Η κόλαση και ο παράδεισος στο έργο του Διονυσίου Σολωμού /

: Αγαπητοί φίλοι και φίλες, καλησπέρα. Αυτή είναι η 4η και τελευταία εκδήλωση της 3ης ενότητας των εκδηλώσεων λόγου. Ήταν όλες αφιερωμένες στην Ελληνική Λογοτεχνία. Ξεκινάμε την εκδήλωση το Μία Πόλη, Αρτύρου Σκεχαλιόβουλου, για σοβαρούς οικογενειακούς λόγους δεν θα είναι απόψε εδώ. Να πω ότι η εκδήλ...

Πλήρης περιγραφή

Λεπτομέρειες βιβλιογραφικής εγγραφής
Γλώσσα:el
Είδος:Ακαδημαϊκές/Επιστημονικές εκδηλώσεις
Συλλογή: /
Ημερομηνία έκδοσης: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος 2019
Θέματα:
Διαθέσιμο Online:https://www.youtube.com/watch?v=hEEl15O7uC8&list=PLW3V1R3KCG4kPnCm6wzPfL2de57fb5vMf
id 0d7203f4-4be4-46bc-9bfe-8cc4cf729941
title Η κόλαση και ο παράδεισος στο έργο του Διονυσίου Σολωμού /
spellingShingle Η κόλαση και ο παράδεισος στο έργο του Διονυσίου Σολωμού /
publisher Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
url https://www.youtube.com/watch?v=hEEl15O7uC8&list=PLW3V1R3KCG4kPnCm6wzPfL2de57fb5vMf
publishDate 2019
language el
thumbnail http://oava-admin-api.datascouting.com/static/a5f5/1ffc/f94b/a9fe/cfb8/6280/f8e4/1d7e/a5f51ffcf94ba9fecfb86280f8e41d7e.jpg
organizationType_txt Βιβλιοθήκες
durationNormalPlayTime_txt 2969
genre Ακαδημαϊκές/Επιστημονικές εκδηλώσεις
genre_facet Ακαδημαϊκές/Επιστημονικές εκδηλώσεις
asr_txt Αγαπητοί φίλοι και φίλες, καλησπέρα. Αυτή είναι η 4η και τελευταία εκδήλωση της 3ης ενότητας των εκδηλώσεων λόγου. Ήταν όλες αφιερωμένες στην Ελληνική Λογοτεχνία. Ξεκινάμε την εκδήλωση το Μία Πόλη, Αρτύρου Σκεχαλιόβουλου, για σοβαρούς οικογενειακούς λόγους δεν θα είναι απόψε εδώ. Να πω ότι η εκδήλωση αυτή τελεί υπό την αγία της Προεδρίας Δημοκρατίας και αυτό είναι χαρά και τιμή μας. Και θα έδωσω τον λόγο στον Συντονιστή τον κ. Κοσμόπουλο, να προσθέσω ότι έχει αλοκληρωθεί η προετοιμασία, των εκδηλώσεων που θα γίνουν μέσα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ που κάνει το Ίδημα Σταύρος Νιάρχος, από τις 17 έως τις 24 Ιουνίου. Όπως και πέρσι θα έχουμε κάθε μέρα από τις 18 έως την Κυριακή, μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση, που δεν της προανακοινώνω για να εξάπτω την περίοδο. Επειδή έχετε δώσει, φαντάζομαι, περισσότερη τα στοιχεία σας στην είσοδο για να παίρνετε τις ενέρωσεις, πολύ σύντομα θα πάρετε την ενημέρωση για τις εκδηλώσεις αυτές. Σας ευχαριστώ πολύ κ. Κοσμόπουλο. Καλησπέρα σας. Σας ευχαριστούμε πολύ κ. Κοσμόπουλο. Καλησπέρα σας και από εμένα. Ευχαριστούμε πολύ την Εθνική Βιβλιοθήκη, που εξήγησε αυτή την εκδήλωση στους καινούργιους χώρους της. Το ότι στο έργο του Διονυσίου Σολομού, «Η Κόλαση και ο Παράδεισος» αποτελούν μια διήκουσα σταθερά από τα πρώιμα σχεδιάσματα μέχρι και τα πλαιονόριμα έργα και τις πλαιονόριμες συνθέσεις. Είναι μια κυματοπλή, η οποία όμως υποχρετικώς πρέπει να ακούγεται, όταν η θεματική είναι τέτοια. Η θεματική της εκδήλωσης είναι «Η Κόλαση και ο Παράδεισος» στο έργο του Διονυσίου Σολομού. Δεν έχω να προσθέσω τίποτα περισσότερο. Θα έχουμε την ευκαιρία και με τις εισηγήσεις, αλλά νομίζω ότι και με αφωνή της εισηγής και με τη συζήτηση που θα υπάρξει, να δούμε περισσότερες προορισμές σε αυτό το κολλοσίαιο ζητήματος. Δίνω τον λόγο στον πρώτο μιλητής, τον νομό του καθηγητή κλασικής προοριγής του Πανεπιστήμιου της Κρήτης, τον κ. Μιχάλη Πασχάλη. Το θέμα του είναι «Από το καταλυτήριο στην κόλαση, μια ανάγνωση του ήμουνα στην ελευθερία». Καλησπέρα σε όλους. Ακούγουμε καλά? Ωραία. Ο ήμουνος στην ελευθερία Διονυσή Σολομού, ίσως μετά τον τίτλο, εμφανίζει την ακόλουθη προμετοπίδα, «Λιπερτάβο καν τάντο και σικάρα κομεσάκι περλέη βίτα ριθούντα». Και μια πρόχειμη μετά, να σου το εγώ δώσω. Τη ελευθερία τραγουδό που είναι πολύ ακριβή, όπως ξέρει αυτός που η αγάπη της αφανιέται τη ζωή. Ισαγωγικά, επιθυμώ να διεθυμίσω ότι στην ερμηνεία συμφρασίας δεν είναι μόνο το σώμα του κειμένου, αλλά και το αποκαλούμενο παρακείμενο, που ερωτείται κατά περίπτωση από τίτλους, προμετοπίδες, προλόγους, οτουλόγους κλπ. Μάλιστα, το γεγονός ότι αποτυπώνουν συνδυκνωμένο ή προγραμματικό περιεχόμενο, τους καθιστά οριμένες φορές ερμηνευτικά σημαντικότερους και από τις πληροφορίες που δίνει το ίδιο το κείμενο περιστασιακά. Επειδή, απλώς, δίνουμε μια εποπτική εικόνα του κειμένου. Διαψώνουμε, λοιπόν, ότι αντίθετο με τις θεωρίες για τη γενεαλογία του ίμου στην ελευθερία, η προμετοπία είναι σε γλώσσα ιταλική και όχι σε γλώσσα ελληνική, ιταλική ή γαλλική, και ειδικότερα ότι τη λέξη ελευθερία του τύπου ακολουθεί η ιταλική λέξη «λιμπερτά» και όχι η αγγλική «λίμπερτη» ή η γαλλική «λιμπερτέ». Αναφέρομαι, προκειμένως, στην υπόθεση του Βαναίου Φραγκίσκου ότι το λιρικό δράμα «Ελλάση» του Σέλι υπήρξε η κύρια πηγή του ίμνου στις απειχίσεις από τον Πύρονα στο σώμα του κειμένου, όπως υπήρχουν και διάφορες ιταλικές απειχίσεις, βέβαια, στο σώμα. Η προμετοπίδα υποδεικνύει ότι η κύρια έμπνευση για τη σύνθεση του ίμνου υπήρξε ιταλική. Υποδεικνύει κάτι ακόμα που εκ πρώτης ώψος είχε παράδοξο, αλλά είναι πέρα για πέρα αληθινό, ότι δηλαδή ο Σωλωμός αναζήτησε έμπνευση για την ιδέα της ελευθερίας στην ιταλική θρησκευτική ποιήση και ειδικότερα στο καθαρτήριο της θείας χομοδίας του Δάντη. Παραθέτω τους τύκους που παραφράζει ο Σωλωμός μαζί με τα συμφραζόμενά τους. Δεν θα διαβάζω τα παραθέματα, θα τα διαβάζετε μόνοι σας. Οδηγώντας τον Δάντη, ο Βιγίλιος περνάει από την κόλαση στην ίσκο του καθαρτήριου, την οποία φυλάει ο συμπατριώτης του Μάρκος Πόλκιος Κάτων ο νεότερος, 95-46 τοπιστού. Ο Κάτων αγανακτή, επειδή εκλαμβάνει τους δύο ταξιδιώτες ως δραπέτες από την κόλαση, αλλά ο Βιγίλιος του εξηγεί ότι ο σύντροφός του είναι άνθρωπος ζωντανός και πως ο ίδιος ανέλαβε να τον εδιηγήσει, ενδίδοντας τις παρακλήσεις μιας γυναίκας που τον επισκέφθηκε από τον ουρανό, δηλαδή της Μιατρίκης. Αμέσως μετά του επιθύνει τα λόγια που παρέθεσαν. Τα ιστορικά δεδομένα του Δαντικού χωρίου που αφορούν στον Κάτων έχουν ως εξής. Τον Απρίλιο 46 τοπιστού ο Κάτων ο νεότερος, στοϊκός της πεποίθησης και σύμμακος του Πομπυλιού, τον οποίο ο Ιούλιος Ιάσαρς γεννηχείς στα Φάρσαλα το 48ο π.Χ. αυτοκτόνησε στην ητήκη της Αφρικής για να μην παραδοθεί στον νικητή. Με την πράξη του αυτή υπερασπίστηκε το αναφέροντο δικαίωμά του στην ατομική ελευθερία, δηλαδή το δικαίωμα να είναι κύριος του εαυτού του και να τον διαθέσει καταβούληση αντί να οφείλει χάρη σε έναν τύρανο που θα του επέτρεπε απλώς να ζήσει. Αργότερα, ο ηθικά άτεντος και πολιτικά συμβίβαστος Κάτων έγινε στη Ρώμη το σύμβολο των σταλμπών της δημοκρατίας, την περίοδη της πρόημης αυτοκτοντορίας, και μετέπειτα τον ενσωμάτωσε η χριστιανική παράδοση. Έτσι, παρόλο που ήταν αυτόχειρας, ο Δάντης τον τοποθέτησε στη θέση του φύλακα του Καθαθηρή. Στο δαντικό χώριο που παρέθεσαν προβλέπεται ότι στη δευτέρα παρουσία το αναστημένο σώμα του Κάτωνα θα ακτινοβολεί. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος και πολιτικός θα συναριθμηθεί μεταξύ των εκλεκτών ψυχών. Η ιδέα της ελευθερίας στο δεντικό χωριό συνδέει και τα τρία πρόσωπα που εμπλέκονται. Ο Ρωμαίος Βιργίλιος την αναγνωρίζει στον Ιταλό Δάντη και την υπενθυμίζει στον Ρωμαίο Κάτωνα. Μέσω της προμετοπίδας, ο Ιταλοθεμένος Ρωμός ανάγει τον περιελευθερίας λόγο στον Βιργίλιο και το Δάντη, τους γενάρχες και κορυφαίους ποιητές της δυτικής ποιητικής παράδοσης και την ελευθερία ως φράξη και στάση ζωής στον Κάτωνα, αρκετυπική μορφή της ίδιες παράδοσης και στον ίδιο το Δάντη. Ξεκινώ από τον Κάτωνα. Στην εικόνα του Κάτωνα που γνώριζαν ο Δάντης και ο Σολομός, ηθική και πολιτική ελευθερία συνδυάζονται και συμπλέκουν. Η συνέπεια μιας στάσης ζωής και φιλοσοφικής πεποίθησης τον οδήγησαν να επιλέξει τον θάνατο παρά να δει το πρόσωπο του τυράνου, όπως γράφει ο Κικέρονας στον Δεοφίκης. Ο ίδιος ο Δάντης, στο δεύτερο βιβλίο της Πρωματίας του Περιμοναρχίας, προσέξτε αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό γνωρίου ε, μιμονεύει μια σειρά κομοθέσδρων Ρωμαίων που αβολίστηκαν για το κοινό αγαθό, μπορούν κομμούνε, μπορούν κουπλικούμα, δηλαδή την πατρίδα και την ελευθερία, θυσιάζοντας ακόμα και την ίδια τους τη ζωή. Και κατελήγει ως εξής, μιλώντας για τον Κάτονα. Υπάρχει ακόμα εκείνη η ανίκοτη θυσία του πιο αυστηρού υπερασπιστή της αληθινής ελευθερίας του Μάρκου Κάτονα. Για να ανάψει στον κόσμο τη σπίθα της αγάπης για την ελευθερία, έδειξε πόσο ακριβά κοστίζει η ελευθερία. Από εδώ κατάγεται, λοιπόν, η διατύπωση του δάντη, που ενσωμάτωσε ο Σολωμός στον ίμουνο για την ελευθερία και που παλέθησε, στην αρχή, για την ελευθερία, που είναι πολύ ακριβή, όπως γνωρίζει αυτός, που για χάρη της απαρμιέται την ζωή. Ποια είναι όμως η ελευθερία που, σύμφωνα με τον Βιργίλιο, αναζητεί ο ίδιος ο δάντης, «Liberta vacer canto» Ορισμένοι πιστεύουν πως αφορά στην ηθική ελευθερία και την απαλλαγική από την αμαρτία, ενώ άλλοι τη συνδέουν με την πολιτική και εθνική ελευθερία, με ιδιαίτερη αναφορά στους αγώνες του ίδιου του ποιητή. Την εποχή που γράφεται ο ύμνος «Η πολιτική ιδεολογία και δράση του δάντη» έχει έρθει στο επίκεντρο. Απασχολεί τον Φόσκολ που παρουσιάζει τον δάντη ως γιβελίνο και πατριβότη και, ειδικά και επίμονα, τον Βίρονα, που από το 1816 είχε εγκατασταθεί στην Ιταλία. Μάλιστα, στο ενητελές ποιήμα «Η προφητεία του δάντη», που δημοσιεύτηκε λίγο μετά την έραξη της Ελληνικής Επανάστασης, στις 21 του 1821, ο Βίρονας είχε παραστήσει τον δάντη να προαναγγέλλει τις ιταλικές εξεγέσεις κατά των κατακτηπών. Προς το τέλος του 1821, ο Βίρονας, μιλώντας για το ποιήμα αυτό, θα εκφράσει την απογοήτευσή του για την προοπτική της απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον ξένος υπό, σε αντίθεση με την προοπτική της Ελληνικής Επανάστασης και θα σχεδραφίσει τον ποτρέτο του δάντη ως ποιητή της ελευθερίας. Διαβάζω μόνο το τελικό κομμάτι, δεν απορώ για τον ενθουσιασμό των Ιταλών για το δάντη. Είναι ο ποιητής της ελευθερίας, οι διώξεις, η εξωρία, ο φόβος της σταφής σε ξένο τάφο, δεν κατάφεραν να κλονίσουν τις πεποίθησες του. Υπάρχει τέλος ενδιαφέρουσα διασύνδυση ανάμεσα στον ίμνο και τη θεία κομοδεία, που σίγουρα δεν είναι τυχαία. Στο Σολομό η λέξη «Λιπερτά» είναι η πρώτη μετά το τίτλο, στη θεία κομοδεία η ίδια λέξη απαντά, για πρώτη φορά στο πρώτο άσμα του καθαφυρίου. Ως ιδανικό που αναζητεί ο ταξιδιό της δάντης στην πορεία του από την κόλαση προς το παλάδι. Επιπλέον, στην απεικόνιση του χωρόχρονου της ελευθερίας και του χωρόχρονου της κλαδιάς στην αρχή του σολομικού Ινού, φαίνεται ότι υπόκειται ιδαντική αλλημωρητή αντίστοιξη του φωτός, της αναγέννησης και της αναζήτης της ελευθερίας, που μνημονεύονται στο προθάλαμμα του καθαφυρίου, προς το σκότος, τον θάνατο και τη φυλακή της κόλασης. Ο αναγνώστης μπορεί επίπλέον να προχωρήσει σε διακειμενικούς συνεργμούς, ανάμεσα στις δύο ουράνιες φωτεινές φαρουσίες, την ελευθερία του Ινου και τη βεαδρική της θείας κωμοδίας. Προχωρώ τώρα στο σώμα του σολομικού πλήματος. Οι ελληνικές στρατιωτικές επιτυχίες που αποτελούν τον κορμό του Ινου, στροφές 35 έως 138, δηλαδή η άλωση της τριπολιτσάς, 35-74, η μάχη στα Δερμενάκια και ο αποκλεισμός του Τατού του Δραμαλιστικώληκθο, 75-87, η πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου και ο πνηγμός των Τούρκων στον Αχελώ, 88-122, η πυρπόληση της τουρκικής λεβαρχίδας και ενός άλλου πλοίου από τον Κανάρη, 133-138, επελέγχισαν και συγκροτήθηκαν σε σώμα, με ιδεολογική και θεματική αφετηρία την ιταλική θρησκευτική ποιήση, κυρίως σονέτα, που είχε γράψει ο Σολομός μέχρι το 1822. Ενώ τα πείματα που πραγματεύονται, την καταστροφή των Σοδόμων και της Ιερουσαλήμα, τον κατακρισμό του Νόε, την κόλαση, τη Δευτέρα Παρουσία και την περιγραφή ενός αγάλματος του Κανόμα. Στα πείματα αυτά, η οργισμένη θεότητα τιμωρεί αμαρτωλές πόλεις και αμαρτωλούς οι άποχτοις ανθρώπους. Όπλα της είναι η φωτιά, ως κεραυνός, ως πύρινη βροχή, ως φωτιά της χώλασης, ως πύρινη ορομφέα του αγγέλου και το νερό, στις εκδοχές του κατακλυσμού και του πνιγμού των Αιγυπτίων στην ευφρά θάλασσα. Ο Ιμδαϊκός θεός τιμωρώς της Παλαιάς Διαθήκης συγκλίνει και συμπλέκεται με την χριστιανική εσκατολογία της πόλασης. Συγκεντρωμένα σε αθηγηματική μορφή, τα περισσότερα θέματα εμφανίζονται ήδη στην καταστροφή της Ερουσαλήν, δηλαδή της Τσιόλαιης της Ερουσαλέμη, που συνέγραψε ο Σολομός σε ηλικία 17 πετών. Είναι ένα εκπληκτικό κείμενο σε πρωτοτυπία, όσο και ανέψαψαν όλοι στην Ιταλία, δεν βρήκαν κάτι ανάλογο. Έχει επιρροές από τον Μόντι, έχει επιρροές από τους τάθους του φόσκολου και έχει ακόμα επιρροές από το δεύτερο μπλείο της εμειάδας του μηχυλίου. Στον πρέσο αυτό ο Σολομός ανέθεσε στην ελευθερία τον ρόλο του αγγέλου τιμωρού, τον οποίον σε ένα σονέτω με θέμα την κόλαση αποκαλεί άγγελος της δικαιοσύνης, άγγελο της γιουστίτσια, δηλαδή τιμωρό, και στη σονέτω υπηρπόληση των σοδόμων αποκαλεί άγγελο οργής και εκλήκησης, ουν άγγελ της δένιο με την πεντέκτα. Στην οδή εις τον θάνατο του Λόρν Πάιρον το σπαθί της ελευθερίας ταχτίζεται με την πυρωμένη ροφέα του αγγέλου, η ροφέα σου πυρωμένη όχι την απλαστή φωνή, που αποδίδει την ινταλική φράση σπάντα in focata από ένα ιταλικό σονέτω του Σολομού. Με αυτήν ο άγγελος φοβερίζει τους χωλασμένους στο ίπιο σονέτω και πιο αναλυτικά στο παρακάτω αυτό που βλέπετε εδώ. Από εδώ λοιπόν κατάγεται το σπαθί της ελευθερίας και ο τρόμος που εμπνέει. Από τη θρησκευτική πίση του Σολομού κατάγονται επίσης οι ιδέες της οργής, στένιο της θεότητας, της δικαιοσύνης τιμωρίας, τζουστίτσια και της εκλήκησης, βεντέκτα, που εμπλουτίστηκαν με την έννοια της αποκατάστασης της αδικίας. Στην στίχη 53 ως συνάντηκα σφαγμένη, 137-2 λίγο πριν αντικηθεί. Στην αφήγηση των πολιτικών συμβάντων η ελευθερία εκπροσωπεί τον οργισμένο θεό τιμωρό, για την ακρίβεια εμφανίζεται ως αδελφή του θυμού του σε κάποιους σημείους. Σύμφωνα άλλωστε και με την επική σύμφαση που δεν θέλει τον ύπατο θεό να εμπλέκεται άμεσα στις μάχες, γνωστή και διαπιθανομιρό. Παίρνει εκδίκηση για το αίμα που χύθηκε στους αιώνες της οθωμανικής καταχής, αλλά θα πρέπει να προσευχθεί ότι το αίμα που ζητά εκδίκηση δεν είναι μόνο αθώ αλλά και χριστιανικό. Από απόψε ευγνώ, αναφορών και έμφασης, το θρησκευτικό στοιχείο με τα σύμβολα του, ένθεν και ένθεν, φαίνεται να υπερισχύει του φιλετικού Έλληνας Τούρκος. Οι εχθροί που σπάζονται πυρπολούνται, υπνίγονται, αποκαλούνται ψευδόπιστοι, άπιστοι, μισόχριστοι σκορά. Αυτό το θρησκευτικό διακειμενικό υπόστρωμα της θεϊκής οργίας και τιμωρίας, των απίστων και των αμαρτωλών, που έχει άρωμα δυτικό και καθολικό, εξηγεί και δικαιολογεί την ομή ανελέητη και χαιρέκατη εξόντωση των Οθωμανών, στοιχείο που δεν πάθει να εκπλήσει και να προβληματίζει τους μελετητές. Εκτός από την ομφέα που έχει μεταφιεστεί για την περίσταση σε πολεμικό σπαθί, η ελευθερία, λειτουργώντας το συνδυασμένο ρόλο του αγγέλου και του θεού τιμωρού, χρησιμοποιεί ως όπλα κυρίως και η φωτιά και το νερό, στοιχεία που συμπλέκονται αφηγματικά, θεματικά, ακόμα και γλωσσικά. Στο πρώτο επεισόδιο, την άλωση της τριπολιτσάς, η ελευθερία ετοιμάζεται να ρίξει τρόμο αστροπελέκτη κατά της πόλης και στη συνέχεια ο ποιητής περιγράφει τη μάχη ως ένα σκηνικό κόλασης. Η συγκλοκή του τρόμου, του κεραυνού και της κόλασης εξηγείται απόλυτα με βάση τη θρησκευτική πρίζη του Σολομού και υποδειλώνει ότι η τριπολιτσά είναι μια απόλυη αμαρτωλή, «σιτάδερρία» όπως λέει ο Σολομός για τα Σόδωμα και την Βεροσαλήν και μια απόλυη κολλασμένη. Όπως προανέφερα, αυτό το θρησκευτικό ιδεολογικό υπόστρωμα εξηγεί και δικαιολογεί την ανελέητη σφαγή των Τούρκων. Η αρχή του επεισοδίου αποδεικνύει ότι η Ελευθερία έχει ήδη αποφασίσει να τιμωρήσει σκληρά την αμαρτωλή πόλη. Το έβλημα με τις σχέσεις των αντιποσφαγμένων που παρουσιάζονται ως υποκινητές της σφαγής και που κατά τον Κρασέτη εκφράζει την πρόθεση «intentimento» του ποιητή να απαλλαγούν οι Έλληνες από την κατεωρία της σκληρότητας, απλώς δίνει εκ των υστέρων αφηγηματική έκφραση στην ειλυμμένη θεϊκή απόφαση. Πριν ακόμα εμφανιστούν οι σκοιές των Ελλήνων, το σκηνικό της μάχης παρομοιάζεται με τον Άδη. Και ακόμα νωρίτερα η τετραπή επανάληψη του ρήματος «ακούω» έχει ήδη μεταπλάσει σε σκηνές μάχης τις αντιδράσεις των αμαρτωλών που κέβονται στις αιώνινες φωνές της λογικής κόλασης. Ακολουθεί η ταστατερπενάκια και στη συνέχεια ο στρατός του δράμαλι υποχωρεί η πανικόπλητα ως καικίνητη στην Κόρινθο. Εδώ η Ελευθερία αποκαλύπτει την καταγωγή και αρχική της ταυτότητα ως Άγγενος του Ολέθρου, στραφτόγραφα ως Ρωμός, την αποκαλεί κάπου, Άγγενο Εστερμινατόρ. Και στέλνει στην πόλη πίνα και θανατικό. Στην Παραιά Διαθήκη και ειδικά στον Ιερανία, η ρομφέα Γκλάδιους, η πίνα, θάμες και το θανατικό πέστης λειτουργούν συμπλογματικά ως όργανα θεϊκής στιμωρίας. Σύμφωνα με τον προφήτη Ιεζεκιήλ, η τιμωρία που επιφύλασε η οργή του Θεού στον αμαρτωλό λαό του Ισραήλ ήταν η εξής. Σου δίνω το κείμενο στη Μετάθρος των Εβδομήκοντα και στη Βουλγάτα, τη λατινική, γιατί αυτή διάβασε ο Σολομός, το λατινικό κείμενο διάβασε. Κατά αναλογία, ο στρατός του Δραμαλή νικέται πρώτα στους κάμπους της Κορίνθου, προσοχή όχι στα στενά των Δερδενακιών. Και στη συνέχεια αφανίζεται στην πόλη από την πίνα και το θανατικό. Ένα σκηνικό, δηλαδή, από την Παραιά Διαθήκη μεταφέρεται και εγγράφεται, χρησιμοποιείται για να αποδοθεί ένα πολεμικό επεισόδιο την Ελληνική Επανάσταση. Στο επεισόδιο της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογίου, 88-122, η ελευθερία γίνεται τιμωρός των Οθωμανών που τόλμησαν να επιτεθούν στην πόλη τη νύχτα των Χριστουγένων. Αφού είπαν θυμίσεις τους άπιστος επιδρομής πως ο Νεογέννητος Χριστός μπορεί να στείρει εναντίον τους πυρηνή βροχή ως άλλος θεός της Παραιάς Διαθήκης, τους πνίγει ίδια στον Αχελώο και ο ποιητής χαίρεται για τον αφανισμό τους ως άντρος Μωυσής. Στη σημείωση 12 ο ποιητής παραπέμπει στην έξοδο, κεφάλαιο 15, για τις ευχαριστήρειες εκκληλώσεις. Αλλά το συνολικό βιβλικό σκηνικό είναι διαμεσολατρημένο μέσα από τα δύο ιταλικά θρησκευτικά κείμενα του Σολομού, την καταστροφή της Ιερουσαλήμα και την οδή για πρώτη λειτουργία, στα οποία ο θεός πνίγει τους Αιγυπτίους στην Ελλάδα θάλασσα. Βλέπετε το Σολομό, βλέπετε το ιταλικό του αυτού και μετά την μετάφραση του πολίτη, έτσι το διοικημένο. Και πώς παρακάτω από την οδή για πρώτη λειτουργία, το ίδιο θέμα, το ιταλικό και την μετάφραση του πολίτη. Στο εμψωέτο μυσολογή ο στίχος «Φλόγα κίνει την σάζε φρέχω» συνδυάζει τη φωτιά με το νουρό. Είναι αυτό που σας είπα, συνομιλούν διαρκώς τριόλους. Η πύρινη βροχή κατάγεται βέβαια από την Παλαιά Διαθυϊκή αλλά το άμεσο διακείμενο είναι η θρησκευτική πίηση του Σολομού όπου επανέρχεται συχνά. Η θεϊκή απειλή υλοποιείται κατά τη διάβαση του Αχελώου. Εδώ το νερό υποκαθιστά τη φωτιά της κόλασης ως όργανο τιμωρίας με την έννοια ότι οι Τούρκοι που πνίγονται στον Αχελώο αντιδρούν όπως οι κολασμένοι που καίγονται στη φωτιά στα Σολομικά Σονέτα. Αυτό είναι το πρώτο εκείμενο. «Πνιγμός ήσον κόλαση». Και αυτό είναι το δεύτερο. Υπάρχουν και κάποια στοιχεία γλωσσικά πολύ ενδιαφέροντα που αφορούν τη χρήση περίματος «Γορμπολιάρε» αλλά δεν θέλω να σας κόλασω πιο σωστό. Το Σολοβικό Ιταλικό διακείμενο που υπόκειται στο επεισόδιο της θρησκείας και της ελευθερίας αποκαλύπτει ανάβληβα τη βυτική θρησκευτική έμπνευση του ποιητή και επιβεβαιώνει τη λειτουργία του νερού ως υποκατάστα του της φωτιάς. Η έφαγος των τούπων των μεσολόγης των ξημέρωμαθων των Στυριένων προβάλλεται ως επίθεση εναντίον της προσωποποιμένης θρησκείας που εκείνη τη στιγμή ιερουγεί. Αυτό είναι μυθοπλασία βέβαια, διότι στην πραγματικότητα η Ναΐ παρέμει έναν κλειστή όπως σημειώνει ο ίδιος ο ποιητής. Αναλαβάνει να επανακλειστεί τη θρησκεία η ελευθερία που καταγγέδει τους άψιτους επιτρομής και παραπέμπει στην πύρινη μοχή που μπορεί να στείλει εναντίον τους οργισμένος θεός. Έχει ήδη παρατηρηθεί από τον Κουτέλ ότι η εικόνα της θρησκείας που κρατεί το σταυρό και ανοίγει το δάκρυλο τον ουρανό υπερχυμίζει το άγαλμα της θρησκείας «Λα ρελιτσιόναι» που είχε φτιάξει ο μεγάλος καλός ποιητής Αντώνιο Κανόβα. Το άγαλμα παρήσταται την καθολική θρησκεία που ο Σολομώστρο είχε περιγράψει και σχολιάσει στο νεανικό σονέτο του «Λα ρελιτσιόναι τη Κανόβα». Η συνέχεια των παραπάνω στίχων και κυρίως η τελευταία στροφή του σονέτου εμπεριέχουν την ιδεολογική αθετηρία ολόκληρου του επεισοδίου του Μεσολογίου, που είναι η τιμωρία των απίστων. Στον ίμνο, οι θεότητα αρθιαστικά απειλεί με την πίρνη βροχή και τελικά οι άπιστοι πνίγονται στον αχελό, όπως το σολομικό σονέτο, όσοι δεν πιστεύουν στη θρησκεία και έβγονται στην κόλαση. Και πάλι το ίδιο μοτύμο. Και αυτό είναι ένα από τους ενδιαφέρον. Ο νεαρός σολομός έδωσε λοιπόν στην απεικόληση της θρησκείας από τον Κανόβα την ερνημία της τιμωρού θεότητας, που δεν την έχουμε πρέπει, την οποία αργότερα μετέφερε με συνέπεια στον ίμνο. Έτσι, είναι σαφέστατα διαμεσόδεκτο. Η διαπλοκή της χωτιάς με το νερός οργάνωδικης τελευταίας, αναπτύσσεται στα τελευταία επεισόδια του αφηγηματικού κορμού του ίμνου, όπου θεματοποιείται η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας και ενός άλλου πλοίου από τον Κανάρη. Εδώ τα δύο στοιχεία συνηπάρχουν και συνεργάζονται. Η ελευθερία εμφανίζεται με την γενεαλογικά πρόσφορη για αυτήν τη μορφή του πυρπολητή Κανάρη, εκτοξεύει θανάσιμων κεραυνών ενάντια στα τούρια και καπλία και πνίγει στη θάλασσα τους κορποσπολεμάρων. Τημωρία έτσι στο πνεύμα ενός ιδεολογικού, θεματικού, γεωγραφικού ακόμα και γλωσσικού μοσαϊκού νόμου, τους ασεβείς που κρέμασαν τον Πατριάρχη μετά την λειτουργία του Πάσχα, όπου μετέλαβε των αφράντων μυστηρίων και πέταξαν το σώμα του στην ίδια στιγμή. Το καθαιιασμένο στόμα του Πατριάρχη, θύματος του ειρικής πρασμιίας, έθεσε σε κίνηση ένα μηχανισμό που μας είναι ήδη οικείως. Πυροδότησε το αστροπελέκι της θυμόρου θεότητας, γράφει ο Ζώμος «Ανάβει την αιώνια αστραπία». Αυτή τη φορά, ως απειλή κατά των Ελλήνων, θα μπορούσαν να πολυμίσουν, αλλά δεν θα το έκαναν. Αυτή ένα δονική ματιά στις πότες ειρικές στόματος του Πατριάρχη, μεταμορφώνει τον Πατριάρχη που αφόρησε την Επανάσταση, στη μορφή που έδωσε όθυση στην Επανάσταση, που εξασφάλισε με την κατάρα του την απειλή της θυμολού θεότητας και μέσω αυτής της συμμετοχής στον αγώνα. Συνοψίζω. Στην προεδρομή του αιώνιου, στην ελευθερία, ο Σολομός σκιαγραφεί τον δάδιο σπιτι της ελευθερίας και μέσω αυτόν τον Ρωμαίο Κάτωνα, που προτίμησε να θυσιάσει τη ζωή του παρά να παραδοθεί στον Ιουλιο Κέσαρα. Το παράδομα από το δαντικό καθαρτήριο υποδεικνύει επίσης την θρησκευτική και μάλιστα καθολική έμπνευση για την επιλογή και την πραγμάτευση των ελληνικών στρατιωτικών επιτυχιών που συγκροτούν το κορμό του ίμου. Παραπέμπει στην εανική θρησκευτική πίσω του Σολομού και ιδικότερα στην τιμωρία των κολασμένων και των αμαρτωλών. Η θρησκευτική διάσταση της θεϊκής οργής και της τιμωρίας θρανωπής των Τούρκων προβάλλει ισχυρότερη από την εθνική και φιλετική. Αν, όπως παραβίδεται, ο Σολομός κατάφερε να συνθέσει τον ίμνο μέσα σε ένα μήνα, τον Μάιο του 1823, αυτό συνέβη επειδή αξιοποίησε ιδεολογικά και οργανωτικά τη δική του έτοιμη ποιητική πρώτη ύλη. Σας ευχαριστούμε. Καλησπέρα και το μένα. Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες. Ήταν τα χρόνια της σοφίας, ήταν τα χρόνια της άγνοιας. Ήταν η εποχή της πίστης, ήταν η εποχή της ογυγοπιστίας. Η εποχή του φωτός και η εποχή του σκότους. Ήταν η άνοιξη της ελπίδας και ήταν ο χειμώνας της απελπισίας. Είχαμε μπρος μας τα πάντα, είχαμε μπρος μας το τίποτε. Πηγαίναμε όχι στον παράδεισο, πηγαίναμε όχι στο αντίθετό του. Με αυτά τα διάσημα πλέον λόγια ο Τσάρλς Δίκενς το 1859 περιέγραψε την εποχή που γέννησε την Γαλλική Επανάσταση σαν μια εποχή χάους και σύγχυσης που σκορπούσε στους ανθρώπους τα πιο αντιφατικά αισθήματα. Μια εποχή που ταρακούνισε συθέμελα την Ευρώπη και άλλαξε ρυζικά την βοητική της μοίρα. Μια εποχή που οι ίδιοι οι συντελεστές της την βίωσαν με τους μυθικούς όρους μιας κοσμογωνίας ή μιας κοσμο ιστορικής τυρμής, όπου οι άνθρωποι δεν έγραφαν απλώς ιστορία αλλά την έπαιρναν στα χέρια τους και την άλλαζαν, που ξαναέγραφαν την ιστορία από την αρχή, δηλαδή όπως υπονοούσε η μεταγραφή του 1789 ως έτους μηδέν από τους Γάλλους επαναστάτες. Διότι από την πρώτη στιγμή η Γαλλική Επανάσταση έλαβε τις μεταφυσικές διαστάσεις ενός κοσμοσοτήριου γεγονότος, όπου το ζητούμενο δεν ήταν η αλλαγή του τάδε ή δύναθεσμου, αλλά η συνογική καταστροφή του παλαιού κόσμου και η δημιουργία ενός νέου. Μια εποχή επομένως που συνέλευσε τους αγώνες της με την έλευση μιας νέας ανθρωπότητας βγαλμένης από τα σκοτάδια της αμάθειας και της δουλειάς. Και που γι' αυτόν τον λόγο είδε τον εαυτό της σαν μια διαπάγη ανάμεσα στις δυνάμεις του φωτός και του σκότους, του καλού και του κακού, της ελευθερίας και της κυραννίας, του παράδεισου και της κόλασης. Όπως για παράδειγμα ο Πιονίσιος ο Ρωμός όταν σ' ένα ηταγικό του Σονέτο το 1820 παρομείασε τις στρατιές του Ναπολέοντα με τις φάλαγκες της Κολάσεως για να αποδώσει την καταλυτική σημασία που είχαν για την Ευρώπη την Απολεώντη υπόλευση. Όσο υπερβολική κι αν μοιάζει μια τέτοια παρομείωση δεν πάρει να είναι ενγεγραμμένη στον ιστορικό ορίζοντα της εποχής. Διότι ποια άλλη λέξη, πέρα της κόλασης, θα μπορούσε να περιγράψει έναν άνθρωπο που αιματοκύγισε την Ευρώπη στο όνομα της ελευθερίας. Που προβγήθηκε ως ο Μέγας Ελευθερωτής και Γητροτής των καταπιεσμένων λαών της Ευρώπης και κατέληξε να γίνει το ίδιος ένας νέος κύρανος στη θέση των Παλαιών. Που με τα λόγια του Κοραή θα μπορούσε να γίνει ένας θεός επί τη γης και κατέληξε να γίνει ο διάβολος αυτό προσώπος. Που αντί να καταστήσει την Ευρώπη ένα παράδεισο την μετέτρεψε σε μια κόλαση. Για την εποχή που μιλάμε δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος που να λατρεύτηκε και να μισήθηκε τόσο παράφορα όσο εκείνος που να γέννησε τόσες ελπίδες και να τις διέψευσε τόσο υπρά. Με τα λόγια του Σολομού στην Ορδή στο Λόρντ Μπάιρον, ο Ναπολέον ήταν ο άνθρωπος βουρώνους, ένα μίγμα θωτός και σκότους, αρετής και ποταπότητας που κατεδείκνυε πόσο ρευστά είναι τα όρια ανάμεσα στον Ελευθερωτή και τον Τύρανο. Κάτι που οι Ταγιοί ή οι Επτανίσοι γνώρισαν από πρώτο χέρι όταν ο Ναπολέον τους απελευθέρωσε από τους τυράνους τους για να τους παραδώσει ξανά σε εκείνους κατά τη διετία 1797-98. Κι αυτό το τραγματικό αίσθημα της προδοσίας έμελε να στοιχιώσει τα γραπτά όλων των φιλελεύθερων ποιητών της Ιταγίας από τον Ουκοφόσ Κολομέλη τον Αλεσάνδρο Μανσόνι, μη εξερουμένων του Ανδρέα Κάλβου ή του Σολομού, πως Οι Επτανίσοι και οι Ταλοθεμένοι είχαν κάθε λόγο να παρονιάζουν τον Απολέοντα με την Κολάση. Μια παρονίωση θρησκευτική και πολιτική μαζί που εξομειώνει την πολιτική δράση του Ναπολέοντα με τις μεταφυσικές δυνάμεις της Κολάσεως, που διαβάζει δηλαδή την ιστορία με όρους θεοδικίας. Μια πρακτική βεβαίως που ανάγινε στον χριστιανισμό και καθορίζει μίζωνα έργα της δυτικής γραμματείας, όπως η Θεία Κομοδία του Δάντη ή ο Χαμένος Παράδεισος του Μίλτον, όπου οι μεταφυσικές έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πολιτικές αλληγορίες για την εποχή τους. Και αν αυτά τα έργα ήταν σημείο αναφοράς για τους επαναστατικούς ποιητές του 18ου και 19ου αιώνα, είναι γιατί και οι ίδιοι βίωναν την εποχή τους με τους αποκαλυπτικούς όρους του Παράδεισου και της Κόλασης. Και μάλιστα είναι έναν πρωτόγνωρο τρόπο που θα ήταν αδιανόητος στον Δάντη ή στον Μίλτον. Διότι από το 1789 και μετά τα νέα επαναστατικά κινήματα δεν αφισβήτησαν μόνο το κύρος των βασιλικών ή επισιαστικών θρόνων αλλά και τον υπέρτατο θρόνο του Θεού. Διότι από αυτόν αγγλούσαν το κύρος τους όγιοι ελέω Θεού για ημώνες της εποχής. Μετά τους θρόνους των βασιλιάδων σειρά είχε ο θρόνος του Θεού. Αυτό ήταν ένα από τα πιο σκοτεινά συνθήματα της περιόδου που ενάντια σε κάθε μορφή βασιγείας στοχοποιούσε και αυτή ακόμα τη βασιγεία των ουρανών στο όνομα μιας νέας ανθρωπότητας. Ο θάνατος του Θεού και η γέννηση του υπερανθρώπου ήταν δύο έννοιες που ακούστηκαν για πρώτη φορά σε αυτήν την εποχή που ήπλυντονίξε. Φυσικά αυτά ήταν εντύματα που αφορούσαν τις πιο διζοσπαστικές πτέρνες των επαναστατικών κινημάτων και όχι με τριοπαθείς φιλελεύθερους όπως ο Σολομός που ίσα ίσα ενάντια σε αυτόν τον ισοσπαστισμό προσπάθησε να διασώσει το κύρος της θρησκείας και να τη συμπηγιώσει με τα φιλελεύθερα αιτήματα της εποχής. Όπως για παράδειγμα στον ίμμι στην ελευθερία όπου ο Σολομός βάζει τη μορφή της ελευθερίας να ενώνεται με αυτή τη θρησκεία και από την ένωσή τους να φωταγωγείται η ελευθερία με ένα υπερκόσμιο θεϊκό φως. Η σύγχειν γνωστή «Α, το φως που σε στολίζει σαν υγιού φεγγοβογή και μακρό θεσμιθυρίζει, δεν είναι όχι απ' τη γη. Λάμψε νέχι ο γης φλογόδι, χείλος νέτο ποφταγμός, φως το χέρι, φως το πόδι κι όλα γύρω σου είναι φως». Πλατωνικό ή χριστιανικό στην καταγωγή του, γνωρίζουμε ότι αυτό το υπέρ λαμπροφως ήταν το σήμα καταθεθέν των επαναστατικών εποχών, συμβογίζοντας την έξοδο της ανθρωπότητας από τα σκοτάρια της τυραννίας. Ένα φως πολιτικό και θρησκευτικό μαζί που για να φωτίσει τον κόσμο έπρεπε πρώτον να κάψει τον ίδιο υπάρχοντα και μάγιστα όμως το θέτει ως οδομός στον ίμνο με εκείνη την ακύμη τη φλόγα της κολάσεως που μπροστά της κάθε άγι φωτιά μοιάζει με δροσιά. Φωτίζοντας και κατακέοντας το φως αυτό ήταν εξ αρχής ένα μείγμα παράδεισο και κόλασης. Παράδεισο για τους επαναστάτες και κόλασης για τους πειράνους. Μόνο που όπως το πήμα του Βάνη για να φτάσουν στον παράδεισο οι επαναστάτες έπρεπε πρώτα να περάσουν από τη δική τους κόλαση. Διότι αυτό το υπέρ λαμπροφός ελευθερίας περιείχεται και μέσα του πολλές σκοτεινές νύχτες που δεν τις χωράει ο ανθρώπινος νους. Α, τη νύχτα ήταν εκείνη που την τρέμει ο λογισμός, άλλος ύπνος δεν έγινε, πάρε τη στάμα του πικρός. Λόγισμα βεβαίως ότι ο Σολομός μιλάει εδώ για τη νύχτα που οι Έλληνες άλλωσαν την τριβολιτσά και κατέσφαξαν όλους τους Τούρκους και Εβραίους αμάχους. Και θυμόμαστε το εντυπωσιακό σκηνικό της κολάσεως που έστειλε ο Σολομός για να δικαιολογίσει το έγκλημα αυτό. Τη γη που ανοίγει και βγαίνουν από μέσα της οι αδικοσκοτωμένοι Έλληνες του παρελθόντος για να οδηγήσουν τους επαναστάτες να σφάξουν ακόμα και τα γυναικόπεδα των Τούρκων. Με τον τρόπο του ο Σολομός απέδειδε τις σφαγίδες των Πογιτσάς στην εκδικητική μανία των Ελλήνων, στην ανάμνηση των δικών τους αμάχων που είχαν σφάξει στο παρελθόν οι Τούρκοι και τους ορθούσε να πράξουν το ίδιο κατά το μάχαιραν έδω και σμάχαιρα βαλάγησε. Κι αν ο Σολομός καταδίκαζε μια τέτοια σφαγή, δεν ήταν μόνο γιατί εξέθεται ανεπανόρθωτα το κύρος του ελληνικού αγώνα στα μάτια των Ευρωπαίων, αλλά κυρίως γιατί αδικούσε το δίκαιο του ελληνικού αγώνα παρουσιάζοντας τους Έλληνες επαναστάτες ως στιγμούς εγκληματίες που δεν διέφεραν σε τίποτα από τους Τούρκους δυνάστες τους. Η ηθική εξομείωση τυράνων και επαναστατών. Αυτή ήταν η νύχτα που έτρεπε ο Σολομικός Λογισμός ή ο Κάλβος στην οδύ ισχύων, που επίσης έτρεπε τα ελληνικά αντίπληνα στις τουρκικές σφαγές, το ενδεχόμενο οι Έλληνες να κλοβούν τις ευθυριοδίες αντίστοιχες των Τούρκων. Διότι η βαθύτερη αγωνία πίσω από όλα αυτά, ήταν τι είδους ελευθερία θεμεγείωναν τέτοιου τύπου ευγήματα, που έκαναν τους επαναστατημένους να μοιάζουν με αντίβερφα τον τυράνό τους από την ανάποδη. Διόλου τυχαία, η εποχή των επαναστάσεων ονομάστηκε η εποχή του τρόμου. Και διόλου τυχαία, όλοι οι μεγάλοι Ευρωπαίοι ποιητές εποχές χρησιμοποιήσαν την εικόνα της κόλασης για να αποδώσουν τον τρόμο αυτό. Έναν τρόμο που είχε συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο, καθώς δεν αφορούσε εν γέννη την αιματοχυσία των επαναστατικών πολέμων, αλλά τα εγκύματα πολέμου που διέπραταν οι επαναστάτες στο όνομα της ελευθερίας. Διότι από τις κηλωτίνες του επαναστατημένου Παρισιού μέχρι την Τρυπογιτσά, οι επαναστάτες διέπραξαν πολλές φορές εγκύματα πολέμου που τους έκαναν να μοιάζουν με νέους τυράνους στη θέση των Παλαιών. Σαν τον Απολέοντα δηλαδή ή σαν τον Ροδεσφιέρο που ξεκαθάριζε ότι κάθε πολιτική, κάθε γνήσια επαναστατική πολιτική θα έπρεπε να είναι ένα μείγμα αρετής και τρόμου και ότι χωρίς τον τρόμο η αρετή είναι αναποτελεσματική. Αυτή την πολιτική του τρόμου που νομιμοποιούσε κάθε είδους εγκύματα στο όνομα της ελευθερίας προσπάθησαν να αποκρούσουν με τριοπαθείς πυλελεύθεροι της εποχής όπως ο Σολομός καλώντας τους επαναστάτες να επιδείξουν με τριοπάθεια και αυτοσυγκράτηση. Μόνο που οι πάντες ήξεραν ότι η επίδειξη με τριοπάθειας σε καιρούς πολέμου ήταν μία ανεκλείωτη ευχή. Με τα λόγια του Ροδρασπιέρου η εποχή έμενε να είναι ένα μίγμα αρετής και τρόμου. Με τα λόγια του Δίκενς ένα μίγμα φωτός και σκότους, παράδεισο και κόλασης, σαν εκείνους τους γάμους του παράδεισου της κόλασης που είχε εξαγγείγει ο Μπουίγαν Μπλέικ το 1793. Διότι το θέμα πίσω από όλα αυτά ήταν ότι υπήρχε πάντα μία λεπτή διζδιάκριτη γραμμή που χώριζε την ελευθερία από την ελευθεριότητα και την ασυνδροσία. Μία γραμμή που οι επαναστάτες της εποχής παραβίασαν πολλές φορές την αυτεία τρελόση γραμμή που γέννησε τους κολασμένους ήρωες του ρωμαντισμού. Τον Βουίαν Λόβερ του Λούτδιχ Κικ, τον Πρώτο Φάος του Γκέτε, τον Μάνφρεντ του Μπάιρον ή τον Λάμπρο του Σολομού. Ένα γενεόψυχο άνδρα που πολεμάει ερωικά τους Τούρκους πυράνους αλλά την ίδια στιγμή παραβιάζει κάθε κόρη καηδικής παρασιμμένος από τον αχαγήνοτο αισθησιασμό του. Που αποπλανά μια κοπέλα την Μαρία ταζοντάς της γάμω και ανοίγει να αναγνωρίζει τα παιδιά που αποχτά μαζί της. Που κοίνει τους τρεις γιους του σε οφανοτροφείο όπου και πεθαίνουν και που εν τη αγνοία του κάνει έρωτα με την κόρη του οδηγώντας την στην ατοκτονία. Και που στο τέλος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις στήψεις του, αισθάνεται την κόλαση να φλογοβολάει μέσα του. Κόλαση, την πιστεύω, είναι την αυξάνει. Κι όχι φλογοβολάει στα σωθικά μου. Απόψε κάποιος που ό,τι θέγει κάνει μόστιλε από το μήμα τα παιδιά μου. Χωρίς να τη γνωρίζω εχθές μου βάγει τη θυγατέρα έσχρα στην αγκαλιά μου. Δέγει τώρα πάρεξ να χαλάσει τον εαυτό του γιατί με έχει πλάσει. Αναγνωρίζει κανείς αυτούς τους κύριους τα συντώματα της ρομαντικής εξέγευσης του ανθρώπου κατά του Θεού. Ενός Θεού που δεν κατονομάζεται καν, αλλά αποκαγείται κάποιος που ό,τι θέγει κάνει. Που η παντοδυναμία του είναι το άλλο όνομα της αφτερεσίας του. Έναν κακόβουλο και μοχθηρό Θεό που δεν πίησε τα πάντα σοφία, αλλά έκανε το λάμπερο το τέρας που είναι και άρα ένας τερατόρης Θεός που οφείγει να αφανιστεί μαζί με το τερατούργημά του. Αλλά φυσικά στη σολομική ηθική όλα αυτά είναι αντανακλάσεις του λάμπερ. Γενήματα της ενοχικής του συνείδησης και της κόλασης που δημιούργησε ο ίδιος για τον εαυτό του καθώς τόσο καιρό ήταν αυτός που έκανε ό,τι ήθελε χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό. Στο ερώτημα τι είναι αυτό που δημιουργεί την κόλαση του λάμπερ η απάντηση είναι ο τρόμος των επαναστατικών εποχών και μάλιστα με τους όρους που τον είχε περιγράψει ο Ροβεσπιέρος. Διότι πίσω από τους κολασμένους ιερούς του ρωμανισμού λανθάνει πάντοτε το σκοτεινό όραμα της απόλυτης ελευθερίας. Της ελευθερίας δηλαδή που θελώντας να γίνει απόλυτη οφείγει να καταπατήσει κάθε συμβατικό ηθικό περιορισμό. Και αυτό ακριβώς αποδίδει η εικόνα του επαναστατημένου ανθρώπου στα ρωμανικά ποιήματα, που για να επιβεβαιώσει την απόλυτη ελευθερία του δεν αναγνωρίζει κανέναν ηθικό φραγμό στη δράση του. Που με τα λόγια του Κέτε θέλοντας να γίνει υπεράνθρωπος οφείγει να καταστρέψει τα ιερά θέσφακα του κόσμου αυτού. Τον Θεό δηλαδή, που στέκει ως εμπόδιο στην πρόθεση του ανθρώπου να γίνει ο μόνος Κυρίαθος επί της γης. Εξού και η ταύτιση αυτού των ιερών με τις πιγούρες του Προμηθέα και του Σατανά, που ως σύγκολα εξέγερσης κατά της θεϊκής παντοδυναμίας, στοιχειώνουν την υπεράνθρωπη μπούγηση του ανθρώπου να γίνει Θεός στη θέση του Θεού. Ρωμανικές υπερβολές θα πει κανείς, αλλά εγγεγραμμένες στον ιστορικό ρίζο τα μιας εποχής που ούτως ή άλλως έτεινε στην υπερβολή και που στις πιο ακραίες στιγμές της ανθισβήτησε τον χριστιανικό Θεό, είτε μέσω της αναβίωσης του αρχαιογενικού δωρεκά Θεού, είτε μέσω της λατρείας του Σατανά ως του Θεού των κατατρευμένων και των επαναστατών. Και είναι αυτό το γράμμα προμηθέισμου και σατανισμού που μετατρέπει τον ρωμαντικό επαναστάτη σε έναν υψηλό εγκληματία, τον περίφημος «sublime criminal» του ρωμαντισμού, που είναι αγγελικός εκτινώδης μαζί. Διότι η πρόθεσή του να καταστρέψει τον κόσμο και να τον δημιουργήσει ξανά, τον καλεί να αρνηθεί κάθε κυρία αρχητική, να κυγίσει στο έγκλημα και στην ακολασία, μετατρέποντας τον αισθησιασμό και την ανηθικότητα σε μέσα απελευθέρωσης από τον κόσμο. Για να γίνει υπεράνθρωπος θα πρέπει επίσης να γίνει υπάνθρωπος, παραδομένος στα ένστηκτα και στα ουρμέν φυτά. Και να καταστραφεί από αυτά. Σαν τον Λάμπτου, δηλαδή, που ενώ στην αρχή αντιμετωπίζει τις συμφορές του με επαναστατικό ηρωισμό, λέγοντας ότι δεν αναγνωρίζει κανέναν Θεό, ή ακόμη περισσότερο, ότι είναι ο ίδιος Θεός του εαυτού του, στο τέλος εκπήρκει στην απόγητη μύρονα τερία, μετατρέποντας τις ευθύνες του στο Θεό, ό,τι θεϊκάνει. Αλλά πίσω από την πόση του Λάμπτου, διαβλέπει κανείς την αγωνία του Σολομού, να καταστήσει το όραμα της απόγητης ελευθερίας μία φαινάκι. Και κυρίως να δείξει, ότι η απόλυτη ελευθερία των επαναστατών, να αρνηθούν τους πάντες και τα πάντα, δεν είναι παρά η άλλη όψη της πιχανίας. Διότι, εάν η απόλυτη ελευθερία συνίσταται στο να κάνει κανείς ό,τι θέλει, τότε το ίδιο ισχύει για τον τύρανο, που επίσης κάνει ό,τι θέλει και δεν λογοδοτεί πουθενά. Ο τρόμος της απόγητης ελευθερίας, αυτή, κατά τη δική μου ανάγνωση, ήταν η κόλαση που φλογοβολούσε τα σωθηκά των επαναστατικών εποχών. Η κόλαση του Ροδεσφαίρου και του Ναπολέοντα, που προβλήθηκαν στην εποχή τους, ως τιτάνες και υπεράνθρωποι, για να υπέσουν ως κοινοί κακούργοι και υπάνθρωποι. Και πίσω απ' αυτούς, όγιοι επαναστάτες της εποχής, που η κανεί για το καλύτερο και το χειρότερο, ήταν ένα μείγμα αρετής και αλληθικότητας, καθώς οι ίδιοι πολεμιστές, που τη μια στιγμή μάθονταν, υπεράνθρωπα, τους πανίσχυρους εθνούς τους, την άλλη κατέσβασαν άναυρα, ανήμπουρα και νεκόπετα. Όπως τη νύχτα της τρυπογητσάς, όπου η ελευθερία έβγαζε το άλλο της πρόσωπο, ή το φωτεινό, το σαν υγιού εποβογή, αλλά το σκοτεινό και εγγυηματικό. Και το ανησχυτικό ερώτημα, στην επαναστατική ρητορική της εποχής, ήταν λίπος αυτό το σκοτεινό πρόσωπο της ελευθερίας ήταν και το πιο αυθεντικό, λίπος τελικά η σφαγή στην τρυπογητσά δεν ήταν μια στιγμή σε σκότηση της ελευθερίας, αλλά αντιθέτως η στιγμή της πειράκτωσης της, το πιο φωτεινό και πύρινο πρόσωπό της, που σαν την κόλαση έκανε κάθε Άγι φωτιά να μοιάζει με δροσιά. Για ότι πέρα από τις ρωμανικές μυθοπλασίες, ο τρόμος της απόητης ελευθερίας βρισκόταν εκεί έξω, στα πραγματικά παιδιά των μαχών, όπου ανά πάσα στιγμή οι επαναστάτες μπορούσαν να επιβεβαιώσουν την υπεράνθρωπη ελευθερία τους, να κάνουν ό,τι θέλουν, σφάζοντας και ρεργατώντας, χωρίς κανένα ηθικό ενδιασμό. Δημιουργή ενός νέου κόσμου, οι μαχητές ελευθερίας ήταν επίσης η καταστροφή του παλαιού. Και η αγωνιώδη συγκρατή του Σολομού φτάνει έως πότε η σκοτομή απειχούσε το ερώτημα μέχρι που μπορούσε να φτάσει αυτή η καταστροφή ή πόση απαμφροπιά μπορούσε να εμπνεύσει το πάθος για ελευθερία και το όραμα ενός νέου ανθρωπισμού. Πάντως, με πολιτικούς όρους, αυτή ήταν η κόλαση των επαναστατικών εποχών. Η κόλαση των τυράνων, βεβαίως πάντα η κόλαση των τυράνων, αλλά συχνά και των επαναστατών που έκαναν τη Ματάνδε Στάλο του 1793 να πει ότι σαν το δάντη η εποχή μας κατεβαίνει όλο και πιο βαθιά από τον ένα κύκλο της κολάσεως στον άλλο. Παρομείωση ενταγμένη στο ποιημά μες εποχής που διάβαζε τα πολιτικά γεγονότα με όλους θεοδικίας και μεταφυσικής, που απέρριδε στον εαυτό της όλα τα αποκαλυπτικά συμπτώματα μιας συντέγειας του κόσμου, σαν πίσω από τις ενέες επαναστάσεις να επίκυτο η Β' παρουσία. Μια εποχή που με τα λόγια του Θέη του Χέγγελ, πρέπει σε στο όνομα της ελευθερίας να κατεβάσει τον ουρανό στη γη. Διότι διαβάζοντας την πολιτική ιστορία με μεταφυσικούς όρους, η εποχή πολιτικοποίησε και ιστορικοποίησε επίσης τη μεταφυσική. Με τα λόγια του Σολομού μετέτρεψε τη μεταφυσική σε φυσική. Και το έκανε αυτό για να διασώσει το όραμα της ελευθερίας, όχι μόνο από τις δυνάμεις της τυραννίας, αλλά και την ακραία επαναστατικότητα που οδηγούσε στην ελευθεριότητα και στο μηδενισμό. Ένα μηδενισμό που ο Σολομός δροσπάθεσε να αποκλείσει με το ερώτημα «Αν δεν υπάρχει λοιπόν ο Θεός, τότε τι υπάρχει» και που απέναντι σε αυτόν τον μηδενισμό έστισε σαν ανάχωμα τον επίγειο παράδεισο ενός όμορφου κόσμου ηθικού αγγελικά πλασμένου. Έναν κόσμο που όσο ιδεατός και αμνιάζει δεν πάβει να αποτελεί την πραγματική βάση κάθε επαναστατικής ηθικής, διότι χωρίς την ιδέα ή το όραμα ενός όμορφου κόσμου ηθικού αγγελικά πλασμένου δεν θα ήταν νοητεί καμία καταγγεγεία της ανημιθικότητας, της ασχήμιας ή του κακού. Και μαζί με αυτά δεν θα ήταν νοητεί καμία προσπάθεια του ανθρώπου να βελτιώσει τον κόσμο του και τον εαυτό του. Στο τέλος ήταν ο παράδεισος που έπρεπε να νικήσει την κόλαση και μάλιστα με έναν τρόπο που καθιστούσε την κόλαση σύμμαχο του παραδείσου. Ως εάν η κόλαση των επαναστατικών πολέμων ήταν την ίδια στιγμή και το καθαρτήριο από το οποίο έπρεπε να περάσει η εποχή για να φτάσει στον παράδεισο. Η κόλαση στην υπηρεσία του παραδείσου. Αυτή ήταν ή έπρεπε να είναι η τελική έκβαση των επαναστατικών εποχών και που στα μάτια του Σολομού έκανε τους ελεύθερους πολιορτημένους του Μεσολογίου να μοιάζουν με τριαντά φυλαθεϊκά στην κόλαση πεσμένα. Ένα εικόνα που αποδίδει συνολικά την εποχή του επαναστάσεων και κυρίως την προσπάθεια τους να διασώσουν το ηθικό όραμα της ελευθερίας. Όχι για να σώσουν τον Θεό από τον άνθρωπο, αλλά τον άνθρωπο από τον ίδιο του τον εαυτό. Διότι η προσπάθεια του Σολομού στα όριμα ποιήματά του να αναπαραστήσει τον άνθρωπο στην πιο καλή και βγήκια του ώρα προϋποθέτει πάντα την αυθροπιστική κρίση που βγάλωσαν η απάνθρωπη βία και η ματοχυσία των επαναστατικών πολέμων. Μιας εποχής που στο σύνολό της ήταν μύγμα αρετής και ανηθικότητας, μεγαλύου και ποταπότητας, που περιείχε μέσα της τις πιο ιδρωτικές πράξεις αταπάγνησης και συνάμα τα πιο ιδεχθή ευγήματα και θηρυωδίες, που τη μία στιγμή ξυπνούσε στους ανθρώπους τα πιο ευγενή και μεγαλόψυχα αισθήματα και την άλλη τα πιο μορφηρά ένστικτα και αβυσαλέα πάθη. Μια εποχή βαθύτατου ανθρωπισμού και απαθροπιάς μαζί, που με τα λόγια του Τίκενς πήγαινε στον παράδεισο και πήγαινε στο αντίθετό του. Σας ευχαριστώ.
_version_ 1782816937909157888
description : Αγαπητοί φίλοι και φίλες, καλησπέρα. Αυτή είναι η 4η και τελευταία εκδήλωση της 3ης ενότητας των εκδηλώσεων λόγου. Ήταν όλες αφιερωμένες στην Ελληνική Λογοτεχνία. Ξεκινάμε την εκδήλωση το Μία Πόλη, Αρτύρου Σκεχαλιόβουλου, για σοβαρούς οικογενειακούς λόγους δεν θα είναι απόψε εδώ. Να πω ότι η εκδήλωση αυτή τελεί υπό την αγία της Προεδρίας Δημοκρατίας και αυτό είναι χαρά και τιμή μας. Και θα έδωσω τον λόγο στον Συντονιστή τον κ. Κοσμόπουλο, να προσθέσω ότι έχει αλοκληρωθεί η προετοιμασία, των εκδηλώσεων που θα γίνουν μέσα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ που κάνει το Ίδημα Σταύρος Νιάρχος, από τις 17 έως τις 24 Ιουνίου. Όπως και πέρσι θα έχουμε κάθε μέρα από τις 18 έως την Κυριακή, μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση, που δεν της προανακοινώνω για να εξάπτω την περίοδο. Επειδή έχετε δώσει, φαντάζομαι, περισσότερη τα στοιχεία σας στην είσοδο για να παίρνετε τις ενέρωσεις, πολύ σύντομα θα πάρετε την ενημέρωση για τις εκδηλώσεις αυτές. Σας ευχαριστώ πολύ κ. Κοσμόπουλο. Καλησπέρα σας. Σας ευχαριστούμε πολύ κ. Κοσμόπουλο. Καλησπέρα σας και από εμένα. Ευχαριστούμε πολύ την Εθνική Βιβλιοθήκη, που εξήγησε αυτή την εκδήλωση στους καινούργιους χώρους της. Το ότι στο έργο του Διονυσίου Σολομού, «Η Κόλαση και ο Παράδεισος» αποτελούν μια διήκουσα σταθερά από τα πρώιμα σχεδιάσματα μέχρι και τα πλαιονόριμα έργα και τις πλαιονόριμες συνθέσεις. Είναι μια κυματοπλή, η οποία όμως υποχρετικώς πρέπει να ακούγεται, όταν η θεματική είναι τέτοια. Η θεματική της εκδήλωσης είναι «Η Κόλαση και ο Παράδεισος» στο έργο του Διονυσίου Σολομού. Δεν έχω να προσθέσω τίποτα περισσότερο. Θα έχουμε την ευκαιρία και με τις εισηγήσεις, αλλά νομίζω ότι και με αφωνή της εισηγής και με τη συζήτηση που θα υπάρξει, να δούμε περισσότερες προορισμές σε αυτό το κολλοσίαιο ζητήματος. Δίνω τον λόγο στον πρώτο μιλητής, τον νομό του καθηγητή κλασικής προοριγής του Πανεπιστήμιου της Κρήτης, τον κ. Μιχάλη Πασχάλη. Το θέμα του είναι «Από το καταλυτήριο στην κόλαση, μια ανάγνωση του ήμουνα στην ελευθερία». Καλησπέρα σε όλους. Ακούγουμε καλά? Ωραία. Ο ήμουνος στην ελευθερία Διονυσή Σολομού, ίσως μετά τον τίτλο, εμφανίζει την ακόλουθη προμετοπίδα, «Λιπερτάβο καν τάντο και σικάρα κομεσάκι περλέη βίτα ριθούντα». Και μια πρόχειμη μετά, να σου το εγώ δώσω. Τη ελευθερία τραγουδό που είναι πολύ ακριβή, όπως ξέρει αυτός που η αγάπη της αφανιέται τη ζωή. Ισαγωγικά, επιθυμώ να διεθυμίσω ότι στην ερμηνεία συμφρασίας δεν είναι μόνο το σώμα του κειμένου, αλλά και το αποκαλούμενο παρακείμενο, που ερωτείται κατά περίπτωση από τίτλους, προμετοπίδες, προλόγους, οτουλόγους κλπ. Μάλιστα, το γεγονός ότι αποτυπώνουν συνδυκνωμένο ή προγραμματικό περιεχόμενο, τους καθιστά οριμένες φορές ερμηνευτικά σημαντικότερους και από τις πληροφορίες που δίνει το ίδιο το κείμενο περιστασιακά. Επειδή, απλώς, δίνουμε μια εποπτική εικόνα του κειμένου. Διαψώνουμε, λοιπόν, ότι αντίθετο με τις θεωρίες για τη γενεαλογία του ίμου στην ελευθερία, η προμετοπία είναι σε γλώσσα ιταλική και όχι σε γλώσσα ελληνική, ιταλική ή γαλλική, και ειδικότερα ότι τη λέξη ελευθερία του τύπου ακολουθεί η ιταλική λέξη «λιμπερτά» και όχι η αγγλική «λίμπερτη» ή η γαλλική «λιμπερτέ». Αναφέρομαι, προκειμένως, στην υπόθεση του Βαναίου Φραγκίσκου ότι το λιρικό δράμα «Ελλάση» του Σέλι υπήρξε η κύρια πηγή του ίμνου στις απειχίσεις από τον Πύρονα στο σώμα του κειμένου, όπως υπήρχουν και διάφορες ιταλικές απειχίσεις, βέβαια, στο σώμα. Η προμετοπίδα υποδεικνύει ότι η κύρια έμπνευση για τη σύνθεση του ίμνου υπήρξε ιταλική. Υποδεικνύει κάτι ακόμα που εκ πρώτης ώψος είχε παράδοξο, αλλά είναι πέρα για πέρα αληθινό, ότι δηλαδή ο Σωλωμός αναζήτησε έμπνευση για την ιδέα της ελευθερίας στην ιταλική θρησκευτική ποιήση και ειδικότερα στο καθαρτήριο της θείας χομοδίας του Δάντη. Παραθέτω τους τύκους που παραφράζει ο Σωλωμός μαζί με τα συμφραζόμενά τους. Δεν θα διαβάζω τα παραθέματα, θα τα διαβάζετε μόνοι σας. Οδηγώντας τον Δάντη, ο Βιγίλιος περνάει από την κόλαση στην ίσκο του καθαρτήριου, την οποία φυλάει ο συμπατριώτης του Μάρκος Πόλκιος Κάτων ο νεότερος, 95-46 τοπιστού. Ο Κάτων αγανακτή, επειδή εκλαμβάνει τους δύο ταξιδιώτες ως δραπέτες από την κόλαση, αλλά ο Βιγίλιος του εξηγεί ότι ο σύντροφός του είναι άνθρωπος ζωντανός και πως ο ίδιος ανέλαβε να τον εδιηγήσει, ενδίδοντας τις παρακλήσεις μιας γυναίκας που τον επισκέφθηκε από τον ουρανό, δηλαδή της Μιατρίκης. Αμέσως μετά του επιθύνει τα λόγια που παρέθεσαν. Τα ιστορικά δεδομένα του Δαντικού χωρίου που αφορούν στον Κάτων έχουν ως εξής. Τον Απρίλιο 46 τοπιστού ο Κάτων ο νεότερος, στοϊκός της πεποίθησης και σύμμακος του Πομπυλιού, τον οποίο ο Ιούλιος Ιάσαρς γεννηχείς στα Φάρσαλα το 48ο π.Χ. αυτοκτόνησε στην ητήκη της Αφρικής για να μην παραδοθεί στον νικητή. Με την πράξη του αυτή υπερασπίστηκε το αναφέροντο δικαίωμά του στην ατομική ελευθερία, δηλαδή το δικαίωμα να είναι κύριος του εαυτού του και να τον διαθέσει καταβούληση αντί να οφείλει χάρη σε έναν τύρανο που θα του επέτρεπε απλώς να ζήσει. Αργότερα, ο ηθικά άτεντος και πολιτικά συμβίβαστος Κάτων έγινε στη Ρώμη το σύμβολο των σταλμπών της δημοκρατίας, την περίοδη της πρόημης αυτοκτοντορίας, και μετέπειτα τον ενσωμάτωσε η χριστιανική παράδοση. Έτσι, παρόλο που ήταν αυτόχειρας, ο Δάντης τον τοποθέτησε στη θέση του φύλακα του Καθαθηρή. Στο δαντικό χώριο που παρέθεσαν προβλέπεται ότι στη δευτέρα παρουσία το αναστημένο σώμα του Κάτωνα θα ακτινοβολεί. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος και πολιτικός θα συναριθμηθεί μεταξύ των εκλεκτών ψυχών. Η ιδέα της ελευθερίας στο δεντικό χωριό συνδέει και τα τρία πρόσωπα που εμπλέκονται. Ο Ρωμαίος Βιργίλιος την αναγνωρίζει στον Ιταλό Δάντη και την υπενθυμίζει στον Ρωμαίο Κάτωνα. Μέσω της προμετοπίδας, ο Ιταλοθεμένος Ρωμός ανάγει τον περιελευθερίας λόγο στον Βιργίλιο και το Δάντη, τους γενάρχες και κορυφαίους ποιητές της δυτικής ποιητικής παράδοσης και την ελευθερία ως φράξη και στάση ζωής στον Κάτωνα, αρκετυπική μορφή της ίδιες παράδοσης και στον ίδιο το Δάντη. Ξεκινώ από τον Κάτωνα. Στην εικόνα του Κάτωνα που γνώριζαν ο Δάντης και ο Σολομός, ηθική και πολιτική ελευθερία συνδυάζονται και συμπλέκουν. Η συνέπεια μιας στάσης ζωής και φιλοσοφικής πεποίθησης τον οδήγησαν να επιλέξει τον θάνατο παρά να δει το πρόσωπο του τυράνου, όπως γράφει ο Κικέρονας στον Δεοφίκης. Ο ίδιος ο Δάντης, στο δεύτερο βιβλίο της Πρωματίας του Περιμοναρχίας, προσέξτε αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό γνωρίου ε, μιμονεύει μια σειρά κομοθέσδρων Ρωμαίων που αβολίστηκαν για το κοινό αγαθό, μπορούν κομμούνε, μπορούν κουπλικούμα, δηλαδή την πατρίδα και την ελευθερία, θυσιάζοντας ακόμα και την ίδια τους τη ζωή. Και κατελήγει ως εξής, μιλώντας για τον Κάτονα. Υπάρχει ακόμα εκείνη η ανίκοτη θυσία του πιο αυστηρού υπερασπιστή της αληθινής ελευθερίας του Μάρκου Κάτονα. Για να ανάψει στον κόσμο τη σπίθα της αγάπης για την ελευθερία, έδειξε πόσο ακριβά κοστίζει η ελευθερία. Από εδώ κατάγεται, λοιπόν, η διατύπωση του δάντη, που ενσωμάτωσε ο Σολωμός στον ίμουνο για την ελευθερία και που παλέθησε, στην αρχή, για την ελευθερία, που είναι πολύ ακριβή, όπως γνωρίζει αυτός, που για χάρη της απαρμιέται την ζωή. Ποια είναι όμως η ελευθερία που, σύμφωνα με τον Βιργίλιο, αναζητεί ο ίδιος ο δάντης, «Liberta vacer canto» Ορισμένοι πιστεύουν πως αφορά στην ηθική ελευθερία και την απαλλαγική από την αμαρτία, ενώ άλλοι τη συνδέουν με την πολιτική και εθνική ελευθερία, με ιδιαίτερη αναφορά στους αγώνες του ίδιου του ποιητή. Την εποχή που γράφεται ο ύμνος «Η πολιτική ιδεολογία και δράση του δάντη» έχει έρθει στο επίκεντρο. Απασχολεί τον Φόσκολ που παρουσιάζει τον δάντη ως γιβελίνο και πατριβότη και, ειδικά και επίμονα, τον Βίρονα, που από το 1816 είχε εγκατασταθεί στην Ιταλία. Μάλιστα, στο ενητελές ποιήμα «Η προφητεία του δάντη», που δημοσιεύτηκε λίγο μετά την έραξη της Ελληνικής Επανάστασης, στις 21 του 1821, ο Βίρονας είχε παραστήσει τον δάντη να προαναγγέλλει τις ιταλικές εξεγέσεις κατά των κατακτηπών. Προς το τέλος του 1821, ο Βίρονας, μιλώντας για το ποιήμα αυτό, θα εκφράσει την απογοήτευσή του για την προοπτική της απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον ξένος υπό, σε αντίθεση με την προοπτική της Ελληνικής Επανάστασης και θα σχεδραφίσει τον ποτρέτο του δάντη ως ποιητή της ελευθερίας. Διαβάζω μόνο το τελικό κομμάτι, δεν απορώ για τον ενθουσιασμό των Ιταλών για το δάντη. Είναι ο ποιητής της ελευθερίας, οι διώξεις, η εξωρία, ο φόβος της σταφής σε ξένο τάφο, δεν κατάφεραν να κλονίσουν τις πεποίθησες του. Υπάρχει τέλος ενδιαφέρουσα διασύνδυση ανάμεσα στον ίμνο και τη θεία κομοδεία, που σίγουρα δεν είναι τυχαία. Στο Σολομό η λέξη «Λιπερτά» είναι η πρώτη μετά το τίτλο, στη θεία κομοδεία η ίδια λέξη απαντά, για πρώτη φορά στο πρώτο άσμα του καθαφυρίου. Ως ιδανικό που αναζητεί ο ταξιδιό της δάντης στην πορεία του από την κόλαση προς το παλάδι. Επιπλέον, στην απεικόνιση του χωρόχρονου της ελευθερίας και του χωρόχρονου της κλαδιάς στην αρχή του σολομικού Ινού, φαίνεται ότι υπόκειται ιδαντική αλλημωρητή αντίστοιξη του φωτός, της αναγέννησης και της αναζήτης της ελευθερίας, που μνημονεύονται στο προθάλαμμα του καθαφυρίου, προς το σκότος, τον θάνατο και τη φυλακή της κόλασης. Ο αναγνώστης μπορεί επίπλέον να προχωρήσει σε διακειμενικούς συνεργμούς, ανάμεσα στις δύο ουράνιες φωτεινές φαρουσίες, την ελευθερία του Ινου και τη βεαδρική της θείας κωμοδίας. Προχωρώ τώρα στο σώμα του σολομικού πλήματος. Οι ελληνικές στρατιωτικές επιτυχίες που αποτελούν τον κορμό του Ινου, στροφές 35 έως 138, δηλαδή η άλωση της τριπολιτσάς, 35-74, η μάχη στα Δερμενάκια και ο αποκλεισμός του Τατού του Δραμαλιστικώληκθο, 75-87, η πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου και ο πνηγμός των Τούρκων στον Αχελώ, 88-122, η πυρπόληση της τουρκικής λεβαρχίδας και ενός άλλου πλοίου από τον Κανάρη, 133-138, επελέγχισαν και συγκροτήθηκαν σε σώμα, με ιδεολογική και θεματική αφετηρία την ιταλική θρησκευτική ποιήση, κυρίως σονέτα, που είχε γράψει ο Σολομός μέχρι το 1822. Ενώ τα πείματα που πραγματεύονται, την καταστροφή των Σοδόμων και της Ιερουσαλήμα, τον κατακρισμό του Νόε, την κόλαση, τη Δευτέρα Παρουσία και την περιγραφή ενός αγάλματος του Κανόμα. Στα πείματα αυτά, η οργισμένη θεότητα τιμωρεί αμαρτωλές πόλεις και αμαρτωλούς οι άποχτοις ανθρώπους. Όπλα της είναι η φωτιά, ως κεραυνός, ως πύρινη βροχή, ως φωτιά της χώλασης, ως πύρινη ορομφέα του αγγέλου και το νερό, στις εκδοχές του κατακλυσμού και του πνιγμού των Αιγυπτίων στην ευφρά θάλασσα. Ο Ιμδαϊκός θεός τιμωρώς της Παλαιάς Διαθήκης συγκλίνει και συμπλέκεται με την χριστιανική εσκατολογία της πόλασης. Συγκεντρωμένα σε αθηγηματική μορφή, τα περισσότερα θέματα εμφανίζονται ήδη στην καταστροφή της Ερουσαλήν, δηλαδή της Τσιόλαιης της Ερουσαλέμη, που συνέγραψε ο Σολομός σε ηλικία 17 πετών. Είναι ένα εκπληκτικό κείμενο σε πρωτοτυπία, όσο και ανέψαψαν όλοι στην Ιταλία, δεν βρήκαν κάτι ανάλογο. Έχει επιρροές από τον Μόντι, έχει επιρροές από τους τάθους του φόσκολου και έχει ακόμα επιρροές από το δεύτερο μπλείο της εμειάδας του μηχυλίου. Στον πρέσο αυτό ο Σολομός ανέθεσε στην ελευθερία τον ρόλο του αγγέλου τιμωρού, τον οποίον σε ένα σονέτω με θέμα την κόλαση αποκαλεί άγγελος της δικαιοσύνης, άγγελο της γιουστίτσια, δηλαδή τιμωρό, και στη σονέτω υπηρπόληση των σοδόμων αποκαλεί άγγελο οργής και εκλήκησης, ουν άγγελ της δένιο με την πεντέκτα. Στην οδή εις τον θάνατο του Λόρν Πάιρον το σπαθί της ελευθερίας ταχτίζεται με την πυρωμένη ροφέα του αγγέλου, η ροφέα σου πυρωμένη όχι την απλαστή φωνή, που αποδίδει την ινταλική φράση σπάντα in focata από ένα ιταλικό σονέτω του Σολομού. Με αυτήν ο άγγελος φοβερίζει τους χωλασμένους στο ίπιο σονέτω και πιο αναλυτικά στο παρακάτω αυτό που βλέπετε εδώ. Από εδώ λοιπόν κατάγεται το σπαθί της ελευθερίας και ο τρόμος που εμπνέει. Από τη θρησκευτική πίση του Σολομού κατάγονται επίσης οι ιδέες της οργής, στένιο της θεότητας, της δικαιοσύνης τιμωρίας, τζουστίτσια και της εκλήκησης, βεντέκτα, που εμπλουτίστηκαν με την έννοια της αποκατάστασης της αδικίας. Στην στίχη 53 ως συνάντηκα σφαγμένη, 137-2 λίγο πριν αντικηθεί. Στην αφήγηση των πολιτικών συμβάντων η ελευθερία εκπροσωπεί τον οργισμένο θεό τιμωρό, για την ακρίβεια εμφανίζεται ως αδελφή του θυμού του σε κάποιους σημείους. Σύμφωνα άλλωστε και με την επική σύμφαση που δεν θέλει τον ύπατο θεό να εμπλέκεται άμεσα στις μάχες, γνωστή και διαπιθανομιρό. Παίρνει εκδίκηση για το αίμα που χύθηκε στους αιώνες της οθωμανικής καταχής, αλλά θα πρέπει να προσευχθεί ότι το αίμα που ζητά εκδίκηση δεν είναι μόνο αθώ αλλά και χριστιανικό. Από απόψε ευγνώ, αναφορών και έμφασης, το θρησκευτικό στοιχείο με τα σύμβολα του, ένθεν και ένθεν, φαίνεται να υπερισχύει του φιλετικού Έλληνας Τούρκος. Οι εχθροί που σπάζονται πυρπολούνται, υπνίγονται, αποκαλούνται ψευδόπιστοι, άπιστοι, μισόχριστοι σκορά. Αυτό το θρησκευτικό διακειμενικό υπόστρωμα της θεϊκής οργίας και τιμωρίας, των απίστων και των αμαρτωλών, που έχει άρωμα δυτικό και καθολικό, εξηγεί και δικαιολογεί την ομή ανελέητη και χαιρέκατη εξόντωση των Οθωμανών, στοιχείο που δεν πάθει να εκπλήσει και να προβληματίζει τους μελετητές. Εκτός από την ομφέα που έχει μεταφιεστεί για την περίσταση σε πολεμικό σπαθί, η ελευθερία, λειτουργώντας το συνδυασμένο ρόλο του αγγέλου και του θεού τιμωρού, χρησιμοποιεί ως όπλα κυρίως και η φωτιά και το νερό, στοιχεία που συμπλέκονται αφηγματικά, θεματικά, ακόμα και γλωσσικά. Στο πρώτο επεισόδιο, την άλωση της τριπολιτσάς, η ελευθερία ετοιμάζεται να ρίξει τρόμο αστροπελέκτη κατά της πόλης και στη συνέχεια ο ποιητής περιγράφει τη μάχη ως ένα σκηνικό κόλασης. Η συγκλοκή του τρόμου, του κεραυνού και της κόλασης εξηγείται απόλυτα με βάση τη θρησκευτική πρίζη του Σολομού και υποδειλώνει ότι η τριπολιτσά είναι μια απόλυη αμαρτωλή, «σιτάδερρία» όπως λέει ο Σολομός για τα Σόδωμα και την Βεροσαλήν και μια απόλυη κολλασμένη. Όπως προανέφερα, αυτό το θρησκευτικό ιδεολογικό υπόστρωμα εξηγεί και δικαιολογεί την ανελέητη σφαγή των Τούρκων. Η αρχή του επεισοδίου αποδεικνύει ότι η Ελευθερία έχει ήδη αποφασίσει να τιμωρήσει σκληρά την αμαρτωλή πόλη. Το έβλημα με τις σχέσεις των αντιποσφαγμένων που παρουσιάζονται ως υποκινητές της σφαγής και που κατά τον Κρασέτη εκφράζει την πρόθεση «intentimento» του ποιητή να απαλλαγούν οι Έλληνες από την κατεωρία της σκληρότητας, απλώς δίνει εκ των υστέρων αφηγηματική έκφραση στην ειλυμμένη θεϊκή απόφαση. Πριν ακόμα εμφανιστούν οι σκοιές των Ελλήνων, το σκηνικό της μάχης παρομοιάζεται με τον Άδη. Και ακόμα νωρίτερα η τετραπή επανάληψη του ρήματος «ακούω» έχει ήδη μεταπλάσει σε σκηνές μάχης τις αντιδράσεις των αμαρτωλών που κέβονται στις αιώνινες φωνές της λογικής κόλασης. Ακολουθεί η ταστατερπενάκια και στη συνέχεια ο στρατός του δράμαλι υποχωρεί η πανικόπλητα ως καικίνητη στην Κόρινθο. Εδώ η Ελευθερία αποκαλύπτει την καταγωγή και αρχική της ταυτότητα ως Άγγενος του Ολέθρου, στραφτόγραφα ως Ρωμός, την αποκαλεί κάπου, Άγγενο Εστερμινατόρ. Και στέλνει στην πόλη πίνα και θανατικό. Στην Παραιά Διαθήκη και ειδικά στον Ιερανία, η ρομφέα Γκλάδιους, η πίνα, θάμες και το θανατικό πέστης λειτουργούν συμπλογματικά ως όργανα θεϊκής στιμωρίας. Σύμφωνα με τον προφήτη Ιεζεκιήλ, η τιμωρία που επιφύλασε η οργή του Θεού στον αμαρτωλό λαό του Ισραήλ ήταν η εξής. Σου δίνω το κείμενο στη Μετάθρος των Εβδομήκοντα και στη Βουλγάτα, τη λατινική, γιατί αυτή διάβασε ο Σολομός, το λατινικό κείμενο διάβασε. Κατά αναλογία, ο στρατός του Δραμαλή νικέται πρώτα στους κάμπους της Κορίνθου, προσοχή όχι στα στενά των Δερδενακιών. Και στη συνέχεια αφανίζεται στην πόλη από την πίνα και το θανατικό. Ένα σκηνικό, δηλαδή, από την Παραιά Διαθήκη μεταφέρεται και εγγράφεται, χρησιμοποιείται για να αποδοθεί ένα πολεμικό επεισόδιο την Ελληνική Επανάσταση. Στο επεισόδιο της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογίου, 88-122, η ελευθερία γίνεται τιμωρός των Οθωμανών που τόλμησαν να επιτεθούν στην πόλη τη νύχτα των Χριστουγένων. Αφού είπαν θυμίσεις τους άπιστος επιδρομής πως ο Νεογέννητος Χριστός μπορεί να στείρει εναντίον τους πυρηνή βροχή ως άλλος θεός της Παραιάς Διαθήκης, τους πνίγει ίδια στον Αχελώο και ο ποιητής χαίρεται για τον αφανισμό τους ως άντρος Μωυσής. Στη σημείωση 12 ο ποιητής παραπέμπει στην έξοδο, κεφάλαιο 15, για τις ευχαριστήρειες εκκληλώσεις. Αλλά το συνολικό βιβλικό σκηνικό είναι διαμεσολατρημένο μέσα από τα δύο ιταλικά θρησκευτικά κείμενα του Σολομού, την καταστροφή της Ιερουσαλήμα και την οδή για πρώτη λειτουργία, στα οποία ο θεός πνίγει τους Αιγυπτίους στην Ελλάδα θάλασσα. Βλέπετε το Σολομό, βλέπετε το ιταλικό του αυτού και μετά την μετάφραση του πολίτη, έτσι το διοικημένο. Και πώς παρακάτω από την οδή για πρώτη λειτουργία, το ίδιο θέμα, το ιταλικό και την μετάφραση του πολίτη. Στο εμψωέτο μυσολογή ο στίχος «Φλόγα κίνει την σάζε φρέχω» συνδυάζει τη φωτιά με το νουρό. Είναι αυτό που σας είπα, συνομιλούν διαρκώς τριόλους. Η πύρινη βροχή κατάγεται βέβαια από την Παλαιά Διαθυϊκή αλλά το άμεσο διακείμενο είναι η θρησκευτική πίηση του Σολομού όπου επανέρχεται συχνά. Η θεϊκή απειλή υλοποιείται κατά τη διάβαση του Αχελώου. Εδώ το νερό υποκαθιστά τη φωτιά της κόλασης ως όργανο τιμωρίας με την έννοια ότι οι Τούρκοι που πνίγονται στον Αχελώο αντιδρούν όπως οι κολασμένοι που καίγονται στη φωτιά στα Σολομικά Σονέτα. Αυτό είναι το πρώτο εκείμενο. «Πνιγμός ήσον κόλαση». Και αυτό είναι το δεύτερο. Υπάρχουν και κάποια στοιχεία γλωσσικά πολύ ενδιαφέροντα που αφορούν τη χρήση περίματος «Γορμπολιάρε» αλλά δεν θέλω να σας κόλασω πιο σωστό. Το Σολοβικό Ιταλικό διακείμενο που υπόκειται στο επεισόδιο της θρησκείας και της ελευθερίας αποκαλύπτει ανάβληβα τη βυτική θρησκευτική έμπνευση του ποιητή και επιβεβαιώνει τη λειτουργία του νερού ως υποκατάστα του της φωτιάς. Η έφαγος των τούπων των μεσολόγης των ξημέρωμαθων των Στυριένων προβάλλεται ως επίθεση εναντίον της προσωποποιμένης θρησκείας που εκείνη τη στιγμή ιερουγεί. Αυτό είναι μυθοπλασία βέβαια, διότι στην πραγματικότητα η Ναΐ παρέμει έναν κλειστή όπως σημειώνει ο ίδιος ο ποιητής. Αναλαβάνει να επανακλειστεί τη θρησκεία η ελευθερία που καταγγέδει τους άψιτους επιτρομής και παραπέμπει στην πύρινη μοχή που μπορεί να στείλει εναντίον τους οργισμένος θεός. Έχει ήδη παρατηρηθεί από τον Κουτέλ ότι η εικόνα της θρησκείας που κρατεί το σταυρό και ανοίγει το δάκρυλο τον ουρανό υπερχυμίζει το άγαλμα της θρησκείας «Λα ρελιτσιόναι» που είχε φτιάξει ο μεγάλος καλός ποιητής Αντώνιο Κανόβα. Το άγαλμα παρήσταται την καθολική θρησκεία που ο Σολομώστρο είχε περιγράψει και σχολιάσει στο νεανικό σονέτο του «Λα ρελιτσιόναι τη Κανόβα». Η συνέχεια των παραπάνω στίχων και κυρίως η τελευταία στροφή του σονέτου εμπεριέχουν την ιδεολογική αθετηρία ολόκληρου του επεισοδίου του Μεσολογίου, που είναι η τιμωρία των απίστων. Στον ίμνο, οι θεότητα αρθιαστικά απειλεί με την πίρνη βροχή και τελικά οι άπιστοι πνίγονται στον αχελό, όπως το σολομικό σονέτο, όσοι δεν πιστεύουν στη θρησκεία και έβγονται στην κόλαση. Και πάλι το ίδιο μοτύμο. Και αυτό είναι ένα από τους ενδιαφέρον. Ο νεαρός σολομός έδωσε λοιπόν στην απεικόληση της θρησκείας από τον Κανόβα την ερνημία της τιμωρού θεότητας, που δεν την έχουμε πρέπει, την οποία αργότερα μετέφερε με συνέπεια στον ίμνο. Έτσι, είναι σαφέστατα διαμεσόδεκτο. Η διαπλοκή της χωτιάς με το νερός οργάνωδικης τελευταίας, αναπτύσσεται στα τελευταία επεισόδια του αφηγηματικού κορμού του ίμνου, όπου θεματοποιείται η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας και ενός άλλου πλοίου από τον Κανάρη. Εδώ τα δύο στοιχεία συνηπάρχουν και συνεργάζονται. Η ελευθερία εμφανίζεται με την γενεαλογικά πρόσφορη για αυτήν τη μορφή του πυρπολητή Κανάρη, εκτοξεύει θανάσιμων κεραυνών ενάντια στα τούρια και καπλία και πνίγει στη θάλασσα τους κορποσπολεμάρων. Τημωρία έτσι στο πνεύμα ενός ιδεολογικού, θεματικού, γεωγραφικού ακόμα και γλωσσικού μοσαϊκού νόμου, τους ασεβείς που κρέμασαν τον Πατριάρχη μετά την λειτουργία του Πάσχα, όπου μετέλαβε των αφράντων μυστηρίων και πέταξαν το σώμα του στην ίδια στιγμή. Το καθαιιασμένο στόμα του Πατριάρχη, θύματος του ειρικής πρασμιίας, έθεσε σε κίνηση ένα μηχανισμό που μας είναι ήδη οικείως. Πυροδότησε το αστροπελέκι της θυμόρου θεότητας, γράφει ο Ζώμος «Ανάβει την αιώνια αστραπία». Αυτή τη φορά, ως απειλή κατά των Ελλήνων, θα μπορούσαν να πολυμίσουν, αλλά δεν θα το έκαναν. Αυτή ένα δονική ματιά στις πότες ειρικές στόματος του Πατριάρχη, μεταμορφώνει τον Πατριάρχη που αφόρησε την Επανάσταση, στη μορφή που έδωσε όθυση στην Επανάσταση, που εξασφάλισε με την κατάρα του την απειλή της θυμολού θεότητας και μέσω αυτής της συμμετοχής στον αγώνα. Συνοψίζω. Στην προεδρομή του αιώνιου, στην ελευθερία, ο Σολομός σκιαγραφεί τον δάδιο σπιτι της ελευθερίας και μέσω αυτόν τον Ρωμαίο Κάτωνα, που προτίμησε να θυσιάσει τη ζωή του παρά να παραδοθεί στον Ιουλιο Κέσαρα. Το παράδομα από το δαντικό καθαρτήριο υποδεικνύει επίσης την θρησκευτική και μάλιστα καθολική έμπνευση για την επιλογή και την πραγμάτευση των ελληνικών στρατιωτικών επιτυχιών που συγκροτούν το κορμό του ίμου. Παραπέμπει στην εανική θρησκευτική πίσω του Σολομού και ιδικότερα στην τιμωρία των κολασμένων και των αμαρτωλών. Η θρησκευτική διάσταση της θεϊκής οργής και της τιμωρίας θρανωπής των Τούρκων προβάλλει ισχυρότερη από την εθνική και φιλετική. Αν, όπως παραβίδεται, ο Σολομός κατάφερε να συνθέσει τον ίμνο μέσα σε ένα μήνα, τον Μάιο του 1823, αυτό συνέβη επειδή αξιοποίησε ιδεολογικά και οργανωτικά τη δική του έτοιμη ποιητική πρώτη ύλη. Σας ευχαριστούμε. Καλησπέρα και το μένα. Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες. Ήταν τα χρόνια της σοφίας, ήταν τα χρόνια της άγνοιας. Ήταν η εποχή της πίστης, ήταν η εποχή της ογυγοπιστίας. Η εποχή του φωτός και η εποχή του σκότους. Ήταν η άνοιξη της ελπίδας και ήταν ο χειμώνας της απελπισίας. Είχαμε μπρος μας τα πάντα, είχαμε μπρος μας το τίποτε. Πηγαίναμε όχι στον παράδεισο, πηγαίναμε όχι στο αντίθετό του. Με αυτά τα διάσημα πλέον λόγια ο Τσάρλς Δίκενς το 1859 περιέγραψε την εποχή που γέννησε την Γαλλική Επανάσταση σαν μια εποχή χάους και σύγχυσης που σκορπούσε στους ανθρώπους τα πιο αντιφατικά αισθήματα. Μια εποχή που ταρακούνισε συθέμελα την Ευρώπη και άλλαξε ρυζικά την βοητική της μοίρα. Μια εποχή που οι ίδιοι οι συντελεστές της την βίωσαν με τους μυθικούς όρους μιας κοσμογωνίας ή μιας κοσμο ιστορικής τυρμής, όπου οι άνθρωποι δεν έγραφαν απλώς ιστορία αλλά την έπαιρναν στα χέρια τους και την άλλαζαν, που ξαναέγραφαν την ιστορία από την αρχή, δηλαδή όπως υπονοούσε η μεταγραφή του 1789 ως έτους μηδέν από τους Γάλλους επαναστάτες. Διότι από την πρώτη στιγμή η Γαλλική Επανάσταση έλαβε τις μεταφυσικές διαστάσεις ενός κοσμοσοτήριου γεγονότος, όπου το ζητούμενο δεν ήταν η αλλαγή του τάδε ή δύναθεσμου, αλλά η συνογική καταστροφή του παλαιού κόσμου και η δημιουργία ενός νέου. Μια εποχή επομένως που συνέλευσε τους αγώνες της με την έλευση μιας νέας ανθρωπότητας βγαλμένης από τα σκοτάδια της αμάθειας και της δουλειάς. Και που γι' αυτόν τον λόγο είδε τον εαυτό της σαν μια διαπάγη ανάμεσα στις δυνάμεις του φωτός και του σκότους, του καλού και του κακού, της ελευθερίας και της κυραννίας, του παράδεισου και της κόλασης. Όπως για παράδειγμα ο Πιονίσιος ο Ρωμός όταν σ' ένα ηταγικό του Σονέτο το 1820 παρομείασε τις στρατιές του Ναπολέοντα με τις φάλαγκες της Κολάσεως για να αποδώσει την καταλυτική σημασία που είχαν για την Ευρώπη την Απολεώντη υπόλευση. Όσο υπερβολική κι αν μοιάζει μια τέτοια παρομείωση δεν πάρει να είναι ενγεγραμμένη στον ιστορικό ορίζοντα της εποχής. Διότι ποια άλλη λέξη, πέρα της κόλασης, θα μπορούσε να περιγράψει έναν άνθρωπο που αιματοκύγισε την Ευρώπη στο όνομα της ελευθερίας. Που προβγήθηκε ως ο Μέγας Ελευθερωτής και Γητροτής των καταπιεσμένων λαών της Ευρώπης και κατέληξε να γίνει το ίδιος ένας νέος κύρανος στη θέση των Παλαιών. Που με τα λόγια του Κοραή θα μπορούσε να γίνει ένας θεός επί τη γης και κατέληξε να γίνει ο διάβολος αυτό προσώπος. Που αντί να καταστήσει την Ευρώπη ένα παράδεισο την μετέτρεψε σε μια κόλαση. Για την εποχή που μιλάμε δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος που να λατρεύτηκε και να μισήθηκε τόσο παράφορα όσο εκείνος που να γέννησε τόσες ελπίδες και να τις διέψευσε τόσο υπρά. Με τα λόγια του Σολομού στην Ορδή στο Λόρντ Μπάιρον, ο Ναπολέον ήταν ο άνθρωπος βουρώνους, ένα μίγμα θωτός και σκότους, αρετής και ποταπότητας που κατεδείκνυε πόσο ρευστά είναι τα όρια ανάμεσα στον Ελευθερωτή και τον Τύρανο. Κάτι που οι Ταγιοί ή οι Επτανίσοι γνώρισαν από πρώτο χέρι όταν ο Ναπολέον τους απελευθέρωσε από τους τυράνους τους για να τους παραδώσει ξανά σε εκείνους κατά τη διετία 1797-98. Κι αυτό το τραγματικό αίσθημα της προδοσίας έμελε να στοιχιώσει τα γραπτά όλων των φιλελεύθερων ποιητών της Ιταγίας από τον Ουκοφόσ Κολομέλη τον Αλεσάνδρο Μανσόνι, μη εξερουμένων του Ανδρέα Κάλβου ή του Σολομού, πως Οι Επτανίσοι και οι Ταλοθεμένοι είχαν κάθε λόγο να παρονιάζουν τον Απολέοντα με την Κολάση. Μια παρονίωση θρησκευτική και πολιτική μαζί που εξομειώνει την πολιτική δράση του Ναπολέοντα με τις μεταφυσικές δυνάμεις της Κολάσεως, που διαβάζει δηλαδή την ιστορία με όρους θεοδικίας. Μια πρακτική βεβαίως που ανάγινε στον χριστιανισμό και καθορίζει μίζωνα έργα της δυτικής γραμματείας, όπως η Θεία Κομοδία του Δάντη ή ο Χαμένος Παράδεισος του Μίλτον, όπου οι μεταφυσικές έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πολιτικές αλληγορίες για την εποχή τους. Και αν αυτά τα έργα ήταν σημείο αναφοράς για τους επαναστατικούς ποιητές του 18ου και 19ου αιώνα, είναι γιατί και οι ίδιοι βίωναν την εποχή τους με τους αποκαλυπτικούς όρους του Παράδεισου και της Κόλασης. Και μάλιστα είναι έναν πρωτόγνωρο τρόπο που θα ήταν αδιανόητος στον Δάντη ή στον Μίλτον. Διότι από το 1789 και μετά τα νέα επαναστατικά κινήματα δεν αφισβήτησαν μόνο το κύρος των βασιλικών ή επισιαστικών θρόνων αλλά και τον υπέρτατο θρόνο του Θεού. Διότι από αυτόν αγγλούσαν το κύρος τους όγιοι ελέω Θεού για ημώνες της εποχής. Μετά τους θρόνους των βασιλιάδων σειρά είχε ο θρόνος του Θεού. Αυτό ήταν ένα από τα πιο σκοτεινά συνθήματα της περιόδου που ενάντια σε κάθε μορφή βασιγείας στοχοποιούσε και αυτή ακόμα τη βασιγεία των ουρανών στο όνομα μιας νέας ανθρωπότητας. Ο θάνατος του Θεού και η γέννηση του υπερανθρώπου ήταν δύο έννοιες που ακούστηκαν για πρώτη φορά σε αυτήν την εποχή που ήπλυντονίξε. Φυσικά αυτά ήταν εντύματα που αφορούσαν τις πιο διζοσπαστικές πτέρνες των επαναστατικών κινημάτων και όχι με τριοπαθείς φιλελεύθερους όπως ο Σολομός που ίσα ίσα ενάντια σε αυτόν τον ισοσπαστισμό προσπάθησε να διασώσει το κύρος της θρησκείας και να τη συμπηγιώσει με τα φιλελεύθερα αιτήματα της εποχής. Όπως για παράδειγμα στον ίμμι στην ελευθερία όπου ο Σολομός βάζει τη μορφή της ελευθερίας να ενώνεται με αυτή τη θρησκεία και από την ένωσή τους να φωταγωγείται η ελευθερία με ένα υπερκόσμιο θεϊκό φως. Η σύγχειν γνωστή «Α, το φως που σε στολίζει σαν υγιού φεγγοβογή και μακρό θεσμιθυρίζει, δεν είναι όχι απ' τη γη. Λάμψε νέχι ο γης φλογόδι, χείλος νέτο ποφταγμός, φως το χέρι, φως το πόδι κι όλα γύρω σου είναι φως». Πλατωνικό ή χριστιανικό στην καταγωγή του, γνωρίζουμε ότι αυτό το υπέρ λαμπροφως ήταν το σήμα καταθεθέν των επαναστατικών εποχών, συμβογίζοντας την έξοδο της ανθρωπότητας από τα σκοτάρια της τυραννίας. Ένα φως πολιτικό και θρησκευτικό μαζί που για να φωτίσει τον κόσμο έπρεπε πρώτον να κάψει τον ίδιο υπάρχοντα και μάγιστα όμως το θέτει ως οδομός στον ίμνο με εκείνη την ακύμη τη φλόγα της κολάσεως που μπροστά της κάθε άγι φωτιά μοιάζει με δροσιά. Φωτίζοντας και κατακέοντας το φως αυτό ήταν εξ αρχής ένα μείγμα παράδεισο και κόλασης. Παράδεισο για τους επαναστάτες και κόλασης για τους πειράνους. Μόνο που όπως το πήμα του Βάνη για να φτάσουν στον παράδεισο οι επαναστάτες έπρεπε πρώτα να περάσουν από τη δική τους κόλαση. Διότι αυτό το υπέρ λαμπροφός ελευθερίας περιείχεται και μέσα του πολλές σκοτεινές νύχτες που δεν τις χωράει ο ανθρώπινος νους. Α, τη νύχτα ήταν εκείνη που την τρέμει ο λογισμός, άλλος ύπνος δεν έγινε, πάρε τη στάμα του πικρός. Λόγισμα βεβαίως ότι ο Σολομός μιλάει εδώ για τη νύχτα που οι Έλληνες άλλωσαν την τριβολιτσά και κατέσφαξαν όλους τους Τούρκους και Εβραίους αμάχους. Και θυμόμαστε το εντυπωσιακό σκηνικό της κολάσεως που έστειλε ο Σολομός για να δικαιολογίσει το έγκλημα αυτό. Τη γη που ανοίγει και βγαίνουν από μέσα της οι αδικοσκοτωμένοι Έλληνες του παρελθόντος για να οδηγήσουν τους επαναστάτες να σφάξουν ακόμα και τα γυναικόπεδα των Τούρκων. Με τον τρόπο του ο Σολομός απέδειδε τις σφαγίδες των Πογιτσάς στην εκδικητική μανία των Ελλήνων, στην ανάμνηση των δικών τους αμάχων που είχαν σφάξει στο παρελθόν οι Τούρκοι και τους ορθούσε να πράξουν το ίδιο κατά το μάχαιραν έδω και σμάχαιρα βαλάγησε. Κι αν ο Σολομός καταδίκαζε μια τέτοια σφαγή, δεν ήταν μόνο γιατί εξέθεται ανεπανόρθωτα το κύρος του ελληνικού αγώνα στα μάτια των Ευρωπαίων, αλλά κυρίως γιατί αδικούσε το δίκαιο του ελληνικού αγώνα παρουσιάζοντας τους Έλληνες επαναστάτες ως στιγμούς εγκληματίες που δεν διέφεραν σε τίποτα από τους Τούρκους δυνάστες τους. Η ηθική εξομείωση τυράνων και επαναστατών. Αυτή ήταν η νύχτα που έτρεπε ο Σολομικός Λογισμός ή ο Κάλβος στην οδύ ισχύων, που επίσης έτρεπε τα ελληνικά αντίπληνα στις τουρκικές σφαγές, το ενδεχόμενο οι Έλληνες να κλοβούν τις ευθυριοδίες αντίστοιχες των Τούρκων. Διότι η βαθύτερη αγωνία πίσω από όλα αυτά, ήταν τι είδους ελευθερία θεμεγείωναν τέτοιου τύπου ευγήματα, που έκαναν τους επαναστατημένους να μοιάζουν με αντίβερφα τον τυράνό τους από την ανάποδη. Διόλου τυχαία, η εποχή των επαναστάσεων ονομάστηκε η εποχή του τρόμου. Και διόλου τυχαία, όλοι οι μεγάλοι Ευρωπαίοι ποιητές εποχές χρησιμοποιήσαν την εικόνα της κόλασης για να αποδώσουν τον τρόμο αυτό. Έναν τρόμο που είχε συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο, καθώς δεν αφορούσε εν γέννη την αιματοχυσία των επαναστατικών πολέμων, αλλά τα εγκύματα πολέμου που διέπραταν οι επαναστάτες στο όνομα της ελευθερίας. Διότι από τις κηλωτίνες του επαναστατημένου Παρισιού μέχρι την Τρυπογιτσά, οι επαναστάτες διέπραξαν πολλές φορές εγκύματα πολέμου που τους έκαναν να μοιάζουν με νέους τυράνους στη θέση των Παλαιών. Σαν τον Απολέοντα δηλαδή ή σαν τον Ροδεσφιέρο που ξεκαθάριζε ότι κάθε πολιτική, κάθε γνήσια επαναστατική πολιτική θα έπρεπε να είναι ένα μείγμα αρετής και τρόμου και ότι χωρίς τον τρόμο η αρετή είναι αναποτελεσματική. Αυτή την πολιτική του τρόμου που νομιμοποιούσε κάθε είδους εγκύματα στο όνομα της ελευθερίας προσπάθησαν να αποκρούσουν με τριοπαθείς πυλελεύθεροι της εποχής όπως ο Σολομός καλώντας τους επαναστάτες να επιδείξουν με τριοπάθεια και αυτοσυγκράτηση. Μόνο που οι πάντες ήξεραν ότι η επίδειξη με τριοπάθειας σε καιρούς πολέμου ήταν μία ανεκλείωτη ευχή. Με τα λόγια του Ροδρασπιέρου η εποχή έμενε να είναι ένα μίγμα αρετής και τρόμου. Με τα λόγια του Δίκενς ένα μίγμα φωτός και σκότους, παράδεισο και κόλασης, σαν εκείνους τους γάμους του παράδεισου της κόλασης που είχε εξαγγείγει ο Μπουίγαν Μπλέικ το 1793. Διότι το θέμα πίσω από όλα αυτά ήταν ότι υπήρχε πάντα μία λεπτή διζδιάκριτη γραμμή που χώριζε την ελευθερία από την ελευθεριότητα και την ασυνδροσία. Μία γραμμή που οι επαναστάτες της εποχής παραβίασαν πολλές φορές την αυτεία τρελόση γραμμή που γέννησε τους κολασμένους ήρωες του ρωμαντισμού. Τον Βουίαν Λόβερ του Λούτδιχ Κικ, τον Πρώτο Φάος του Γκέτε, τον Μάνφρεντ του Μπάιρον ή τον Λάμπρο του Σολομού. Ένα γενεόψυχο άνδρα που πολεμάει ερωικά τους Τούρκους πυράνους αλλά την ίδια στιγμή παραβιάζει κάθε κόρη καηδικής παρασιμμένος από τον αχαγήνοτο αισθησιασμό του. Που αποπλανά μια κοπέλα την Μαρία ταζοντάς της γάμω και ανοίγει να αναγνωρίζει τα παιδιά που αποχτά μαζί της. Που κοίνει τους τρεις γιους του σε οφανοτροφείο όπου και πεθαίνουν και που εν τη αγνοία του κάνει έρωτα με την κόρη του οδηγώντας την στην ατοκτονία. Και που στο τέλος, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις στήψεις του, αισθάνεται την κόλαση να φλογοβολάει μέσα του. Κόλαση, την πιστεύω, είναι την αυξάνει. Κι όχι φλογοβολάει στα σωθικά μου. Απόψε κάποιος που ό,τι θέγει κάνει μόστιλε από το μήμα τα παιδιά μου. Χωρίς να τη γνωρίζω εχθές μου βάγει τη θυγατέρα έσχρα στην αγκαλιά μου. Δέγει τώρα πάρεξ να χαλάσει τον εαυτό του γιατί με έχει πλάσει. Αναγνωρίζει κανείς αυτούς τους κύριους τα συντώματα της ρομαντικής εξέγευσης του ανθρώπου κατά του Θεού. Ενός Θεού που δεν κατονομάζεται καν, αλλά αποκαγείται κάποιος που ό,τι θέγει κάνει. Που η παντοδυναμία του είναι το άλλο όνομα της αφτερεσίας του. Έναν κακόβουλο και μοχθηρό Θεό που δεν πίησε τα πάντα σοφία, αλλά έκανε το λάμπερο το τέρας που είναι και άρα ένας τερατόρης Θεός που οφείγει να αφανιστεί μαζί με το τερατούργημά του. Αλλά φυσικά στη σολομική ηθική όλα αυτά είναι αντανακλάσεις του λάμπερ. Γενήματα της ενοχικής του συνείδησης και της κόλασης που δημιούργησε ο ίδιος για τον εαυτό του καθώς τόσο καιρό ήταν αυτός που έκανε ό,τι ήθελε χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό. Στο ερώτημα τι είναι αυτό που δημιουργεί την κόλαση του λάμπερ η απάντηση είναι ο τρόμος των επαναστατικών εποχών και μάλιστα με τους όρους που τον είχε περιγράψει ο Ροβεσπιέρος. Διότι πίσω από τους κολασμένους ιερούς του ρωμανισμού λανθάνει πάντοτε το σκοτεινό όραμα της απόλυτης ελευθερίας. Της ελευθερίας δηλαδή που θελώντας να γίνει απόλυτη οφείγει να καταπατήσει κάθε συμβατικό ηθικό περιορισμό. Και αυτό ακριβώς αποδίδει η εικόνα του επαναστατημένου ανθρώπου στα ρωμανικά ποιήματα, που για να επιβεβαιώσει την απόλυτη ελευθερία του δεν αναγνωρίζει κανέναν ηθικό φραγμό στη δράση του. Που με τα λόγια του Κέτε θέλοντας να γίνει υπεράνθρωπος οφείγει να καταστρέψει τα ιερά θέσφακα του κόσμου αυτού. Τον Θεό δηλαδή, που στέκει ως εμπόδιο στην πρόθεση του ανθρώπου να γίνει ο μόνος Κυρίαθος επί της γης. Εξού και η ταύτιση αυτού των ιερών με τις πιγούρες του Προμηθέα και του Σατανά, που ως σύγκολα εξέγερσης κατά της θεϊκής παντοδυναμίας, στοιχειώνουν την υπεράνθρωπη μπούγηση του ανθρώπου να γίνει Θεός στη θέση του Θεού. Ρωμανικές υπερβολές θα πει κανείς, αλλά εγγεγραμμένες στον ιστορικό ρίζο τα μιας εποχής που ούτως ή άλλως έτεινε στην υπερβολή και που στις πιο ακραίες στιγμές της ανθισβήτησε τον χριστιανικό Θεό, είτε μέσω της αναβίωσης του αρχαιογενικού δωρεκά Θεού, είτε μέσω της λατρείας του Σατανά ως του Θεού των κατατρευμένων και των επαναστατών. Και είναι αυτό το γράμμα προμηθέισμου και σατανισμού που μετατρέπει τον ρωμαντικό επαναστάτη σε έναν υψηλό εγκληματία, τον περίφημος «sublime criminal» του ρωμαντισμού, που είναι αγγελικός εκτινώδης μαζί. Διότι η πρόθεσή του να καταστρέψει τον κόσμο και να τον δημιουργήσει ξανά, τον καλεί να αρνηθεί κάθε κυρία αρχητική, να κυγίσει στο έγκλημα και στην ακολασία, μετατρέποντας τον αισθησιασμό και την ανηθικότητα σε μέσα απελευθέρωσης από τον κόσμο. Για να γίνει υπεράνθρωπος θα πρέπει επίσης να γίνει υπάνθρωπος, παραδομένος στα ένστηκτα και στα ουρμέν φυτά. Και να καταστραφεί από αυτά. Σαν τον Λάμπτου, δηλαδή, που ενώ στην αρχή αντιμετωπίζει τις συμφορές του με επαναστατικό ηρωισμό, λέγοντας ότι δεν αναγνωρίζει κανέναν Θεό, ή ακόμη περισσότερο, ότι είναι ο ίδιος Θεός του εαυτού του, στο τέλος εκπήρκει στην απόγητη μύρονα τερία, μετατρέποντας τις ευθύνες του στο Θεό, ό,τι θεϊκάνει. Αλλά πίσω από την πόση του Λάμπτου, διαβλέπει κανείς την αγωνία του Σολομού, να καταστήσει το όραμα της απόγητης ελευθερίας μία φαινάκι. Και κυρίως να δείξει, ότι η απόλυτη ελευθερία των επαναστατών, να αρνηθούν τους πάντες και τα πάντα, δεν είναι παρά η άλλη όψη της πιχανίας. Διότι, εάν η απόλυτη ελευθερία συνίσταται στο να κάνει κανείς ό,τι θέλει, τότε το ίδιο ισχύει για τον τύρανο, που επίσης κάνει ό,τι θέλει και δεν λογοδοτεί πουθενά. Ο τρόμος της απόγητης ελευθερίας, αυτή, κατά τη δική μου ανάγνωση, ήταν η κόλαση που φλογοβολούσε τα σωθηκά των επαναστατικών εποχών. Η κόλαση του Ροδεσφαίρου και του Ναπολέοντα, που προβλήθηκαν στην εποχή τους, ως τιτάνες και υπεράνθρωποι, για να υπέσουν ως κοινοί κακούργοι και υπάνθρωποι. Και πίσω απ' αυτούς, όγιοι επαναστάτες της εποχής, που η κανεί για το καλύτερο και το χειρότερο, ήταν ένα μείγμα αρετής και αλληθικότητας, καθώς οι ίδιοι πολεμιστές, που τη μια στιγμή μάθονταν, υπεράνθρωπα, τους πανίσχυρους εθνούς τους, την άλλη κατέσβασαν άναυρα, ανήμπουρα και νεκόπετα. Όπως τη νύχτα της τρυπογητσάς, όπου η ελευθερία έβγαζε το άλλο της πρόσωπο, ή το φωτεινό, το σαν υγιού εποβογή, αλλά το σκοτεινό και εγγυηματικό. Και το ανησχυτικό ερώτημα, στην επαναστατική ρητορική της εποχής, ήταν λίπος αυτό το σκοτεινό πρόσωπο της ελευθερίας ήταν και το πιο αυθεντικό, λίπος τελικά η σφαγή στην τρυπογητσά δεν ήταν μια στιγμή σε σκότηση της ελευθερίας, αλλά αντιθέτως η στιγμή της πειράκτωσης της, το πιο φωτεινό και πύρινο πρόσωπό της, που σαν την κόλαση έκανε κάθε Άγι φωτιά να μοιάζει με δροσιά. Για ότι πέρα από τις ρωμανικές μυθοπλασίες, ο τρόμος της απόητης ελευθερίας βρισκόταν εκεί έξω, στα πραγματικά παιδιά των μαχών, όπου ανά πάσα στιγμή οι επαναστάτες μπορούσαν να επιβεβαιώσουν την υπεράνθρωπη ελευθερία τους, να κάνουν ό,τι θέλουν, σφάζοντας και ρεργατώντας, χωρίς κανένα ηθικό ενδιασμό. Δημιουργή ενός νέου κόσμου, οι μαχητές ελευθερίας ήταν επίσης η καταστροφή του παλαιού. Και η αγωνιώδη συγκρατή του Σολομού φτάνει έως πότε η σκοτομή απειχούσε το ερώτημα μέχρι που μπορούσε να φτάσει αυτή η καταστροφή ή πόση απαμφροπιά μπορούσε να εμπνεύσει το πάθος για ελευθερία και το όραμα ενός νέου ανθρωπισμού. Πάντως, με πολιτικούς όρους, αυτή ήταν η κόλαση των επαναστατικών εποχών. Η κόλαση των τυράνων, βεβαίως πάντα η κόλαση των τυράνων, αλλά συχνά και των επαναστατών που έκαναν τη Ματάνδε Στάλο του 1793 να πει ότι σαν το δάντη η εποχή μας κατεβαίνει όλο και πιο βαθιά από τον ένα κύκλο της κολάσεως στον άλλο. Παρομείωση ενταγμένη στο ποιημά μες εποχής που διάβαζε τα πολιτικά γεγονότα με όλους θεοδικίας και μεταφυσικής, που απέρριδε στον εαυτό της όλα τα αποκαλυπτικά συμπτώματα μιας συντέγειας του κόσμου, σαν πίσω από τις ενέες επαναστάσεις να επίκυτο η Β' παρουσία. Μια εποχή που με τα λόγια του Θέη του Χέγγελ, πρέπει σε στο όνομα της ελευθερίας να κατεβάσει τον ουρανό στη γη. Διότι διαβάζοντας την πολιτική ιστορία με μεταφυσικούς όρους, η εποχή πολιτικοποίησε και ιστορικοποίησε επίσης τη μεταφυσική. Με τα λόγια του Σολομού μετέτρεψε τη μεταφυσική σε φυσική. Και το έκανε αυτό για να διασώσει το όραμα της ελευθερίας, όχι μόνο από τις δυνάμεις της τυραννίας, αλλά και την ακραία επαναστατικότητα που οδηγούσε στην ελευθεριότητα και στο μηδενισμό. Ένα μηδενισμό που ο Σολομός δροσπάθεσε να αποκλείσει με το ερώτημα «Αν δεν υπάρχει λοιπόν ο Θεός, τότε τι υπάρχει» και που απέναντι σε αυτόν τον μηδενισμό έστισε σαν ανάχωμα τον επίγειο παράδεισο ενός όμορφου κόσμου ηθικού αγγελικά πλασμένου. Έναν κόσμο που όσο ιδεατός και αμνιάζει δεν πάβει να αποτελεί την πραγματική βάση κάθε επαναστατικής ηθικής, διότι χωρίς την ιδέα ή το όραμα ενός όμορφου κόσμου ηθικού αγγελικά πλασμένου δεν θα ήταν νοητεί καμία καταγγεγεία της ανημιθικότητας, της ασχήμιας ή του κακού. Και μαζί με αυτά δεν θα ήταν νοητεί καμία προσπάθεια του ανθρώπου να βελτιώσει τον κόσμο του και τον εαυτό του. Στο τέλος ήταν ο παράδεισος που έπρεπε να νικήσει την κόλαση και μάλιστα με έναν τρόπο που καθιστούσε την κόλαση σύμμαχο του παραδείσου. Ως εάν η κόλαση των επαναστατικών πολέμων ήταν την ίδια στιγμή και το καθαρτήριο από το οποίο έπρεπε να περάσει η εποχή για να φτάσει στον παράδεισο. Η κόλαση στην υπηρεσία του παραδείσου. Αυτή ήταν ή έπρεπε να είναι η τελική έκβαση των επαναστατικών εποχών και που στα μάτια του Σολομού έκανε τους ελεύθερους πολιορτημένους του Μεσολογίου να μοιάζουν με τριαντά φυλαθεϊκά στην κόλαση πεσμένα. Ένα εικόνα που αποδίδει συνολικά την εποχή του επαναστάσεων και κυρίως την προσπάθεια τους να διασώσουν το ηθικό όραμα της ελευθερίας. Όχι για να σώσουν τον Θεό από τον άνθρωπο, αλλά τον άνθρωπο από τον ίδιο του τον εαυτό. Διότι η προσπάθεια του Σολομού στα όριμα ποιήματά του να αναπαραστήσει τον άνθρωπο στην πιο καλή και βγήκια του ώρα προϋποθέτει πάντα την αυθροπιστική κρίση που βγάλωσαν η απάνθρωπη βία και η ματοχυσία των επαναστατικών πολέμων. Μιας εποχής που στο σύνολό της ήταν μύγμα αρετής και ανηθικότητας, μεγαλύου και ποταπότητας, που περιείχε μέσα της τις πιο ιδρωτικές πράξεις αταπάγνησης και συνάμα τα πιο ιδεχθή ευγήματα και θηρυωδίες, που τη μία στιγμή ξυπνούσε στους ανθρώπους τα πιο ευγενή και μεγαλόψυχα αισθήματα και την άλλη τα πιο μορφηρά ένστικτα και αβυσαλέα πάθη. Μια εποχή βαθύτατου ανθρωπισμού και απαθροπιάς μαζί, που με τα λόγια του Τίκενς πήγαινε στον παράδεισο και πήγαινε στο αντίθετό του. Σας ευχαριστώ.