| : Ξεκινώντας από ένα περίφημο άθρο αναφοράς του Φραντστόλγκο περί βυζαντινής άτερας και βυζαντινού πολιτισμού του 1939, μαθαίνουμε πως η σκοπτική διάθεση είναι στο αίμα του ελληνικού λαού από τις μέρες ενός θερσίτη και αρχήλογου. Με τέτοιες απόψεις του 1939 μπήκαμε στο δεύτερο πανκόσμιο πόλεμο και βγήκαμε φωτισμένοι πως ούτε η σκοπτική ούτε η σατυρική διάθεση έχει να κάνει με το αίμα, σήμερα θα λέγαμε με τα γονίδια ενός λαού. Όπως ήδη καταλαβαίνουμε το ένα έργο με σατυρική διάθεση δεν αποτελεί αυτομάτως και σάτειρα. Ένας αρχιορωμαϊκός μεν όρος αλλά ανήπαρκτος στα βυζαντινά γράμματα. Και ως γνωστόν ούτε ο αρχαίος σάτυρος, ούτε το σατυρικό δράμα ως τέταρτο μέρος μετά τη τριλογία των κλασικών αρχαίων τραγουδιών έχει καμία σχέση με τον αρχαίο λατινικό όρο σατούρα ή αργότερα σατύρα. Η αρχιορωμαϊκή σατύρα ήταν στην αρχή ένα πείημα διαφορά είδη έργων ηθικού ή ιστορικού περιοχωμένου και έπειτα στην κλασική εποχή με σκοπτικό και χλεβαστικό χαρακτήρα. Από τότε ως σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο σάτυρα στις ευρωπαϊκές γλώσσες ως ένα λογοτεχνικό είδος που διακομμουδεί με δικτικό τρόπο τα δημόσια ή ιδιωτικά ήθη χαρακτήρες ανθρώπων ή καταστάσεις. Η ουσία του προσδιορισμού αυτού είναι η με δικτικό τρόπο εκφραζόμενη επιθετική σκοπτική κριτική σε πρόσωπα και καταστάσεις της κοινωνίας μας. Πρόκειται λοιπόν για την παρουσίαση εικόνων ζωής που έχουν στόχο όχι οπωσδήποτε να γελάσει με την καδιά του ο θεατής ή ο ακροατής αλλά να του προκληθεί ένα χαμόγελο τουλάχιστον όταν ο ποιητής με σχετική οργή επιτίθεται στα κακώς κείμενα της κοινωνίας. Και για να επιστρέψουμε στο Βυζάντιο και στον Φραντστόλγο τον ακούμε να λέει Κατά την κριτική αντιμετώπιση της βυζαντινής σάτηρας έχει παρατηρηθεί ότι αυτή απευθύνεται λιγότερο εναντίον καταστάσεων που χρήζουν γενικότερης βελτίωσης όσο εναντίον μεμονωμένων ατόμων άρα έχει περισσότερο χαρακτήρα προσωπικής επίθεσης και εκδίκησης και δεν κρούει κάποιον κόδωνα κινδύνου για το σύνολο βασισμένη σε ηθικά ερίσματα. Τέλος του παραθέματος. Για παράδειγμα αναφέρεται μεταξύ άλλων οτιμαρίων ή περί των καταυτών παθημάτων του δωδέκατο αιώνα και εμείς προσθέτουμε την επιδημία Μάζερη εν Άδου ως μίμηση της νεκιομαντίας του Λουκιανού του έτους 1414 ή 1415. Τα κυριότερα όμως και περισσότερα παραήγματα της όπως της λέει ο Τέλγω καράκτος θαττήραι τα αντλεί από τα δικά μας νέο κρέκα με διεύει με πρώτο και καλύτερο τον φτωχο πρόδρομο. Ο ποιητής του έργου ο Ιωάννης ποτέ δεν είχαμε έναν Ιωάννη πρόδρομο άκουσον ο Τέλγω κατά λέει αντί Θεόδωρος πρόδρομος παρουσιάζεται μάλιστα ως πρότυπο των σατήρεν δίχτρ των σατηρικών δηλαδή ποιητών. Περιορίζουμε στην ερμηνεία του πρώτου ποιήματος τη γνωστή διήγηση για το τι ακούει και τι παθαίνει ένας φίλος του αυτοκράτορα από την στρίγκλα γυναίκα του όταν γυρίζει σπίτι χωρίς τους απεραίτητους παράδες δώσης δώρα του υψηλού άρχοντα. Αξίζει να ακούσουμε την κρίση του βυζαντινολόγου Φραντστόλγου για αυτό το πρώτο ποιήμα. Ασφαλώς δεν πρόκειται ποσός για μια αυτοπαροδία που να έχει έστω και κατά το ήμιση σοβαρό υπόβαθρο. Ποιος θα ήθελε να αυτοπαρουσιαστεί με τέτοιο κρωτέσκο βαθμό στον κόσμο ως υποτακτικός σύζυγος που στέκεται σούζα προστά στη γυναίκα του. Παρά διασάτειρα γυναικίας, μοχθερίας και έπαρσης λόγω ταξικής υπεροχής υπό το έντιμα ενός βιώματος το οποίο περιγράφεται ρεαλιστικά καθώς επίσης και για τη σάκερα της παινίας και της κοινωνικής μειονεκτικής θέσης του συναφιού των ποιητών και ριτόρων κατά την εποχή εκείνη των υποτικών τουρνουά και των έξυπνων πνευματικών παιγνιδιών σε είδος φάρσας. Ακόμα και την επετία πλαίσιο που περιτυλιγμένη σε υπερβολικά κολακευτικά λόγια απευθύνεται προς τον αυτοκράτορα δεν πρέπει να την πάρουμε εντελώς σοβαρά παρά να την θεωρήσουμε και αυτήν ως σάτηρα της οικονομικής κατάστασης της συντεχνίας των υπηρευτούντων την ποιήση. Τέλος του παραθήματος. Μετά την ένκαξη των φτωχοπροπρωμικών στην κατηγορία της σάτηρας ο Τόλγος προχωράει και σε άλλα έργα της δημόδους χραματείας. Ένα ιδιαίτερα αγαπητό και διαδεδοδόμενο περιτύλιγμα μιας συχνά εχμηρής και πικρής σάτηρας ήταν η διήγησης ζώων με την οποία επιτυγχανόταν να παρουσιάζεται η επίθεση εναντίον μισητών καταστάσεων. Ιδιαίτερα ρεαλιστικά με προσωπείο ζώων αλλά και συγχρόνως να συγκαταλείπτεται εύκολα. Το μίσος εναντίον των αλλοδαπών και αλλοδόξων εισβολέων στον χώρο της αυτοκρατορίας διοχετεύεται σε παρατσούκλια όπως καταρόκοπος, φράγκος με το καπούτσιν και άλλα ή όπως την διήγηση των τετραπόδων με την παρατήρηση του χείρου πως από τις τρίχες του κάνουν τα φράγκοπαπαδούρια την αγιαστούρα τους. Τέτοιες και ανάλογες απόψεις περισσάτειρας στην Λόγια και Δημόδη Γραμματεία όπως αυτές του τέλγου επαναλαμβάνονται αβέρτα και αντίρρυτα παραδείγματος χάρη από τον Ρότο Ρικ Πίτον και άλλους. Πριν δούμε όμως πως ονομάζονται τα έργα αυτά από τους ίδιους τους ποιητές και συγγραφείς, πιθανόσιμο είναι να ακούσουμε μια μικρή παρέμβαση. Τον καιρό που η Χέλμα Βιντεβέρπ έγραφε την διδακτορική της διατριβή για τον Πορικολόγο, πληροφορηθήκαμε ότι σε ένα χωριό της Κύπρου ζούσε ένας ποιητάρης ο οποίος ήξερε μέσα από την διδακτορική παράδοση τον Πορικολόγο απ' έξω. Πήγε λοιπόν η Χέλμα Βιντεβέρπ σε εκείνο το χωριό και βρήκε τον άνθρωπο αυτόν. Είχε βέβαια μαζί της και το μηχάνημα για τη λείψη της απαγγελίας. Ο ευγενέστατος ποιητάρης την δέχθηκε στο σπίτι του αλλά της είπε, πάντε βαστοχωριό στο τάτε καφενείο θα έρθω κι εγώ εκεί σε μισή ώρα. Τον περίμενε η Χέλμα λοιπόν στο καφενείο ως που έφτασε πράγματι εκεί ο καλοντιμένος ποιητάρης. Άρχισε σε λίγο να απαγγέλνει τον Πορικολόγο όπως τον είχε στη μνήμη του και στη μορφή έφτασε σε αυτόν μέσα από την Προφορική Παράδοση. Οι δεθαμόνες του καφενείου εθουσιάστηκαν από το κειμενάκι τούτο, όλο και όλο μια μισή σελίδα είναι, με την απρόοπτη παράσταση σε τέτοιο βαθμό ώστε μόλις τελείωσε την απαγγελία ζητούσαν επίμονα επανάληψη και ξανά και ξανά. Η Χέλμα μία φοιτήτρια του 20ου αιώνα στο Πανεπιστήμα της Κολωνίας έμεινε με το στόμα ανοιχτό. Δεν μπορούσε να φανταστεί που οφηλόταν αυτός ο ενθουσιασμός για έναν συγχωριανό ποιητάρη ο οποίος απίγγελνε ένα πεζό κείμενο που στα μάτια μας σήμερα έχει μεν πλάκα, αλλά εμείς είμαστε συνηθισμένοι και σε κάτι πιο αστείο. Αυτή τη μικρή ιστορία την αναφέρω για να τονίσω πως δεν πρέπει να ξεχνάμε το πιο ουσιαστικό όλων των κειμένων της Δημόδου Βυζαντινής και Πρόημης Νεοελληνικής Γραμματείας το στοιχείο της προφορικής απαγγελίας και της πρόσληψης μέσω ακουής από το ακροατήριο. Έχει τεράστια σημασία πως ακόμα και ένας ποιητάρης του 20ου αιώνα στη Κύπρο δεν απαγγέλνει τον πορικολόγο προστά στο μικρόφωνο μιας φοιτήτριας στο σπίτι του, αλλά μόνο εν όποιον κοινού, έστω και σε ένα καφενιδάκι ενός χωριού. Η απαγγελία δηλαδή αυτών των δικών μας ποιημάτων γινόταν από επαγγελματίες ποιητές ή ποιητάρηδες και η αντίδραση του κοινού ήταν ανάλογη με τη γνώση και την τέχνη του απαγγελώντα ποιητή. Τα κείμενα αυτά αποδείχνουν την καταπληκτική ζωντάνια που εμπεριέχουν μόνο αν λάβουμε υπόψη μας και την εκφορά τους, performance το λέμε σήμερα. Άμα επανέλθως με τέτοιες σκέψεις στην διήγηση πεζόφραστος των τετραπόδων ζώων δεν χρειάζεται ιδιαίτερα αναπτυγμένη φαντασία για να φέρω προς τάμου έναν απαγγελοντά το ποιημά αυτό ποιητάρη στη Κρήτη τους λέμε ακόμα ποιητές και όχι ποιητάρη και πως παρουσίαζε με συνεχή αλλαγή της φωνής του τον μεγάλο καβγά του κάτι με το ποντίκι. Η τραματουργία του έργου βάζει το ποντίκι να βρίζει τον κάτι και όχι αντίστροφα. Δεν το έχουνε δει μέσα στην βιολογία ο Πρύτανης βιολόγου τέλος πάντων. Λοιπόν χρειαζόμασταν έναν καθηγητή μαθηματικών σε πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Πολιτιών τον Γιώργο Μπαλόγλου ο οποίος μαζί με τον Νίκολας έναν γλωσσολόγο σε πανεπιστήμιο της Αυστραλίας που παρουσίασαν αυτό το θαυμάσιο έργο με τον τίτλο An Entertaining Tale of Quatro Pets. Αυτό επομένως που διαδραματίστηκε στον Καφενέ της Κύπρου προχθές ακόμα λέγεται entertainment. Μήπως όμως κάνω κάποιο λάθος αν ισχυριστώ πως εκείνοι οι θαμόνες του καφενίου ενθουσιάστηκαν όχι βέβαια από μια σάτυρα εναντίον οποιασδήποτε δικαστική πράξης αλλά από το μετρίασμα δηλαδή της βρυσιές των οπόρων. Αναφέρομαι στη λέξη μετρίασμα επειδή στο λεξικό του Κριαρά το συγκεκριμένο χωρίο στο δεύτερο πίημα του φτωχοπροδρόμου ερμηνεύεται λάθος βέβαια ως σάτυρα. Τη στιγμή που ο ποιητής μας προσφέρει επιτέλους έναν όρο δικό του για αυτό που δρά ποιώντας. Θέλω η πίντα εμ αυτού προς τον εμόντες πότην κι αν είναι αυθέντης ή ως σεγότε να κάθεται να ψηλαφά αναλέγει και να γράφει πολιτικά μετριάσματα και πολιτογραφίας και λαρυγγίσματα πολλά και λέξεις επικρότους και να κατάγει εαυτόν εις την πεζολυνεξίαν. Τα μετριάσματα είναι ακριβώς αυτά τα αστεία πειράγματα. Αυτή η παιγνιδιάρικη στίχη ενώ η πολιτογραφία και η πεζολεξία είναι ακριβώς το διασκεδαστικό entertaining στιχούργημα σε πολιτικούς στίχους. Γεια σου Μιχάλη. Μα και ο φτωχοπρόδρομος ο ίδιος το εκφράζει ρητά. Ουκ είχον ουν ο δύστινος το τι προς αγαγήνσι, ουκ είχον ουν ο δύστινος οι μύτηνας πολιτικούς αμέτρους πάλιν στίχους συναισθαλμένους παίζοντας αλλ' ουκ ανέσχυντώντας. Και παρακάτω καν φαίνομαι κα δέσποτα γελών ομού και παίζουν αλλ' έχω πόνον άπειρων και θλίψιν βαρυτάτιν. Γελώντας και παίζοντας γράφει τον άπειρο πόνο του με λιτούς πολιτικούς στίχους που όμως δεν είναι απρέπεις. Και για να μη αδικήσουμε κανέναν δεν αμφισβητούμε πως όλα τα πεείματα αυτά έχουν σατυρικά στοιχεία το ένα λιγότερο από το άλλο περισσότερα. Αλλά τα σατυρικά αυτά στοιχεία υποτάσσονται σε άλλα γραμματιακά είδη. Πάντως σε όλα τα έργα που εξετάζομαι πρέπει να αναρωτιόμαστε πού είναι το διασκεδαστικό κλειδί που θα προκαλέσει το κέφι μας για entertaining. Πρώτο και καλύτερο παράδειγμα ο σπανός. Ο ακροατής θα βαριόταν αφάνταστα να ακούει δεκάδες ή μάλλον εκατοντάδες βρυσιές και χλεβασμούς εναντίον ενός κακόμυρη σπανογένη. Τη στιγμή όμως που η σάτυρα εδώ μάλιστα εναντίον του σπανού δίνεται με μια εκτενέστατη παροδία των κειμένων της καθημερινής οθόδοξης θρησκευτικής λειτουργίας των βίων αγίων αλλά και ακόμα και με έντυμα ένα γιατροσόφι τότε ο ενθουσιασμός και το κέφι του ακροατήριου δεν γνωρίζει όρια. Τα στοιχεία των γραμματιακών και λογοτεχνικών ειδών εμφανίζονται καθαρά στα σχετικά έργα. Αποκαλύπτονται συνήθως από τον τρόπο εκφορά τους δηλαδή από τη μορφή με την οποία απαγγέλεται το έργο. Ο σπανός που είναι μια οξία σάτιαρα εναντίον ενός συγκεκριμένου σπανού τίτλο φορείται ακολουθία επειδή παροδεί την ακολουθία ενός αγίου της οθόδοξης εκκλησίας. Στην ίδια κλίμακα έχουμε το συναξάριον του τιμιουμένου γαδάρου ενώ η γαδάρου λύκου και αλουπούς είναι και πάλι μια διήγησης ωραία. Παρατηρούμε γενικά μια τάση να εμφανίζονται διηγήσεις με τίτλους από την εκκλησιαστική λειτουργία. Έτσι η παραλλαγή του πορικολόγου του Κυπρίου Ποιητάρη που ανέφερα προηγουμένως κυκλοφορεί στη Κύπρο με τον τίτλο «Το Ευαγγέλιο της Σταφυλής». Αυτό μπορούμε να το εξηγήσουμε από τον τρόπο εκφοράς των πεζών κειμένων της δημόδου σχραματείας όπως παραδείγμα ως χάρη του πορικολόγου. Η απαγγελία δεν διαφέρει πολύ από τον τρόπο εκφοράς πεζών κειμένων της εκκλησίας όπως παραδείγμα ως χάρη είναι η βή αγίων, τα συναξάρια ή το ίδιο το Ευαγγέλιο. Αλλά και το τέλος του Ευαγγελίου της Σταφυλής με το «Οι δε πάντες ακούσαντες μεγαλόφωνος ανέκραξαν, δώσι μην κρασίν, κύριε, δώσ' κρασίν» μας πηγαίνει κατευθείαν στην κατηγορία του «Entertaining Tale of Quatro Pets». Οι στίχοι αυτοί μας υπενθυμίζουν βέβαια το τέλος του πορικολόγου στην παραλλαγή του χειρόγραφου Εσκαυριαλέντσις. «Και εφρανθέντα και εγερθέντα τον βασιλέα, ύπον ομοφόνος εις πολλά τα έτη δέσποτα, και οίκαδε επανιέσαι, και εμείς συμπληρώνομαι δώσι μην κρασίν». Συναξάρια αυτού του είδους δεν έχουμε μόνο εμβόλυμα μέσα στο έργο του Σπανού, όπως το Συναξάριο του Ανωσίου Σπανού, αλλά ακόμη και έργο κριτικό αυτοτελέσεις Συναξάριων των ευγενικών, γυναιικών και τιμιωτάτων αρχοντεσσών του 15ου αιώνα. Δεν είναι εδώ ο τόπος, ούτε ο χρόνος, να αναφερθώ διεξοδικά στις θεωρίες και της κατάταξη των έργων της Δημόδους Κραματείας, τα ανάλογα κραματιακά είδη και γένη. Δίπλα στον όρο «διοίγηση» στέκεται φυσικά και ο όρος «λόγος», που μας πλησιάζει στους μύθους «φάμπουλε». Αυτό, ωστόσο, που μας ενδιαφέρει εδώ ιδιαίτερα είναι εκείνα τα σατυρικά στοιχεία που οδήγησαν τους μελετητές στην άποψη να θέσουν ολόκληρα έργα στην κατηγορία σάτυρα. Ας πάρουμε ως πρώτο παράδειγμα το ωραίο χωρίο της διοίγησης των τετραπώτων ζώων, όπου το γουρούνι καμαρώνει. «Ακόμα και οι τρίχες μου χρειάν αποπληρούσιν, μεγάλην αξιόλογον εις φραγγον εκκλησίαν, και γαρ εις το αγίασμα τα φραγγοπαπαδούρια, μετά της τρίχας της εμείς τους πάντας αγιάζουν και την βορβωροκύλησιν, ποσος ουκ ενθυμούνται». Εδώ ο Τόλγκο, όπως ακούσαμε, μιλάει για το μίσος των Βυζαντινών εναντίον των φράγγων, και το οποίο βρίσκει στην έκφρασή του σε τούτο ακριβώς το χωρίο. Εγώ, με συγχωρείτε, δεν ανακάλυψα ποτέ ένα τέτοιο μίσος όταν μιλάω για τα φραγγοπαπαδούρια, αλλά ή μόνο μας. Ως δεύτερο παράδειγμα, αναφέρω το γνωστό χωρίο στον τετραποδολόγο. Ουλί, θα με συγχωρέσεις, είναι καινούρια λέξη σήμερα, είναι τα γένια. Τετραποδολόγο για τον Εβραίο. Φυσίν ο επιχώριος λόγος και παρημία, Εβραίος όζη και βρωμή και όλη του ηθίκη, που το συνδυάζομαι με το ανάλογο χωρίο στον πουλολόγο και από θηκάριν του Μωσέ γεμάτον σκυλινέαν. Αν υποθέσωμαι, και αυτό το βρήκανε τελικά οι Μπαλόγλου και Νίκολας, δεν το βρήκανε, αλλά το υποψιάστηκαν και συζητάγαμε τώρα στη Θεσσαλονίκη προχθές ακόμα. Ο Μπαλόγλου τώρα γύρισε από Αμερική και ζει στη Θεσσαλονίκη και μιλάμε. Λοιπόν, αν υποθέσωμαι πως η θήκη του Εβραίου ή το αποθηκάριν του Μωσέ πρέπει να είναι κάτι σαν τόπος ηκάδωσια σκουπίδια, αυτός που μάζευε τα σκουπίδια ο Εβραίος, πως να μην όζει, θύγεται με αυτό ο Εβραίος ή επιπλέον σατηρίζεται κιόλας. Στον ίδιο τον πουλολόγο η Εβραίησα αναφέρεται από τον Περιστέρη πολύ θετικά. Όταν θυσιάζει πουλία εκ το πουλία μου έδιδε τον Πρεσβήτη. Αφήστε που εμφανίζεται άλλος Εβραίος από παράκουσμα. Το καλύτερο χερόγραφο έχει τον στίχο 591 λοιπόν άλλον μηδέν είπεις «Ήβρυν τίνα αδίκως» που εμφανίζεται στο άλλο χερόγραφο ως λοιπόν «φύγε από το νυν Εβραίοι κατηραγμένε». Το «Ήβρυν» έγινε και Εβραίος. Τα ταρόκοπε και βούλγαρο μουσουδάτε του στίχο 624 στον πουλολόγο είναι «Ήβρυστικές εκφράσεις της τσίχλας κατά το μπουφου από σατυρικά στοιχεία ούτε ύχνος». Ας επανέλθουμε όμως τελειώνοντας το χοπρόδρομο. Τα εμφανίτου σατυρικά στοιχεία στο τρίτο και τέτατο ποιήμα και μόνο βέβαια δεν πρέπει να μας παρασύρουν ώστε να διασπάσουμε το κόρπους των φτωχοπροδρομικών ποιημάτων αλλά ούτε και να αμφισβητήσουμε τη μόνη τεριαστή γραμματιακή κατηγορία της επαιτικής ποιήσεις όπου ανήκει. Σας ευχαριστώ πολύ. |
