Και αυτό γιατί δεν περιορίστηκα στη χρηστική έγδοση καθεαυτή, αλλά μετέγραψα και τα τρία χειρόγραφα, έκανα κονκορντάντσα όλων των έργων και έβαλα τα θεμέλια και για την κοινή μας εκδοτική προσπάθεια. Όλο αυτό το υλικό το έθετα κατά ταχταχρονικά διαστήματα και στη διάθεση του Άρντολ. Καθετόσο του έστενα και τις πρώτες μορφές των κειμένων, όπως θα δημοσιεύοντας τη χρηστική έγδοση του ΜΙΕΤ, γιατί έπρεπε ουσιαστικά να υπάρχει ταύτηση απόψεων για τις δύο εκδοτικές προσπάθειες που ετοιμάζονταν. Κατά το εαρινό εξάμινο του 2007-2008, προσκάλεσα τον Άρντολ ως επισχέπτη καθηγητή για να δώσει στους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, για να διδάξει συγγνώμη στους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Παράλληλα με τα μαθήματα αυτά, στα οποία οι φοιτητές δοκίμαζαν να εκδώσουν ένα σύντομο πρόημο νεοελληνικό έργο, σύμφωνα με τις εκδοτικές αρχές της καινούριας σειράς του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος Μανώλη Τριανταφυλίδη, αφιερώσαμε και αρκετό χρόνο στην αποκατάσταση του κειμένου της χρηστικής έκδοσης. Κατά τη διάρκεια της συνεργασίας μας αυτής και της προσπάθειας να καταλάβουμε τις εκάστοτε επιλογές και προτιμήσεις του Νίκου Παναγιωτάκη, που δυστυχώς δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει την πρώτη μορφή της κριτικής έκδοσής του και να τις εφαρμόσουμε και στο μέρος που δεν είχε αρχίσει ακόμα να ετοιμάζει για έκδοση, θέσαμε τα θεμέλια για τη δική μας συνοπτική παράλληλη έκδοση. Εκεί ο μελλοντικός μελετητής θα έχει στη διάθεσή του όλο το υλικό και των τριών χειρογράφων και ένα κείμενο που θα αντιπροσωπεύει μια μορφή που είναι όσο το δυνατόν πλησιαίστερη στην αρχική μορφή του έργου του Σακλίκη. Ήστρα από το σύννομα αυτό, ιστορικό της συνεργασίας μας, θέλουμε να θύξουμε δύο θέματα που είναι απόρεια της κοινής μας προσπάθειας για την έκδοση των κειμένων του ποιητή Στέφου Σακλίκη και που αφορούν κυρίως τον τρόπο εργασίας του. Σας υπονθυμίσουμε, βλέπετε εδώ τα κυριότερες στάδια της ζωής του με δύο ποιητικές περιόδους. Την περίοδο της φυλακής με τα πρώτα ποιήματα και μετά την επίστροφη στο ΧΑΝΤΑΚΑ και μάλλον μετά την αποτυχία του ως δικηγόρου τα νέα ποιήματα. Σύμφωνα με τις ενδείξεις που μας παρέχουν τα ίδια το ποιήματά του Σακλίκη, χρονολογικά θα πρέπει να έχουν συνταφθεί με την εξής σειρά, χωρίς ζωστόσο να είμαστε βέβοι, ειδικά για την πρώτη περίοδο, για την ακριβή σειρά συγγραφή συνθυσής του κάθε ποιήματος. Βλέπετε την πρώτη περίοδο χρόνια της φυλακής, ποιήματα της φυλακής και των πολιτικών που απευθύνονται σε ένα κοινό ακροατών και τη δεύτερη περίοδο διδακτικά, αυτοδιδακτικά ίσως που είναι γραμμένα σε δύστηχα ομοιοκατάληκτα και απευθύνονται κυρίως αναγνώστες. Τα έργα της Αγλικής όμως και στα τρία χειρόγραφα που έχουμε, έχουν παραδοθεί με τη σειρά αυτή, πρώτα το αυτοδιδακτικό ποιήμα αφήσεις παράξενος, μετά τα ποιήματα της φυλακής και των πολιτικών και στο τέλος συμβολές των Φρανσισκή. Ουσιαστικά και τα τρία χειρόγραφα παραδίνουν τα έργα με την ίδια σειρά. Η μόνη αβεβαιότητα αφορά το ποιήμα περιφύλλων που στο πρότυπο του Νι είχε ίσως τη θέση μετά τα ποιήματα της φυλακής, όπως προαναγγέλετε ότι θα οντιγραφεί χωρίς όμως να συμβεί κάτι τέτοιο. Πάντως και για το γραφείο του Νι τα δύο ποιήματα αποτελούσαν μία ενότητα. Η σειρά αυτή δείχνει πως όλα τα χειρόγραφα ανάγονται σε ένα κοινό πρότυπο που δεν παραδειδεται με καθαρά χρονολογική σειρά, δηλαδή την πιθανή σειρά της δημιουργίας τους. Στο αρχαίτικο αυτό που μπορεί να θεωρηθεί η τελευταία βούληση του ποιητή ο Σακλίκης είχε προτάξει μπροστά στα παλιότερα ποιηματά του ένα είδος διδακτικού οπολογισμού της ζωής του, την σευγορωτά ομοιοκατάληκτη αφίησης παράξενος όπου αφηγείται με χρονολογική σειρά σημαντικές στιγμές της ζωής του. Αυτή η αφίηση των κυριότερων συμβάνων της ζωής του εμπλουτίζεται με ανοιητικές περιγραφές για τη νοοτροπία των άξεων των χορικών και για τη συμπεριφορά των διευθερμένων και άπληστον δικηγόρων. Το πείγμα αυτό που σώζεται μόνο στον χειρόαρθονή της είναι απόλαιος, με τη σημερινή του μορφή μοιάζει εν άτελες. Τελειώνει πολύ απότομα και άμετρα, ύστερο από μία εκτενέστερη περιγραφή της συμπεριφοράς του επίορκου και ασυνείδητου δικηγόρου απέναντι στον πλούσιο πελάτη, με μια σύντομη περιγραφή των αντιδράσεών του σε ένα φτωχό πελάτη. Βλέπετε εδώ λέει μου τούτο των πτωχών που δεν έχω να κερδέσω αυτός θωρώ ένα πτωχός εκδούριν και πώς να σκάνεις σκέψη αυτός αβουγαδούρον. Από πάντων βλέπετε την αποκατάσταση του κειμένου στην έκδοση που θα βγει αρκετά σύντομα του Πανιουτάκι Μαυρομάτι. Τα τελές τελευταία δύστηχο, έτσι όπως είναι στο χειρόορκο, υποβάλλει την εντύπωση πως το ποιήμα δεν πήρα ακόμα την οριστική μορφή του, ή πως το τέλος έχει χαθεί. Στις κατατακτά χρονικά διαστήματα συνοντήσεις συνεργασίας μας, διαπιστώσαμε πως στην αφίεση παράξενου, η επελεκτική αφίεση των κυριότερων σταδίων της ζωής του σαχλίκη, ως και την οριστική αποτυχία του ως φαιοδάρχη, εγκατσισμένο στο φαιοδό του στο Πενταμόδι, κυλάει όμαλα. Η μοίρα του, η τύχη, του υπακορεύει να κάνει τις πράξεις, παραστρατήματα που τον οδηγούν καθοφαρά πάλι στην καταστροφή. Η ζευγαρωτή ομοιοκατοληξία δεν είναι πάντα τέλεια, αρκετής τύχη είναι λεψή, αλλά αυτό για αυτά μπορεί να ευθύνεται ο αντιγραφέας του νη, που γενικά δεν διακρίνεται για την αξιοπιστία του σε τέτοια θέματα. Στο τέλος της διαμονής του στα χωριά, η τύχη του του υπουδικλήει να επιστρέψει στον κάστρο, στον Χόντακα και να δοκιμάσει την τύχη του ως ανώτερο διοικητικού υπαλλήλου. Σας διαβάζω το απόσπασμα που βλέπετε εδώ. Κάπου είναι διάβεσαν καιροί και είδα καλά το πράγμα, λέει μου πάλι η τύχη μου σαν χλύκη κακομύρη, άρτησε, κακορίζηκε και κάκονικο κύρι. Αν ενσημιά ο κόπος σου, πληθύνεις την πτωχιά σου, τι σε αυγαρτίσουν οι λαγοί, τι σε φελούν οι σκύλοι, οι λαγονάροι που τους κρατείς, όπου είναι καλοί σου φίλοι. Είναι καλό θορίς λοιπόν, είναι παρηγορία και κάθεσες ανέπαρτος εις τούτα τα χωρεία. Άμι εις το κάστρο, διάγειρε, κατάταξης την χώρα, να λείψεις κακορίζηκε την πτωχιά στην ψώρα. Επαραιφίτσιον άτυχιος αν το πήραν κι άλλοι κι αν το κρατήσεις φρόνημα εις τιμήν σε θέλει βάλει. Κι όταν διαβάζει αυτό το χωρίο, δε θα προβληματιστεί καθόλου για τη λογική δομή ή για το νόημα από σπάσματος. Όμως, όταν προσθέσουμε τη στίχα ρύθμιση, φέρεται πως παραλείψουμε αρκετούς στίχους, δηλαδή το στίχο 154. Δηλαδή παραλείψουμε συνολικά 85 στίχους που περιγράφουν σατηρικά, κατά το πρότυπο παρόνων επιθέσεων στους άξεσους χωριάτες και αστικές λογοτεχνίες της Γαλλίας και Ιταλίας, την φρόνηση και την τάξη, δηλαδή τη νοοτροπία και συμπεριφορά των χωρικών. Και παρόλο που προβεγγωμένος ο ίδιος ίση κιόλας σκιάγραφίζει το δικό του τρόπο ζωής σαν την παράθεση με τη ζωή των χωρικών του Πενναμώδη, τον συνοψίζει σε μερικούς στίχους και τον γενικεύει για να κατακεραυνώσει στη συνέχεια τους χωρικούς και τις χοντροκομμένες διασκεδάσεις τους. Διαβάζει προς τη μέση, αρχοντινά ουδενθαρίς, όνθο πονάχει χρήσειν, η φρόνη μόνο η ευγενήν πάντα νευσή συντήχει. Σε βράδες είναι και βοσκοί, αγελραδικές κάπτες, βουκόλοι και χειρβοσκοί και με τ' εκείνους ράπτες. Κι ουδεν κατέχουν να σταθούν ποτέ τρονείς ομάδοι, έχουσαν τέτοιαν φρόνηση, έχουσαν τέτοιαν τάξη. Η έλλειψης οργάνωσης ολόκλητου χωρίου με τις πολλές επαναλήψεις και τις απότομες μεταβάσεις, ακόμα και την απότομη μετάβαση με το τέλος της ανάπτυξης του θέματος του κατοίκου της υπέθρου, που είναι αμέτωχος της πολιτισμένης ζωής του αστού, προδίδουν τα ύχνη της μη ολοκλήρωσης της θεματικής του παρέμβασης. Διαβάσω τα τελευταία δύο δίστυχα και να μη δεν σου φαίνονται, τόσο είναι ο ακροατής ή ο αναγνώστης, το κοινό. Αμιλιστάδες είναι και τραγουδούς είναι η άρτυχη όσον κυλαδούν οι ηχήνες. Τίντα καλών θόρυς, δηλαδή εσύ, Στέφανε, θόρυς λοιπόν είντα παρηγορίων και κάθες συναιπαρτώσης του ρεταχωρίων. Με περόμοιο τρόπο ο Σαχλίκης, όταν πια έχει ολοκληρώσει τη συγγραφή της αφίεσης παράξενος και έχει φτάσει στο τέλος της αργοδρομίας του ο δικηγόρου και της αποτυχημένης προσπάθειας του να μη γίνει σαν τους άλλους, διαβάζω μόνο το τελευταίο που ήταν το αρχικό τέλος του ποιήματος και να το πω κονταλωγιά. Όλοι αβοχαδούροι, όλοι μου εμφάνεσαν εμέν πανκλέπτες και αγαδούροι. Μετά το τέλος αυτό ενσωμάτωσα μια περιγραφή 60 στίχων για τη νοοτροπία και τα κατορθώματα των φάβουλων αβοχαδούρων και άκουσα να σου ειπώ το τι μπολήν κρατούσι και εις τι νουν εις ποιον σκοπον και στράταν περπατούσιν. Αλλά όπως συμβαίνει και με την έκφραση των χωρικών έτσι και εδώ η αντίστοιχη των δικηγόρων έμεινα αναοργάνωτη. Ένα δείγμα της εσωτερικής ασυναίπιας είναι η διαφορά ανάμεσα στην αρχική πρόοδοση του ποιητή και το τέλος του κειμένου. Ο αρχικός σκοπός του Σαχλίκη στο οποίο με αφίες παράξεως ήταν να δείξει στον αναγνώστη το πως η μοίρα γελάει τον άνθρωπο. Λοιπόν όψε σωραία το να μάθει για τη μοίρα το πως παίζει τον άνθρωπο ωσαν παιχνιό της λύρων, ας έλθει να αναγνώσει εδώ τούτο του κατ' ολόιν το κάτσα και στοιχόπλεξα και μοιάζει μοίρα ολόιν. Στην οριστική νομοφιό όμως έξι εξελιχθείς ένα έργο όπου σ'αχλική σκιάγραφή για ένα ακρατήριο σε ένα άνομιο κατάλλεκτο δύστηχο τις χομπερκοπιές των χωριατών και την απιστία και αναξιοπιστία των δικηγόρων και δεν αναφέρεται πια καθόλου ούτε στην αρχική πρόθεση ούτε στα αυτοβιογράφικα στοιχεία. Ακούσατε των χωριατών την διάρτωση και τάξη και των αβοχαδούρων μας και αυτών των αβουκάτων. Κι αυτή ακριβώς η εσωτερική ασυνέπια υπογραμμίζει ακόμα μία φορά ότι η σχεδιαζόμενη επεξεργασία έμεινε ημιτελής. Συνεπίζει ο ποιητής μόνο προς το είδος του κειμένου που παραμένει καταλόι. Ύστερα από τη μονόπλευρη περίληψη του πρώτου πιάπιήματος αναγγέλλει τη θεματική του υπόλοιπου έργου. Εγώ παιδά αφήνω τότε ό,τι του καταλόγει να γράψω και της φυλακής τους πόνους και τας φλήψεις και για τους φίλους τους καλούς και τους κακούς το τι είναι. Και στο σημείο αυτό τίθετο τότε εύλογο ερώτημα ήρθνει από ανάλογη επεξεργασία όπως παρατηρήθηκε στην αφήιση παράξενο. Υπάρχουν αρελικές άλλες αρεφατούσαν θλίκες. Όμια παρόμοια ανάπτυξη ορισμένων θεμάτων δύσκολα μπορεί να αποδειχτεί. Στα ποιήματα που όλα μαζί θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν της φυλακής, περί φυλακής, περί φυλακάτορων, περί του προσωπικού φυλακάτορα και ενδεχομένως και στα ποιήματα για τις πολιτικές, όπως η Αγιότενα, η Βουλή των Πολιτικών, το Κονταροκτύπμα των Πολιτικών και το Καταλογητής Πόθας, η πρώτη ανάγνωση δεν προδίδει όμια παρόμοια επεξεργασία. Ίσως τα υπόλοιπα δύο ποιήματα, το Περιφύλλον και οι Συμβουλές των Φραντζισκή, να μπορέσουν ενδεχομένως να μας διαφωτίσουν. Για τώρα θα περιοριστούμε σε γενικές γραμμές το ένα από τα κείμενα αυτά, στις Συμβουλές των Φραντζισκή. Το μεγάλο αυτό παραινετικό ποιήμα, με τις Ανορθόδοξες Συμβουλές των Φραντζισκή, τον γιο του καλού του φίλου, θα είναι μάλλον το τελευταίο κείμενο που έγραψε ο Σαχλίκης. Αποτελείται από 461 ομοιοκατάληκτους 15 σύλλαγους τείχους, με ελάχιστες ατέλειες και έχει παραδοθεί και στα τρία χειρόγραφα, τα οποία δεν διαφέρουν ρυζικά μεταξύ τους. Ο ηλικιωμένος πιας Σαχλίκης προειδοποιεί τον νεαρό Φραντζισκή να αποφεύγει τρία πράγματα. Τα ανοιχτογυρίσματα, τα τυχερά παιγνίδια, τα ζάρια και τρία της πολίτικες. Πριν όμως καταπιαστεί αναγκητικά με το τελευταίο θέμα της πολιτικής, κλείνει τα δύο ως τότε διαμηφθέντα θέματα ως εξής, με ένα τετράστιφο στο χειρόγραφο του Παρισιού και τρεις στίχους στα δύο άλλα χειρόγραφα του Μομπελέ και της Νεάπολης. Λοιπόν, παιδί μου ανάκηται να τα απολυσμονήσεις, αν θέλεις την καλή ζωή να την αποκερδίσεις. Άφες και τις πολιτικές, μίσης και τα ζάρια, της νύχτας τα γυρίσματα, την πέδελη εγκάρια. Οι τέσσερις αυτής τύχη ήταν, από τι φαίνεται, το τέλος του αρχικού ποιήματος, όπου οι πολιτικές αποτελούσαν αυτονόητα, βασικό μέρος του θέματος της νυχτερινής ζωής. Εξάλλου, αυτό φαίνεται και από τα υπολήματα για τις πολιτικές, που υπάρχουν στο συγκεκριμένο αυτό μέρος. Δεν θα το διαβάσω για να μην καθυστερούμαι, απλώς το αφήνω για ώρα για να το δείτε. Ο Σακλίκης, κατά την επεξεργασία και αναθεώρηση του ποιητικού του έργου, πρέπει να έβγαλε τα περισσότερα στοιχεία για τις δημόσια γυναίκες από το πρώτο μέρος, από την πρώτη ενότητα, τα νυχτογυρίσματα, έμειναν, όπως βλέπουμε, ελάχιστα, και με βάση αυτά δημιούργησε την τρίτη ενότητα, αποκλειστικά για τις πολιτικές. Αυτό, άλλωστε, δείχνει και η δυσανάλογα μικρή έκταση του πρώτου μέρους στη σημερινή του μορφή για τους κινδύνους της νύχτας. Αριθμοί συνολικά, μόλις 68 στίχους, ενώ οι δύο άλλες ενότητες έχουν διπλάσια ή κεντριπλάσια έκταση. Τα ζάρια, 145 στίχους και οι πολιτικές, 201. Ίσως όμως, χωρίς να αφαιρέσει και κανένα στοιχείο από το πρώτο μέρος, θέλησε να δώσει ιδιαίτερο βάρος στο θέμα που τον είχε απασχολήσει, ταλαιπωρήσει επανειλημμένα και το επεξεργάστηκε εξ αρχής. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως ο Στέφανος Αχλίκης, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν πια είχε ολοκληρώσει τόσο τα ποιήματα της πρώτης περιόδου, με θέματα τη φυλακή, τις πολιτικές και τους φίλους, όσο και τα μεταγενέστερα, απολογισμός της αποτυχημένης του ζωής και συμβουλές στο φραντζισκή, αναθεώρησε όλο το ποιητικό του έργο. Ανέπτυξε το υλικό για τους χορικούς και τους δικηγόρους, σε χωριστές εφράσεις, σε μεταγενέστερο ποιήμα αφήγησης παράξενος. Ανέπτυξε το μοτίβο των πολιτικών στους κινδύνους της νυχτερινής ζωής, σε χωριστό θέμα στο επίσης μεταγενέστερο ποιήμα συμβουλές στο φραντζισκή. Άλλαξε σε ιδολογική, τυχνολογική σειρά παρουσίασης των ποιημάτων του. Οι μεγάλες αυτές επεμβάσεις έμειναν εν μέρει μισοτελειωμένες και έτσι υπάρχουν σε διάφορα σημεία των ποιημάτων τους αχλίκη ασυνέπειες, εφτός βέβαια από τις διαφορές ανάμεσα στους δύο κλάδους της παράδοσης του έργου του. Στη χρηστική έκδοση του ποιητικού έργου του Σαχλίκη, που όπως είπαμε έχει ήδη ολοπιρωθεί, έχουμε ένα όσο το δυνατόν καλύτερα κατανοητό κείμενο, με βάση και τις τρεις χειρόγραφες παραλλαγές και με τις απολύτως αναγκαίες σημαντικές επεμβάσεις. Στην κριτική έκδοση που ετοιμάζεται, θα παρουσιάζονται αναλυτικά και λεπτομερειακά και οι τρεις χειρόγραφες μορφές του Σαχλίκικου έργου. Επίσης, στην εκτενέστερη εισαγωγή και στα σχόλια θα υποδεικνύονται στον αναγνώστη και στον ειδικό μελετητή, οι τροποποιήσεις που επέφερε ο ίδιος ο Σαχλίκης κατά την ρυζική αναθεώρηση των ποιημάτων του και οι εξελίξεις φθορές που υπέσχει το έργο του κατά την πολύχρονη προφορική και εγγραπτή παράδοσή του. Ευχαριστούμε. |
