| : Υπόσχεσαι μεταπτυχιακή του διατρεβή στη φιλοσοφία του δικαίου και κάτι άλλο. Μαζί με το αστικό ιδαωριακό το θέμα. Μη γύρισε στην Αθήνα, μπήκε στο δεκτικό προσωπικό της Ελληνικής Συμβουλικής Πανεπιστημίας Αθηνών, ακολούθησε όλη την αεραρχία πολύ γρήγορα, καθηγητή στο πανεπιστήμιο. Διετέλεσε και πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Υπήρξε μέλος της Εθνικής Επίτροπης για τη Βιοηθική, τότε με τον αείμνηστο τον Γιώργο Τουγκουμάντο, που ήταν και ο πρώτος πρόεδρος αυτής της Επιτροπής. Και όταν μου τα έλεγε αυτά και εγώ κάποιος άλλος, μου λέει και μη ξεχάσεις, να μη πεις αυτό, ποιο είναι αυτό. Ότι είμαι ιδρυτικό πρόγραμμα από εμένας και από τους πρώτους του προγράμματος Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Πραγματικά είναι από τα στελέχη αυτού του προγράμματος και μάλιστα τώρα τελευταία και με χαρά, ίδιος μου το είπε, δεν το μάθα από τη Βούλα την κυρία Τσενόραμα, ότι το πρόγραμμα έχει γίνει, ξεκίνησε διατμηματικό, τώρα έγινε διασχολεία μέσα στο πανεπιστήμιο από διάφορες σχολές, η Ιρακλίου και η Εραιθήμου και τώρα έγινε διαπανεπιστημιακό. Δηλαδή τώρα στο τμήμα συμμετέχει το Πανεπιστήμιο Κρήτης με διάφορα τμήματα από διάφορες σχολές και η νομική σχολή από το Παλαιπιστήμιο Αθηνών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Το άλλο που θέλω να πω αν μου επιτρέψει ο Παύλος είναι ότι πραγματικά ο Παύλος ανέβασε την εκτίμησή μου, ίσως λίγο υπερφύελο εκμέρος μου, για τις επιστήμεις φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών επιστυμών και ειδικά του δικαίου. Πραγματικά διαπιστώνω ότι υπάρχει σκέψη και επιστήμη πίσω από το δίκαιο και πίσω από την ηθική. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Ο Παύλος μιλάει λοιπόν τη φιλοσοφία πραγματικά με τρόπο δομημένο που σπάνια μπορεί να ακούζει κανείς. Και ευχαριστώ πολύ Παύλ, που δέχτηκες την προσκλήση μας. Έχεις το ρημά. Σε ευχαριστώ πολύ Λευτέρη για όλα αυτά που είπες για μένα. Δεν ξέρω αν θα μπορέσω απόψε να επαληθεύσω αυτά που είπες. Γιατί σας το λέω προκατακτικά, το θέμα είναι πολύ πλωκό και δύσκολο. Δεν είναι δύσκολο. Δεν είναι απλό, όπως φαίνεται. Λοιπόν, θα προσπαθήσω όσο μπορώ. Ξέρετε, το πιο δύσκολο σε όλες τις επιστήμες, αλλά ιδίως στη φιλοσοφία, είναι να μπορέσεις να μιλήσεις για τα πολύ πλωκά θέματα απλά. Αυτό είναι το πιο δύσκολο από όλα. Α, τι ωραία, ευχαριστώ. Λοιπόν, το θέμα μου, όπως γνωρίζετε, έχει να κάνει με το ερώτημα, είναι ένα ερώτημα, οι ηθικές κρίσεις είναι υποκειμενικές ή αντικειμενικές. Υπάρχει αντικειμενικότητα στην ηθική. Λοιπόν, το ζήτημα της αντικειμενικότητας ή υποκειμενικότητας της ηθικής, αποτελεί αντικείμενο έντονων συζητήσεων και αντιπαραθέσεων. Εντάσσεται στην ευρύτερη διαμάχη, γύρω από τον ηθικό, σχετικισμό, εφόσον ο υποκειμενισμός είναι μία από τις σπουδαιότερες μορφές ηθικού σχετικισμού ή και σκεπτικισμού, όπως θα δούμε αμέσως μετά. Θα ήθελα, λοιπόν, πριν αρχίσω να μιλάω για το κυρίως θέμα μου, να προτάξω ορισμένες ορολογικές διευκριμίσεις. Ηθικός σχετικισμός και ηθικός σκεπτικισμός συνδέονται με το πρόβλημα αν οι ηθικές προτάσεις που διατυπώνουμε στη γλώσσα, δηλαδή οι κανονιστικές προτάσεις με τις οποίες διατυπώνουμε ηθικούς κανόνες, ηθικές αρχές ή ηθικές κρίσεις, μπορούν να είναι αληθείς ή όχι. Ο σκεπτικισμός αρνείται τη δυνατότητα αυτή. Αντίθετα, ο σχετικισμός την αρνείται μόνο εν μέρη. Αυτό που αρνείται είναι η δυνατότητα να υπάρχουν απόλυτες ηθικές αλήθειες, δέχεται όμως ότι υπάρχουν ηθικές αλήθειες, αλλά μόνο σχετικές. Απόλυτα αληθείς ηθικές προτάσεις θα ήσαν εκείνες που θα εξέφραζαν αρχές κανόνες ή κρίσεις ηθικού χαρακτήρα, που να ισχύουν χωρίς όρους και προϋποθέσεις, οποιασδήποτε μορφής, τοπικούς, χρονικούς ή άλλους, προσωπικούς ή άλλους. Τέτοιες, λοιπόν, ηθικές προτάσεις δεν υπάρχουν κατά τον ηθικό σχετικισμό, γιατί όλων ανεξαιρέτως των ηθικών κανόνων, αρχών και κρίσεων, η ισχύς και δεσμευτικότητα εξαρτάται από ένα γενικότερο πλαίσιο, δηλαδή ένα πλέγμα προϋποθέσεων και δεσμευτικών. Εντός των οποίων και μόνο αναπτύσσουν την κανονιστική τους επενέργεια και υπό τους όρους του οποίου συγκροτούνται σε ηθικό σύστημα. Επιπλέον, κατά τον σχετικισμό, τα διάφορα ηθικά συστήματα είναι μεταξύ τους ασύμβατα. Δηλαδή, δεν υπάρχει δυνατότητα να υπάρχει δυνατότητα, δηλαδή δεν υπάρχει δυνατότητα αξιολογικής ιεράρχης ύστος. Δεν υπάρχουν καλύτερα και χειρότερα, υπάρχουν διάφορα μόνο. Αν δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του πλαισίου και δεν υφίστανται οι συνθήκες του πλαισίου αυτού, τότε οι ηθικές προτάσεις παραμένουν μετέωρες, διανοητικά ίσως πειράματα, που όμως στερούνται κανονιστικής υπόστασης. Μπορούμε λοιπόν να πούμε μεταφορικά ότι κατά τον ηθικό σχετικισμό οι κανόνες, αρχές και κρίσεις της ηθικής διαθέτουν κανονιστική επικράτεια ή δικαιοδοσία εντός της οποίας και μόνο αναπτύσσουν τη δεσμευτικότητά τους. Ο ηθικός σχετικισμός είναι μάλιστα στη θέση του αυτή συνήθως απόλυτος. Δηλαδή υποστηρίζει ότι σχετικής αλήθειας και ισχύος είναι όλες οι ηθικές προτάσεις και δεν υπάρχει ούτε μία για την οποία να μπορούμε να δεχθούμε ότι είναι απόλυτα αληθείς. Ως προς αυτό ο ηθικός σχετικισμός βρίσκεται σε κάπως μειονεκτική θέση απέναντι σε όσους υποστηρίζουν ότι υπάρχουν μη σχετικές δηλαδή καθολικές ηθικές αλήθειες γιατί ενώ αυτοί οι μη σχετικιστές μπορούν να δεχθούν ότι υπάρχουν και κάποιες σχετικές, ο ηθικός σχετικισμός διαψεύδεται αν τεκμεριωθεί ότι υπάρχει έστω και μία μη σχετική ηθική αλήθεια. Ο ηθικός σχετικισμός μπορεί πάντως να οδηγήσει και σε ηθικό σκεπτικισμό. Αν όλες οι ηθικές προτάσεις διαθέτουν μόνο σχετική, δηλαδή ένδο συστηματική αλήθεια, τότε αυτό ενδέχεται όχι μόνο να σχετικοποιεί, αλλά και να υπονομεύει πλήρως, τουλάχιστον ένα ειδικό ηθικό πεδίο και σε αυτό να υπονομεύει την έννοια της αλήθειας. Διάσημη είναι η φράση του Γάλλου διανοητή του 17ου αιώνα, του Μπλέζ Πασκάλ και μαθηματικού, μεταξύ άλλων, ο οποίος αναφερόμενος στην έννοια της δικαιοσύνης είχε παρατηρήσει, εισαγωγικά, «περίεργη δικαιοσύνη που οριοθετείται από ένα ποταμό ή από ένα βουνό. Αλήθεια από τη μία πλευρά των πυρινέων πλάνει από την άλλη». Ο ηθικός υποκειμενισμός τώρα είναι μια μορφή ηθικού σχετικισμού. Υποστηρίζει ότι η αλήθεια της ηθικής είναι σχετική επειδή η δεσμευτικότητά της εξαρτάται θεμελιακά από το πρόσωπο του εκάστοτε πράττοντος υποκειμένου. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του ηθικού υποκειμενισμού ανάλογα με το πώς εξηγείται αυτή η εξάρτηση από το υποκείμενο. Πάρα πολλοί υποστηρίζουν ότι η δεσμευτικότητα της ηθικής είναι προσωπική επειδή βασίζεται στις επιλογές του κάθε δρόντος που δεν μπορεί να την επιβάλει και στους άλλους. Άλλοι είναι της άποψης ότι κρίσιμη δεν είναι απλώς η επιλογή, αλλά ιδίως αυτό που κρύβεται πίσω από αυτήν. Συγγνώμη, έχω μια λίγο βελτιωμένη version και καλύτερα να σας διαβάσω από εκεί. Αλλά αυτό που είπαμε, αυτό που κρύβεται από αυτήν. Δηλαδή η ιδιοσυστασία κάθε προσώπου είτε αυτή ερμηνευθεί ψυχολογικά είτε αξιακά. Η τελευταία αυτή παραλλαγή έχει κυριαρχήσει στην πολιτική φιλοσοφία, είχε κυριαρχήσει, του πρώτου μισού του 20ου αιώνα στη θεωρία περί πολιτικών κομμάτων, καθώς είχε υποστηριχθεί ότι τα κόμματα βασίζονται σε ιδεολογίες, δηλαδή σε παράλληλα αξιακά συστήματα πολιτικής ηθικής, από τα οποία κανένα δεν μπορεί να διεκδικήσει έναντι τον άλλο την μοναδικότητα της αλήθειας. Ο σπουδαίος, μάλιστα κορυφαίος κοινωνιολόγος Μαξ Βέβερ, είχε γενικεύσει την άποψη αυτή, απαιτώντας την αξιολογική ουδετερότητα των κοινωνικών επιστημών, οι οποίες κατά αυτόν αδυνατούν να υποδείξουν το ορθό αξιακό σύστημα και το μόνο που μπορούν να κάνουν οι κοινωνικές επιστήμες είναι να κατατάξουν τα διάφορα αξιακά συστήματα σε κατηγορίες και να αναπτύξουν τι είναι λογικά συνεπές για το καθένα από αυτά να υποστηρίζει, αλλά καμία αξιολόγηση μεταξύ των συστημάτων. Σήμερα κυριαρχεί μια άλλη παραλλαγή του ηθικού υποκοιμενισμού που επικεντρώνεται στα κίνητρα της ανθρώπινης πράξας. Σύμφωνα με αυτήν που έχει πηγή εμπνευσίστης τον Σκοτσέζο φιλόσοφο του 18ου αιώνα, David Hume, ο άνθρωπος πράττει κινούμενος όχι από ηθικές πεποιθήσεις, που θεωρείται κάτι ανύπαρκτο, αλλά από επιθυμίες. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές ιδιότητες των ίδιων των πραγμάτων, αλλά μόνο προβολές του υποκοιμένου στα πράγματα, δηλαδή αντιδράσεις του απέναντι στα δεδομένα της πραγματικότητας. Και έτσι η ηθική είναι κάτι το ρυζικά υποκοιμενικό. Αυτό επιτρέπει πάντως κάποιες γενικεύσεις. Πολλοί θεωρούν ότι το υποκείμενο μπορεί να είναι και συλλογικό, από τη στιγμή που μπορεί να δειχθεί ότι σε πάρα πολλά θέματα υφίσταται ομοιομορφία στις αντιδράσεις των ανθρώπων, δηλαδή ως λόγο κοινής βιολογικής αλλά και κοινωνικής τους συγκρότησης. Κάποιες παραλλαγές του ηθικού υποκοιμενισμού έφτασαν στα όρια του ηθικού σκεπτικισμού. Η διασημότερη από αυτές οφείλεται σε ένα φιλοσοφικό ρεύμα που υπήρξε της μόδας λίγο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Πρόκειται για τον υπαρξισμό, βασική οι εκπρόσωποι του οποίου, όπως ο Σάρτρ, υποστήριξαν ότι δεν υπάρχει καμία απολύτως δυνατότητα γεννήκευσης στην ηθική, διότι ο άνθρωπος, ιδίως στις κρίσιμες στιγμές της βιοτικής του πορείας, πράττει εντελώς αφθόρμητα, ανάλογα με το πώς αντιλαμβάνεται την κάθε περίσταση και πώς ερμηνεύει υπαρξιακά την κάθε στιγμή τον εαυτό του. Προσδιορίζοντας αυθεντικά σε πρώτο πρόσωπο τη σχέση του με την πραγματικότητα. Μία τέτοια ακραία εκδοχή του υποκαιμνισμού είναι κατά βάθος σκεπτικιστική, επειδή δεν δέχεται κανενός είδους γεννήκευσης στην ηθική, ούτε καν προσωπική γεννήκευση. Ούτε ο ίδιος ο άνθρωπος δεν έχει κατ' ανάγκη γενικές αρχές. Πράττυ κάθε φορά εντελώς αυθόρμητα ανάλογα με τις περιστάσεις και πώς αντιλαμβάνεται την κάθε στιγμή τον εαυτό του. Μια ακραία άποψη. Τώρα, όσα έχουμε πει ως τώρα, αφήνουν να διαφανεί ότι μία σημαντική αιτία των έντονων διαφωνιών γύρω από το αν η ηθική είναι υποκαιμενική ή αντικειμενική, ότι συχνά όσοι συζητούν το θέμα δεν ξεχωρίζουν επαρκώς τις διάφορες κτυχές του. Οι διάφορες παραλλαγές του ηθικού υποκαιμενισμού δείχνουν ότι το ζήτημα τίθεται ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Στο ιστορικό κοινωνιολογικό, στο ουσιαστικό ηθικό, στο μεταφυσικό και στο γνωσιολογικό. Ας τα δούμε ξεχωριστά, θα μιλήσω για τα τρία πρώτα. Για το γνωσιολογικό, αν υπάρχει σχετική ερώτηση, θα μιλήσω τέλος, γιατί αλλιώς θα μάκρυνε πάρα πολύ η ομιλία μου. Λοιπόν, ξεκινάμε από το πρώτο. Από ιστορική κοινωνιολογική σκοπιά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στις ηθικές αντιλήψεις των ανθρώπων παρατηρούνται μεγάλες διαφορές. Αν εξετάσουμε τις ηθικές αντιλήψεις που επικράτησαν στις διάφορες εποχές ή επικρατούν σήμερα στις διάφορες κοινωνίες, θα διαπιστώσουμε πράγματι ότι υπήρξαν και υπάρχουν πολλά ηθικά συστήματα και πολλοί ηθικοί κανόνες που ενός ισχύουν εντός ενός ηθικού συστήματος, δεν θεωρούνται δεσμευτικοί ή και απορρίπτονται κατηγορηματικά στο πλαίσιο κάποιου άλλου. Από την ιστορία, την εθνολογία, αλλά και την καθημερινή μας εμπειρία γνωρίζουμε ότι ακόμη και πράξεις που εμείς θεωρούμε αποτρόπαιες, όπως είναι λόγω χάρη η ανθρωποφαγία ή η θανάτωση των άρρωστον και ηλικιωμένων γονέων από τα παιδιά τους είναι ή πάντως υπήρξαν συνηθισμένες και αποδεκτές σε άλλες κοινωνίες και εποχές ή ότι θεσμοί όπως η δουλεία που τα συντάγματά μας σήμερα καταδικάζουν απερίφραστα θεωρούνταν ηθικά ανεπίληπτοι. Μεγάλοι φιλόσοφοι μάλιστα όπως ο Αριστοτέλης έκαναν ολόκληρες θεωρητικές κατασκευές για να τους δικαιολογήσουν. Και μόνο σχετικά πρόσφατα λαοί που κατατάσσουμε σίγουρα στους πολιτισμένους έφτασαν στο σημείο να τους απορρίψουν. Ή άλλοι να καταργήσουν διακρίσεις μεταξύ των πολιτών τους που βασίζονταν σε κριτήρια φυλής ή φύλου. Αλλά και στην ίδια την κοινωνία μας όλοι έχουμε ασφαλώς διαπιστώσει την ύπαρξη ηθικού πλουραλισμού, δηλαδή την παράλληλη παραδοχή από διάφορες κοινωνικές ομάδες ή πρόσωπα, με διαφορετική παιδεία, κοινωνική προέλευση, θρησκευτικές πίστες ή τοπικές παραδόσεις, ηθικών πεπιθύσεων που μπορεί να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Ο ηθικός υποκειμενισμός και σχετικοσμός θεωρεί ότι όλα αυτά τα παραδείγματα αρκούν ώστε να τον επαληθεύσουν. Τα πράγματα δεν είναι όμως τόσο απλά. Ορισμένοι εκπρόσωποι της αντικειμενικότητας της ηθικής απάντησαν ότι υπάρχουν πάντως και ηθικές αντιλήψεις που φαίνεται να ισχύουν διαχρονικά και διασυστηματικά. Ως παραδείγματα αναφέρουν το καθήκον φροντίδας της μητέρας προς τα παιδιά της, την αρχή ότι όποιος προκαλέσει μία παράνομη βλάβη υπέχει γι' αυτό ευθύνη και διάφορα άλλα συναφή. Δεν νομίζω ότι αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος υπεράσθησης της αντικειμενικότητας της ηθικής. Γιατί μας εμπλέκει σε μια διαδικασία αναζήτησης, ανά τις διάφορες κοινωνίες και εποχές, μήπως τυχόν παρατηρούνται και εξαιρέσεις σε αυτούς τους κανόνες. Κάτι που δεν υπόσχεται ότι θα καταλήξει ποτέ σε κάποιο σίγουρο αποτέλεσμα. Το βασικό όμως πρόβλημα των ιστορικών κοινωνιολογικών επιχειρημάτων υπέρ του ηθικού σχετικισμού είναι άλλο. Είναι ότι ενώ από ιστορική και κοινωνιολογική άποψη παρατηρούνται πράγματα, δεν μπορεί κανείς να το αμφισβητήσει, μεγάλες διαφορές μεταξύ των ηθικών αντιλήψεων των ανθρώπων, η διαπίστοση αυτή δεν είναι σε θέση να εμβάλει το παραμικρό σπέρμα αμφιβολίας σε εκείνες τουλάχιστον από τις δικές μας ηθικές αντιλήψεις, για τις οποίες τρέφουμε τη μεγαλύτερη βεβαιότητα. Το γεγονός ότι, για παράδειγμα, ολόκληρος ο αρχαίος κόσμος αποδεχόταν το θεσμό της δουλείας, δεν θα με κάνει ποτέ να αμφιβάλλω μήπως η εκ μέρους μου κατηγορηματική απόρριψη της δουλείας δεν είναι τελικά τόσο αυταπόδεικτοι όσο νομίζω. Δεν με αγγίζει, την νόμιζε η αρχαιότητα. Ο λόγος είναι ότι η ιστορία και η κοινωνιολογία είναι επιστήμες που έχουν ως αντικείμενο την πραγματικότητα, εν εστώσα ή παρελθούσα, ενώ η ηθική έχει χαρακτήρα κανονιστικό. Δεν μας περιγράφει ούτε μας εξηγεί πως είναι ο κόσμος, αλλά μας υποδεικνύει ή μας συμβουλεύει πως πρέπει να είναι. Αυτό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Ή όπως το διατυπώνουν άλλοι, οι επιστήμες αυτές, και εδώ μπορούμε να προσθέσουμε και την ψυχολογία, ασχολούνται με ζητήματα της γέννησης της ηθικής, όχι με ζητήματα της ισχύος της ηθικής. Όταν ιδίως η χρονική απόσταση και το κοινωνικό περιβάλλον απέχουν πολύ από τα δικά μας, η διαφορά των πεποιθήσεων από πρεκτική σκοπιά δεν μπορεί παρά να μας είναι εντελώς αδιάφορη. Πρόκειται γι' αυτό που ο μεγάλος, το σπουδαίος φιλόσοφος του 20ου αιώνα, άγγλος φιλόσοφος, Μπέρναρντ Βίλιανς, είχε αποκαλέσει σχετικισμό της απόστασης. Ο ηθικός κώδικας, μας λέει, των υποτών του μεσαίωνα, για παράδειγμα, είναι ιστορικά τόσο παροχημένος ώστε δεν αποτελεί κανενός είδους εναλλακτική ηθική πρόταση για εμάς σήμερα και κανένας δεν θα μπορούσε στα σοβαρά να τον εκλάβει ως πρόκληση σε βάρος των ηθικών του πεποιθήσεων. Η παρατήρηση αυτή καθιστά εμφανές ότι το γεγονός και μόνο ότι άλλα ηθικά συστήματα έχουν διαφορετικό περιεχόμενο από το δικό μας, δεν αρκεί για να κλονίσει την πεποίθησή μας ότι το δικό μας είναι ορθό και δεσμευτικό. Θα μπορούσαν, μεταξύ άλλων, πολλών άλλων, όχι μόνο αυτά, αλλά να θεωρηθούν εσφαλμένα ή να υποστηριχθεί ότι αντανακλούν ένα πιο πρωτόγονο στάδιο στην ηθική εξέλιξη των ανθρώπων. Αυτό βέβαια δεν μας νομιμοποιεί να διατυπώσουμε ηθική μομφή εναντίον όσων έζησαν σε παλιότερες εποχές. Που πούμε ότι ο Ερσοντέλης, που δικαιολογεί την δουλειά, ήταν ανήθικος. Μπορούμε, αντίθετα όμως, και αυτό είναι σημαντικό, να επικροτήσουμε την στάση προσώπων εκείνης της εποχής που ήσαν τότε μπροστά από την εποχή τους και επέκριναν αντιλήψεις και πρακτικές που στην εποχή τους ήταν απόλυτα αποδεκτές. Υπάρχει ένα παράδειγμα ενός σοφιστή από τη Μεσαινία, του Αλκυδάματα, τον Αφέριο Ερσοντέλης, ο οποίος δίδασκε ότι η δουλειά είναι απαράδεκτη. Είναι θεσμός αντίθετος στη φύση, λέει, των ανθρώπων. Λοιπόν, αυτό στην εποχή του ήταν πρωτοποριακό, έτσι, άμα το δούμε στην πρωτοπλήκη του χρόνου. Τι θα λέγαμε όμως, ότι ο Αλκυδάμας ήταν ανήθικος? Έτσι θα έπρεπε να πούμε αν αλήθευε ο ηθικός σχεδιασμός του. Λοιπόν, ας στραφούμε τώρα προς την ουσιαστική ηθική πλευρά της αντιπαράθεσης. Από ουσιαστική ηθική άποψη, το δρόμο υποκείμενο κατέχει ασφαλώς μια κεντρική θέση στις ηθικές αρχές και κρίσεις μας. Εξετάζοντας εγκύτερα το ζήτημα, πρέπει να ξεκινήσουμε από μια διάκριση μεταξύ δύο τρόπων θεώρησης της υποκειμονικότητας στην ηθική. Τη διάκριση μεταξύ της ηθικής σημασίας της εξατομήκευσης των δρόντων, αφενός, και αφετέρου της υποστηριζόμενης από τους σχετικιστές υποκειμενικότητας των ηθικών αντιλήψεων, αρχών και κρίσεων αφετέρου. Υποκειμενικότητα ή εξατομήκευση των δρόντων σημαίνει ότι στην ηθική σε αδίποτε εκτίμηση, από οποιονδήποτε και να γίνεται, είτε αυτή αφορά πράξεις, είτε αφορά θεσμούς, πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τα δρόντα υποκείμενα στην ατομικότητά τους. Η ηθική ενδιαφέρεται για τους δρόντες εξατομικευμένα. Όχι μόνο επειδή τα άτομα είναι εκείνα που πράττουν και συνεπώς εξατομικευμένη και η ηθική ευθύνη, αλλά και επειδή οι μέρημνα που εκφράζουν οι θεσμοί μας, πρέπει να αφορά τον καθένα στην ατομικότητά του. Από τη σκοπιά των θεσμών, ο βίος του καθενός πρέπει ηθικά να μετρά το ίδιο. Και ταυτόχρονα όμως, ο βίος του καθενός πρέπει να εξετάζεται και από τη σκοπιά εκείνου του υποκειμένου περί του βίου του οποίου πρόκειται. Η υποκειμενικότητα των ηθικών αντιλήψεων ή κρίσεων σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Σημαίνει ότι στην εκτίμηση περί της αξίας ή της απαξίας μιας πράξης ή του βίου συνολικά, υπησέρχονται καθ' ανάγκη ορισμένα στοιχεία που συνειδεάζουν όχι στον δρόντα αλλά στον κρίνοντα ως άτομο. Και δεν είναι απαραίτητο να συμπείπτουν με εκείνα που θα συμπεριελάμβανε στην κρίση του ένα άλλο υποκείμενο αν τύχαινε εκείνο να διατυπώσει η ηθική κρίση επί του αυτού αδικημένου στη θέση του πρώτου. Ο ηθικός υποκειμενισμός οφείλει να περιορίζεται σε αυτή τη δεύτερη σημασία της υποκειμενικότητας. Όμως πολλές φορές οι δύο έννοιες συγχαίονται με συνέπεια να θεωρείται λανθασμένα ότι τα επιχειρήματα υπέρ της πρώτης μορφής υποκειμενικότητας συνηγορούν και υπέρ της δεύτερης. Η σύγχυση αυτή γίνεται φανερή αν για την πρώτη από τους δύο σημασίες, δηλαδή ότι το άτομο έχει σημασία στην ηθική, αντί για υποκειμενικότητα της ηθικής κάνουμε λόγο για την ύπαρξη πρόσωποκεντρικών ή προσωποπαγών ηθικών εκτιμήσεων. Στα Αγγλικά η θεωρία αυτής έχει ονομάσει agent-centered principles. Υπάρχουν ηθικές κρίσεις στις οποίες είναι επιβεβλημένο να λάβουμε σοβαρά υπόψη με το πρόσωπο είτε του ίδιου του πράτοντος, είτε εκείνου τον οποίον φύγει άμεσα η δική μας πράξη. Όταν, για παράδειγμα, ένα παιδί κινδυνεύει να πνιγεί, το ηθικό καθήκον μου να σπεύσω να το σώσω είναι επιτακτικότερο όταν πρόκειται για το δικό μου παιδί. Και δεν αποτελεί φυλαυτία, εγωισμό δηλαδή, να το σώσω κατά προτεραιότητα αν κινδυνεύουν ταυτόχρονο και άλλα παιδιά, γιατί η κρίση ότι έπραξα ορθά είναι, από όποιον και να εκφέρεται, αντικειμενική. Έστω κι αν λαμβάνετε υπόψη ότι είναι το δικό μου παιδί. Είναι αντικειμενική η κρίση γιατί θα ίσχεται η ίδια αρχή, οποιοςδήποτε και να έπρατε στην περίπτωση που ήταν το δικό του παιδί. Μια άλλη κατηγορία περιπτώσεων, όπου βαρύνουσα ηθική σημασία έχει τον δρόμο υποκείμενο στην ατομικότητά του, είναι όλες εκείνες που υπάγονται στην ηθική του ευζύν. Η ηθική του ευζύν θεωρείται σήμερα ένα σχετικά αυτοτελές ηθικό πεδίο, σχετικά αυτοτελές ηθικό πεδίο, που σχετίζεται με την καταπεριαχόμενο διαμόρφωση του δίου. Το πώς ο καθένας διαμορφώνει τον βίο του, το πώς δηλαδή αντιλαμβάνεται την ευδαιμονία του, είναι ένα ζήτημα που ανήκει στην προσωπική ευθύνη του καθενός και όπου θα πρέπει να αποφεύγουμε να προβάλλουμε δικές μας αντιλήψεις στους βίους των άλλων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αδυνατούμε να κρίνουμε τον βίο των άλλων από μια γενικότερη αντικειμενική σκοπιά. Υπάρχουν τρόποι ζωής που και από αντικειμενική σκοπιά μπορούν να αξιολογηθούν ηθικά και να γίνουν αντικείμενο είτε του θαυμασμού μας είτε της κριτικής ότι σημαίνουν κατασπατάληση βίου. Ο μόνος οβαρός περιορισμός είναι ότι οι τυχόν αρνητικοί μας κρίση δεν πρέπει να απευθύνεται και μάλιστα με διδακτικό τρόπο ή ως μομφή προς τον δρόντα όχι επειδή δεν είναι αντικειμενικοί αλλά επειδή εμείς δεν διαθέτουμε καμία ηθική δικαιοδοσία να υποδεικνύουμε στους άλλους τις βιωτικές τους επιλογές. Το ηθικό ποιόν του βίου μου όσο πολύτιμες και να μου είναι οι ακτιμήσεις, οι συμβουλές και τα παραδείγματα των άλλων είναι θέμα προσωπικής μου ευθύνης εφόσον εγώ αυτοπροσώπος είμαι που βιώνω τη ζωή μου και είναι μία άλλωστε η ζωή μου, δεν έχω δεύτερη. Μόνο στο James Bond υπάρχει. Ζήκαμε μονάχα δύο φορές, έτσι δεν είναι αντικειμενική λοιπόν. Όχι επειδή η μομφή δεν είναι αντικειμενική, δεν θα ήταν η κρίση δεν θα ήταν αντικειμενική αλλά επειδή δεν διαθέτουμε εμείς ηθική δικαιοδοσία να υποδειχνούμε στους άλλους τον τρόπο ζωής τους. Γιατί ο καθένας αυτοπροσώπος είναι αυτός που βιώνει τη ζωή του και κανένας άλλος στη θέση του δεν μπορεί να κάνει υποδείξεις και να διατυπώνει κρίσεις και επικρίσεις. Μήπως όμως αφού η επιλογή των βιωτικών σχεδίων είναι αποκλειστικά προσωπική μου ευθύνη, έστω και μόνο στην ηθική του ευζύνη, αυτά καθίστανται τα βιωτικά σχέδια ηθικά αξιόλογα εκ της επιλογής μου και μόνο. Προσέξτε, η επιλογή είναι που τα κάνει άραγε ηθικά αξιόλογα ή μήπως αντίστροφα τα επιλέγω επειδή είναι ηθικά αξιόλογα. Με το ερώτημα αυτό στρεφόμαστε τώρα προς την δυσκολότερη πτυχή του ζητήματος. Αυτή αφορά το μεταφυσικό ή ίσως ακριβέστερα το οντολογικό ερώτημα. Τι είναι η ηθική και ποια είναι η υπόστασή της. Υπάρχουν αντικειμενικές ηθικές ιδιότητες και ηθικές αλήθειες ή υπάρχουν μόνο υποκειμενικές προβολές στα πράγματα επειδή εμείς τα αντιλαμβανόμαστε ως ωφέλημα ή επιβλαβή, ως καλά ή κακά για εμάς. Αν ισχύει το πρώτο, η ηθική είναι κάτι βαθύτατα αντικειμενικό. Ενώ αν ισχύει το δεύτερο, η ηθική δεν μπορεί παρέ να είναι ρυζικά υποκειμενική, ακόμα και στην περίπτωση όπου συμπίπτουν όλες ή κάποιες από τις ηθικές μας κρίσεις. Μέχρι τώρα, όσο εξετάζαμε τις δύο αντίπαλες θεωρίες, είτε από ιστορική κοινολογική, είτε από ισιαστική ηθική ισκοπιά, η άποψη περιαντικειμενικότητας της ηθικής φάνηκε ίσως να υπερτερεί. Στο μεταφυσικό ή οντολογικό επίπεδο, τα πράγματα γίνονται όμως για αυτήν πολύ δύσκολα. Αν αλήθεια σημαίνει, όπως οι περισσότεροι δέχονται, ανταπόκριση του λόγου μας προς την πραγματικότητα, ποια είναι η αντικειμενική πραγματικότητα στην οποία ανταποκρίνεται ή πρέπει να ανταποκρίνεται ο ηθικός μας λόγος, στο ερώτημα αυτό οι αντικειμενικές θεωρίες είναι ιστορικά βεβαρημένες. Τόσο ο πλατωνισμός, όσο και οι θεολογικές εκδοχές της ηθικής, υποστήριξαν ότι υπάρχει μία άλλη πραγματικότητα πέρα από τη φυσική, ίσως μάλιστα οντολογικά υπέρτερη, που δεν αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, αλλά με μία μη φυσική ικανότητά μας, την ενόραση ή την πίστη. Αυτές όμως οι εκδοχές των αντικειμενικών ηθικών θεωριών δικαιολογημένα απορρίφθηκαν κατά τη νεοτερικότητα ως μεταφυσικά δογματικές. Πώς μπορεί σήμερα η άποψη περί αντικειμενικότητας ηθικής να υπερασπεί στον εαυτό της με τρόπο που να αποφεύγει τη μομφή του δογματισμού, απέναντί της έχει τις υποκειμενικές θεωρίες που εντάσσονται αβίαστα σε μία ενιαία φυσιοκρατική εικόνα του κόσμου. Σύμφωνα με αυτήν, ο κόσμος αποτελείται από αντικείμενα εξωτερικά και εσωτερικά, αφενός δηλαδή ας πούμε αστέρια, θάλασσες, δέντρα, σπίτια και όλα τα παρόμοια, μαζί με αντίστοιχες ιδιότητές τους και αφεντέρου ψυχονοητικές καταστάσεις, όπως αισθήσεις, συναισθήματα, πεπιθύσεις, επιθυμίες και τα παρόμοια, καθώς και μεταβολές τους, δηλαδή γεγονότα εσωτερικά, του εξηγούνται βάσει σχέσεων αιτιότητας. Και ο οντολογικός υποκειμενισμός της θετικής δεν προκαλεί μεγάλες αναταράξεις σε αυτήν την ενιαία εικόνα του κόσμου. Όπως φαίνεται να προκαλεί η παραδοχή ότι υπάρχουν αυτοτελείς ηθικές ιδιότητες των ανθρώπινων πράξεων, που δεν εξηγούνται αιτιοδώς από αντικείμενα και εγγονότα, εξωτερικά ή εσωτερικά, ως προσταυρόντα υποκείμενα. Όπως όμως και αλλού στη φιλοσοφία, έτσι και σε αυτό το βαθύ πρόβλημα περί της υφίστης πραγματικότητας, αυτό είναι το μεταφυσικό πρόβλημα, τα πράγματα δεν είναι απλά. Και το πρώτο ερώτημα που αρχίζει να κάνει τα πράγματα πολύ πλοκότερα είναι πώς εννοεί το υποκείμενο υποκειμενισμός. Πρόκειται για το συγκεκριμένο κάθε φορά υποκείμενο, ή μήπως για το ανθρώπινο είδος στο σύνολό του. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο υποκειμενισμός είναι διαφορετικά στην καθεμία από τις δύο αυτές περιπτώσεις. Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη περίπτωση, σύμφωνα με την οποία η ηθική είναι σχετική, επειδή θεμέλιο της είναι οι επιλογές του κάθε υποκειμένου χωριστά. Οι υποκειμένοι και σε αυτές τις επιλογές δεν καθορίζουν, δηλαδή απλώς τι ηθικές πεποιθήσεις τρέφει ο καθένας μας, αλλά ιδρύουν και την ηθική για καθέναν από εμάς, καθιστώντας την δια της αποδοχής μας δεσμευτική για το πρόσωπό μας. Και μόνο τυχαία η ηθική μας αυτή μπορεί να συμπίπτει, έστω και εν μέρη με εκείνη τον άλλον. Πώς όμως, αυτό είναι το ερώτημα, από αυτή την αφετηρία μπορούμε να διατυπώσουμε γενικές αποφάσεις για την ηθική συγγενικά. Δεν υπάρχει άραγε αντίφαση ανάμεσα αφενός στον ισχυρισμό ότι στην ηθική ενδυμεί η διαφωνία επειδή όλα είναι από την αρχή ως το τέλος υποκειμενικά και αφετέρουν στην διαβεβαίωση ότι αυτός πάντως ο γενικός ισχυρισμός είναι μια αντικειμενική αλήθεια. Υπάρχει ή δεν υπάρχει αντίφαση αυτά ανάμεσα στα δύο. Ο ηθικός υποκειμενισμός σχετικές σχετικισμός ισχυρίζεται ότι αυτό δεν συνιστά αντίφαση με το επιχείρημα ότι η πρόταση όλες οι ηθικές κρίσεις είναι σχετικές επειδή είναι υποκειμενικές δεν βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο λόγου, παραδείγματος χάρην και με την πρόταση η ανθρωποκτονία είναι ηθικά καταδικαστέα που αυτή μπορεί να είναι ίσως, δεν ξέρω, και υποκειμενική. Επειδή λένε, η γενική πρόταση ότι όλες οι ηθικές προτάσεις είναι υποκειμενικές δεν έχει η ίδια ευθέως ηθικό αλλά μόνο όπως λέγεται μεταηθικό χαρακτήρα. Αποφαίνεται δηλαδή απλώς για το ότι είναι γενικά ηθική και επομένως μπορεί κάλλιστα να είναι απόλυτη χωρίς να αντιφάσκει προς την σχετικότητα των επιμέρους ουσιαστικών ηθικών κρίσεων. Οι υποστηρικτές της αντικειμενικότητας αντιτάσσουν ότι ακόμα και η πρόταση όλες οι ηθικές προτάσεις είναι σχετικές είναι και αυτή μια πρόταση εντός και όχι εκτός του ηθικού παιδιού. Έτσι, αν σε μια κοινωνία όπου δεν υφίσταται ηθικός κλουραλισμός έχουμε παραδείγματα πολλά στην εποχή μας ακόμη και όπου όλες οι εντός αυτής ηθικές κρίσεις θεωρούνται απόλυτες λοιπόν αν υπάρχει μια τέτοια κοινωνία ένα μέλος της που θα άκουγε κάποιον άλλο να παίξω, έναν υποκειμενιστή, να διακηρύσει τη σχετικότητα των ηθικών κρίσεων δεν θα τον θεωρούσε ανίδεο ως προς το τι είναι ηθική αλλά θα τον θεωρούσε ευθεώς ανήθικο. Δηλαδή θα θεωρούσε ότι η πρότασή του είναι ηθική πρόταση δεν είναι μεταηθική. Ο μεγάλος Αμερικανός φιλόσοφος του τέλους του 20ου αιώνα Donald Davidson επισήμανε στο σημείο αυτό ένα μεγάλο πρόβλημα του σχετικισμού και του υποκειμενισμού που εκδηλώνεται και στην ηθική. Αυτός μίλησε γενικότερα, δεν μίλησε μόνο για την ηθική. Λοιπόν, τι μας λέει ο Davidson, τι μας είπε μάλλον. Αν όλες ανεξαιρέτως οι κρίσεις μας είναι σχετικές πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι σε κάποιο θέμα διαφωνούμε ουσιαστικά. Αν λόγω Χάριν εμείς σήμερα δεχόμαστε ότι η δουλεία είναι αποτρόπεη και πριν από πολλούς αιώνες όλοι θεωρούσαν την δουλεία ανεπίληπτη πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι διαφωνούμε μόνος εκείνους σε μια διαφωνία ηθικής, θα μπορούσε κάλλιστα να διαφέρουμε από αυτούς όχι μόνο ως προς την αποδοχή ή την απόρριψη της δουλείας αλλά και ως προς το τι εννοούμε εμείς σήμερα μιλώντας η ηθική και τι εννοούσαν εκείνοι. Αν χρησιμοποιούσαν καν την αντίστοιχη έκφραση. Άρα η διαφωνία μας δεν θα ήταν μια ηθική διαφωνία για μια ουσιαστική ηθική διαφωνία αλλά ήταν απλώς μια διαφωνία ως προς την ορολογία. Για παράδειγμα επειδή εκείνοι θεωρούσαν την δουλεία υπόδειξης των θεών τους άρα ζήτημα θρησκευτικού και όχι ηθικού. Η ουσιαστική διαφωνία λέει ο Ντέιβιλσον προϋποθέτει λοιπόν μια βαθύτερη χονδρική έστω συμφωνία περί της ταυτότητας του αντικειμένου για το οποίο μιλάμε. Και αυτό σημαίνει ότι το αντικείμενο αυτό στην περίπτωσή μας η ηθική πρέπει να διαθέτει μια κάποια αυτοτέλεια. Να είναι δηλαδή ως ένα βαθμό ανεξάρτητο από το πώς το εννοεί η κάθε πλευρά όταν διαφωνεί με την άλλη. Την αυτοτέλεια της ηθικής έρχονται σήμερα να αμφισβητήσουν ορισμένες ρυζικές παραλλαγές της φυσιοκρατίας που ασπάζονται έναν υποκειμενισμό που δεν εστιάζει στα μεμονωμένα δρώντα υποκείμενα αλλά στο ανθρώπινο είδος συνολικά. Οι παραλλαγές αυτές που αποκαλούνται διεθνώς με μια ελληνική λέξη επί φαινομεναλισμός δεν εξηγούν απλώς επιστημονικά την ηθική αλλά και εν τέλει την εξαφανίζουν. Υπάρχουν πράγματα σήμερα ηθικές θεωρίες, δεν είναι οι περισσότερες βέβαια, υποστηριζόμενες από τις νευροεπιστήμες και την λεγόμενη γνωσιακή θεωρία cognitive science, η γνωσιακή επιστήμη, οι οποίες ισχυρίζονται ότι η ηθική και κυρίως η ελευθερία της βούλησης που αποτελεί προϋπόθεσή της δεν είναι παρά μια υποκειμενική ψευδέσθηση. Η πρόθεση να πράξουμε κάτι ισχυρίζονται και όλα όσα μας φαίνονται ότι μας παρακινούν ώστε να τις σχηματίσουν δεν είναι κάτι πραγματικό. Αλλά ένα επιφαινόμενο βιοχημικών και ηλεκτρομαγνητικών διαργασιών που λαμβάνουν χώρα στο μετοπιέ ολοβό του εγκεφάλου και που μάλιστα προηγούνται κατά κλάσματα, ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου αυτό το έχει αποδειχθεί πειραματικά, της στιγμής που ο πράττων αποκτά συνείδηση της πρόθεσής του. Οι διεργασίες αυτές επιμένουν είναι οι πραγματικές αιτίες των πράξεων μας και όχι η ψευδής συνείδηση περί μιας δίθεν αυθορμησίας μας κατά τη διαμόρφωση των προθέσεών μας. Οι ρυζικές αυτές εκδοχές αποτελούν τις συνεπέστερες ίσως, έτσι λένε ήδη τουλάχιστον, παραλλαγές της φυσιοκρατίας. Είναι ωστόσο προβληματικές νομίζω, επειδή έρχονται σε αντίθεση προς το κοινό αίσθημα ότι πάρα πολύ συχνά, αν και όχι πάντα, πράττουμε κατά τον τρόπο που επιλέγουμε, ενώ θα μπορούσαμε να έχουμε επιλέξει κάτι διαφορετικό. Κάτι που είναι εμφανές ιδίως όταν έχει προηγηθεί διαβούλευση, δηλαδή συνεκτίμηση των υπέρ και των κατά. Και το ισχυρισμός ότι και αυτό η διαβούλευση αποτελεί πάντοτε ψευδέσθηση είναι ακραίος νομίζω και ανάληθοφανής. Από την άλλη πλευρά βέβαια το ζητούμενο είναι να αποφύγουμε θεωρίες που στηρίζονται στον πλατωνικού τύπου δογματικό οντολογικό ισχυρισμό περί της ύπαρξης δύο κόσμων, του κόσμου της φύσης και του κόσμου του πνεύματος. Υπάρχει άραγε δυνατότητα μιας μέσης οδού ανάμψα στα δύο, στην ακραία φυσιοκρατία και στην αποφυγή του πλατωνισμού και στον πλατωνισμό από την αμεριά. Νομίζω ότι η μόνη βατή μέση οδός είναι αυτή που έχει προτείνει και πάλι ο Donald Davidson ονομάζοντάς την «ανόμαλο μονισμό» έτσι μιλάει. Τι είναι ο ανόμαλος μονισμός κατά τον Davidson. Η θεωρία του αποτελεί μονισμό επειδή έχει ως απαράβατη αφετηρία της ότι ο κόσμος είναι ένας, ο φυσικός. Αυτός που αποτελεί αντικείμενο των φυσικών επιστημών. Δεν υπάρχει άλλος κόσμος, ένας είναι. Αυτό έχει ως συνέπεια ότι τα φαινόμενα του νου, ένα από τα οποία είναι η πρόθεση να πράξω κάτι, τα φαινόμενα του νου έπονται αντίστοιχων φυσικών. Αυτό το θεωρεί δεδομένο και πράγματι ποιος μπορεί να το αμφισβητήσει. Ότι όταν πρόκειται να πάρουμε μια απόφαση παρατηρούνται στον εγκέφαλό μας όλες αυτές οι διαργασίες. Αυτό έχει αποδειχθεί πειραματικά. Δεν μπορεί κανείς να τον αμφισβητήσει αν δεν θέλει να παραδοξολογήσει. Αυτό το δέχεται και ο Davidson και μας λέει ότι τα φαινόμενα του νου έπονται, είναι παρεπόμενα από διάφορες φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Αυτό είναι μονισμός λοιπόν. Αλλά μας λέει ο Davidson ο μονισμός αυτός είναι ανώμαλος. Τι θα πει ανώμαλος. Θα πει ότι οι νόμοι των φυσικών επιστυμών δεν αρκούν για να εξηγήσουν όλα όσα συμβαίνουν μέσα στον κόσμο. Τα φαινόμενα του νου και πρωτίστως όσα αφορούν την ανθρώπινη πράξη ξεφεύγουν από την επικράτεια των νόμων των φυσικών επιστυμών και διέπονται από δικούς τους νόμους. Με άλλα λόγια δεν υπάρχουν φυσικοί νόμοι που να συνδέουν τα φυσικά φαινόμενα όχι με την οντολογική υπόσταση αλλά με το περιεχόμενο των φαινομένων του νου. Το πώς αποφασίζουμε να πράξουμε κάθε φορά δεν εξηγείται από βιοχημικές ή ηλεκτρομαγνητικές διεργασίες στο νευρικό μας σύστημα όσο και αν αυτές λαμβάνουν πράγματι χώρα πριν ακριβώς από την τέληση των πράξεων μας που χωρίς αυτές δεν θα τις τελούσαμε. Αν επιχειρούσαμε όμως μια τέτοια αιτιακή εξήγηση, ίσως και με τη βοήθεια εξελικτικών θεωριών, το μόνο που θα κατορθώναμε, λέει ο Δέβιτσον, θα ήταν να διατυπώσουμε χονδροειδείς υποθέσεις περί της σχέσης του συνδέσμου των φυσικών διαργασιών με τις νοητικές. Υποθέσεις απολύτως ανεπαρκείς, ώστε να συλλάβουμε τα λεπτότατα ζητήματα που αφορούν την τεράστια απολυμμορφία των συμπεριφορών μας και μάλιστα όχι μόνο των μακροσκοπικά ανασυγκροτούμενων του ανθρώπινου είδους γενικά, αλλά ιδίως αυτών που καθενός μας χωριστά. Τελειώνω. Τις κυτάλλοι από τον Δέβιτσον παρέλαβαν άλλοι κορυφαίοι σύγχρονοι φιλόσοφοι που έστερεψαν την προσοχή τους προς τους λόγους για τους οποίους πράττουμε. Ρίζον σωράξουν. Οι λόγοι, μας λένε αυτά οι φιλόσοφοι και νομίζω ότι έχουν δίκιο, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τις αιτίες που εξηγούν τις πράξεις μας. Είναι κάτι που συνειδητοποιούμε ενδοσκοπικά με τις διαδικασίες του αναστοχασμού και της εσωτερικής ή και εξωτερικής διαβούλευσης και επιχειρηματολογίας. Η πραγματικότητα που συχνά, αν και όχι πάντα, μας προσφέρουν ως προς τι πρέπει κάθε φορά να πράξουμε, προηγείται από την τέλεση των πράξεων μας και συμβάλλει στην διαμόρφωση των προθέσεών μας. Οι λόγοι, μας λένε, δεν χρειάζεται να ανταποκρίνονται σε κάποια υπερφυσική πραγματικότητα. Δεν έχουν δηλαδή ανάγκη ξεχωριστής οντολογικής θεμελίωσης, όπως εκπηδούν από δεδομένα της φυσικής πραγματικότητας, αλλά διαθέτουν απέναντί τους μια σχετική αυτονομία ως προς το περιεχόμενό τους. Είναι αλλού απολύτως αντικειμενική και αλλού πιο υποκειμενική υπό την έννοια ότι, όπως είδαμε, ενδέχεται να ενσωματώνουν και προσωποπαγή στοιχεία. Θα κλείσω με τις καταλληκτικές φράσεις του περίφημου δοκιμίου του Δαίβιτσον από το 1978, με τον τίτλο «mental events». Ισαγωγικά, δεν μπορούμε να αποδώσουμε, κατά κατανοητό τρόπο, μια προθεσιακή στάση σε κάποιον πράτοντα, παρά μόνο στο πλαίσιο μιας τεκμηριωμένης θεωρίας περί των πεποιθήσεων, επιθυμιών, προθέσεων και αποφάσεών του. Στις επιθυμίες βάζει και τις αξιακές παραδοχές. Στην έκταση, συνεχίζει το παράθυμο, στην έκταση που αποτυγχάνουμε να ανακαλύψουμε το αλληλεκτικό και αληθοφανές σχήμα περί των διαθέσεων και των πράξεων των άλλων, απλώς χάνουμε τη δυνατότητα να τις αντιμετωπίσουμε ως πρόσωπα. Οφείλουμε, νομίζω, να συμπερράνουμε, ότι μια χαλαρότητα, το λέει ακόμα ο Δαίβιτσον αυτό, ότι μια χαλαρότητα στον νομολογικό συσχετισμό νοητικό και φυσικού είναι απαραίτητη προκειμένου να συλλάβουμε τον άνθρωπο ως ένα ζώο έλογο. Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας, που ελπίζω να μην είναι παρατάλλεπόηση. Βασικά θέματα περιπτωτιακά και οικογενειακά, θα ερωτήσεις πώς επικρίνεις όλα. Σιγά σιγά. Το δεύτερο μέρος είναι πιο επιτυχικό από το πρώτο, το θέμα της συζήτησης. Το θέμα της συζήτησης είναι πολύ... Το ξέρω, όλο είναι πολύ απελπίδικο. Προσπάθησα όσο γίνεται να τα κάνω πιο απλά. Δεν ξέρω, παραδεισιακά, όταν λέει «ανόμαλο» ο Δαίβιτσον, τι επιτήρημα χρησιμοποιείς, irregular, abnormal, τι το λέει? Ανόμαλος. Ναι, ναι. Ανόμαλος μόνιστος λέει. Και μάλιστα «ανόμαλος», εννοείται το «μαλό» θα ήταν ενωμολογικό, με νόμους. Και η ενωμαλία είναι ότι από τη μία θέλει να είναι μονιστής και από τη άλλη θέλει να είναι ικανοποίη ο μονιστός. Ναι, ναι, κάπως έτσι. Αλλά είναι μονιστής, δεν το συζητάει αυτό, έτσι, δεν το συζητάει. Υπάρχει ένα σκόρο του πόνου αυτός, αλλά έρχεται. Υπάρχει μια θεωρία, χρησιμοποιεί μια έννοια, την οποία δεν παρέλειψα να σας την αναπτύξω γιατί θα έφευγε πάρα πολύ, θα ξέφευγε τη συζήτηση. Μας λέει ότι... Συγγνώμη, ναι. Έχετε δίκιο, έχετε δίκιο συγγνώμη. Λοιπόν, χρησιμοποιεί μια έννοια ο Ντέιβιτσον για να μας πει ποια είναι η σχέση του νοητικού, η εξάρτησή του από το φυσικό. Αυτή είναι η έννοια της επηγέννησης. Έτσι την λέει, επηγέννηση. Τι είναι η επηγέννηση, τι λέει η επηγέννηση. Ότι τα φαινόμενα του νου επηγήγονται, ακολουθούν τα φυσικά φαινόμενα. Οι πεπιθύσεις μας, ή οτιδήποτε άλλο, ακολουθούν τις διαργασίες που λαμβάνουν χώρα στον εγκεφαλό μας. Ακολουθούν, επηγήγονται. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει αλλαγή στις πεπιθύσεις μας, δεν υπάρχει προγραμμή και αλλαγή στις φυσιολογικές λειτουργίες. Αλλά αυτό δεν είναι, αυτή η σχέση, δεν είναι αιτιακή σχέση μας λέει. Δεν είναι αιτιακή. Είναι κάτι άλλο, γιατί τα φαινόμενα του νου έχουν μια σχετική αυτονομία. Και κυρίως είναι η αυτονομία η κανονιστική. Δηλαδή η ηθική έχει μια δική της υπόσταση που δεν ψινοδεύεται από αντίστοιχα φαινόμενα, δεν υπάρχει αμφιβολία, αλλά δεν εξηγείται από αυτά. Δεν εξηγείται ιδίως το περιχώμενο. Δηλαδή θα έπρεπε δηλαδή να έχουμε για κάθε έντος πράξη και αντίδραση, στα εκατομμύρια των αντιδράσεων που υπάρχουν στην καθημερινή μου ζωή, να βρούμε έναν ειδικό τύπο νευροφυσιολογικών διεργασιών, ο οποίος να προσιδιάζει σε αυτή μόνη συμπεριφορά και όχι σε καμιά άλλη. Και αυτό λέει ο Ντέβιστον, αυτό είναι αδύνατο να γίνει. Όχι απλώς δεν το έχουμε πετύχει μέχρι σήμερα, είναι αδύνατο να γίνει. Γιατί όμως τόσο, πρώτον, καταρχήν, αν η ηθική έχει την δική της οδότητα, μπορούμε να πούμε ότι είναι αυτός ο σκοπός που η ηθική έχει. Αν είναι αυτοσκοπός η ηθική. Η ηθική δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός, αλλά η ηθική μας υποδεικνύει και αυτοσκοπός. Για παράδειγμα, αυτά αφισβητούνται, αλλά πρέπει να πούμε ότι ήδη από τον Σοκράτη υπάρχει αυτή η ιδέα. Ο Σοκράτης θεωρείται ο ιδρυτής της ηθικής. Και λέει ο Σοκράτης, γιατί η ηθική με τι έχει να κάνει, έχει να κάνει με το ερώτημα πως πρέπει να ζούμε. Ποια ζωή είναι σωστή και πετυχημένη και ποια είναι σπαταλιμένη μια ζωή, έτσι. Αυτό είναι το ερώτημα. Λοιπόν, αυτό κάνει ορισμένα πράγματα την αρετή, την κάνει για τον Σοκράτη αυτοσκοπό. Το να είσαι ένα άρετος είναι συνώνυμο με το να έχεις ευδαιμονία, να έχεις πετυχημένη ζωή. Αυτό δεν μπορεί, από αυτή την αντίληψη, να υπονομευθεί από οτιδήποτε. Έχει να κάνει με λειτουργίες του νευρικού συστήματος ή με τίποτα άλλο. Είναι κοινωνικές επιθύσεις και λοιπά. Η αρετή είναι αυτοσκοπός. Μάλιστα, έτσι λέει μια καταπληκτική φράση που τον βάζει ο Πλάτων να λέει στην πολιτεία, που συζητάει με τους διάφορους σοφιστές. Εάν αξίζει να είμαστε δίκαιοι ή όχι. Πρέπει να είμαστε δίκαιοι ή δεν πρέπει. Κερδίζουμε τίποτα στη ζωή μας με το να είμαστε δίκαιοι άνθρωποι ή όχι. Και λέει το πλάτων του στόματος, βέβαια του Σοκράτη, λένε οι διάφοροι σοφιστές. Μάλιστα ένας το χοντρένει το πράγμα και το πάει πιο ακραία. Και λέει το πιο καλό από όλα είναι να είσαι άδικος. Άρα να έχεις περισσότερα αγαθά, να αποσπάσεις περισσότερα αγαθά, αλλά ταυτόχρονα να φαίνεις ότι είσαι δίκαιος. Αυτό είναι το καλύτερο. Και απαντάει ο Σοκράτης ότι εγώ ισχυρίζομαι και το ακριβώς αντίθετο. Δηλαδή ακόμα και αν είσαι δίκαιος και σε νομίζουν άδικο, αυτή η ζωή είναι πιο πετυχημένη από οποιαδήποτε άλλη. Άρα η δικαιοσύνη, η αρετή του να είσαι δίκαιος, είναι αυτοσκοπός. Ακόμα μια ερώτηση θα κάνω εγώ και μετά από τη σχετική πλευρά. Και πρακτικά, νομίζεις ότι η διαδικασία της παγκοσμιοποιήσεις, της ροής της πληροφορίας, η οποία περνάει απός μας, τελικά θα μας οδηγήσει σε μια πιο παγκόσμια ιδέα για την Εθική. Αυτό είναι πολύ δύσκολο να πεις ναι, όχι, όχι. Σε ορισμένους νομίζω ναι, θα έπρεπε έτσι. Τουλάχιστον ελπίζουμε, εγώ είμαι σ' αυτούς που το ελπίζουν αυτό το πράγμα, ότι τα προβλήματα που έβγαλε στη φόρα η παγκοσμιοποίηση, έδειξαν και την ανάγκη παγκοσμιοποίησης της δικαιοσύνης. Ότι σήμερα δεν υπάρχουν, δεν υπάρχει δυνατότητα να μείνουμε ικανοποιημένοι με τοπικές δικαιοσύνες, αν δεν γίνει η δικαιοσύνη παγκόσμια. Ξεκινάω από την προσωπική μου θεώρηση που είναι όντως, πλήγω προς την δικοκυμενικότητα της ΕΚΙΣ όπως την περιοχεία στιγμή. Δηλαδή είναι κάτι που αφορά κάθε επιχείρημα. Εν τούτοις αρνούμαι της πρώτης, την διχάλα που προσφέρατε, δηλαδή είτε είμαστε στη θεώρηση της ζωής σαν ένα κίνητ σύνολο γενικών αντιδράσεων, είτε είμαστε στη θεώρηση της ζωής σαν ένα περίεργο λιγικό φιλογενητικό νοήλισμα γενεύματος της πραγματικής που σημαίνει τη ζωή ή τη βάση της ηθικής. Δηλαδή δεν μιλάμε για την ηθική απέναντι σε μια πέτρα ή σε ένα κουδάνελο, απέναντι στη ζωή, στο φιλογενητικό νοήλισμα της ζωής. Και εκεί διακλίνω μια βάση αντικειμενική για την ηθική. Και είναι μια βασική ιδιότητα της ζωής που είναι η φιλογενητική συγγένεια. Η φιλογενητική συγγένεια βρήκε. Δηλαδή πιο εύκολα θα σκοτώσουμε ένα κουδούκι από ένα γατάκι. Πιο πολύ αγαπάμε τον συγγενή μας παρατολείο πιο πέρα και αυτόν της άλλης πόλης και αυτόν της άλλης χώρας. Αυτό νομίζετε ότι έρχεται σε αντίθεση, δηλαδή να πει κανείς ότι η αντικειμενική βάση της ηθικής σας σχέδισης των κανών που θέλουν επάνω σε αυτή τη βάση, δεν υπάρχει αυτόν, δηλαδή η φιλογενητική σχέση που είναι κανόνας, που είναι βάση για να ξεκινήσουμε να τοποθετούν τους ηθικούς μας κανόνες, είναι κρατική. Εγώ δεν πιστεύω ότι είναι βάση με την έμμενας αιτίας. Αλλά ότι μας παρέχει κάποια ενάβυσματα διαφοροποίησης, αυτό ισχύει. Δεν υπάρχει εμβολία. Σκοτώνουμε ένα κουνούπι πολύ εύκολα, ένα σκυλί, πολύ πιο δύσκολα, αν και υπάρχουν και πολλοί που το έχουν και ως άσκηση αυτό. Λοιπόν, πού οφείλεται αυτό? Πώς το εξηγούμε αυτό? Στους θεολόγοι έχουμε μια οπτική, εσείς που το εξηγείτε. Πείτε μου την οπτική σας και να σας προχωρήσω. Είμαστε πιο συγγενείς. Ωραία. Τι σημαίνει ότι είμαστε πιο συγγενείς, τι σημαίνει. Είναι μια αυτόματη βιολογική έκφραση. Έτσι. Γιατί έχουμε περισσότερη ενσυνέσθηση, όπως λέμε, με κάτι με όντα που είναι πιο συγγενείς με εμάς. Γιατί το έχουμε αυτό το πράγμα. Το έχουμε επειδή η ιδιαιτερότητα, η βιολογική μας, οθεί εκεί ή είναι έλογο αυτό λοιπόν. Αυτό είναι το ερώτημα. Και εγώ πιστεύω ότι είναι έλογο σε ένα βαθμό αυτό. Δεν είναι αυθορμητισμός επειδή είμαστε συγγενείς ζώα. Είναι έλογο. Και είναι έλογο υπό την έννοια ότι εμείς έχουμε τη δυνατότητα, που δεν την έχουμε τα άλλα ζώα, να μεταθέσουμε τον εαυτό μας στη θέση του άλλου, έως το κι αυτός ο άλλος δεν είμαστε ακριβώς ήδη, δεν είναι άνθρωπος ο άλλος. Μεταθέτουμε λίγο τον εαυτό μας στη θέση του ζώου και με τη φαντασία μας αναπλάθουμε το τι ηκάζουμε, ότι νιώθει αυτό το ζώο, κάποια συμπεριφορές μας. Και αυτό το θεωρούμε από ένα σημείο και μετά απαράδεικτο. Είναι μια έλογη διαδικασία. Και σας είπα το επιχείρημα ότι είναι έλογη, την έχουμε μόνο εμείς οι άνθρωποι. Δεν την έχει κανένας άλλος. Δεν ξέρουμε, τουλάχιστον δεν ξέρουμε. Εσείς μπορείτε να το θεωρείτε πιθανό, ότι ένα ζώο μπορεί να μπει στη θέση του ανθρώπου και να αντιληφθεί την κατάστασή του και να πει ότι είναι επιχείρημα, κοίτα τώρα αυτός ο άνθρωπος, έχει κάτι που το έχω κι εγώ. Δεν έχει φόβο ή δεν ξέρω τι. Ή δεχόμαστε ότι οι ηθικοί είναι αποκλειστικά οι ίδιοι του ανθρωπίνου είδους, δεν δεχόμαστε ότι υπάρχουν παραλληλότητες, πιο κατώτερες πορφές και σε άλλα είδη, που έχουν και αυτά κάπου κοινική οργάνωση. Προχθές ή στη προηγούμενη Δευτέρα, εγώ έλεξα μία περίπτωση, όπου στους μακάκες συμβαίνει το ασυλικό να σκοτώνει τα μικρά, δημιουργημένου έχει πρόσβαση σεξουαλική στα θηλυκά. Τα θηλυκά συνασπίζονται, αποσπούν το μικρό μήπιο και συνεργάζονται μεταξύ τους. Βλέπεις, στις όψεις τους, είναι όχι μόνο η ησυχία και λύπη και αγωνία για το μικρό, που δεν είναι δικό τους. Η μάνα είναι εκεί και οι άλλες τον βοηθούν. Δεν είναι αυτό. Δεν θα μπορούσα να την πω εγώ η θηκή συμπεριφορά αυτό. Όχι. Όχι, δηλαδή. Όχι, διότι... Εδώ είναι η ένταση των Δέβιτσεων. Αυτό εξελίχθηκε, γιατί αποδείχθηκε ότι όντως η συγκεντρωτική προσοχή θα σώσει το μικρό. Ναι, αλλά πάλι αυτό είναι κυκλικό επιχείρημα. Διότι μπορώ να πω ότι και η θηκή είναι ένα εξελιχτικό πλεονέκτημα, το οποίο κατασταλάχτηκε σε εμάς, διότι είχε εξελιχτικό πλεονέκτημα. Επέτρεπε την επιβίωση του είδους μας ή των κοινωνιών μας. Λοιπόν, θα σας πω μια ευφιαίστατη απάντηση, που δίνει σε αυτό το επεχείρημα. Έδων έδινε, τώρα έχει πεθάνει, ένας σπουδαίος ηθικός και πολιτικός φιλόσφαιρος και φιλόσφαιρος του δικαίου της εποχής μας, ο κορυφαίος ίσως, ο Ρόναλντ Δόρκεν. Ο οποίος ήταν και ένας άνθρωπος με πάρα πολύ χιούμο, έτσι. Λοιπόν, ποια επάνδυση έδινε σε αυτήν την παρατήρηση. Λέει, α, τι ωραία λέει, ωραία, χαίρομαι γι' αυτό που λέτε. Γιατί μέχρι τώρα νόμιζα ότι είχα έναν λόγο να έχω αυτές τις ηθικές πλεονέκτημα. Τώρα μαθαίνω ότι έχω δύο. Έχω δηλαδή, έτσι, και τον λόγο τον εξελιχτικό, ή δεν ξέρω, πείτε το. Αλλά έχω και τον καθαρά ηθικό λόγο που είχα πάντα. Δεν με τον αγγίζει αυτό το πράγμα. Έχω δύο τώρα λόγους. Τι καλύτερο για την ηθική λέει. Τι καλύτερο. Αν όμως υπάρχει συσχέθηση μεταξύ των δύο και δεν είναι ανεξάρετα. Και πολύ περισσότερο από ένα αντίερι του άλλου. Κοιτάξτε, εγώ δεν το πιστεύω αυτό το πράγμα. Γιατί, κοιτάξτε, δεν αποδεικνύεται ο τετών ο τετάρος. Για να είμαστε ειλικρινές, έτσι, δεν αποδεικνύεται. Λοιπόν, αυτό είναι και ένα, σας λέω και ένα μυστικό της φιλοσοφίας, το οποίο δεν είναι μόνο μυστικό της φιλοσοφίας. Υποθέτω ότι είναι σε όλες τις επιστήμες. Ποιο είναι το μυστικό της φιλοσοφίας, τουλάχιστον. Εγώ από αυτό μπορώ να σας πω. Το μυστικό της φιλοσοφίας είναι ότι δεν μπορούμε να φτιάξουμε ένα απολύτως συνεκτικό σύστημα όλων των ηθικών μας που επιθύσσουν. Όπως ίσως, δεν ξέρω, θα με το πείτε εσείς, δεν μπορούμε να φτιάξουμε ένα απολύτως συνεκτικό σύστημα περί του κόσμου, περί της πραγματικότητας. Δεν μπορώ. Η κυρία Παπαδούμπο θα μας πει και τα μαθηματικά. Το πρίγμα θεώρημα του... Ναι, ναι. Του Γκέιντελντ. Του Γκέιντελντ, ναι. Ούτε τα μαθηματικά. Ούτε τα μαθηματικά. Λοιπόν, του Γκέιντελντ, ναι. Λοιπόν, τι κάνουμε λοιπόν. Έχουμε διάφορες πεποιθήσεις σε διάφορους τομείς που μπορεί να έχουμε και ένταση μεταξύ τους. Λοιπόν, τι κάνουμε στη φιλοσοφία, διαλεύγουμε αυτές οι οποίες μας φαίνονται πιο στέρεες. Και προσπαθούμε όσο γίνεται, εκείνες που μας φαίνονται λιγότερες στέρεες, να τις εναρμονίσουμε κατά κάποιον τρόπο με αυτές που μας φαίνονται πιο στέρεες. Αυτό κάνουμε και στη φιλοσοφία. Δηλαδή, πάντα θα στάσουμε κάτι. Δεν μπορούμε όλα να τα βάλουμε σε μία ενιαία θεωρίας. Δεν μπορούμε. Λοιπόν, άλλοι θεωρούν πιο σπουδαίο να θεωρήσουν την εξελεκτική εξήγηση της θήκης κάτι που είναι απαραίτητο, ότι δεν μπορώ από αυτό να απαρατηθώ. Άλλοι δεν το θεωρούν, έτσι. Και ο Ντέιβιτσον είναι λίγο αυτής. Ο Ντέιβιτσον ήταν ένας πολύ μεγάλος φιλόσοφος, ξεκίνησε από φυσιοκράτης, ακραίως φυσιοκράτης ξεκίνησε. Και σε μεγαλύτερη ηλικία, σιγά σιγά, έφτασε στο να βάλει νερό στο κρασί του με αυτές τις διάφορες θεωρίες. Ο Ντέιβιτσον μας λέει, ας πούμε, για αυτό, για την ηθική, ότι πρέπει τον άλλον να τον αντιμετωπίζω ως πρόσωπο. Αυτό λέει ο Ντέιβιτσον, για μένα είναι ένα παραβίαστο. Λοιπόν, θα κάνω έτσι τη θεωρία μου, ώστε αυτό να το βάλει στην αρχή, ή με αυτά που θα βάλω στην αρχή, ως παραβίαστα. Και μετά θα κάνω κάποιες μικρόαβαρίες. Αυτό κάνουμε. Θα σας ευχαριστήσω για όλα αυτά που μας είπατε. Πολύ δύσκολα βέβαια να τα παρακολουθήσουμε όλα. Ομολογώ την αδερφή ότι προσπάθησα. Θέλω να σας κάνουμε κάτι ερωτήσεις. Η ημία αν φέρεται σε αυτό που είπε ο κ. Ζούρος, κάπου εκεί για τον πόλεμο δεν κατάλαβα, τι ισοειθηκό πράγμα είναι αυτό. Η ηθική τι λέει για τον πόλεμο, ανάμεσα στους ίδιους τους ανθρώπους. Αυτό είναι το ένα ερωτημά μου και το άλλο ερωτημά μου, που θα ήθελα να μας πείτε αν ήδη οι νόμοι του κράτους στηρίζονται σε κάποιους ηθικούς νόμους, τους οποίους τελικά δεν έχουμε ξεκαταρήσει από ότι κατάλαβα. Σας ευχαριστώ πάντως για όλα αυτά που μάθαμε. Εγώ σας ευχαριστώ για τις ερωτήσεις σας. Για τον πόλεμο δεν μίλησα βέβαια, αλλά μπορώ να σας πω κάτι πολύ γενικό τώρα, μην ανοίξουμε αυτό το θέμα που είναι τεράστιο. Τι λέει η ηθική για τον πόλεμο. Η ηθική λέει ότι μακροπρόθεσμα ο πόλεμος είναι κάτι κακό. Σίγουρα, δεν υπάρχει συζήτηση. Δηλαδή όλοι οι θεσμοί της ανθρωπότητας πρέπει να είναι θεσμοί που αποβλέπουν στην ειρηνική επίλυση των διαφορών. Αυτό είναι δεδομένο. Αυτή είναι η ιδεόδης θεωρία, η ιδεόδης ηθική θεωρία. Αλλά υπάρχει και η μη ιδεόδης θεωρία στην Ελλάδα. Δηλαδή, τι κάνουμε εδώ και τώρα. Όχι απλώς να λέω μια γενική. Δεν μπορώ. Αυτό είναι ένα θέμα που εν μέρτυ θα το λύσει και η ιστορία. Να το λύσουμε εδώ και τώρα. Ή ο καθένας μας χωριστά. Και εσείς να πείτε εγώ είμαι κατά του πολέμου. Ωραία. Και τι είναι αυτό. Τι αλλάζει στον κόσμο με το να είμαστε μπεμονωμένα κατά του πολέμου. Το ζήτημα είναι να το λύσει η ιστορία αυτό το θέμα. Δηλαδή, κάποια στιγμή να βρεθούν παγκόσμοι θεσμοί που να αποτρέπουν, όσο αυτό είναι εφικτό, τις βίαιες συγκρούσεις. Οι θεσμοί είναι εξορισμού κάτι εναντίον της βίας. Εξορισμού. Τώρα από εκεί σε μια μη ιδεόδη θεωρία και κάνουμε σήμερα. Σήμερα μιλάμε και για δίκαιους πολέμους. Και κάποιοι, τώρα πολύ χοντερικά, μας λένε ότι οι αμυντικοί πόλεμοι καταρχήν είναι δίκαιοι, οι επιθετικοί και οι προληπτικές επιθέσεις είναι ανήθικοι. Έτσι. Μας έλεγαν κάποιοι κατά καιρούς ότι ας πούμε τα προβλήματά μας με την πρωτογραφία μπορούμε να τα λύσουμε μόνο με έναν εφνηδιαστικό... Πολλοί θα πουν ότι η θρησκευτική πόλεμμα είναι ηθική. Η εξάγωση του Ισλάμ. Τα λέγανε. Τώρα δεν ασπαζόμαστε τώρα. Δεν υπάρχει θρησκευτική... Τουλάχιστον η Ευρώπη, ήδη από το 17ο αιώνα, δεν το αποδέχεται πια αυτό. Η Ευρώπη τουλάχιστον. Λοιπόν, αυτό ήταν το πρώτο σκέλος. Το δεύτερο σκέλος, συγγνώμη, για τους νομικούς θεσμούς. Ναι, αυτό είναι ένα πάλι αμφισβητούμενο θέμα στη φιλοσοφία του Ικέου, αλλά πιστεύουμε όχι ότι όλη η ηθική συναποληπτότητά της είναι η βάση του Ικέου, αλλά δίκαιο χωρίς μια ηθική διάσταση δεν νοείται. Τώρα ποια είναι αυτή η ηθική διάσταση, αυτό είναι μια πάρα πολύ μεγάλη ζητήση, που θα με επιτρέψετε να μην την ανοίξω. Πάντως σήμερα και εγώ είμαι αυτής της άποψης, δεν είναι όλοι, ότι το δίκαιο χωρίς να το συνδέσουμε κατά κάποιον τρόπο με την ηθική δεν καταλαβαίνουμε καν τι είναι. Αυτό δε σημαίνει ότι θα ηθικοποιήσουμε συνολικά το δίκαιο και ότι θα κάνουμε εξαναγκαστή την ηθική, ή θα μας λένε τα δικαστήρια ποια είναι η ηθική συμπεριφορά, αυτό είναι άλλο. Τι είναι αυτά τα πλαίσια του Ευζύν, πώς μπορεί να μας εξεγήσετε την ηθική του πράττου, χέρι του κρίνου. Ναι, η ηθική του Ευζύν είναι, σήμερα δεχόμαστε ότι είναι ένα κάπως ξεχωριστό κομμάτι της ηθικής, πολύ χοντρικά και δεν είναι απαραίτητο να συμπίπτουν, είναι ότι η ηθική του Ευζύν είναι η προσωπική ηθική, και η άλλη ηθική, την οποία ονομάζουμε ορθοπρακτική, έχει να κάνει με τη σχέση μας με τους άλλους. Φυσικά το ένα έχει σχέση με το άλλο, δεν είναι ξεκάρφωτα, αλλά σε πάρα πολλοί γενικές γραμμές, μπορούμε να καταρχείν να δεχθούμε αυτήν τη διαφοροποίηση. Η διαφορά ποια είναι, είναι ότι η ηθική του Ευζύν είναι πιο στενά συναιδεμένη με το καθεϊκο κείμενο, από ότι είναι η ορθοπρακτική ηθική, η οποία αφορά τους άλλους. Στις σχέσεις με τους άλλους, καταρχήν, δεν μπορώ να συμπεριφέρω, όπως κρίνω εγώ ήθηκα, δεν φτάνει αυτό. Πρέπει, όπως λέει κάποιος φιλόσοφος, οι λόγοι της ηθικής του πόσο συμπεριφέρουμε στους άλλους είναι λόγοι δευτέρου προσώπου. Πρέπει να, αυτό που λέγαμε και πριν, να μπούμε και στη θέση του άλλου. Είναι υποχρεωμένος ο άλλος να αποδεχθεί αυτό που εμείς νομίζουμε ότι πρέπει να συμπεριφορθούμε απέναντί του. Όχι. Η ηθική απαιτεί να είμαστε σε θέση να μπούμε και στη θέση του άλλου και να καταλάβουμε και τον άλλον. Και ό,τι νομιμοποιείται να απαιτήσει από εμάς, αυτό πρέπει να το δεχτούμε. Είναι το ίδιο με αυτό που εμείς νομιμοποιούμε να απαιτήσουμε από αυτόν. Λοιπόν, στην ηθική του ευζύν, δεν είναι μόνο ότι παίζουν ρόλο διάφορα προσωπικά στοιχεία. Και μεταξύ τους, οι δεξιότητες του καθενός, οι κλήσεις του. Έτσι. Ας πούμε, στην ηθική του ευζύν, ένα θέμα που έχει μια ηθική διάσταση από την ηθική του ευζύν, είναι, ας πούμε, η επιλογή του επαγγέλματος. Τι επάγγελμα θα ακολουθήσω στη ζωή μου. Τι είναι καλύτερο. Ποια είναι καλύτερη ζωή για μένα, να γίνω βιολόγος ή μαθηματικός ή έμπορος. Λοιπόν, εδώ παίζουν ρόλο και υποκειμονικές επιλογές και υποκειμονικές ιδιότητες, οι δεξιότητες του καθενός. Κάποιος δεν κάνει για το ένα, κάνει καλύτερα για το άλλο. Μπορεί να αναπτυχθεί περισσότερο, να αναπτύξει τις ικανότητες του, να ανθίσει, όπως έλεγε, ή όπως λέμε σήμερα ερμηνεύοντας τον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης του έφυγε είναι να ανθίσουμε ως πρόσωπα. Βιολογική αναλογία, έτσι, που του άρεσε πολύ ο Αριστοτέλης. Να ανθίσουμε, να καρποφορήσουμε στη ζωή μας. Λοιπόν, εδώ παίζουν ρόλο περισσότερο τα υποκειμονικά στοιχεία, έτσι. Αυτό δεν σημαίνει, όπως σας είπα και όπως έχουν πολλοί φιλόσοφοι, με πολύ σοβαρά ετοιχήρεματα, αποδείξει, κατά τη γνώμη μου, ότι δεν υπάρχει αντικειμενική κρίση. Μπορώ να κρίνω τη ζωή του άλλου, με τις δικές του ιδιότητες, από τη δική του τη σκοπιά, αλλά υπάρχει και μια αντικειμενική κρίση, ότι, ξέρεις, τα θα λάσωσες λίγο στη ζωή σου ή πέτυχες και είσαι το υπόδειγμά μας, είσαι αντικείμενος του θαυμασμού μας. Αυτό μπορεί να γίνει. Αυτό προϋποθέτει αντικειμενικά κριτήρια, ως ένα βαθμό. Άλλο, όμως, ότι αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή η αντικειμενική κρίση είναι μια κρίση υπόδειξης των άλλων πώς θα ζήσει. Δεν μπορείς να κάνεις υπόδειξη των άλλων πώς θα ζήσεις. Δεν επιτρέπεται. Δεν είναι ηθικά πρέπον αυτό. Άρα μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει και διαβάθμιση του ηθικού. Σκοπιές του ηθικού, να το πούμε έτσι. Όχι διαβάθμιση. Σκοπιές του ηθικού. Ναι, αλλά μπορούμε να λέμε ότι αυτό είναι ηθικό, πολύ ηθικό, κριτικότερο. Και αυτό υπάρχει. Σίγουρα υπάρχει και αυτό. Και αυτό. Το να κλέψω έναν μικρό ποσό είναι λιγότερο ανήθικο από το να κλέψω έναν μεγάλο ποσό. Αυτό είναι αυτονόητο. Αυτό που έχουμε κλέψει πολλά δεν είναι δικαιώνομενο. Όπως ο Κράτης τι λέει, δεν είναι δικαιώνομενο. Αυτό είναι. Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για την πολύ ενδιαφέρουσα μιλία. Μας έκανε να σκεφτούμε διάφορα. Εμένα η ερώτησή μου, αν είναι απλοκές, γιατί δεν είναι το αντικειμενό μου η πρώτη, δεν μιλήσατε έτσι άμεσα για το θέμα του αλτουρισμού, τις σχέσεις της ηθικής με τον αλτουρισμό ή αν κάνω κάτι επειδή νομίζω ότι θα υπάρχουν ωφέλη. Αυτό είναι το πρώτο ερώτημα. Και το δεύτερο ερώτημα είναι, αναρωτιέμαι αν ας πούμε κάποιοι κανόνες του στυλ, απλοϊκή ανεχωμένως κανόνες του στυλ, δεν είναι καλό να κάνεις κάτι που δεν θέλεις να σου κάνουν. Ή όταν ωφελείς ή αντιστρόφος πληγώνεις, όσο περισσότερους ωφελείς ή όσο περισσότερους πληγώνεις, τόσο πιο ηθική ή λιγότερο πιο ανήθικη είναι η τράξη σου. Οπότε αναρωτιέμαι, αυτή είναι η δεύτερη ερώτηση, αναρωτιέμαι αν τέτοιοι απλοϊκοί κανόνες μπορεί να ισχύουν ανεξάρτητα του κοινωνικού πλαισίου, ή ξέρετε, της εποχής. Αυτό η ερώτησή σας αφορά κυρίως, υπάρχει μια ηθική θεωρία πάρα πολύ ευρέως αποδεχτή, που είναι ο φελμισμός. Ο φελμισμός πρεσβεύεται αυτό ακριβώς, ότι για να εκτιμήσουμε το ηθικό ποιό μιας πράξης, η ενός ηθικού κανόνα, δηλαδή εδώ παραλλαγές, πρέπει να εξητάσουμε τα αποτελέσματα. Και ότι τα αποτελέσματα συνήθως έχουμε καλά και κακά, τι υπερτερεί από αυτά, τι υπερτερεί ποσοτικά περισσότερα. Ο εφερμισμός ξεκίνησε σε μια ποσοτική, σε μια προσπάθεια μαθηματικοποίησης της ηθικής. Να φτιάξουμε ορισμένες εξισώσεις με μεταβλητές μέσα και δεν ξέρω τι, που να μας επιτρέπουν στο τέλος διατάφτα, ε αυτό δίνει ένα τελικό νούμερο λίγο υψηλότερο από το άλλο. Λοιπόν, αυτό ως απόλυτη θεωρία, ότι μόνο αυτό είναι η ηθική, δεν νομίζω ότι σήμερα πια μπορεί να σταθεί. Υπάρχουν κάποιοι που το λένε ακόμα, αλλά δεν είναι πια σήμερα η κρατούσα θεωρία. Σήμερα λέμε ότι υπάρχουν τομείς που αυτό έχει μια σημασία. Έχει σημασία, ας πούμε, ο νομοθέτης όταν ποινικοποιήσει μια συμπεριφορά και πει ότι αυτή πρέπει να τιμωρείται με αυτή την ποινή, κοιτάει τα νούμερα στο βάθος βάθος. Κοιτάει μέσα στη κοινωνία τι αποτελέσματα θα έχει, ποιο μαγιστοποιεί την ωφέλεια της κοινωνίας και λοιπά. Αυτό είναι όμως μία πτυχή μόνο, δεν είναι η μόνη πτυχή. Υπάρχουν πράξεις που πρέπει να απορρίπτονται ηθικά, ακόμα και αν επιφέρουν τα μεγαλύτερα ωφέλεια. Ας πούμε υπάρχουν περιπτώσεις, ένα κλασικό παράδειγμα που λένε οι επικριτές του ωφελεμισμού, ότι το να τιμωρήσω έναν αθώ, να καταδικάσω έναν αθώ, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να έχει μεγαλύτερα ωφέλεια στην κοινωνία από τον αθώσο. Για παράδειγμα, επειδή υπάρχει μεγάλη κοινωνική αναστάτωση, τον λέω να όλοι είναι ένοχους, τα πήρε, ο υπουργός τα πήρε, πέω για παραδειγματισμό, να την τιμωρήσουν, κλπ. Ίσως να έχει μεγαλύτερα ωφέλεια, δεν ξέρω. Λέει κάποιος, δεν είναι έτσι. Η τιμωρία ενός αθώου είναι χειρότερα από το να μην επιφέρουν τα τελειότερα. Είναι χειρότερα. Εγώ παραστέπω να πω ένα παράδειγμα που δείχνω στους φιλητές και το ονομάζω η κατασούλα ηθική. Λοιπόν, θυμάμαι που είπες κάτι το οποίο πρέπει να είναι ανάγκηξε, και μπορεί να το επαναλάβεις εδώ με λεπτομέρειες γιατί είναι πολύ ευφέρον. Για τον κατεψυγμένο άνθρωπο που βρέθηκε στη Σάουπη, έτσι, έξι χιλιάδες χρόνια πριν, κάποιος, ο γονός μας, και στον γονό για κυνήγη, έρθε πέρα, κακαπέληκκε από τον χρόνο του πάλου και τον βρήκαν στη Σάουπη. Βρήκαν ότι κάποιος τον σκότωσε. Το κυνηγούσαν. Αυτό έγινε το 1992 στη Σάουπη. Ότι υπήρξαν φωνές, και δεν μιλάμε τώρα μεταξύ απαίδευτων και αγωμάτων στους ανθρώπους, φωνές, οι οποίοι είπαν ότι αυτός ο άνθρωπος έχει δικαιώματα. Δηλαδή προσδίδουμε σε κάποιον ο οποίος είναι σε έξι χιλιάδες χρόνια. Δεν έχει συγκίνηση, δεν έχει ποιοσύγκριση. Θέλουμε όμως να του δώσουμε κάποια οντότητα, κάποια... Αυτό το πράγμα σημαίνει ότι από μέσα μας είμαστε γεννημένοι. Να θεωρούμε ότι η ηθική γενιά από εμάς πάλλεται κατά κάποιο τρόπο. Και αν είναι έτσι, εγώ δεν μπορώ να ξεφύγω από την εξηλικτική έννοια. Να πω λίγο για την περίπτωση αυτή. Και ποιο για μένα ήταν το αποκαλυπτικό από όλη αυτή την ιστορία. Γιατί κάτι από εμάς αποκαλύπτει, γιατί ήταν κάτι ασυνήθιστο, εντελώς σπάνιο. Λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος ήταν στη Σάλπη και φαίνεται ότι είχε πάει στο βουνό, δεν ξέρω, για κυνήγη. Και κάποιος τον σκότωσε. Λοιπόν, έπεσε κάτω και έγινε παγετός τη νύχτα. Πάγωσε, κοκάλωσε. Και προφανώς ήταν μια εποχή που άλλαζε με κλιματικές συνθήκες. Έγινε πιο ψυχρό το κλίμα. Και αυτός ο άνθρωπος έμεινε θαμμένος στον πάγο για περίπου 6.000 χρόνια. Περίπου το 5.000 π.Χ. υπολόγησε να είναι. Όχι, ναι, ή το 4.000. Τι έγινε όταν με το λιώσιμο των πάγων τα τελευταία χρόνια βγήκε ξαφνικά στην επιφάνεια, βγήκε και το σώμα του, παγωμένο ακόμα. Και αυτό ήταν κάτι το τρομερό και μοναδικό για την έρευνα διότι δεν μας δίνεται ξανά η ευκαιρία, η δυνατότητα να βρούμε έναν άνθρωπο κατεψυγμένο, αλλά ακριβώς όπως ήταν όταν πέθανε, όπως ήταν αλλείωση. Λοιπόν, τον πήραν το πτώμα αυτό, το νεκρό, σε διάφορα εργαστήρια και του έκανα διάφορες αναλύσεις. Λοιπόν, και δήλωσαν οι γιατροί και οι βιολόγοι, κλπ., που εξέτασαν το πτώμα και έκαναν διάφορες τομές, ότι είχαν, λέει, μια αναστολή μπροστά σε αυτό το νεκρό άνθρωπο. Απέφυγαν να κάνουν ρυζικές τομές, να καταστρέψουν το σώμα, κλπ., όσο θα θέλανε για λόγους ερευνητικούς. Γιατί, και είναι τρομερά συγκρονιστικό αυτό, γιατί διατηρεί το ζωντανή έκφραση των ματιών του. Των ματιών του. Το βλέμμα του. Ήταν σαν να είχε μόλις πεθάνει. Σαν να είχε μόλις πεθάνει. Και αυτό δημιούργησε, λένε οι ίδιοι οι άνθρωποι που έκαναν τις έρευνες, ότι αυτό θα του ορίσει μια αναστολή. Ένας σεβασμός, όχι δικαιώματα, δεν δέχεται κανένας με ότι είναι δικαιώματα, αλλά ένας σεβασμός προς τη ζωή, προς την ανθρώπινη ζωή, παρελθούσα ζωή, η οποία, ενώ είναι ανώνυμος και τόσο παροχημένη η ζωή του, διατηρεί και κάτι το υποκειμενικό. Δηλαδή, τα μάτια του μας λένε κάτι για αυτόν τον άνθρωπο. Πάμε να σε διακόψω. Γιατί έχω δει φωτογραφία πρόσφαιρα, μπαζέν το Μάρα. Δεν έχει καμία ομοιότητα με ζωντανό άνθρωπο. Δεν ξέρω τώρα. Μια βούμια, πιο μουμίσια δεν μπορεί να είναι. Αυτό το οποίο, όπως λες, μου θυμίζει τη σκέψη των Αμερικανών ως λαό, των επιστημόνων, ούτε των αδικών σας, ούτε των δικών μας, οι οποίοι, παιδί μου, αδερφά, δεν τρώνε κανένα ζώο με κεφάλι. Εάν πας να κάνεις ένανι στη σούβλα και έχεις το κεφάλι απάνω, και έχουν παράδειγμα, που είχα κάνει εγώ ένανι στη σούβλα με κεφάλι... Πάσχαμε με ερκανούς φίλους μαζί, ε? Δεν θέλουν να το φάνε, δεν θέλουν να το ακουμπήσουν. Αααα, με έντιζον! Δηλαδή, τους πείραζε. Αυτό το πράγμα είναι κάτι το οποίο είχε να κάνει, γιατί δεν του κάνανε... ελευθερώς ξέδι αυτού του ανθρώπου, του τεράσου ανθρώπου, της μούμιας. Του βρήκαν μέχρι και τα βακτεία που προκαλούν το... πώς το λένε... το έλικο στο στωμάχο, τα βρήκαν στο στωμάχι του, πολύ πρόσθεται. Ελικοβακτεία. Ελικοβακτεία, ναι. Λοιπόν, το έκανε όλο το ειδόν της αναλύσης. Μου φαίνεται ότι αυτές οι συζητήσεις ήρθαν από ένα, δύο, τρεις, οι οποίοι μάτια δεν ήταν... δεν ανήκαν στα team, τα παίτσα κονότσα ποιος θα τον πάρει να τον... να τον ανοίξει και να τον εκβτάξει. Υπάρχει και αυτό σίγουρα, ναι. Και τα βρήκαν ειδικά οι Ιταλοί με τους αυστραγικούς και το κάνανε. Αλλά δεν είναι τόσο σούν το γεγονός αυτό το μάτι, όσο μου φαίνεται είναι οι ιδεολογίες, οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν για... Δεν το αποκλείω, αλλά εγώ το έχω διαβάσει αυτό, δεν το... Ναι, ναι, ναι, δεν το έχω... Από έναν ηθικό φιλόσοφο το έχω διαβάσει αυτό το παράδειγμα, έτσι, ναι. Εγώ έτσι νιώθω από αυτή την ιστορία που μας έχει επιτυχθεί, καθώς είναι συγκρονιστική ιστορία, δεν είναι αυτή η Λευτέρια, αλλά συγκρονιστική ιστορία. Εγώ νομίζω ότι εντεχρομένως οι ερευνητές γιατροί θα ένιωσαν ένα αίσθημα ύβρης, γιατί ξέρετε, λένε ότι αυτός ο άνθρωπος ήταν εκεί έξι χιλιάδες χρόνια, έτσι, δηλαδή η αίσθηση του χρόνου και της δικιάς τους, έτσι, επιθετικής επέμβασης. Και αυτό το αίσθημα ύβρης νομίζω ότι μπορεί να είναι πολύ ισχυρό, γιατί είναι αντιμέτωπη, όχι με μια ζωή, γιατί είναι μήλια, όπως... Μιλάω για μια έντονη αίσθηση ύβρης μπροστά στον χρόνο. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Όχι μόνο μπροστά στον χρόνο, στον χρόνο σε σχέση με την ανθρώπινη ανθρώπινη αίσθηση. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Αυτό είναι κάτι τελείως γι' αυτό. Όχι μόνο μπροστά στον χρόνο, στον χρόνο σε σχέση με την ανθρώπινη ζωή. Όταν βρίσκουν τους ανθρώπους κάτω στον νιάχο, δεν τους πιάνουν και τους κοιτάνε κ.χ. κ.χ. κ.χ. Όχι τους ανθρώπους, τους σκελετούς, τους δεμένους, τους μικρόπτες. Είναι κάτι που είναι συνηθισμένος τους ανθρωπιολόγους. Σίγουρα. Αυτό είναι ότι είπανε αυτοί ότι είδανε τα μάτια του. Ήταν σαν ζωντανά τα μάτια του. Αυτό πάγωσε. Μπορεί να έχει γίνει μετά από τόσες ταλαιπωρίες στις οποίες έχει κοβληθεί. Η πρώτη εικόνα φαίνεται ότι ήταν αυτή πάντως. Δεν ξέρω, δεν ξέρω. Έτσι διάβασα τουλάχιστον. Κατακολουθώντας την ομιλία σας, μου δημιουργεί και μια απορία. Αν δεχθούμε, με πάση τετρά, ότι... ή μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας ως θρησκό δαινόμενο, ή μπορούμε να το δούμε ως πράγμα υποκέμενο, που αυτή είναι η διάκριση της θρησκευτικής, και που νομίζω ότι δεν μπορούμε καθόλου να παρατηρήσουμε τον εαυτό μας και σαν θρησκό δαινόμενο και σε σχεκτόμενο οδηγίμενο. Και δεν μπορούμε να το λύσουμε αυτό. Ποια είναι η σημασία να συμβιβάσουμε με την οδηγισμένη δημιουργία μας? Ποια είναι η σημασία του να συμβιβάσουμε? Ναι, να κάνουμε για το σχέδιο να το συμβιβάσουμε. Γιατί να κάνουμε προσπάθεια να συμβιβάσουμε? Γιατί όλοι μας ο νους, όλη η οργάνωση του νου μας, είναι στο να έχουμε συνεκτικές θεωρίες, έτσι. Γιατί αν δεν έχουμε συνεκτικές θεωρίες, ξέρετε τι λέγανε η παλή λογική στα λατινικά? Ex falso quod libet. Αν έχουμε ένα σύστημα θεωριών που επιτρέπει κάποιες αντιφάσεις, άχρηστο το σύστημα. Γιατί μπορούμε να συναργάζουμε το οπτιδήποτε από αυτό το σύστημα, έτσι. Υπάρχει μάλιστα ένα που το λέμε έτσι, «κουμκράνος σάλισο» όπως λέμε έτσι με μία αφή, ότι αν λέει έχουμε ένα σύστημα πεπηθήσεων, το οποίο έχει μία αντίφαση μέσα, σε αυτό το σύστημα μπορούμε να αποδείξουμε λογικά ότι η σελήνη αποτελείται από τυρί. Και το έχουν κάνει λογικά, κάνανε όλες τις πράξεις λοιπά και το έβγαλαν έτσι. Ναι, σας ακούμε. Είναι όπως σχολιάζεται, θα σας πω ότι το εξής, ότι τον διατυπώνει κανείς στην άποψη ότι υπάρχει έναν τεράστιο χάσμα μεταξύ ανθρωπιστικών σπουδών και θεωρητικών σπουδών, σημαίνει ότι η ανάγκη μας είναι να λειτουργήσουμε γέννημες. Αυτό για εμένα είναι το πιο δύσκολο πρόβλημα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σε αυτή εδώ την εποχή της κρίσης συγθηκής, ή όπως αλλιώς το λέμε. Ταυτόχρονα όμως ο Κέλσεν ήταν αντικείμενο χλεβασμού για την θέση, δηλαδή ψυχογραφική πλάνη, σε επίπεδα δικαιοσύνης. Μιλήστε, πατρί μου, για αυτό. Ο Κέλσεν ήταν πολύ αυστηρός σε αυτά, λογικά. Για να πω δυο λόγια για το οποίο ήταν ο Κέλσεν για όλους. Ο Κέλσεν ήταν ένας μεγάλος αυστριακός νομικός και φιλόσοφος, του δικαίου κυρίως όχι μόνο, στο Μέσο Πόλεμο, ο οποίος έζησε αρχικά στην Αυστρία μεγάλωσε, μετά πήγε στη Γερμανία, μετά διώχτηκε, γλίττωσε, την τελευταία στιγμή, επειδή ήταν εβραϊκής καταγωγής, και με τα χίλια ζόρια έφυγε την Αμερική, όπου έγινε και καθηγητής στον Μπέκλιν. Ο Κέλσεν ερμήνευε, υποθέτουμε τώρα ότι από μια πρόταση που περιγράφει πώς είναι τα πράγματα, δεν μπορούν να συναγάγουμε μια πρόταση περί του πώς πρέπει να είναι. Αυτή είναι η βασική διάκραση και θεωρείται ότι είναι ένας λογικός νόμος αυτό και αυτό το αναγνώλησης των Χιουμπ. Είναι μάλιστα πολύ ο νόμος του Χιουμπ. Φυσικοκρατική πλάνη. Ναι, φυσικοκρατική πλάνη. Το είπε αργότερα ο Μουρ. Ο Μουρ, άγγλος φιλόσοφος των αρχών του 20ου αιώνα. Γιατί τον λέμε φυσικοκρατική πλάνη, τι έκανε ο Μουρ. Ξεφνικά είναι το επιχείρημα του ανοιχτού ερωτήματος. Λέει, εάν όλες οι ηθικές μας κρίσεις βγαίνουν, είναι συνέπεια, λογική συνέπεια, δεν ξέρω διάφορα, συνέπεια κρίσεων περιπωσέχουν τα πράγματα, περιπραγματικών κρίσεων, τότε, ας πούμε, ένα υποθετικό παράδειγμα, αν πούμε ότι ό,τι με την πράξη μου προκαλώ πόνο στον άλλον είναι ανήθικο, άρα το φαινόμενο του πόνου, που είναι κάτι το φυσικό, δικαιολογή και την κρίση περί ηθικού ή ανήθικου, τότε θα έπρεπε, με το να πούμε ότι αυτή η πράξη προκαλεί πόνο στον άλλον, να λύνεται αυτομάτως και το θέμα της ηθικής της αξιολόγησης. Κι αν λέει σε αυτό ο Μούρ είπε ότι δεν λύνεται όμως, γιατί λέει έχει νόημα, δεν είναι παράλογο να πούμε η πράξη αυτή προκαλεί πόνο στον άλλον, είναι παρόλα αυτά ανήθικη ή όχι. Αυτό είναι το επιχείρημα του ανοιχτού ερωτήματος που είχε διατυπώσει ο Μούρ. Δηλαδή, δεν άκουσα κάποια ερωτήματα, ή για παράδειγμα, έτσι, ή για παράδειγμα. Εδώ άνοιξε μια άλλη συζήτηση περί το αν υπάρχουν κανόνες ηθικής χωρίς εξαιρέσεις ή αν έχουν εξαιρέσεις και τι ρόλο παίζει. Ολόκληρη ιστορία, δηλαδή βιβλία, ολόκληρα βιβλιοθήκες, συζήτηση απάνω στην ένσταση του Μούρ. Αυτό να λέω ότι είναι φυσιοκρατική πλάνη, διότι η ηθική έχει μια αυτονομία. Δεν απαντάται με επιχείρηματα των φυσικών εμπιστημών. Δεν απαντάται πλήρως. Όχι ότι δεν παίζουν κάποιο ρόλο, αλλά δεν απαντάται πλήρως. Αυτό έλεγε και ο Κέλζαν με άλλον τρόπο. Αυτό σε επικάλευτο τον Χιούμ. Και αυτό είχε να κάνει με τα νομικά που έλεγε ο Κέλζαν. Δηλαδή, ότι δεν μπορούμε. Ήταν το περίφερο επιχείρημα του Μεσοπόλεμου αν η επανάσταση δημιουργεί δίκαιο. Αυτό ήταν ένα βασικό επιχείρημα. Στο Μεσοπόλεμο η επανάσταση ήταν από τα θέματα αιχμής στην πολιτική φιλοσοφία. Και λέει ο Κέλζαν, δεν μπορεί να δημιουργεί δίκαιο η επανάσταση. Γιατί η επανάσταση είναι ένα factum και το αν το δίκαιο είναι κάτι που ισχύει, που μας δεσμεύει, ένα factum δεν μπορεί ποτέ να μας δεσμεύει. Αυτό ήταν το βασικό του επιχείρημα. Και το επιχείρημα του ήταν, να το πούμε γι' αυτό, ο Κέλζαν ήταν σοσιαλδημοκράτης. Και η βασική του κόντρα ήταν με τους εθνικοσοσιαλιστές τότε. Και τους κομμουνιστές. Ποιοί, και μεν και οι δε, λέγανε ότι η επανάσταση δημιουργεί δίκαιο. Και έλεγε αυτός, αυτό είναι και λογικό σφάλμα. Είχε και πολιτικές προεκτάσεις δηλαδή όλη αυτή η συζήτηση. Αυτά ήθελα να πω. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Και ότι εφόσον, ας πούμε, εμείς δεν έχουμε μεταφέρει να βρούμε το μοντέλο της επιχείρησης μας. Καλύτερα, αν είναι κανείδυνο, θα είναι κανείδυνο και λογικό. Και δεν έχουμε κάνει ακόμα κλησιά σας να εξηγήσουμε, ας πούμε, έννοιες που είναι η συνείδηση και όλα αυτά τα πράγματα. Δεν είναι πιο ασφαλές. Επειδή, όμως, από την εμπειρία μας, πιο κοντά στο να κατανοήσουμε έννοιες που είναι η ελευθερία, είναι να σχόνταστε, σωστά, τα πράγματα. Δεν θα είναι πιο ασφαλές. Αντί να υποθέσουμε ότι υπάρχει μια εμπειρία, θα πούμε ότι σε άλλα πράγματα. Και επειδή βάζουμε ελευθερία, δεν είναι κάτι σε άλλα πράγματα. Δεν θα είναι πιο ασφαλές. Η καλύτερη υπόθεση δεν είναι ότι υπάρχει μια εμπειρία και η σχέση μας καταλαβαίνει ότι είναι μια εμπειρία. Αλλά πιο σωστά να δούμε απλώς ότι είναι μια υπόθεση, μέχρι σωστά να καταλαβαίνουμε να λύσουμε αυτό το νομιστήριο της ελευθερίας. Και είναι και η φορά στο να μοιράμε μια συμπεριφορά, να γνωρίζουμε ότι χαρακτηρίζουν τους ελληνικές και να συζητάμε για την αξία της ελληνικής. Όσο σημαντικές. Λοιπόν, θυμίστε μου το πρώτο ήταν για... το δεύτερο ήταν για την έννοια της αιτιότητας. Τα ηθικά συμμεσθήματα. Σίγουρα τα ηθικά συμμεσθήματα... Υπάρχουν ηθικά συμμεσθήματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία σε αυτό. Αλλά το πόσο τα συμμεσθήματα είναι η βάση της ηθικής, αυτό είναι ένα άλλο. Λοιπόν, ας πούμε... ένας ιδρυτής της φυσιοκρατίας, ας πούμε ο πατέρας της φυσιοκρατίας, είναι ο Χιούμ. Στον Χιούμ όλα είναι ηθικά συμμεσθήματα. Και από αυτά βγαίνουν οι επιθυμίες. Και πράξη χωρίς επιθυμίες δεν υπάρχει, αυτό μας λέει. Όλα είναι... το κίνδυνο των πράξεων μας είναι οι επιθυμίες. Δεν υπάρχει άλλο κίνδυνο. Δεν υπάρχουν ηθικές πεποιθήσεις που να μπορούν να αποτελέσουν κίνδυνο. Δεν υπάρχουν. Λοιπόν, αυτή είναι μια αμφισβητούμενη θεωρία. Ο επίκορας δεν είναι περίπου χιούμ. Ναι, ναι. Εντάξει, παρόδειγμα για τον επίκορα, έχουμε πολύ μικρές... Ξέρουμε ότι αυτή είναι η βασική κατεύθυνση. Από τον επίκορα δεν έχει σωθεί σχεδόν τίποτα. Τίποτα. Κείμενο. Έχουμε μαρτυρίες άλλων και έχουμε ένα μικρό κείμενάκι του... σε μια επιστολή που έγραψε λίγο πριν πεθάνει... έχει σωθεί μια επιστολή που είναι δύο σελίδες... και λέει περίπου την περίληψη της φιλοσοφίας του. Λοιπόν, επιστολή προς Μενικαία. Ποιος ήταν ο Μενικεύς, ποιος ξέρει. Λοιπόν... Ότι τα συναισθήματα παίζουν μεγάλο ρόλο... συναισθήματα δεν υπάρχουν πολύ. Υπάρχουν ηθικά συναισθήματα. Υπάρχουν συναισθήματα αλληλεγγύης... συναισθήματα αποτροπιασμού κλπ. Το ερώτημα είναι αν τα συναισθήματα είναι η πηγή της ηθικής... το λέω ότι αυτό είναι κακό επειδή μου προκαλεί αποτροπιασμό... ή το ανάποδο μου προκαλεί αποτροπιασμό επειδή είναι κακό. Δεν ξέρω. Αυτό είναι το ερώτημα. Εγώ είμαι περισσότερο περίπτυνος... ότι επειδή είναι κακό μου προκαλεί αποτροπιασμό... το άλλο είναι πιο δυσεξίδητο. Δεν θα εξηγούσει επαρκώς την ομοιομορφία μου περίστον ανθρώπων... εκτός αν πάμε σε θεωρίες ή εξαιρετικές... επειδή αυτές είναι σαν γεγονικές υποθέσεις, χρήσιμες είναι... αλλά σαν ισχυρισμούς ότι έτσι έγινε στην ιστορία... εκεί είναι πολύ πιο... Ας επιτρέψω. Τώρα, αιτία. Αυτό δεν θα μπω μέσα σε αυτό το θέμα. Τι σημαίνει αιτία στην ανθρώπινη πράξη. Απίστευτη συζήτηση χλωσοφικά... δεν μπορεί να έχει καταλήξει. Έχει, έχουν πολλά ξεδιαλήνη... αλλά ας πούμε αρχικά... να σας πω ένα πράγμα. Αρχικά ο Ντέβιτσον έλεγε ότι οι λόγοι... που έχουν να είμαι υπέρ της μίας... ή της άλλης εκδοχής του να πράξω... είναι οι αιτίες της πράξης. Τι είναι αυτή η έννοια της αιτίας. Μετά αργότερα ο Ντέβιτσον ματσύφει ότι η έννοια της αιτίας... προϋποθέτει μια νομολογική σχέση. Μια σχέση νόμου. Δεν υπάρχουν αιτίες ατ-χοκ μεμονωμένα. Οι αιτίες προϋποθέτουν ένα γενικό νόμο. Ότι αυτό, κάποια φαινόμενα αυτής της κατηγορίες... προκαλούν υπό κάποιες συνθήκες... μιας άλλης κατηγορίες φαινόμενα. Ο ίδιος μετά αρχίζει να αφηβάλλει, είναι σωστός. Και έκανε κάποιες κατασκευές... για να μην ξεφύγει από την αρχική του θέση... αλλά και να μην βγάλουν όσα συμπεράσσουν... να βγάλαν άλλοι από αυτήν την αρχική της θέσης. Πολύ πλοκή συζήτηση. Πάρα πολύ. Δεν μπορώ να σας πω κάτι οριστικό. Αν θέλετε ποτέ να κάνουμε άλλο... ένα σεμινάρι, όμως, για αυτό το θέμα. Ευχαριστώ. Ευχαριστώ. Και κάτι τρίτο... Θα ήθελα να σας ρωτήσω κάτι σχετικά με τους νόμοι. Η συνείδηση της νομιμότητας που έχει ένας πολίτης... έχει υφική διάσταση... ή είναι μόνο η τήρησης... εξαιτίας των κυρώσεων του προβλέπτου. Όχι, δεν είναι μόνο εξαιτίας των κυρώσεων. Υπάρχουν ηθικά συναισθήματα... με τους θεσμούς μας. Υπάρχουν. Αυτό το δέχομαι, απολύτως. Και υπάρχουν και, αν θέλετε... κάποιοι που τα σχηματίζουν αφθόρμητα, εξ αρχής. Άλλο ότι μετά μπορούμε να τα υποβάλλουμε σε βάσανο... ή ήταν σωστό έτσι που αντέδρασα... άλλο ότι υπάρχουν ψυχολογικές αντιδράσεις μπροστά... σε αδικίες, ας πούμε, θεσμικές. Σίγουρα υπάρχουν. Άλλο ότι όλη η θεσμική μας λειτουργία βασίζεται σε αυτό... ή στην δυνατότητα μας είναι να το εργαστούμε τέλος. Εκεί είναι το παιχνίδι μας. Εκεί είναι όλη η συζήτηση. Κύριε Σμακάκη, σε χαίρομαι. Ζήτησες τον λόγο. Ναι. Είχα ζητήσει, βέβαια, τον λόγο σε μια στιγμή... που είχε αρχίσει η συζήτηση. Επειδή ξέρω όμως ότι η αρχία... αυτών των εκδηλώσεων είναι μέχρι... εξαντλήσεως του ομιλητού ή του ακουρατηρίου... και φοβάμαι ότι... ήδη φτάσαμε στα όρια... Εγώ δεν έχω φτάσει κάτι στους εξαντλήσεων. ...ο οποίος κατέβαλε η ευρωγική προσπάθεια... να μας εξηγήσει ένα θέμα... πολύ σιμό και δυσνόητο. Ήταν από τις οικογένειες όλα... ότι μπορώ να κατανοήσω την διαφορά... ή στην αντίληψη περιηθηκής... ανάμεσα σε ανθρώπους... που ζούνε υπό διαφορετικές συνθήκες. Δηλαδή να δικαιολογήσω τη φυλή των Ιθαγενών... που θεωρεί την παρθενία των κοριτσιών... ότι είναι μειονέκτημα... αντί για πλεονέκτημα. Εξού και το δικαίωμα της πρώτης νύχτας... που πληρώναν ένα πρόβατο στον φύλλαρχο... για να τους βγάλει από το άχαρη έργο. Μεταξύ αυτών και ημών... καταλαβαίνω ότι μπορεί να υπάρξει... μια ενελώς διαφορετική... διαφορετικός καρακτηρισμός... σε αν η ηθική είναι υποκειμενικής... ή αντικειμενικής φύσης... όπως πολύ σωστά ετοιμήσατε στην αρχή. Όμως δεν μπορώ να κατανοήσω... αυτό που επίσης αναφέρατε του Πασκάλ... ο οποίος μίλησε για τα πυρινέ... ότι από τη μια μεριά η αμπιστία της γυναίκας... είναι έγκλημα, είναι καγγούργημα... από την άλλη είναι μια αιτία... να καμαρώνει ο σύζυγος... ότι το επιθυμεί και άλλος... άρα ας πούμε ότι έκανε καλή εκλογή. Πώς μπορείτε έτσι να δικαιολογήσετε... και αυτό θέλω να ρωτήσω... σε ένα τόσο στενό γεωγραφικό τόπο. Έχουμε ένα βουνό... και από τη μια πλευρά είναι διαμετρική... ως την άλλη είναι διαμετρική... η αντίληψη της ηθικής. Πώς μπορείτε... όταν οι συνθήκες ζωής... κλιματολογικές και λοιπά... είναι τόσο προσυδιάζευσες... και να υπάρχει τόσο διαφορετικός χαρακτηρισμός... στην ίδια πράξη. Τώρα δεν ξέρω αν ένα στα πυρινέα... ήταν πράγματι από τη μια πλευρά και από την άλλη... για να το υπερητορικά ο Πασκάλ αυτό το πράγμα. Αλλά σε παλιότερες εποχές... ήταν πολύ πιο συνηθισμένο αυτό το θεωρούμενο. Της τόσο ρυζικής διαφορετικότητας... σε μικρές γεωγραφικές αποστάσεις. Πώς εξηγείται... γενικά δεν μπορώ να απαντήσω. Πρέπει να πάρουμε μία μία της περιπτώσης. Μπορεί να είναι οι φυσικευτικές πεποιθήσεις... μπορεί να είναι οι οικονομικές ανάγκες... μπορεί να είναι δεν ξέρω οτιδήποτε, οι αντιλήψεις... για το τι πρέπει να κάνει ο άνθρωπος στη ζωή του και λοιπά. Δεν μπορώ γενικά να το απαντήσω. Αλλά ότι αυτό το φαινόμενο υπήρχε... με πολλές εξηγήσεις. Ήταν υποθέτω νομίζω συχνότερο παλιότερα. Και εντονότερο. Και αυτό χρειάζεται μία εξήγηση. Αλλά τώρα επιτρέπτω να πω ένα αστείο... που το αναφέρατε αυτό περί της παρθενίας. Ξέρετε τον μεγάλο... κομικό παλιό τον Αμερικανό... τον Γκράουτσο Μάρξ. Τον έχετε ακουστά τον Γκράουτσο Μάρξ. Ο οποίος έλεγε καταπληκτικά εφειολογήματα. Όπως έλεγε για παράδειγμα... είχε πει ότι δεν θα έμπαινα ποτέ... σε ένα κλαμπ ποτέ το οποίο θα με δεχόταν ως μέλος του. Για να πει ότι είμαι τόσο... ανήθικος ή απαράλληκτος... ώστε ένα κλαμπ που θα με δεχόταν... δεν θα ήταν καλό, δεν θα πήγαινε. Αλλά στη σχέση με την παρθενία... είχε πει... είναι λίγο άσχετο με τη συζήτησή μας... αλλά είναι ένα ωραίο αστείο ίσως για να κλείσουμε. Λοιπόν, είχε πει για την ηθοποιώ... ότι είναι η Δόρυς Ντέη αν την θυμάστε... η παλιότερη. Η οποία Δόρυς Ντέη έπαιζε... σε γλυκανάλατες ταινίες... έκανε την καλοκάγαφη... την χαζοχαρούμενη κοριτσόπουλο... και το αθώ. Και είχε πει ο Γκρότσ, ο Μάξτρ... ότι της καταπληκτικό λέει... την Δόρυς Ντέη την ξέρω από παλιά. Την ξέρω... πολύ πριν αποκτήσει την παρθενία της. Λοιπόν, με αυτό το αστείο εκτός θέματος... επιτρέπτε μου από την πλευρά μου να θεωρήσω... εκτός αν υπάρχουν και άλλες ερωτήσεις. Δεν τελειώνουν αυτές. Ευχαριστούμε πολύ. Εκθέστωτη τη σχετικότητα της ηθικής... θέλω να ρωτήσω... συνδέεται η ηθική με την πρόοδο... δηλαδή έχει προοδεύσει η ηθική... από την ιστορική εξέλιξη. Η ηθική έχει προοδεύσει. Οι άνθρωποι δεν ξέρω αν έχουν προοδεύσει. Η ηθική θεωρία έχει σίγουρα προοδεύσει πάρα πολύ. Τώρα, αν η πρόοδος της ηθικής θεωρίας... δεν είναι σίγουρο. Δεν είμαι σίγουρος. Πάντως, στα πανεπιστήμια η ηθική διδάσκεται... καλύτερα σήμερα από την διδάσκονταν πριν... από κάποιες πολλές δεκαετίες. Λοιπόν, εγώ δεν μπορώ να αντισταθώ στην ανοίξη... σε ερώτηση από κάποιο εξής λόγο. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να βρούμε... τουλάχιστον στον ελληνικό χώρο... που αναφέρεται πρώτος την ηθική και δεύτερος το δίκαιο. Αυτό είναι το ελπάνγγελ μας. Η φιλοσοφία του δικαίου. Έτσι ξεκίνησα τουλάχιστον. Τώρα έχω λίγο σεφή. Λοιπόν, υπάρχουν περιπτώσεις... που ακόμα μπορούμε να δούμε και στη βίπλωση... όπου το δίκαιο ταυτήριστα είναι μεγληθικό. Λέμε πάνω σχεδιακά για τον Θεό ότι δίκαιο συστή. Και με αυτό το δίκαιο συστή θέλουμε... να δούμε το γενικότερο. Ναι, ότι είναι αγαθό σε όλα. Ναι, όταν είναι το απόλυτο σωστό. Ξέρουμε τώρα στη πράξη ότι και το έχουμε δει... και είναι κοινό πια κατατεθέν, ότι ό,τι είναι δίκαιο... δεν είναι και ηθικό και ό,τι είναι ηθικό δεν είναι δίκαιο. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι... η οριμότητα μιας κοινωνίας... μπορεί να μετρηθεί στο κατά πόσο... και το δίκαιο δεν ταυτίζεται και πόσο διαφέρον. Και αυτός έχω ένας δρόμος να υποτάξουμε το ηθικό... να κωδικοποιήσουμε το ηθικό. Να φτιάξουμε έναν νόμο... έναν κανόνα δικαίου... που προβλέπει όλες τις ανήδικες πράξεις. Είναι κάτι που τελικά... κατά τη γνώμη σου είναι αδύνατο να μετεφύγει. Ναι, η ηθική πράγματι δεν κωδικοποιείται. Υπάρχει λόγος... και λογικός λόγος... που δεν μπορεί να κωδικοποιείται η ηθική. Γιατί? Γιατί δεν μπορεί η ηθική... να γίνει λογικό σύστημα. Δεν μπορεί να γίνει λογισμός η ηθική. Και γιατί δεν μπορεί να γίνει... για πολλούς λόγους. Όχι μόνο επειδή η ζωή αλλάζει τόσο πολύ... από πριν τι είναι το ηθικό. Αυτό είναι ένα θέμα. Υπήρχε ένα δεύτερο πρακτικό θέμα... ότι οι ηθικές αρχές είναι συχνά μεταξύ τους αντίροπες. Δεν είναι άμυρες εντάσεων μεταξύ τους. Λοιπόν αυτό... δεν μπορούμε... κάποιοι έχουν επιχειρήσει να το κάνουν. Ξέρετε τι υπήρχε... και το 70 του περασμένου αιώνα... υπήρχε μια μεγάλη αισιοδοξία... ότι μπορούμε να φτιάξουμε ένα λογισμικό... που να υποστηρίζει την απονομή της δικαιοσύνης. Ξοδεύτηκα και τεράστια ποσά. Εταιρείες μεγάλες, οι ΑΓΙΕΜΙ, οι ΖΙΜΕΝΣ στην Ευρώπη... επένδυσαν πολλά ποσά... για να βγουν τέτοιο λογισμικό. Αυτά όλα απέτυχαν παταγοδώς. Σπαταλήθηκαν αυτά τα χρήματα... πετάχτηκαν και δεν απέδωσαν τίποτα. Οι ΑΓΙΕΜΙ απέδωσαν κάτι πολύ μικρό... είναι ότι κάνουν τα νομικά βιβλία... που μας λένε η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατίας... σε αυτά τα θέματικα, έχουν τις αποφάσεις και τις κατατάχουν. Μέχρι εκεί πάει να το κάνεις αυτό αυτό το πράγμα. Αλλά από εκεί και πέρα, γιατί απέτυχε. Ο λόγος νομίζω ότι είναι βαθύτερος και έχει να κάνει αυτό που λέω. Πώς από πριν βάζεις έναν λογισμό... της εντάσεις μεταξύ των ηθικών αρχών. Δεν γίνεται. Δεν γίνεται. Γιατί οι ηθικές αρχές λέμε έχουν εξαιρέσεις... ή όταν συντρέχουν με κάποιες άλλες που είναι αντίρροπες... πρέπει να βρούμε την καλύτερη εναρμόναση... μεταξύ τους. Αυτό δεν μαθηματικοποιείται αυτό. Έχει ένα από τους προσπάθειες... σε θεοκρατικά κράτη με τη Σάρια και με τα λοιπά... να επιβάλλεις ένα νόμο... ο οποίος υποτίθεται εγκλή και όλη την ηθική. Σε ένα θεοκρατικό κράτος ο νόμος ταυτίζεται... με την θεία εντολή και τέλειωση. Γιατί απέτυχε αυτό το μοντέλο. Αυτό απέτυχε για άλλους λόγους. Γιατί η ηθική δεν μπορεί να είναι άνωθε να φταρχηγεί. Δεν γίνεται. Υπάρχουν οικοτομίσεις της ηθικής... όπου δεν χωράει ο εξαναγκασμός. Σ' άλλους χωράει. Στις σχέσεις μας με τους άλλους, όχι όλες... χωράει ο εξαναγκασμός, γι' αυτό έχουμε και τους θεσμούς μας. Αν δεν πληρώσουν, έρχεται και κάνουν κατάσχεση κλπ. Δεν ισχύει σε όλα. Στα θεοκρατικά κράτη σου λένε... με την απειλή της βίας της κρατικής... είναι και το πώς θα ζεις. Πώς θα διαμορφώνεις τη ζωή σου. Όλα. Αυτό είναι η ηθικά νάθος έχει αποδειχθεί. Όταν η νεοτερικότητα... από την εποχή του διαφωτισμού και μετά... νομίζω κατέδειξε ότι αυτό είναι λάθος. Δεν απλώς το ισχύριστηκε. Νομίζω ότι το κατέδειξε. Λοιπόν... έχουμε εξάντληση του κροτηρίου... και εξάντληση του ισυγγετή. Ευχαριστούμε πάρα πολύ τον Πάοδο. Ευχαριστούμε πολύ. |
