| Διάλεξη 2: Στο δεύτερο μας μάθημα, θα συνεχίσουμε λίγο να δούμε ορισμένες σχετικά αγνώστες, ή τέλος πάντων έχει τόσο συζητημένες στοιχές, αυτής της λεγόμενης απόκλησης, ή για καλύτερα για να το πούμε με ακριβέστερους όρους εξωκανονικής παράδοσης για το πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Και λέω ότι δεν προκάλεσε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, αν και η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία χρόνια, καθώς η ανακαλύψης πληθαίνει, ιδιαίτερα όσον αφορά τον δεύτερο μέρος της σημερινής παρουσίας, δηλαδή όσον αφορά τα σπαράγματα που απείρουν, υπάρχει μια συνεχή συζήτηση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά και στην ακροδέκτηση. Καθώς αυτά τα καινούργια εβρίλματα κάθε φορά διευρύνουν τον ορίζοντα και εμπουτίζουν τις γνώσεις μας όσον αφορά την Ευαγγελική Παράδοση. Και θα συζητήσουμε σήμερα κάποια από αυτά τα κείμενα, θα δούμε ορισμένες πτυχές, περισσότερο με τη λογική να μπει κανείς μέσα στο πνεύμα, και στο νόημο αυτού των κειμένων, και εννοεί και όπως είπα και πριν, οι ανακαλύψεις συνεχώς υπάρχουν. Συνεχώς έχουμε καινούργια δεδομένα τα οποία οπωσδήποτε είναι αξιόλογα από πλευρά στα παιδημαϊκής έρευνης. Στο πρώτο μέρος της παρουσίας της σήμερα θα συζητήσουμε τα λεγόμενα άγραφα λόγια του Ιησού. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα ομάδα κειμένων, μικρών κειμένων βέβαια, τα οποία σχετίζονται με το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, και όταν λέμε άγραφα λόγια εννοούμε τα λόγια εκείνα του Ιησού, τα οποία δεν είναι καταγεγραμμένα μέσα στα κανονικά Ευαγγέλια, αλλά παντού σκόπια σε διάφορα κείμενα και αποβίδευε στο πρόσωπο του Ιησού. Συνήθως αυτά τα κείμενα θα τα βρούμε είτε μέσα στην ίδια την Καινή Διαθήκη σε άλλα σημεία, είτε σε χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, σαν σχόλια, σαν συμπληρώσεις στο κείμενο της Καινής Διαθήκης, θα τα βρούμε επίσης σε έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων και πατέρων, καθώς επίσης και σε λειτουργικά κείμενα της Καινής Διαθήκης. Θα τα βρούμε επίσης σε συλλογές ή αν θέλετε ακόμα και σε εξωχριστιανικές πηγές. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που δείχνει ακριβώς το μπλούτο και την ομορφιά αυτής της παράδοσης. Δείχνει ταυτόχρονα ότι υπάρχει μια παράδοση για τον Ιησού και μια παράδοση για τα λόγια του Ιησού, η οποία κινείται παράλληλα με την κανονική Ευαγγελική παράδοση. Το ότι τα λόγια του Ιησού υπήρχε μία τάση στην αρχαία χριστιανισμό να επαναλαμβάνονται είτε αποκεκομένα από την αρχική τους συνάφεια, είτε στη λογική της συλλογής του μέρους λογίας και διδασκαλίας. Μας είναι γνωστοί οι ίδιοι στη μέρα να κάνουμε λόγο για τη γνωστή πηγή των λογιών, οι οποίες σήμερα ηκάζουμε ότι ήταν μια συλλογή από λόγια του Ιησού διδασκαλίας ή μικρότερες φράσεις του Ιησού, οι οποίες κάποια στιγμή εντάχτηκαν στο υπόλοιπο κείμενο της Καινής Διαθήκης. Τώρα τα λόγια τα άγγραφα βέβαια είναι λόγια τα οποία βρέθηκαν εκτός κανονικής παράδοσης, δεν αποκρυσταλώθηκαν μέσα στην Καινή Διαθήκη. Ή καλύτερα να το πω, δεν διασώθηκαν μέσα στα ευαγγελικά κείμενα. Και επομένως γι' αυτό ονομάστηκαν άγγραφα. Ο όρος ξεκινάει από τον γερμανό ερευνητή, τον Κιόρνα, ο οποίος εκδίδει μια πρώτη συλλογή από τέτοια άγγραφα λόγια στο βίο του «De Sermonibus Christi Agrafis». Όμως ο ουσιαστικά επίσημα ο όρος θεωρεί ότι εισάγεται κατά το 19ο αιώνα από τον Αλφρετ Ρέσ, ο οποίος στο έργο του «Άγγραφα» όπως εκανόνισε Ευαγγέλιο Υφραγμέντη που εκδίδει γύρω στο 1889, κάνει μια ουσιαστικά πρώτη συστηματική καταγραφή των λογίων. Καταγράφει λοιπόν 117 τέτοια άγγραφα λόγια και μάλιστα διετυπώνει και μια υπόθεση ο Ρέσ ότι μέρος από αυτά και σχεγόμαστε ένα μεγάλο μέρος από τα 74 από αυτά προέρχονται από ένα κοινό κείμενο το οποίο σήμερα έχει χαθεί, το λεγόμενο Ευραϊκό Πρώτο Ευαγγέλιο. Υπάρχει όπως γνωρίζουν όσοι ασχολούνται λίγο με το συνοπτικό πρόβλημα μια μεγάλη συζήτηση για τις πηγές των συνοπτικών πριν να επικρατήσει η θεωρία των δύο πηγών η οποία σήμερα θεωρείται το μοντέλο πάνω στο οποίο δουλεύουν οι ερμηνευτές υπήρξαν διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες όσον αφορά τις αρχικές πηγές των Ευαγγελίων και μία από αυτές είναι ότι πριν από όλα τα κείμενα που έχουμε σήμερα υπήρχε ένα Ευραϊκό κείμενο, ένα πρωτοτυπικό κείμενο ας το πούμε μια αρχική πηγή το λεγόμενο Πρωτευαγγέλιο το οποίο ουσιαστικά χρησιμοποιεί ο Ματθαίος και οι υπόλοιποι Ευαγγελιστές όταν γράφουν το κείμενό τους. Ορές λοιπόν κινείται σε αυτή τη λογική και σε αυτή τη θεωρία και θεωρεί ότι τα 177 άγραφα τα οποία εντόπισε ουσιαστικά είναι κομμάτια αποσπάσματα από αυτό το χαμένο κείμενο. Αργότερα βέβαια στην επανέκδοση της εργασίας του περιόρισε αυτά τα άγραφα λόγια σε 34. Βλέπετε αμέσως μειώθηκε ρυζικά ο αριθμός. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι εντωμεταξύ έχουν γίνει διάφορες ανακαλύψεις κειμένων αποκρύφων εξοκανονικών και αυτά τα κείμενα τα οποία τα σκόπια λόγια τα οποία είχε εντοπίσει ο Ορές τα αυτοποιήθηκαν. Συνδέθηκαν δηλαδή με συγκεκριμένα Ευαγγέλια, πότε δεν θεωρήθηκαν απομονωμένα και αποσπασματικά λόγια τα οποία κυκλοφορούν έτσι ανεξάρρυτα μεταξύ τους και έξω από την κοινωνική παράδοση. Αλλά τάχθηκαν μέσα σε ευρύτερες συνάφειες αυτές των κειμένων, των αποκρυφών κειμένων τα οποία είχαν εντοπιστεί. Ο επόμενος που έρχεται να δουλέψει πάνω στο έργο του Ορές είναι ένας επίσης Γερμανός ο Ρώπης στο έργο της Προιχεγέζου τα λόγια του Ιησού το 1896 ο οποίος πραγματικά αναζητά για τα υπόλοιπα κείμενα πιθανή προέλευση κτλ. Αυτόχρονα όμως γίνεται και κάτι πάρα πολύ ενδιαφέρον στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Μιχαήλ Ασίνι Παλάθιο ένας ισπανός ερευνητής συγκέντρωσε ένα πολύ σημαντικό υλικό από άγραφα τα οποία όμως δεν προέρχονται από χριστιανικές πηγές. Τα εντόπισε μέσα σε κείμενα μουσουλμάνων συγγραφέων. Είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον έβρημα και δείχνει ακριβώς πως η παράδοση για τον Ιησού, τα λόγια του Ιησού, η δασκαλία του Ιησού διαδίδεται και έξω από τα όρια του χριστιανισμού στην ευρύτερη περιοχή. Και διασώζονται αυτά τα κείμενα μέσα σε πολύ διαφορετικές θρησκευτικές συνάφιες και αυτό είναι μια απρόσβλητη έκπληξη. Θα πρέπει να πω ότι το έργο του Παλάθου δεν έχει μελετηθεί επαρκώς ακριβώς γιατί είναι λίγο δύσκολη η πρόσβαση στα κείμενά του με την έννοια ότι το έργο του είναι γραμμένο στα αραβικά και στα λατινικά. Αραβικά το πρωτότυπο, τα πρωτότυπα λόγια και λατινική μετάφραση και τα σχόλιά του. Αυτό που λείπει σήμερα και θα πρέπει να γίνει είναι να μελετηθούν αυτά τα λόγια και να τα αυτοποιηθούν. Είναι εξεκαθάρισμα καταρχάς να δούμε πόσο από αυτά πραγματικά μπορεί να συνδέονται με τη χριστιανική παράδοση για τον Ιησού, πόσο από αυτά μπορεί να είναι παραιμίες ή μπορεί να είναι κοινωνιακά, φιλοσοφικά, νομικά τα οποία πέρασαν και αποδόθηκαν στον Ιησού και να γίνει μετά μια αποτίμηση του όλου υλικού και μια μελέτη. Αυτός λοιπόν έχει 233 τέτοια γραφαλόγια και επομένως είναι ένα πλούσο υλικό το οποίο χρειζεί ακριβώς μελέτηση. Η τάση γενικά στα γραφαλόγια είναι ότι εδώ ξεκινάμε με έναν πολύ μεγάλο ενθουσιασμό, είπαμε ο Ρες βρίσκε 177 λόγια, στη συνέχεια ο ίδιος τα περιορίζει σε 34. Η τάση λοιπόν γενικά είναι να τα περιορίσουμε τα γραφαλόγια και αυτό γίνεται όπως είπα και πριν των πραγμάτων εξαιτίας των μεγάλων ανακαλύψεων που κάναμε τα τελευταία χρόνια από κρυφών κειμένων σε παπίρους και περγαμινές που παλαιότερα δεν είχαν εντοπιστεί αλλά έμεναν κειμένα και αποθηκευμένα στις αποθήκες βιβλιοεθικών και πανεπιστημίων. Έτσι ο Γιαχήμ Γερεμίας αργότερα, που κάνει και αυτός μια σημαντική μελέτη πάνω στα άγραφα και ουσιαστικά είναι εξεκαθάρισμα, τα περιορίζει σε 20 και αυτός ο αριθμός τα μικρύνει ακόμα περισσότερο στις αρχές του 21ου αιώνα στην εργασία του Οτφριτ Χόφιλος, ο οποίος θα ακολουθεί μια πολύ μινιμαλιστική γραμμή και λέει όχι ούτε 30 είναι ούτε 18, είναι μόνο 7 τα γραφαλόγια τα οποία με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι ενταγμένα, δεν προέρχονται μάλλον από κάποιο απόκριφο κείμενο ή δεν προέρχονται από κάποια παράδοση γραπτή που τέλος πάντων γνωρίζουμε έχει σήμερα φτάσει στα χέρια μας. Βλέπω λοιπόν ότι υπάρχει μια γενικότερη τάση μίωσης των αγράφων, θα πρέπει να πω όμως από την άλλη μεριά, ενώ υπάρχει αυτή η τάση, να γίνει μια καινούργια μελέτη, γιατί τα τελευταία χρόνια έχουμε ζει στο φως διάφορα κείμενα άγραφα του Ιησού και θα αναφερθώ και μας μαζί σε μια πρόσφατη ανακάλυψη του 2014. Υπομένως θα ήταν καλό αυτά τα κείμενα να επανεξεταστούν, να δούμε μήπως όντως κάποιοι δεν έχουν ενταχθεί μέσα στη συλλογή. Σίγουρα είναι περισσότερο από 7 πλέον τα άγραφα λόγια του Ιησού, γιατί το μεταξύ όπως είπα έχουν γίνει και διάφορες ταυτοποιήσεις και ανακαλύψεις. Αν θελήσουμε τώρα να τα κατηγοριοποιήσουμε τα άγραφα, να πούμε ότι υπάρχουν διάφορες ταυτογορίες αγρά. Από τα άγραφα λόγια βρίσκουμε μέσα στην ίδια την Καινή Διαθήκη. Αυτό είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Σημαίνει δηλαδή ότι βρίσκουμε λόγια τα οποία λέγεται ότι τα είπε ο Ιησούς Χριστός, αλλά τα οποία τα βρίσκουμε στον Παύλο ή στις πράξεις, αλλά αν πάμε να τα αναζητήσουμε μέσα στα Ευαγγέλια δεν θα τα εντοπίσουμε εκεί. Αυτό σημαίνει δηλαδή, αυτό που πούμε και στο προηγούμενο μάθημα και αυτό που πολλές φορές θα επαναλάβουμε στο μάθημα αυτό, ότι δεν έχει καταγραφεί όλη η παράδοση για τον Ιησού Χριστό, καλύτερα για τα Ευαγγέλια άλλωστε, λέγεται ότι και να θελήσουμε να γράψουμε όσα έκανε και είπε ο Ιησούς, δεν θα χωρούσαν όλοι τα βιβλία του κόσμου μια υπερβολή βέβαια, η οποία θέλει να δείξει ακριβώς, που ιστοποιεί ακριβώς ότι ταυτόχρονα με αυτό που καταγράφτηκε υπάρχει και μια πληθώρα, ένας πλούτος υλικού, ο οποίος συνεχίζει να ταξιδεύει μέσα στον χρόνο, κυρίως με τα φτερά της προφορικής παράδοσης, κάποιες τελετές δεν τα καταγράφονται, γίνεται άγραφα λόγια, γίνεται απόκλειπτη παράδοση, αλλά ταυτόχρονα αυτά τα κείμενα ζουν και υπάρχουν και όπως είδαμε και πριν και υπάρχουν και έξω από τα όρια του χριστιανικού κόσμου. Λοιπόν, όπως είπα τα πρώτα άγραφα λόγια τα βρίσκονται μέσα στην Καινή Διαθήκη και το πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι στις πράξεις στο 2035, όπου εκεί η Απόστολη λένε μνημονέδηται των λόγων του Κυρίου Ιησού, ότι αυτός είπε μακάριον εστιν μάλλον διδώνει λαβάνι, θυμηθείτε τα λόγια του Ιησού, που είπε αυτός ότι είναι καλύτερο να δίνεις παράνα πέμμες. Αυτό δεν υπάρχει στην Ευαγγελική Παράδεισο, σε κανένα από 4 Ευαγγέλια δεν πρόκειται να βρούμε αυτό το χωριό. Είναι προφανές ότι εδώ έχουμε ένα λόγιο, το οποίο αποδίδεται στο πρόσωπο του Ιησού και το οποίο δεν καταγράφθηκε μέσα στα Ευαγγέλια, γιατί δεν καταγράφθηκε. Γιατί όπως είπαμε και στο προηγούμενο μάθημα, αλλά όπως γνωρίζει και ο καθένας ο οποίος έχει κάνει έστω και μια μικρή σύντομη ανάγνωση θεμάτων εισαγωγής στην Καινή Διαθήκη, οι Ευαγγελιστές δεν είναι απλή σιλέκτες, αλλά είναι θεολόγοι. Δηλαδή, από τον πλούτο που έχουν στη διάθεσή τους, είτε από τις προσωπικές τους γνώσεις, είτε κυρίως από την εμπειρία και τις πηγές που έχει η κοινότητα στην οποία απευθύνονται, αυτοί επιλέγουν εκείνα τα κομμάτια, εκείνα τα τμήματα της παράδοσης για τον Ιησού, τα οποία θεωρούν ότι έχουν σημασία για το ακροατήριό τους, θεωρούν ότι είναι αυτά τα οποία μπορούν να απαντήσουν σε ζητήματα της κοινότητας, μπορούν να ενισχύσουν την κοινότητα, μπορούν να την κατυχήσουν, μπορούν να διδάξουν, μπορούν να απαντήσουν, όπως είπα πριν, σε μεγάλα προβλήματα. Επομένως, είναι λογικό πάρα πολλά πράγματα να μην έχουν καταγραφεί. Και επίσης, είναι λογικό άλλα πράγματα να βρίσκουμε στον έναν Ευαγγελιστή και άλλα στον άλλον. Αυτό γιατί ακριβώς ο καθένας, εκτός ότι διαθέτει διαφορετικό πηγείο υλικό, προφορικό ή πιθανό και γραπτό, κυρίως και πρότεστα ενδιαφέρεται να καταγράψει εκείνα τα στοιχεία μέσα από την παράδοση, τα οποία θεωρεί ότι είναι σημαντικά για τη δικιά του κοινότητα. Ένα δεύτερο πιθανό αγραφολόγιο υπάρχει στην Άλφα Θεσσαλονικής, εκεί που ο Παύλος συζητά με τους Θεσσαλονικοί στο θέμα της Δευτέρας Παρουσίας. Ως γνωστόν, ένα από τα κύρια θέματα της Πρώτης Παρουσίας Θεσσαλονικής είναι η απάντηση που δίνει ο Παύλος στην αγωνία των πρώτων χριστιανών γιατί να πεθαίνουν, ενώ ακόμα δεν έχει έρθει η Δευτέρα Παρουσία ο γνωστόν, οι πρώτοι χριστιανοί περιμένουν ότι η Δευτέρα Παρουσία, η δεύτερη έλεψη του Κυρίου, θα γίνει πάρα πολύ σύντομα. Και μάλιστα ερμήνευαν, θα λέγαμε καταλέξει το λόγο του Κυρίου, ότι δεν θα περάσει αυτή η γενιά μέχρι να εκπληρωθούν τα λόγια μου και φυσικά αυτό ο Ιησούς το είπε στη Συνάφεια, μιλώντας για τη Δευτέρα Παρουσία αλλά και για τη καταστροφή του Ναού. Λοιπόν, στη Θεσσαλονίκη έχουν αρχίσει να πεθαίνουν άνθρωποι, η γενιά παρέχεται και ο Κυρίος δεν έχει έρθει. Μια από τις απορίες λοιπόν που θέπτουν στον Απόστολο είναι αυτή και ο Παύλος αφιερώνει μεγάλο μέρος της επιστομής για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Εκεί λοιπόν στην απάντηση που δίνει κάνει μια παράθεση ενός κειμένου και λέει ότι σας λέω σύμφωνο με το λόγο του Κυρίου. Λέει λοιπόν χαρακτηριστικά «τούτο γαρλέγομεν εν λόγω Κυρίου», ότι εμείς οι ζώντες οι περιγλιππόμενοι στη βαρουσία του Κυρίου, ου μη φτάσουμε τους κυνηθέντας ότι αυτός ο Κύριος εν κελέσματι, εν φωνή αρχαγγέλου και εν σάλπιγγη θεού καταβίσεται απ' ουρανού και οι νεκροί εν εχριστώ αναστήσονται πρώτη. Επίτα εμείς οι ζώντες οι περιγλιππόμενοι άμα συναθείς αρπαγησόμεθα εν εφέλες εις απάντησην ο Κυρίου εις αέρα και ούτως πάντοτε συγκυρίω εσόμεθα. Όλα αυτά που λέει ο Παύλος και περιγράφει αυτή τη σκηνή της έλευσης του Κυρίου, μια σκηνή που παραπέμει και σε εικόνες εκείνης εποχής νωστές αναγνώστες της έλευσης ενός αυτοκράτορας σε μία από όλοι, αλλά και για τους αυτούς που έρχονται από τον Ιουδαϊκό χώρο σε αποκαλυπτικές εικόνες για την έλευση του Θεού, Κριτή. Όλα αυτά λέει ο Παύλος που τηςιαστικά είναι εν λόγου Κυρίου. Σας τα λέμε με βάση τα λόγια του Κυρίου. Από πέμπει εδώ σε κάποιο πιθανό λόγιο του Ιησού το οποίο έχει υπόψη που όταν μιλάει εδώ στους Αισαλονικείς για τη Δευτέρα Παύλου. Σε εκείνα λόγια το οποίο μια δασκαλία του Ιησού προφανώς την είχε πει και όταν ήταν εδώ στους Αισαλονικείς. Βέβαια έχω διατυπωθεί διάφορες εικασίες και υποθέσεις σχετικά με το ποιος λόγος του Κυρίου μπορεί να είναι αυτός. Έγινε μια προσπάθεια ταυτοποίησης αυτού του κείμενου με διάφορα κείμενα μέσα στην Ευαγγελική Παράδοση. Πραγματικά αν να τρέξουμε μέσα στα κείμενα κυρίως στα συναπτικά θα δούμε ότι υπάρχουν και τις παραστάσεις και υπάρχουν τις δασκαλίες του Ιησού που Ιησού μιλάει για τον Υιό του ανθρώπου ο οποίος θα κάθει στα δεξιά του Θεού μια καθαρά αποκαλυπτική εικόνα παρμένη από τον Δανίλ και τον Ενόχ. Και ο οποίος θα έρθει για να κρίνει τον κόσμο. Να αναφέρω έτσι πολύ γρήγορα γρήγορα εδώ την γνωστή παραβολή που υπάρχει στον Καταματιθέον της τελικής κρίσης. Ή ακόμα και τον Μάρκος Δακτρία που μιλά για την καταστροφή της Ιουσαλήν και για το τέλος του κόσμου ταυτόχρονα για τα έσκατα όπου εκεί πραγματικά έχουμε παρόμοιες εικόνες. Όμως αν εδώ ο Παύλος ουσιαστικά παραπέμπει σε αυτά τα κείμενα ή αν υπάρχει κάποια άλλη παράδοση η οποία δεν την γνωρίζουμε σήμερα και η οποία παρουσιάζει συγγένεια με τα δύο παραπάνω παραδείγματα που ανέφερα αυτό είναι άγνωστο. Αυτό είναι άγνωστο γιατί εδώ ο Παύλος έτσι όπως το παραθέτει παραθέτει πάρα πολύ καλαρά το λόγιο του κυρίου που είναι πάρα πολύ δύσκολο να απαντήσουμε βεβαιότητα ότι πρόκειται για άγγραφο λόγιο του Ιησού. Η μεγάλη μερίδα των ερευνητών δέχεται ότι είναι άγγραφο λόγιο μια άλλη μερίδα είναι λίγο πιο επιφυλακτική και θεωρεί ότι είναι λίγο πιο δύσκολο από ό,τι νομίζουμε να τα αυτοποιήσουμε το συγκεκριμένο κείμενο. Εκτός από τα άγγραφα μέσα στο κείμενο της Καινής Διαθήκης άγγραφα λόγια βρίσκουμε και στην χειρόγραφη παράδοση της Καινής Διαθήκης. Νομίζουμε ότι υπάρχουν πάρα πολλά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, πολλές φορές λοιπόν στα χειρόγραφα αυτά βρίσκουμε γλώσσες, γλώσσες είναι σχόλια ουσιαστικά στο περιθώριο του κειμένου ή που πολλές φορές έχουν περάσει κατά την αντιγραφή και μέσα στο ίδιο το κείμενο. Και αυτές οι γλώσσες μήπως σε αυτά τα σχόλια έχουν σε πολλές περιπτώσεις παραθέτουν άγγραφα λόγια του ίσου. Ένα παράδειγμα χαρακτηριστικό είναι ο κώδικας Βέζα, ο γνωστός κώδικας που διασώζει το λεγόμενο βυτικό κείμενο στο Λουκάς 64. Εκεί λοιπόν έχει μια θα λέγαμε γλώσσα, μια προστίκη την οποία δεν τη βρίσκουμε πουθενά άλλο σε κανένα άλλο κείμενο. Λέει ότι αυτή η μέρα, θεασάμενος νοείται ο Ιησούς, την αεργαζόμενον το Σαββάτο είπε αυτό. «Άνθρωπε, ή μην είδας τι πεις, μακάρι οσύ, ή δεν είδας επικατάρατος και παραβάτηση του νόμου». Και λέει ότι ο Ιησούς μία μέρα είδε κάποιον να δουλεύει Σαββάτο και του είπε πραγματικά ξέρεις τι κάνεις, τότε είσαι πραγματικά ευτυχισμένος και ευλογημένος, όμως δεν το ξέρεις. Δηλαδή, ουσιαστικά, δεν ξέρεις αυτό που έχω πει για το Σαββάτο, ότι το Σαββάτο είναι φτιαγμένο για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το Σαββάτο, αλλά το κάνεις γιατί ακριβώς θες να παραβείς την εντολή του νόμου, τότε είσαι παραβάτης και δεν έχεις την ευλογία του Θεού. Αυτό το λόγιο είναι σαφώς άλλο, δεν υπάρχει πουθενά στην ομογενική παράδοση. Βέβαια, συνάδει και συμπορεύεται με όλη την υπόλοιπη παράδοση που έχουμε, ή σε όλες τις υπόλοιπες μαρτυρίες που έχουμε μέσα στα κείμενά μας για τη στάση του Ιησού απέναντι στο Σαββάτο και στην τύπο λαϊκρική τήρησή του. Αλλά είναι ένα κείμενο το οποίο αυτό καθ' αυτό δεν θα το βρούμε πουθενά. Έχουμε λοιπόν εδώ ένα λόγιο του Ιησού, το οποίο διασώζεται πάνω σε έναν χειρόγραφο. Το κατέγραψε κάποιος που διάβαζε το χειρόγραφο ή στους κάποιους αντιγραφές. Δύσκολα είναι να πούμε από πού μπορεί να προέρχεται αυτό το λόγιο, ποια είναι δηλαδή η γεωγραφική του προέλευση. Βέβαια, αν υπολογίσουμε το λεγόμενο δυτικό κείμενο και ο κώδικας Βέζα κατά πάσα πιθανότητα έχουν σχέσεις με την Ανατολή, με τη Συρία, είναι πιθανόν ένα τέτοιο λόγιο να προέρχεται από και αυτό. Αμως είναι μια πάρα πολύ χαλαρή τώρα και ελεύθερη υπόθεση, δεδομένου ότι ακριβώς σήμερα δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποιο χέρι ήταν αυτό, που σημείωσε αυτό το λόγιο στην άκρη του κειμένου. Άλλο, όμως, σκεφτούμε ότι εδώ μιλάμε για πέντε-έχτου αιώνα, έστω το περίπου τοποθετεί το Βέζα, καταλαβαίνουμε ότι μέσα σε αυτή την πορεία τα λόγια του Ιησού ξακολουθούν, όπως είπα και πριν, να ταξιδεύουν. Και να ταξιδεύουν και να καταγράφονται, να αποκρυσταλόγονται σε διάφορα κείμενα, βέβαια αυτό αμέσως δημιουργεί την απορία πόσα είναι εκείνα που τελικά χάσανε από αυτά τα λόγια και πόσα ουσιαστικά σβήσανε μαζί με τους ανθρώπους οι οποίοι τα διατηρούσαν στη μυαλί τους. Ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον λόγιο, το λεγόμενο λόγιον φρέερ, από τον πυροδονομάτο του ερευνητή, ο οποίος το εντόπισε και το συζήτησε, υπάρχει στον κώδικα Βάσινγκτον και είναι μία προσθήκη στο Καταμάρκου στο 1614. Εκεί υπάρχει μια συζήτηση που κάνει ο Ιησούς με τους μαθητές και σε αυτό το σημείο προστίθεται ένα κομμάτι το οποίο έχει περάσει μέσα στο ίδιο το κείμενο, το οποίο φανώς είχε παλιά σας σφόλιο κάπου στην άκρη και ο αντιγραφές βλέποντάς το θεώρησε ότι είναι κομμάτι του κείμενου και το πέρασε μέσα στο ίδιο το κείμενο, ή υπάρχει κάποιο χρόνο το οποίο αντιγράφει και έχει μέσα ήδη αυτό το λόγιο, δεν μπορούμε να το ξέρουμε, γιατί φυσικά δεν γνωρίζουμε τους προγόνους, αν θέλετε, της χρόνος παράδοσης για τον κώδικα Βάσινγκτον. Λέει λοιπόν εκεί, κακοίοι, οι μαθητές δηλαδή, απελεγούντο λέγοντες, ότι αιών τούτου της ανομίας και της απιστίας υπό τόσα τον ανεστή, ομί αιών τα υπό το πνεμά των ακάθαρτα, την αλήθεια του Θεού καταλαβαίστε δυναμή. Δια τούτου αποκάλυψον σε ότι η δικαιοσύνη είναι ήδη εκείνη έλεγοντο Χριστό. Και ο Χριστός εκείνης προσέλεγε ότι υπεμπίρνονται ο όρος των ετών της εξουσίας του Σατανά, αλλά αγγίζει άλλα δυνάμου. Και υπέρον εγώ αμαρτισάντον παρεδόθυν εις τάνοτον, ή να υποστρέψωσιν εις την αλήθειεν και μη κέτει αμαρτίσουσιν, είναι την ουρανόπλευματική και άφρυτον της δικαιοσύνης, δόξαν και ο νομίσος. Αυτό το λόγιο συμπεκριμένει μια πολύ μεγάλη κομμάτι της διδασκαλίας του Ιησού, γιατί όπως βλέπουμε εδώ γίνεται λόγος για το απελευθερωτικό έργο του Ιησού και την απελευθέρωση των ανθρώπων από τα δεσμά του Σατανά. Δεν υπάρχει στην συνοπτική παράδοση σαφώς, ιδιαίτερα στο πρώτο κήρυγμα του Ιησού και στις θεραπείες που κάνει και στους εξορκισμούς. Υπάρχει βέβαια και στο Ιωάννη, με την έννοια ότι εδώ υπάρχει ένας αποκαλυπτικός νοστός σε εμάς διησμός, με την έννοια ότι έχουμε από μια μεριά τον Σατανά και τον αιώνα τούτο, γλώσσα καθαρά αποκαλυπτική εδώ έχει το κείμενο μας, και από την άλλη μεριά έχουμε αυτό που φέρνει ο Ιησούς. Έχουμε λοιπόν διάφορες εδώ θα λέγαμε, διάφορες συγγένειες και κοινά σημεία με την υπόλοιπη Ευαγγελική παράδοση, είτε είναι με τον Ιωάννη είτε είναι με τους τρεις πρώτους Ευαγγελιστές τους συνοπτικούς και φυσικά έχουμε και αυτό που λέει την προφητεία για τα άλλα δεινά, πάλι αποκαλυπτική γλώσσα ενωτέρα του συγγραφέα, και στο τέλος έχουμε μία αποστροφή όσον αφορά το νόημα που έχει η σταυρική θυσία του Ιησού και ο Θανατός. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο στο οποίο βλέπουμε ότι θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε διάφορες επιρροές, όμως να είμαστε βέβαιοι και πάλι όπως είπα και πριν για την ακριβή προέλευσή του. Αν δηλαδή εδώ είναι ένα λόγιο το οποίο κατασκευάζεται και συμπικρώνει στην ασκαλία του Ιησού, αν είναι κάτι το οποίο κυκλοφορεί στην προφορική παράδοση και κάποια στιγμή καταγράφεται πάνω στο χειρόγραφό μας, ή γενικά για το τι μπορεί να βρίσκεται πίσω από αυτό το κείμενο. Μία άλλη κατηγορία χειρογράφων και λογίων είναι τα άγραφα λόγια τα οποία διασώζουν πατέρες και κυριαστική συγγραφή. Κυρίως στις πρώτους αιώνες, και εκεί φυσικά είναι και το ενδιαφέρον, διότι στις πρώτους αιώνες έχουμε ακόμα αυτή την παράδοση ζωντανή, την προφορική, η οποία κυκλοφορεί και γι' αυτό βλέπουμε πολλές φορές να καταγράφεται μέσα στα κείμενα. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον λόγιο του Ιησού στην α κλίμενος, πρόκειται για ένα κείμενο πολύ πρόημο του δευτέρου αιώνα και επομένως είναι πάρα πολύ κοντά στην αρχική καταγραφή των Ευαγγελίων και γι' αυτό έχει μια ιδιαίτερη σημασία. Εκεί λοιπόν ο Κλίμνης παραθέτει ένα λόγιο του Κυρίου και λέει Ελεάτε ειναι ελεηθήτε, αφίεται ειναι αφεθή μην, ως ποιείτε ούτως ποιηθήσετε ειμήν, ως δίδοτε ούτως δοθήσετε ειμήν, ως κρίνετε ούτως κριθήσετε, ως χριστεύεστε ούτως χριστευθήσετε ειμήν, ο μέτρο μετρείτε εναυτό μετρεθήσετε ειμήν. Το λόγιο αυτό δεν υπάρχει μέσα στην Ευαγγελική Παράδοση, υπάρχουν παρόμοια βέβαια λόγια, όπως το μην κρίνετε ειναι μην κριθήσετε ή ό,τι θέλετε να κάνουν οι άνθρωποι σε εσάς το ίδιο να κάνετε κι εσείς εκείνους, ο λογωμένος τους κανόνας του Ευαγγελίου. Δεν είναι απίθενο όντως αυτό το κείμενο να απειχεί και να αντικατοπίσει ένα πραγματικό λόγιο του Ιησού, του ιστορικού Ιησού και να είναι πραγματικά οι απαρχές αυτού του λογίου να ανάγονται στο ίδιο το πρόσωπο του Ιησού. Είναι αναγκαίο κάθε φορά, όταν ελετούμε αυτά τα άγραφα λόγια, να αναζητούμε την πιθανή του συγγένεια και σχέση με την κανονική παράδοση του Ευαγγελίου από μια μεριά και απ' τη δέν να προσπαθούμε να αναζητήσουμε πιθανές επιδράσεις, πιθανές σχέσεις και εξαρτήσεις οι οποίες μπορεί να μας βοηθήσουν για να περίπου να εντοπίσουμε το χώρο προέλευσης αυτών των κειμένων. Και τέλος, μια ενδιαφέρουσα κατηγορία είναι τα λεγόμενα άγραφα λόγια σε λειτουργικά κείμενα. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, άγραφα λόγια, βέβαια σήμερα εγώ θα τα φέρω ένα από αυτά, άγραφα λόγια φαίνονται και μέσα στη λειτουργική παράδοση. Η λειτουργική παράδοση είναι και αυτή, ένα κομμάτι της παράδοσης της Εκκλησίας. Και είναι λογικό μέσα σε αυτή να καταγράφονται συχνά λόγια και κείμενα του Ιησού. Δεν γίνεται βέβαια οπωσδήποτε αναδρομή στην Ευαγγελική και γενικότερα η γεωγραφική παράδοση. Και ο καθηγητής Ιωάννης Καραβιδόμουλος εντόπισε ένα τέτοιο λόγιο στη μας ακολουθία του Ευχελαίου. Κάτι που πολύ συχνά το ακούμε και κανένας δεν προσέχει. Λέει κάπου σε μία από τις ευχές του Ευχελαίου ότι μιλάει ο Ιερέας τον Ιησού και λέει «Σι ο υπόν, ο σάκης αν πέσεις, έγειρε και σωθείς». Εσύ είσαι εκείνος που είπες, εσύ χωρίς και να πέσεις, σήκω και θα σωθείς. Αλλά το λέει δεν υπάρχει πουθενά μέσα στην παράδοση την Ευαγγελική με η έννοια της μετάνοιας και της επιστροφής. Είναι πάρα πολύ γνωστή μέσα στην Ευαγγελική παράδοση και μπούμε να πούμε ότι αυτό το λόγιο συνάνδει με την υπόλοιπη παράδοση και ουσιαστικά δεν είναι καθέλου παράλογο να είναι ένα λόγιο το οποίο προέρχεται από τον ιστορικό Ιησού. Είναι όμως ενδιαφέρον πως μέσα σε ένα λειτουργικό κείμενο αποκρυσταλώνεται και αποτυπώνεται μια προφορική παράδοση και διασώζεται μέχρι τις ημέρες μας. Και κλείνοντας αυτή την πρώτη ενότητα για τα άγραφα να πω ότι υπάρχει και ένα νέο άγραφο, μίλησα γι' αυτό στην αρχή αρχή, ένα άγραφο λόγιο το οποίο εντοπίστηκε σε έναν πάπυρο, σε μικρό σπάραγμα που βρέθηκε σε μια συλλογή χειρογράφων την οποία έχουμε στο Μοναστήρι Γοσερά στην Ισπανία. Πριν λίγο καιρό, το 2014, εκδόθηκε η συλλογή αυτόν τον χειρογράφων, τα χειρογράφωνα παρουσιάζονται, κάνουν φωτογραφίες τους και απογραφεί τους και εκεί υπάρχει ανάμεσα σε αυτά τα κείμενα ένα σπάραγμα, όπως είπα και εσύ, ένα κομματάκι πάπυρο, το οποίο χρονολογείται στον 4ο με 5ο αιώνα, το οποίο φαίνεται, είναι πολύ μικρό το κομμάτι, αλλά φαίνεται ότι μάλλον διασώζει μία ομιλία, ένα κείρυγμα. Κάποιος πατέρας, κάποιος εκκλησιαστικός συγγραφέ είναι δύσκολο να το ταυτοποιήσουμε, κάποιος με τον χρυσόστο, αλλά είναι μάλλον αριαστικό κάτι τέτοιο γιατί δεν μπορούμε να το συνδέσουμε με κάποιο κείμενο με τον χρυσόστο. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι πρόκειται σίγουρα για ένα κείρυγμα. Εκεί λοιπόν λέει ανάμεσα στα άλλα, θα διαβάσω το κείμενο, πάντες ευχόμεθα είναι φυτία Θεού. Το φυτία Θεού μας είναι γνωστό ως εικόνα από την Παλαιά Διαθήκη αλλά και από τον Παύλο. Κάτι λέει μετά για αυτούς που δεν είναι φυτία και μετά λέει, απεθύνατο ο Κριτής και σωτήριμον, είπε λοιπόν ο Κριτής και σωτήρας μας και έχει ένα κείμενο μετά, τα γλυκία φθέγγεσθαι τε τύρινε. Να διατηρούμε ακριβώς το γλυκό τρόπο ο Μιλιός. Τώρα αυτό το λόγιο δεν υπάρχει πουθενά. Δεν το έχουμε βρει μέσα στην διάποδη πουθενά μέσα στα Ευαγγέλια στο πρόσωπο του Ιησού, βρισκόμαστε λοιπόν εδώ μπροστά σε ένα ακόμα καινούργιο άγραφο λόγιο του Ιησού. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι κάθε φορά που θα βγαίνουμε στην επιφάνεια τέτοια κείμενα, είναι πολύ πιθανόν να βρίσκουμε μέσα σε αυτά και άγραφα λόγια του Ιησού. Και θα πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα σε αυτά τα άγραφα λόγια και στην άλλη ομάδα σημαίνουν και την οποία θα μιλήσω σε λίγο. Τα σπαράγματα αποκρύφων πάνω στα σπαράγματα παπείρων, μάλλον τα οποία διασώζουν κομμάτια από αποκρύφα κείμενα. Είναι άλλο το άγραφο λόγιο το οποίο ουσιαστικά παρατίθεται μέσα σε μία άλλη συνάθεια, παραμούς χάρη σε μία ομιλία ή σε μία ευχή της Εκκλησίας, και είναι άλλο πράγμα να βρούμε ένα κομμάτι ενός χαμένος σήμερα αποκρυφημένος. Το οποίο λέει λόγο του υλικού γιατί είναι γραμμένο πάνω σε πάπειρο, δεν διασώζεται ολόκληρο, έχει καταστραφεί και είναι μόνο ένα κομμάτι. Φυσικά δεν ταυτοπλήθηκε κανένας άλλος απόκρυφος κείμενος και ενής διαθήκτου. Επομένως κλείνοντας τον πρώτο μέρος της παρουσίασης για τα άγραφα, μπορούμε να πούμε ότι τα άγραφα λόγια, έτσι όπως προκύπτει και από τη πολύ σύντομη αναφορά που κάναμε σε αυτά, συχνά είναι παραλλαγές ή αναπτύξεις ήδη γνωστών λογίων του Ιησού από τα κανονικά Ευαγγέλια, κάποια πολύ πιθανόν να προέρχονται από απόκρυφα Ευαγγέλια τα οποία σήμερα έχουν χαθεί και τα οποία ήταν γνωστά στους αναγνώστες εκείνης εποχής. Κάποια μπορεί να είναι και σφάλματα μνήμης με την έννοια ότι μπορεί να αποδόθηκαν στον Ιησού, αλλά ουσιαστικά να μην προέρχονται από εκείνον. Μπορούμε να φυσικά είναι κατασκευάσματα φαντασίας, κάποια όμως άλλο, θα πρέπει να πούμε ότι προφανώς συνδέονται με το πρόσωπο του ιστορικού Ιησού και ανοιάγονται στη δική του παράδοση. Σίγουρα δεν προσθέτουν πολλά ούτε στις γνώσεις που έχουμε για τη ζωή του Ιησού ούτε στις γνώσεις που έχουμε για τη δασκαλία του. Είναι όμως ένα πολύ ενδιαφέρον κομμάτι της υποφορικής παράδοσης στα άγραφα λόγια και μας βεβαιώνει ακριβώς αυτό που πολλές φορές είπα και θα ξαναπώ, ότι η παράδοση για τον Ιησού είναι ζωντανή μέσα στις κοινότητες οι οποίες δεν την καταγράφουν απλώς αλλά τη διασώζουν και προφορικά. Αυτό που είπαμε και στο προηγούμενο μάθημα για την προφορική κουλτούρα αυτού του αρχαίου κόσμου. Στον αρχαίο κόσμο οι άνθρωποι επιλέγουν περισσότερο το προφορικό λόγο και λιγότερο το γραπτό καταρχάς γιατί δεν δίνεται όλοι να γράψουν και κατά δεύτερο γιατί ακριβώς είναι ο ευκολότερος και πιο προσβάσιμος τρόπος διάδοσης πληροφοριών. Εμείς σήμερα μπορεί να έχουμε συνηθίσει ότι μόνο τα γραπτά μένουν οι αρχαίοι όμως δεν είχαν κανένα πρόβλημα να θεωρούν ότι και τα προφορικά είναι εξίσου σημαντικά είναι εξίσου σημαντικές μαρτυβίες και επομένως για αυτό το λόγο η προφορική παράδοση για τον Ιησού είναι πάρα πολύ σημαντική. Άλλως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι καταρχάς η χριστιανική παράδοση είναι προφορική. Καταγράφεται αργότερα για τους λόγους που έχουμε ήδη αναφέρει επομένως δεν θα πρέπει ποτέ να παραγνωρίζουμε τη σπουδαιότητα αυτού του προφορικού τμήματος της ιστορίας του αρχαίγονου χριστιανισμού. Περνώντας στο δεύτερο μέρος του σημερινού μαθήματος θα δούμε τα λεγόμενα παράγματα παπίδων. Φυσικά θα τα δούμε όλα γιατί όπως και εδώ ισχύει ό,τι ισχύει και για τάγραφο ότι συνεχώς έρχονται καινούργια βρήματα στο φως όχι τόσο γιατί ανασκάπονται περιοχές και εντοπίζονται εκεί καινούργια χειρόμαθο όσο περισσότερο γιατί πλέον τα διάφορα πανεπιστήμια αρχίζουν και καταλογωγραφούν τις μεγάλες συλλογές που έχουν παπίδων και σπαραγμάτων τεργαμινών και παπίδων και φυσικά πολύ συχνά ευτυχείς ερευνητές βρίσκονται μπροστά σε τέτοια ευρήματα. Όταν είναι με σπαράγματα παπίδων σαιστικά νομίζουμε αποσπάσματα από απόκρυφα Ευαγγέλια τα οποία δεν έχουν ταυτοποιηθεί με γνωστά ήδη απόκρυφα Ευαγγέλια. Δεν μας είναι γνωστά απ'αλλού αλλά βρίσκουμε ένα δυο-τρεις σελίδες ενός παπίρου το οποίο διασώζει ένα κομμάτι από ένα κείμενο το οποίο αναφέρει τον Ιησού, αναφέρει κάτι από τη ζωή, από τη διδασκαλία του και επομένως λέμε ότι αυτό προέρχεται από ένα κείμενο που τον ονομάζουμε συμβατικά Ευαγγέλιο από ένα απόκρυφο Ευαγγέλιο εξοκανονικό. Θα πρέπει εδώ να πούμε ότι από το 10ο αιώνα, κυρίως το 19ο αιώνα, στους ακαδημαϊκούς κύκλους και όχι μόνο, είναι μια μεγάλη μόδο θα λέγαμε, μια τάση, Ευρωπαίοι κυρίως και Αμερικανοί οι οποίοι έχουν μια οικονομική επιφάνεια να ταξιδεύουν στην Αίγυπτο κυρίως στην Αίγυπτο και εκεί να αγοράζουν στις αγορές, στις διάφορες, είτε κρυφά είτε φανερά διάφορα κείμενα, παπίρους, τους οποίους διάφοροι ντόπιοι εντοπίζουν και πουλάν στις αγορές εκείνης η εποχή, συνήθως στη Μαύρη Αγορά. Αυτό έχει σε να αποτελεωθεί άνθρωποι να επιστρέφουν πίσω με συλλογές παπίρων. Ήταν μια πολύ έντονη τάση κατά το 19ο αιώνα, οι οποίοι συχνά δορίζονται σε πανεπιστήμια ή και τα ίδια τα πανεπιστήμια ή τα μουσεία συχνά κάνουν αγορές τελείως. Δηλαδή φροντίζουν να στείλουν ειδικούς στην Αίγυπτο να συγκεντρώσουν τέτοια κείμενα. Αυτά λοιπόν τα κείμενα πολλές φορές δεν έχουν ταυτοποιηθεί, γιατί ακριβώς είναι τεράστιος όμως τους. Μας έλειπαν ως τα τελευταία χρόνια και τα απαραίτητα εργαλεία σήμερα με την ανάπτυξη της πληροφορικής. Είναι πολύ πιο εύκολη η αξιοποίηση και ευεξεργασία αυτών των κειμένων και γι' αυτό βλέπουμε ότι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες ανακαλύψεις γίνονται. Κανείς αρκεί να παρακολουθεί λίγο τους γνωστούς ακαδημαϊκούς στο τόπο και στο λόγιο στο διαδίκτυο και μπορεί να ενημερώνται συνεχώς για τέτοιες ανακαλύψεις. Τα τελευταία χρόνια με τα συμμαζέματα που γίνονται και τις καταλογογραφήσεις αυτών των παπίρων πολύ συχνά και θα πω κυρίως φοιτητές οι οποίοι εργάζονται σε διάφορες ελληνικά προγράμματα έρχονται μπροστά σε τέτοιες ανακαλύψεις. Και φυσικά γίνονται δημοσιεύσεις, παρουσιάσεις στα συνέδρια, συζητήσεις με τα επίσης συζητήσεων και ούτω καθεξής. Και αυτές τις συζητήσεις κυρίως γίνονται για τον απλού στο λόγο γιατί αυτά τα κείμενα επειδή είναι τόσο αποσπασματικά είναι πάρα πολύ δύσκολα με τις οποίες δεν θα τα αυτοποιήσουμε. Δηλαδή είναι πολύ πιθανό κάποια από αυτά να προέρχονται από χειρόγραφα ή από κάποιο κείμενο το οποίο εμείς σήμερα μπορεί να το έχουμε σε μετάφραση ολόκληρο ή μπορεί να το έχουμε σε ένα κομμάτι. Κάποια φορά είναι λίγο δύσκολο να βρούμε πώς θα τα αυτοποιήσουμε αυτά τα κείμενα. Όμως όπως είπα και πριν είναι μια γοητευτική εμπειρία. Θα έλεγα ότι το όνειρο κάθε νέα ρού ερευνητή να βρει ένα τέτοιο κείμενο και να το δημοσιεύσει και να συνδέσει το όνομά του με μια τέτοια ανακάλυψη. Τα σπαράγματα παπίρων μπορούμε να τα χωρίσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η μία είναι εκείνη που περιέχει κομμάτια παπίρου τα οποία ουσιαστικά περιέχουν πολύ μικρά κομματάκια από Ευαγγέλια. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πρόσφατο για παράδειγμα είναι το περίφημο Ευαγγέλιο της Συζύγου του Ιησού το οποίο ουσιαστικά ανοίγει σε αυτή την κατηγορία, ένα πάρα πολύ μικρό κείμενο, ουσιαστικά το μέγεθος του παπίρου είναι όσο μία πιστοτική κάρτα και πάνω σε αυτό διασώζει τα κείμενα εξαιρετικά αποσπασματικό. Και υπάρχει και μια δεύτερη κατηγορία όπου έχουμε μεγαλύτερα αποσπάσματα γιατί δεν μας σώζεται ένα μόνο κομματάκι από ένα παπίρου μπορούν να μας σώζεται τρία τέσσερα πύλα οπότε εκεί έχουμε ένα εκτενέστερο κείμενο. Στην πρώτη κατηγορία των μικρών σπαραγμάτων θα ήθελα να αφέρω τρία σημαντικά ευρήματα. Το πρώτο είναι ο περίφημος Πάπυρος Μέρτων 21 ο οποίος είναι ένα φύλλο από Πάπυρο το οποίο περιέχει λόγια του Ιησού που θυμίζουν πάρα πολύ ανάλογα λόγια του Ιησού στο καταλουκάν Ευαγγέλι. Παριστείνεται μια σύνθεση. Τώρα εδώ δεν πρόκειται για ένα άγραφο λόγιο με την έννοια που είπαμε έως τώρα αλλά προφανώς είναι ένα κομμάτι από ένα Ευαγγέλιο το οποίο ακριβώς επειδή είναι τόσο μικρό το κομμάτι που μας έχει σωθεί, ένα φύλλο, δεν σώζεται ολόκληρο. Αυτό το χειρόγραφο οδηγόθηκε στη 3η αιώνα μετά αυτοστόν. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η παράδοση πάει πίσω, πιο πίσω από την καταγραφία αυτή. Δεν ξέρουμε αν είναι το αυτόγραφο δηλαδή είναι το πρώτο χειρόγραφο του κειμένου ή αν αντιγράφει από κάπου αλλού πρώτα και δεύτερον δεν ξέρουμε τι έχει πίσω τώρα του κειμένου. Προς τρίτος αιώνας αν χομολογείται το κείμενό μας και εμείς θα πρέπει να πάμε την παράδοση που διασχίζει αυτό το κείμενο πίσω από τον 3ο αιώνα. Ένας δεύτερος χειρόγραφο είναι ο Πάρπυρος Ωξυρίχου 210. Εδώ σε αυτό πάλι δηλαδή ήταν πολύ μικρό κομμάτι από κάποιο Ευαγγέλιο που ο Ιησούς μιλά και μιλά για τους καρπούς, τους καλούς και τους κακούς. Είναι μια εικόνα που την ξέρουμε ήδη και από την παραβολή της Κορέα αλλά και από άλλες παραβολές όπως την παραβολή των Ζενιών και τα λοιπά. Και επιπλέον έχει ένα λόγιο εδώ το οποίο θυμίζει πάρα πολύ τα γνωστά λόγια με το εγώ ή εμείς το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο. Ξέρουμε ότι και ο Ιησούς πολλές φορές εμφανίζεται και λέει εγώ είμαι το χώρο, εγώ είμαι η ζωή, εγώ είμαι η αλήθεια και τα λοιπά. Ένα παρόμοιο λόγιο βρίσκουμε σε αυτό το Πάπυρο Ωξυρίχου 210. Έχουμε εδώ λοιπόν δύο παραδόσεις ταυτόχρονα από τη μια μεριά μια σχέση με τη συλλοπτική παράδοση σχετικά με τους καρπούς και τους πόρους και από την άλλη μεριά ένα λόγιο το οποίο παραπέμπει περισσότερο στην Ιωάννια γραμμή της παράδοσης. Και αυτό είναι του 3ου αιώνα το κείμενο, το οποίο δουλεύει πάλι για ένα πολύ αρχαίο κομμάτι από κρύφου κειμένου. Και ένα άλλο πολύ γνωστό είναι το Σπάραγμα του Φαγιού, στο οποίο είναι μια εκτενής αναφορά στον Πέτρο. Και επίσης ο τρόπος που γράφει εδώ θυμίζει πάρα πολύ το Καταμάρκον Ευαγγέλιο στο 14 κεφάλαιο, στους τύχους 37-40. Επειδή ακριβώς υπάρχει αυτή η έντονη αναφορά στον Πέτρο, αλλά και το χωρίς το οποίο παραπέμπει ουσιαστικά το βρίσκουμε και στο απόκληθο Ευαγγέλιο του Πέτρου, γι' αυτό αυτό το κείμενο από ορισμένους ερευνητές θεωρήθηκε ότι προέρχεται από το Ευαγγέλιο του Πέτρου. Αυτό είναι δύσκολο σήμερα να το αποδείξουμε, γιατί όταν θα μιλήσουμε για το Ευαγγέλιο του Πέτρου θα δούμε ποια προβλήματα έχει το κείμενο εκεί. Σε κάθε όμως περίπτωση και εδώ έχουμε ένα κείμενο, το οποίο είναι μεταγενέστητο δεύτερο αιώνα, απλώς δεν έχει ακόμα χρονολογηθεί μια ακρίβεια. Έχουμε λοιπόν ένα κείμενο στο πριν γίνεται λόγος για τον Πέτρο, συνέχιζεται χαλαρά με την υπόλοιπη Ευαγγελική παράδοση και προφανώς προέρχεται από κάποιον γνωστό σε εκείνη την εποχή, αλλά άγνωστο πλέον σε εμάς απόκληθο Ευαγγέλιο. Και στη συνέχεια θα δούμε τρία σπαράγματα Παπίρων τα οποία έχουν προκαλέσει μεγάλες συζητήσεις, επανερχόμαστε πολύ συχνά σε αυτά και τα συζητάμε όταν κάνουμε ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, γιατί ακριβώς είναι ενδιαφέρον οι κείμενα τα οποία μας δίνουν κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την παράδοση την Απόκριφη γύρω από το πρόσωπο του Ιησού. Το πρώτο είναι ο γνωστός Πάπυρος Έγγερτον 2. Ο Πάπυρος Έγγερτον 2 ουσιαστικά είναι τέσσερα φύλλα παπίρ, δεν είναι ένα και προέρχονται όχι από ηλυτάριο αλλά προέρχονται από κώδικα, αυτό δεν μας ξενίζει γιατί ξέρουμε τα περισσότερα κείμενα από όλα τα κείμενα της Καινής Διαθήκης, όλα τα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης ουσιαστικά είναι κώδικες, είναι ο τρόπος του διβάλλοντας. Είναι ο τρόπος του βιβλίου που επιλέγουν οι Χριστιανοί να έχουν τα βιβλία τους, πρώτο γιατί είναι πρακτικότερος από το Ιητάριο και δεύτερον κατά πάσα πιτανότητα γιατί με αυτόν τον τρόπο διαφοροποιούνται από τους Ιουδαίους, οι οποίοι οι Ιουδαίοι ακόμα και σήμερα ως νωστό την τώρα την έχουν σε Ιητάριο, δηλαδή αυτό που πληγούμε, ξετυλίγουμε και διαβάζουμε. Είναι μια διαφοροποίηση συνηθή που κάνουν οι Χριστιανοί για να δείξουν ότι το δικό τους ιερό βιβλίο δεν θα πρέπει να ταυτιστεί με το αντίστοιχο ιερό βιβλίο των Ιουδαίων. Ο Πόπιλος λοιπόν είναι τέσσερα φύλλα που έχουν τα αποκώδικα, είναι αρκετά καταστραμμένους δυστυχώς και επιπλέον ένα κομμάτι του που έλειπε από το πρώτο φύλλο το βρήκαμε πολύ αργότερα στην Κολωνία. Είναι πολύ ενδιαφέρον δηλαδή πώς ταξιδεύουν αυτά τα κείμενα. Είναι σήμερα ο Πόπιλος 255. Το ενδιαφέρον με τον Πόπιλο Εγκερδόν είναι η συζήτηση που έχει γίνει για τη θεολογησία του. Έτσι λοιπόν σήμερα καταλήγουμε ότι το κείμενό μας στη μορφή που το έχουμε είναι γύρω από το 150 μετά Χριστόν. Αν λοιπόν το κείμενο που έχουμε ο κώδικας είναι από το 150 μετά Χριστόν, η παράδοση που διασώζει πάει πριν από το 150. Τώρα πόσο πριν αυτό είναι μια μεγάλη συζήτηση, αλλά είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί μιλάμε για το πρώτο μισό του δεύτερου αιώνα. Ξέρουμε ότι λίγο πιο πριν έχει τελειώσει η συγγραφή αυτόν που θεωρούμε σήμερα κανονικά βιβλία της Καινούς Διαθήκης και μόνος αυτό το κείμενο, όποιος και αν ήταν αυτό, βρίσκεται πάρα πολύ κοντά σε αυτήν την παράδοση. Το περιεχόμενό του δυστυχώς όπως είπα είναι αποσπασματικό. Στο πρώτο κομμάτι ο Ιησούς συζητά με τους νομικούς και συζητά για το θέμα του νόμου. Ας μου λέει να διαβάσουν κείμενα από εκεί, ο δε Ιησούς είπε στους νομικούς, να τιμωρείται κάθε παραβάτη και παράνομο και όχι εμένα και ότι κάνει καθώς το κάνει, γυρνώντας πως τους άρχοντες του λαού είπε αυτά τα λόγια, ερευνάκωκας γραφάς μέσα στις οποίες νομίζετε πως έχετε ζωή, ακριβώς όμως αυτές είναι που μαρτυρούν για εμένα. Μην νομίζετε πως ήρθε για να σας κατηγορήσω στον πατέρα μου, ο κατηγορός σας είναι ο Μωυσής, στον οποίο εναποθέσατε όλες σας τις ελπίδες. Κι όταν του είπαν, γνωρίζουμε καλά ότι ο Θεός μίλησε στον Μωυσή, αλλά όσο για σένα δεν ξέρω με από πού ήρθες, ο Ιησούς τους απάντησε λέγοντας, τώρα φανερώθηκε η απιστία σας σε αυτόν, για τον οποίο εκείνος είχε βεβαιώσει. Εάν είχατε πιστέψει στον Μωυσή, θα είχατε πιστέψει σε εμένα, γιατί εκείνος έγραψε στους πατέρες σας για εμένα. Αυτό το κείμενο θυμίζει πάρα πολύ το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο. Και το θυμίζει, γιατί ακριβώς μια αντίστοιχη συζήτηση έχουμε στα πρώτα κεφάλαια του Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, που ο Ιησούς έρχεται σε αντιπαράθεση με τους Ιηραίους και αυτοί τον αφηβητούν λέγοντας ότι εμείς έχουμε τον Μωυσή και δεν χρειαζόμαστε εσένα. Και ο Ιησούς λέει εκεί ότι πραγματικά, αν είχατε διαβάσει σωστά το νόμο θα βλέπω ότι μιλάει για εμένα. Εδώ βλέπουμε μία απήχηση μιας παράδοσης, η οποία πάει πίσω μέχρι το Κατά Ιωάννη Είναι η απόφαση που παίρνουν οι άρχοντες μετά τη συζήτηση να λιθοβολήσουν τον Ιησού και συμβούλευσαν λοιπόν τον όχρο να μαζέψει πέτρες και να τον λιθοβολήσουν. Οι άρχοντες προσπαθούσαν να βάλουν στα χέρια τους πάνω του για να τον συλλαβουν και να τον δώσουν στον όχρο αλλά δεν μπορούσαν να τον συλλαβουν, γιατί δεν είχε έρθει ακόμα η ώρα να παραδοθεί. Εδώ η ώρα είναι πάρα πολύ ενδιαφέρουσα, παραπέμπει στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο που η ώρα ακριβώς είναι όταν ο Ιωάννης ασχολεί τη λέξη ώρα και λέει δεν ήρθε ακόμα η ώρα μου λέει ο Ιησούς, δεν ήρθε η ώρα μου, εννοεί ακριβώς δεν ήρθε η ώρα του θεάτου του. Εδώ βλέπουμε ακριβώς την ίδια κρίση. Ο ίδιος ο Κύριος περνώντας από ανάμεσά τους ξέφυγε. Αυτό γνωρίζουμε από τον Καταλουκά. Τον Καταλουκά γνωρίζουμε, αναφέρει το Ευαγγέλιο ότι πήγα κάποια στιγμή να τον λιθοβολήσω στην πατρίδα του και εκείνος πέρασε από ανάμεσά τους χωρίς να τον αγγίξει κανείς. Επομένως εδώ βλέπουμε μια διπλή παράδοση από πίσω. Βλέπουμε σχέσεις με τον Καταϊωάνι Ευαγγέλιο και μία αντίστοιχη με τον Καταλουκά. Και γνωρίζουμε βέβαια ότι τον Καταλουκά με τον Καταϊωάνι έχουν πάρα πολλά κοινά στοιχεία. Κάτι μας έχει οδηγήσει σε διάφορες υποθέσεις, είτε ότι έχουν μια κοινίδα ξαμενή από την οποία δούν και οι δύο ιστορίες, είτε το πιο πιθανό ότι η κοινέτα του Ιωάνι γνωρίζει τον Καταλουκάνι Ευαγγ ή ενός λεπρού, μια νέα συζήτηση με τους Ιουδαίους και στο τελευταίο κομμάτι, το οποίο είναι πολύ ενδιαφέρον, έχουμε μια συζήτηση για τον Σπόρο πάλι και στο τέλος παρουσιάζει τον Ιησούς να περπατάει δίπλα στον Ιωάνι και λέει χαρακτηριστικά και όταν απόρρισε από την παράξενη ερώτηση του, γιατί πιο πριν κάτι λέει που δεν σώζεται σήμερα από ο Ιησούς τέτοιο ερώτημα, ο Ιησούς καθώς παρακολουθούσε, στάθηκε στην όχθη του Ιορδάνη και εκτείνοντας το δεξί του χέρι, το γέμισε με σπόρους και έσφυγε το ποτάμι, τότε το νερό που σπάρθηκε με σπόρους στην παρουσία τους και παρήγαγε πολλούς καρπούς προς μεγάλη τους χαράκτους, εδώ έχουμε μια συζήτηση ουσιαστικά από πίσω που μάλλον μια θα λέγαμε απείχηση τόσο της ιστορίας του Καλούς Πορέος, που μας είναι γνωστή, όσο και φυσικά τις παραδόσεις που συνδέονται με τον Ιορδάνη και τον Ιησού, όσ εδώ έχουμε και μια συζήτηση για τον βάπτισμα, η οποία μας έχει χαθεί και μας σώζεται μόνο ένα μικρό κομματάκι, σίγουρα μπορούμε να πούμε για τον Πάπυρο Έγγερτον δύο ότι αυτός έχει πολλές εξαρτήσεις και από τα τέσσερα Ευαγγέλια και από τη Συνοπτική Παράδοση, λέει Μαρκο Κυρίως Λουκά αλλά και από το Κατά Ιωάννη, ιδιαίτερα από το Κατά Ιωάννη και αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει αυτή η εξάρτηση από το Κατά Ιωάννη γιατί γνωρίζουμε ότι το Ευαγγέλιο αυτό ήταν ιδιαίτε πρέπει να σκεφτείτε ότι το προθετούμε το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο στα τέλη του 1ου αιώνα αν ο Πάπυρος Έγγερτον γύρω στο 100 αν ο Πάπυρος Έγγερτον γύρω στο 150 καταλαβαίνουμε πόσο κοντά είναι αυτά τα δύο κείμενα και είναι γνωστός λοιπόν το Κατά Ιωάννη πάρα πολύ νωρίς φαίνεται ότι διαδόθηκε και στην Αίγητο ή προφανώς υπάρχει με κοινή παράδοση ή μια πρώτη μορφή του Κατά Ιωάννη γιατί ξέρουμε ότι το Κατά Ιωάννη πολλές φορές δέχθηκε από εξεργασίες και ξαναγράφτηκε και αυτό στο οποίο καταλήγουμε σήμερα είναι μια υπόθεση η οποία πολλές φορές τη συναντούμε σε σχέση με το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο ότι εδώ έχουμε το φαινόμενο της Δευτερογενής Προφορικότητας. Η Δευτερογενής Προφορικότητα ως όρος που έρχεται από το χώρο της τηλεθέασης και της διαφήμισης και τον οφείλουμε στον Walter Ong λέει ουσιαστικά ότι ένα κείμενο που γράφεται συνεχίζει να έχει μια προφορική ζωή γιατί οι άνθρωποι το αφηγούνται και το αφηγούνται ώστε να ξαναγραφτεί και μια δεύτερη φορά ή και μια τρίτη ενδεχομένως και το καθήξει σε μια καινούργια μορφή περισσότερο εμπλουτισμένη και αυτό το έχουν πάρει και οι φιλούλοι και έχουμε πει ότι πολλές φορές αυτό συνέβη και με κείμενα της αρχαιότητας. Είναι πάρα πολύ δύσκολο να αποδείξουν τη διαδικασία είναι όμως ενδιαφέρον στην προκειμένη περίπτωση γιατί τα δύο κείμενα Ιωάννης και Επάπηρου Σέγερδο βρίσκονται πολύ κοντά χρονικά και είναι πάρα πολύ πιθανόν δηλαδή μια γενιά είναι ουσιαστικά η διαφορά τους περίπου τουλάχιστον στην πρώτη καταγραφή του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου λοιπόν πιθανόν να έχουμε μια καταγραφή του κατά Ιωάννη Ευαγγελίου σε ένα καινούργιο Ευαγγέλιο είναι γνωστό δηλαδή στην κοιν στοιχεία της παράδοσης που κυκλοφορούνε στον προφορικό λόγο να παίρνει καινούργια μορφή και να καταγράφεται σε αυτό το απόκοφο που δυστυχώς σήμερα το διασώζει μόνο σε τόσο αποσπασματική μορφή ένας δεύτερος πολύ ενδιαφέρον Πάπηρος είναι ο Πάπηρος Οξυρίχου 840 ο Πάπηρος Οξυρίχου 840 ουσιαστικά δεν είναι Πάπηρος και αυτό είναι το αστείο για κάποιο λόγο επικράτησε να τον λέμε Πάπηρο ίσως γιατί είναι ένα μικρό κομματάκι ουσιαστικά είναι ένα φύλλο Περγαμηνής το οποίο και αυτό είναι μεταγενέστερο ανάγενες του 3ου μετά από το αιώνα η θεωρία βεβαίει ότι εδώ διασώζει ένα κείμενο το οποίο είναι πολύ αρχαιότερο από τον 3ο αιώνα αυτό το κομματάκι πρέπει να προερχόταν από φυλακτό πολύ συχνά οι αρχαίοι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν φυλακτά στα οποία μέσα βάζαν κομμάτια από Ευαγγέλια ή από λόγια του Ιησού τα οποία είχαν ένα να λέγαμε αποτροπαϊκό χαρακτήρα να διώξουν τα δαιμόνια να διώξ Μάλλον από το σχήμα και το μέγεθος του κειμένου και από τον τρόπο γραφής υπάζουμε ότι προέρχεται από φυλακτό Είναι πολύ μικρό το κομμάτι θα το διαβάσουμε κιόλας ουσιαστικά το θέμα του είναι η συζήτηση για την καθαρότητα τι είναι καθαρό τελετουργικά είναι μια γνωστή συζήτηση που γίνεται στον Ιουδαϊσμο και εδώ βλέπουμε πάλι τον Ιησού να έρχεται σε πολυμική αντιπαράθεση με τους ιερείς και το ναό Ας πούμε λέει ότι παρουσιάζει τον Ιησού να συζητάει με κάποιον Φαρισαίο που τον ονομάζει Λεβί και αυτός ο Φαρισαίος αρχιερέας που ονομαζόταν Λεβί πλησίγεσε τον Ιησού και του είπε ποιος σου επέτρεψε να περπατάς σε αυτόν τον τόπο εξαγνισμού και να κοιτάς αυτά τα Άγια Σκέβη χωρίς ούτε εσύ ούτε οι μαθητές σου να έχετε πλήν τα πόδια σας Αλλά μιασμένος πάτησε σε αυτό το ναό που είναι τόπος καθαρός το οποίο κανένας δεν πατά χωρίς να λουστήκε χωρίς να αλλάξει τα ενδύματά του και κανείς τολμάει να κοιτάξει αυτά τα Άγια Σκέβη Στάθηκε αμέσως τότε ο Ιησούς ο σύντομος σωτήρας με τους μαθητές και του αποκρίθηκε Και η απάντηση που δίνει είναι εξής Εσύ δηλαδή που βρίσκεσαι τώρα εδώ στο ναό είσαι καθαρός Είμαι καθαρός απάντησε νοήτο Λεβί αφουλούστηκα στην εξαμενή του Δαβίδ κατέβηκα τη μία σκάλα και ανέβηκα την άλλη και αφού φόρεσα καθαρά λευκά ρούχα. Ύστερα ήρθα και έστρεψα το βλέμμα μου σε αυτά τα Άγια Σκέβη Ο σωτήρας τότε του απάντησε αλλίμως τους τυφλούς που δεν βλέπουν πλήθηκες σε τούτα τα τρεχούμενα νερά όπου μέρα με νύχτα κυλούνται σκυλιά και γουρούνια και έπινε στο δέρμα σου και τα αρωμάτισες Όπως και οι πόνες και οι αυλυτρίδες λούζονται και αρωματίζονται και καλοπίζονται προκειμένου να προκαλέσουν τον πόθο των αντρών ενώ μέσα τους βρύθους σκοπιών τη κάθε είδους κακίας Εγώ όμως και οι μαθητές μου μας κατηγορείς επειδή δεν έχουμε πληθεί ναυτιστήκαμε στο νερό της αιώνιας ζωής που ρέει από τους ουρανούς και αλλίμου εις αυτούς που και εδώ χάνεται το κείμενο εδώ έχουμε ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον κείμενο Καταρχάς γιατί προφανώς εδώ ο συγγραφέας γνωρίζει τις Ιουδαϊκές συνήθειες και ξέρουμε ότι στον αρχαίο Ιουδαϊσμό τα τελετουργικά λουτρά ήταν πάρα πολύ συνηθιμένα Κάθε δηλαδή ευσεβής Εβραίος έπρεπε πολύ τακτικά να λούζεται ολόκληρος κυρίως πριν πάει στο ναό ή πριν προσφέρει τη θυσία, το ξέρουμε και από τον νόμο στην Παλαιά Διαθήκη και υπάρχουν τέτοια, έχουν σοφεί τέτοια λουτρά, έχουμε βρει πάρα πολλά και στην περιοχή του ναού στα Ιεροσόρμα και στη άλλη περιοχή στις Συναγωγές όπου πραγματικά έχει δύο σκάλες, μια κατεβαίνει μέσα στην Παξαμινούχη στην Παλαιά Διανευαίνης, βλέπουμε μια παράσταση που γνωρίζει το συγγραφέα μας και προφανώς αντικατοπλίζει μια πραγματικότητα και επίσης αντικατοπλίζει μια σοβαρή συζήτηση την οποία τη βρίσκουμε και στα Ευαγγέλια αλλά όχι σε τόσο έντονο βαθμό για το θέμα της καθαρότητας. Είναι το βάπτισμα είναι σημαντικότερο ή οι βαπτισμοί που κάνουν οι Λούσοι που κάνουν οι Ιουδαίοι και επομένως εδώ προφανώς πίσω από το κείμενό μας κρύβεται μια θεολογική συζήτηση που βαπτίστηκε κυρίως σε Ιουδαιοχριστιανικούς κύκλους δηλαδή σε κυκλούς χριστιανών οι οποίοι ήταν προ-Ιουδαίοι σε σχέση με τους Ιουδαίους. Είναι πάρα πολύ λογικό εφόσον είναι προ-Ιουδαίοι, προέρχονται την ομάδα των Ιουδαίων, είναι λογικό να γίνεται συζήτηση μαζί τους. Και τη συζήτηση αυτή ξέρουμε ότι αυτή η συζήτηση τρέχει στον αρχαίο εγωνοχριστιανισμό κυρίως το δεύτερο αιώνα αλλά και στον τρίτο και ένα ενδιαφέρον επίσης στοιχείο είναι εναφορά στο νερό της αιώνιας ζωής του Ιδωρου, της αιώνιας ζωής μια φράση που τη γνωρίζουμε και από το Καταϊόν Ευαγγέλιο. Αυτό το κείμενο μας ενδιαφέρει γιατί ακριβώς και στον Καταϊόν Ευαγγέλιο έχουμε ανάλογες συζητήσεις. Έχουμε δηλαδή και εκεί πάλι αντικατοπρίζει μια ανάλογη θεολογική προβληματική, την οποία τη βλέπουμε και εδώ πλέον να περνάει μέσα σε αυτό το κείμενο, του τόσο μικρό κείμενο, το οποίο όμως είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Και το τελευταίο κείμενο για σήμερα, υπάρχουν και πολλά άλλα που κανείς αξίζει να τα δει, το τελευταίο μας κείμενο είναι το λεγόμενο Άγνωστο Ευαγγέλιο του Βερολίνου. Αυτό το Ευαγγέλιο, το λέμε Άγνωστο Ευαγγέλιο του Βερολίνου για τον απλούζοτο λόγο ότι το είχαμε πάρα πολύ καιρό αποθηκευμένο σε μια αποθήκη και πολύ αργότερα ήρθε στο φως της δημοσιότητας. Αυτό λοιπόν το κείμενο μας είναι το φως της δημοσιότητας το 1997, όταν ένας Αμερικανός, ο Πολ Μαϊωρέκη, έφτασε στην Άμπλη Ιωθήκη στο Μουσείο του Βερολίνου και εκεί καταλογραφίσε, ήταν η δουλειά του να καταλογραφίσει διάφορα κομμάτια παπίρων και έφτασε πάνω σε αυτό το κείμενο το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό και στο οποίο ουσιαστικά σώζεται αρκετά αποσπάσματα, δεν είναι ένα μικρό κομματάκι, ουσιαστικά είναι 29 μικράς παράγματα τα οποία όλα προέρχονται από το ίδιο χειρόγραφο. Δύσκολο να το χρονολογήσουμε, δεν έχουμε κατανοίξει στη χρονολόγηση του κειμένου μας, το τοποθετούμε ανάμεσα στον 10ο με 7ο αιώνα, βλέπετε πόσο ευρύ είναι το φάσμα εδώ της χρονολόγησης, είναι από κώδικα, είναι μετάφραση στα κοπτικά και ηκάζουμε ότι είναι μετάφραση από ένα ελληνικό πρωτότυπο, το οποίο όμως ελληνικό πρωτότυπο οι περισσότεροι ερευνητές το τοποθετούν στον 2ο αιώνα, στο τέλος του 2ο αιώνα, μιλάμε για ένα πολύ πρόημο επίσης κείμενο. Εδώ ο Ιησούς πολύ συχνά ανομάζεται επίσης Σωτήρας και επομένως παραπέμπει το κείμενό μας και στο λεγόμενο Ευαγγέλιο του Σωτήρος αλλά παραπέμπει και στο λεγόμενο Ευαγγέλιο του Πέτρου, γιατί ακριβώς περιγράφει την ίδια φάση της ζωής του Ιησού και η φάση του Ιησού είναι μετά το μυστικό δίβο περιγράφει μέχρι και τη σταύρωσή του. Αυτό το ξέρουμε και από το κομμάτι και από το Ευαγγέλιο του Πέτρου. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι ο αρχικός κώδικας είναι εξαιρετικά μεγάλος, είναι γύρω στις 100 σελίδες, από τις οποίες σήμερα μόνο 29 μικρά κομματάκια έχουν σωθεί. Η ίδια η αφήγηση την οποία διασώζει είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, γιατί ουσιαστικά έχει να κάνει με το πάθος και παρουσιάζει τα σκαλία του Ιησού στο κομμάτι αυτό από τη φάση του μυστικού δίπνου και μέχρι τη σταύρωσή του. Έχει μια εκτενή συζήτηση του Ιησού με τους μαθητές, η οποία συζήτηση θυμίζει πάρα πολύ το γνωστό, όπως λέμε σήμερα, αποχαιρετιστήριο λόγο στον κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο στα κεφάλαια 14 έως 17. Ξέρουμε ότι ένα μεγάλο κομμάτι στο τελευταίο μέρος του Ευαγγελίου του Ιωάννη είναι ο λόγος του Ιησού προς τους μαθητές. Αυτό που διαβάζετε συνήθως στο πρώτο Ευαγγέλιο τη Μεγάλη Πέμπτη και αυτό το κείμενό μας, εδώ στο Ευαγγέλιο του Βερολίνου, στο πρώτο του μέρος, θυμίζει πάρα πολύ αυτή τη συζήτηση που κάνει ο Ιησούς με τους μαθητές. Πάρα πολλά στοιχεία δηλαδή είναι κοινά με το κατά Ιωάννη. Δεν θα πρέπει όμως, φτάνει μέχρι και το Σταυρό, όπου στο Σταυρό παρουσιάζεται ο Ιησούς επάνω στο Σταυρό να τον αντιμετωπίζουν άλλοι με χλεβασμό και άλλοι με χαρμασμό, μια εικόνα που την ξέρουμε και από τη Συνοπτική Παράδοση. Παρατηρούμε όμως κάποιες διαφοροποίησεις όσον αφορά τη Συνοπτική Παράδοση. Το πρώτο είναι ότι γίνεται μια προσπάθεια να μην μεγιστοποιηθεί η τραγικότητα του θανάτου του Ιησού, την οποία βρίσκουμε κυρίως στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο. Δηλαδή παρουσιάζεται μεν ο Ιησούς στο Σταυρό, αλλά ουσιαστικά είναι ο κύριος της κατάστασης. Εδώ θυμίζει πολύ το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, όπου και στον κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο δηλαδή ο Ιησούς επάνω στο Σταυρό ουσιαστικά αναπτύσσεται ένα λόγχρο διάλογο με τη μητέρα του. Ενώ αν συγκρίνουμε αυτή την ιστορία με την αντίστοιχη παράδοση που έχουμε στον Μάρκο, στον Μάρκον βλέπουμε ότι ο Ιησούς πεθαίνει και είναι και ο πιο τραγικός τρόπος με τον οποίο πεθαίνει ο Ιησούς στον κατά Μάρκον, γιατί πεθαίνει ακριβώς με την πολύ γνωστή κραυγή «Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες». Ο Ιησούς στον Μάρκον παρουσιάζεται στο τέλος να μένει εντελώς μόνος. Ένα στοιχείο που φυσικά για όσους γνωρίζουν τον κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, ξέρω ότι είναι κομμάτι της αφήγεσης του, όπου ο Μάρκος θέλει να παρουσιάσει τον Ιησού, τον Ιό του ανθρώπου, ότι ήρθε στον κόσμο, κανείς δεν τον κατάλαβε, βλέπετε το γνωστό μυστικό του Μεσσία, ούτε η δική του, ούτε η οικιακή του, ούτε η οικογένειά του και τελικά πεθαίνει μόνο στο σταυρό και πάνω στο σταυρό ο Θεός όμως αποκαλύπτει δόξα. Αυτό λοιπόν δεν υπάρχει σε αυτό το κείμενό μας. Σε αυτό το κείμενό μας γίνεται μια προσπάθεια μίωσης αυτής της τραγικότητας και από την άλλη μεριά υπάρχει μια έμφαση στη δασκαλία του Σωτήρα, του Σωτήρα Ιησού, όμως μια προσπάθεια που έγινε παλαιότερα να το συνδέσουμε αυτό το κείμενο με τη γνωστική παράδοση, με τους γνωστικούς, ημέρα δεν γίνεται δεκτή. Ξέρουμε ότι οι γνωστικοί επίσης έχουν μια κριτική στάση απέναντι στο σταυρό, δεν τον τονίζουν τόσο και τα περισσότερα γνωστικά Ευαγγέλια ουσιαστικά μιλάνε για τη φάση μετά την Ανάσταση. Ο Ιησούς είναι αγαστημένος και μιλά στους φωθητές. Έχουμε ελάχιστα γνωστικά κύματα τα οποία να περιγράφουν κάτι πριν από την σταύρωση και την Ανάσταση. Εδώ το κείμενο όμως δεν είναι σε αυτή την κατηγορία γιατί απλώς το Ιησούς αυτή τη συζήτηση και τη δασκελία την κάνει με τους μαρτές πριν το σταυρό και τον παρουσιάζει και στο σταυρό. Σίγουρα υπάρχουν κάποια στοιχεία δοκιτικά με τη δένεια ότι στο δοκιτισμός προσπαθεί να λύσει το θεολογικό πρόβλημα πως ο θεός πεθαίνει. Αν είναι δυνατόν να πεθάνει αυτός πως γνωστόν οι δοκιτές εισάγουν ιδέες του τύπου ότι δεν ήταν ο Ιησούς σε αυτός το επίπεδο, είναι πάνω στο σταυρό αλλά κάποιος άλλος ή ήταν μία φαλμαπάτη. Υπάρχουν κάποιοι ελαένες υπενυγμοί στο κείμενο όμως τέτοιας δοκιτικής φύσης αλλά δεν μπορούμε να πούμε βεβαιότητα ότι εδώ έχουμε μια τέτοια επίδραση γιατί όπως είπα και αποσφασματικό είναι το κείμενο μας και μικρό και δεν γνωρίζουμε και όλη την ιστορία της επεξεργασίας του μέχρι να φτάσει στα χέρια μας και είναι και σε μετάφραση βέβαια. Είναι στην κοπτική του εκδοχή το κείμενο. Κάνοντας λοιπόν κλείνοντας όλη αυτή τη σύντομη περιήγηση ανάμεσα σε αυτά τα τόσο αρχαία κείμενα μπορούμε να πούμε συμπερασματικά όσον αφορά τα παράγματα Απαπείρων ότι μπορεί βέβαια να μην μας προσθέτουν τίποτε στην ιστορική εικόνα του Ιησού γιατί πολλά από αυτά προέρχονται ήδη με γνωστά και από τη συνοπτική παράδοση ή πολλά από αυτά μπορεί και να μην όντως να είναι προστίκεις με τα γενέστες όμως αναφυσίτητα μας παρέχουν ένα χρήσιμο υλικό γιατί μας δίνουνε κομμάτια της χαμένης προχωρικής και γραπτής παράδοσης για τον Ιησού. Κομμάτια από το παζ δηλαδή τα οποία έχουμε χάσει. Το δεύτερο πολύ ενδιαφέρον είναι ότι αποτελούν πολλά από αυτά όπως είδαμε ήδη δείγματα δευτερογενούς προφορικότητες. Δείχνουν δηλαδή πως αυτή η παράδοση γράφεται, καταγράφεται, ζει, συνεχίζει να ζει παράλληλα προφορικά για να ξανακαταγραφεί και δεύτερη και τρίτη φορά και εμπιμένως μας δίνουν μια δυνατότητα να ανασυνθέσουμε μέρος της ιστορίας αυτής της παράδοσης. Επιπλέον, το γεγονός ότι διαπιστώνουμε σε αυτά τα κείμενα εξαρτήσεις ή επιδράσεις από τα λεγόμενα κανονικά Ευαγγέλια, αυτό είναι επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο γιατί αυτό μας βοηθά ως ένα σημείο να δούμε και τις συγγένειες των παραδόσων. Όπως είδαμε, σχεδόν όλα τα κείμενα που ανέφερα έχουν μια στενή σχέση με το κατά Ιωάννη Ευαγγέλι. Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, γιατί έχει ακριβώς και την επίδραση που ασκεί αυτό το συγκεκριμένο κείμενο στον υπόλοιπο χριστιανισμό, αλλά δείγνει και τις κοινές παραδόσεις από τις οποίες προφανώς αγγλούν όλα αυτά τα κείμενα. Πως δίποτε αυτό οι εξαρτήσεις, οι συνδέσεις, οι επιδράσεις μας βοηθούν πάρα πολύ να χρονολογίσουμε αυτή την παράδοση, όχι απόλυτα βέβαια με ακρίβεια, αλλά όταν έχουμε ένα κείμενο όπως είναι έγκαιρτον 2 από 150, αυτό είναι μια πάρα πολύ σημαντική χρονολόγηση, μια πολύ σημαντική πληροφορία για την προφορική παράδοση. Και τέλος, αυτό που είπαμε έτσι επί τροχάδι, ότι αυτά τα κείμενα αντικατοτρίζουν πάρα πολλές φορές τις συζητήσεις, τις αγωνίες, τις αντιπαραθέσεις της επιμένου χριστιανικών ομάδων. Εκείνοι σε πρόσωπε σήμερα έχουν χαθεί. Σήμερα δεν γνωρίζουμε τίποτα από όλα αυτά, σήμερα έχουμε μείνει στον γνωστό χριστιανισμό, όπως τον γνωρίζουμε από τα χρόνια του Βυζαντίου και έχουμε χάσει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του ψυχυδοτού, αυτού που λένε αρχαίγοντος χριστιαν και σήμερα είναι τελώς άγνωστο. Και αν δεν υπήρχαν αυτά τα κείμενα, μέσ' το στην αποσφασματική τους και πολλές φορές προβληματική τους μορφή, δεν θα ξέραμε σίγουρα τίποτε από όλα αυτά τα κείμενα. Καταλαβαίνει, λοιπόν, κανείς, κλείνοντας, πόσο σημαντικά είναι αυτά τα κείμενα, πόσο ενδιαφέρουσες τυροφορίες μας δίνουν, πώς μας ανοίγουν παράθυρα μέσα στην ιστορία του παρελθόντος. Και γι' αυτό, θα επαναλάβω αυτό που είπα πολλές φορές, ότι αυτά τα κείμενα από πλευράς ακαδημαϊκής έρευνας έχουν ένα εξαιρετικό ενδιαφέρον. Και είναι και ένα πεδίο, θα λέγαμε, ευρύτατο για νέους ερευνητές, καθώς αυτά τα κείμενα περιμένουμε αυτούς που τα σκύψουν πάνω τους προσευχτικά να τα μελετήσουν, να τα συντέσουν, να διατυπώσουν αποθέσεις, να αναζητήσουν τις γραμμές της παράδοσης και να προσφέρουν με αυτόν τον τρόπο ένα ακόμα κομματάκι, μια ακόμα ψηφίδα στο μεγάλο ψηφιδοτό που λέγεται «Αρχιεγονός Χριστιανισμός». |
